Jaargang 10, 1992/1993, nr. 1 - Gewina

12 J. ROELEVINK
kwesties van financiele aard en wensen van provinciaal en stedelijk
particularisme schuil gingen. In dit mijnenveld moest elke onderwijscommissie
zich opnieuw begeven. Eenvoudiger was het in hetzelfde kader
openlijk te streven naar een duidelijke geleding en opklimming binnen het
onderwijs als geheel en naar een verstevigde positie van de universitaire
propaedeuse. De oude faculteit van de artes, in de achttiende eeuw filosofische
faculteit genoemd, die in bevoegdheden en mogelijkheden achter
stond bij de theologen, de juristen en de medici, werd nu naar Frans
voorbeeld gesplitst in een faculteit voor wis- en natuurkunde en een
faculteit voor letteren en wijsbegeerte, die aan de andere geheel waren
gelijkgesteld. Hier lag voor de onderwijscommissie een veel dankbaarder
taak, aangezien allen het er wei over eens waren dat wetenschappelijke
vernieuwing geleid had tot een andere indeling en gelijkstelling van de
vakken.
Ook de rechten en de bevoegdheden van de universiteiten ten opzichte
van de maatschappij in het algemeen en de medeburgers in het bijzonder
kwamen in een ander daglicht te staan. Tijdens het ancien regime was het
voor een geslaagd verblijf aan de universiteit niet noodzakelijk een graad
te behalen. Sterker nog, wie de graad van doctor wei behaalde, had
daarmee op zichzelf zijn kundigheid niet aangetoond. Het was namelijk
maar de vraag wie het proefschrift had geschreven. Aan het einde van de
achttiende eeuw rees tegen deze gang van zaken krachtig verzet. Een graad
diende een waarborg van deskundigheid te zijn. Daarom moesten de eisen
duidelijk gedefinieerd worden en de beoordeling krachtig toegepast. Op het
eerste punt heeft de negentiende eeuw de gewenste vernieuwing gebracht,
op het tweede aanvankelijk niet.
Vanouds nam de wetenschapsbeoefening aan de universiteiten van de
Republiek een grote plaats in. Hogescholen waren volgens de commissie­
Van Swinden niet slechts onderwijzende maar ook "geleerde lichamen". 26
De andere commissies volgden deze lijn eveneens. Daarbij trok men
terecht de conclusie dat succesvolle Duitse universiteiten zoals die van
Gottingen mede op het Nederlandse voorbeeld steunden. 27 Of zoals de
commissie-Van Swinden het stelde: "zouden wij ons hier niet herinneren,
dat er onder de buitenlandsche universiteiten sommige thans van de meest
beroemde zijn, die geheel en al op den voet van de onzen zijn ingerigt, of
meer en meer tot volmaaktheid gebragt worden" door oud-studenten van
Nederlandse hogescholen 28 ? Deze visie bei'nvloedde niet aileen de omschrijving
van de taak van de professoren, maar bijvoorbeeld ook de lengte
26) Vertoog over de universiteiten, p. 27.
27) Zie ook J. Roclevink, "Alte Liebe", p. 62, 63.
28) Vertoog over de universiteiten, p. 27.
RAPPORT OVER HET HOGER ONDERWIJS UIT 1814 13
van de academische vakanties. Dan kon men zich bezinnen, onderzoek
doen en de resultaten op papier zetten. Het ging dus niet slechts om de
vakmatige vorming van theologen, juristen, medici en leraren. Daarnaast
werd ruime betekenis toegekend aan geleerdheid als dynamisch element in
het academische Ieven en in de maatschappij. Wie de zaak zo bezag, was
weinig geneigd Frankrijk als lichtend voorbeeld te volgen. En wat Duitsland
betreft, heerste de mening dat het ten aanzien van de eigen universiteiten
in essentie op Nederlandse tradities teruggreep. Inderdaad kan de
conclusie achteraf ook zijn dat de wetgever van 1815 er vooral in is
geslaagd het bestaande te systematiseren en te volmaken, zodat het jaartal
een scharnierpunt en geen breuk vormt in het universitaire Ieven.
Een regelmatig terugkerend probleem voor de opeenvolgende commissies
was ook de plaats van de universiteiten in het staatsbestel. In een
eenheidsstaat pasten geen colleges van curatoren die, hoewel mede bemand
met !eden van provinciale of stedelijke bestuurscolleges, toch geheel
zelfstandig hun algemene en financiele beleid konden bepalen. Evenmin
kon de juridische uitzonderingspositie van een universiteit, vroeger tot
uitdrukking gekomen in een eigen forum academicum, in dezelfde vorm
worden gehandhaafd. W el was het daarentegen gewenst precies te we ten,
wie student waren en wie niet. Dit vereiste een liefst waterdichte registratie.
Het vraagstuk hoe de universiteiten konden worden ingepast in het
landelijk bestuur kwam op de commissie-Van der Duyn nog sterker af dan
op haar voorgangers in de Bataafs-Franse tijd. Zij moest in elk geval
nieuwe wegen inslaan. Koning Willem I was immers bezig zijn eigen staat
te vormen op grond van zowel Duits-landesvaterliche als napoleontische
elementen. Bestuurlijk-ambtelijk was er het probleem van de benoeming
en de status van de curatoren en professoren, juridisch de vraag welke
rechterlijke bevoegdheden de universiteiten zouden behouden of krijgen.
Duidelijk diende verder te worden wie de universitaire gebouwen en
verzamelingen zou beheren en bekostigen en hoe de inkomsten van de
hoogleraren zouden zijn samengesteld. Uiteindelijk verloren curatoren in
1815 hun zelfstandigheid tegenover koning en departement. De professoren
kregen de status van rechtstreeks door de kroon aangestelde ambtenaren
met een vast salaris, aangevuld met de variabele collegegelden, en een
weduwenpensioen. Juist op dit vlak wijzigden de bevoegde bestuurlijke
instanties de voorstellen van de commissie-Van der Duyn sterk.
De tijd was bovendien rijp voor een nieuwe indeling van het hele
onderwijs in lagen, zoals ook in Frankrijk en Duitsland gebeurde. In dit
opzicht werd de systematiserende en sturende rol van de wetgever terecht
hoog aangeslagen. Niettemin zou het in Nederland lang duren voordat
"middelbaar" onderwijs als tussenlaag een eigen plek kreeg en beroepsonderwijs
als opleiding in het pakket werd ge'lntegreerd. De opeenvolgende
commissies voor het boger onderwijs hadden wei oog voor de problema-