Persoonlijkheden - Groniek

Persoonlijkheden
Karl Hupperetz
Supplement
Robert Musil (nov. 1880 - april 1942)
Theaterwetenschapper K. J. Hupperetz beschrijft in dit
artikel zijn fascinatie voor de Oostenrijkse auteur
Robert Musil. Hij legt daarbij de nadruk op de receptie
van diens werk in Nederland en gaat met name in op
het toneeloeuvre van Musil als voorstudie tot zijn grote
roman Der Mann ohne Eigenschaften.
Een korte biografische schets
Robert Musil kreeg zijn eerste opleiding in de Militär-Unterrealschule
(Eisenstadt) en de Militär-Oberrealschule (Mährisch-Weisskirchen), en
bewcht daarna nog enige tijd de Technisch Militaire Academie in Wenen.
Vervolgen studeerde hij wektuigbouwkunde aan de Technische Hochschule
(TH) in Brünn en werd hij ingenieur. In diezelfde tijd was hij nog een jaar
soldaat en vervolgens kreeg hij een assistentschap aan de TH in Stuttgart.
Omdat de studie en het daaruit voortvloeiende werk hem niet
bevredigden, begon Musil in het najaar van 1903 psychologie en filosofie
te studeren. Al eerder had hij Nietzsche ontdekt, nu hield hij zich bezig met
de Duitse Romantiek (Novalis) en de Franse auteurs van de Decadentie
(Huysmans). In maart 1908 promoveerde Musil in Berlijn op het werk
van de natuurkundige Ernst Mach (1838-1916), een van de
vertegenwoordigers van het zogenaamde empiriokriticisme, die met name
door zijn 'Beitrage zurAnalyse der Empfindungen' (1896) grote bekendheid
genoot.
Musil werd een assistentschap aangeboden in Graz, om een begin te
maken met een wetenschappelijke carrière en om aan zijn
Habilitationsschrift te werken, maar Musil koos in plaats van de wetenschap
voor het schrijverschap.
Tijdens zijn studie kwam Musil tot de ontdekking dat het aantal
fundamentele vragen niet beter te bevatten geworden was, maar juist nog
onmetelijker. Met korte betrekkingen als bibliothecari aan de TH in
389

390
Hupperetz
Robert Musil als leerling aan een militair opleidingsinstituut,
1892. Uil: Jacques Kruilhof, Oe rijkdolll val/ het ol/voltooide.
Eel/ soort il/leidil/g bij Robert M/lsil et! De lIIal/ zOl/der
eigellSchapappell (Amsterdam 1988) 48.
Wenen en als redacteur van
de Neue Rundschau in Berlijn
werd de tijd tot aan de Eerste
Wereldoorlog overbrugd. In
de periode 1914-1918
verbleef Musil in verschillende
functies op
uiteenlopende plekken als
soldaat en daarna was hij
tussen 1919-1922 werkzaam
als criticus-recensent bij het
Ministerie van Defensie. De
lange periode 1924/1925 tot
aan zijn dood werd geheel in
beslag genomen door het
werk aan de roman Der Mann
ohne Eigenschaften (deel !,
1930; deel lI, 1932). In 1938
moest Musil Oostenrijk
verlaten en ging hij naar
Genève waar hij tot zijn dood,
april 1942, leefde. Deze
laatste periode werd beheerst
door materiële nood en
financiële zorgen, door de
noodzaak om in alle soberheid en bescheidenheid nog iets van het oude
burgerlijke bestaan overeind te houden.
Sinds de 'Anschluss' van Oostenrijk in 1938 waren zijn boeken
verboden.
Musil is een van die zeldzame auteurs, die via de exacte wetenschap en
techniek tot de kunst kwam, die vele vragen, die in het kader van de
gevestigde wetenschap niet te beantwoorden waren, via literair-essayistische
weg hoopte op te lossen. Vertellend hield hij zich bezig met problemen, die
voorbehouden leken aan een puur theoretisch discours. Sinds het'unrettbare
Ich' van Mach, het wegvallen van een vastomlijnde, psychische eenheid,
hield Musil zich bezig met de talloze facetten van het bestaan, met een
veelheid aan verwarrende ervaringen. Musil wilde op een rationele wijze
uitspraken doen over het trans-empirische, het irrationele en mystieke

Supplement
van het bestaan. Musils werk bewoog zich tegen de grenzen van het
denkbare aan en met grote inteJJectuele precisie probeerde de auteur,
ondanks de fundamentele ambiguïteit van het bestaan, de kennis van de
realiteit te vergroten..
In die zin is het oeuvre van Musil voor mij uitermate fascinerend. Al in
1899, op 19 jarige leeftijd, formuleerde Musil zijn positie in het 'Nachtbuch
des Monsieur Ie Vivisecteur' als de scherpe observator, die achter de
oppervlakte van de werkelijkheid, tegen de bestaande conventies en
verstarring in, fundamentele zaken aan het licht wilde brengen.
Musil vanuit Nederlands perspectief
Uiteraard moest er voor dit artikel een keuze worden gemaakt uit het zeer
omvangrijke materiaal. Ten eerste beperk ik mij tot een paar feiten en
opmerkingen over de receptie van Musil in Nederland in de voorbije drie
decennia. Toch kan men ondanks deze relatief late 'ontdekking' van de
auteur constateren, dat hij in Nederland met regelmaat een rol speelde in
het literair-cultureel debat. Ten tweede spits ik dit artikel toe op het
toneeloeuvre van Musil. Enerzijds wordt dit vaak verwaarloosd ten gunste
van de prozateksten en Musils grote roman, anderzijds is het zeker zo dat
door de Nederlandse opvoeringen van zijn toneelteksten een nog groter
publiek kennis heeft kunnen maken met het werk van Robert Musil.
Uiteraard ben ik als theaterwetenschapper ook vooral in dit aspect van zijn
werk geïnteresseerd en erdoor gefascineerd.
In 1969 werd in Amsterdam, in Arti et Amicitiae een Musil-expositie
gehouden en verscheen bij Polak/Van Gennep de eerste vertaling van De
ervaringen van de jonge Törless. Ook werd in kranten en tijdschriften aandacht
besteed aan deze eerste roman uit 1906 en het overige werk van de auteur.
Al in deze debuutroman, waarin Musil zijn ervaringen op de tuchtschool
van de militaire academie verwerkte, begon Musil met de confrontatie
tussen de exacte wereld van de wiskunde en techniek, de orde van het
waarschijnlijke en het onuitsprekelijke van de werkelijkheid.
Vanaf deze roman ging het Musil om de confrontatie van gevoel en
ratio, techniek en mystiek, om de imaginaire getallen en het
eindigheidsbegrip in de wiskunde en de transcendentie, het zichzelf
overstijgen naar het andere.
In 1965 maakt Volker ScWöndorff met de verfilming van deze roman
zijn filmdebuut. In Nederland werd in 1993 in de Westergasfabriek in de
391

Hupperetz
regie van Lucas Borkel De jonge Tärless als toneelstuk gepresenteerd. Het
puberteitsverhaal, de wrede rituelen, het verband tussen religie, geweld en
ontluikende seksualiteit namen hier de vorm aan van een abstractsymbolisch
toneelessay.
Een jaar na de vertaling van Zägling Tärless volgde bij PolakIVan Gennep
de vertali ng van Drie vrouwen, verhalen die Musil in 1924 had gebundeld.
De ech te doorbraak van Musil in Nederland vond pas in de jaren tachtig en
negentig plaats. Tijdens het Holland-Festival van 1983 vond de eerste
opvoering plaats van De fantasten (Die Schwärmer) met een ad-hoc
ensemble in de regie van Peter de Baan. De eerste omstreden opvoering
vond plaats in april 1929 in Berlijn in de regie van Jo Lhermann. In 1923
ontving Musil voor dit tuk de KJeist-prijs.
Dit stuk in drie bedrijven rond vier bevriende academici, dertigers,
hun onderlinge relaties en jaloezie, hun conversatie en
driehoeksverhoudingen schreef Musil in de lange periode tussen 1908 en
1921. Vroeger streed het viertal tegen de gegeven orde, de status-quosamenleving
en wilde zij iets onberekenbaars doen, een andere wereldorde
tot stand brengen. In het stuk wordt de balans opgemaakt: wat is
overgebleven van dit verzet tegen voorgetekende levenspatronen. Musil
bracht in dit gedachtendrama en essay-theater de vier mensen in een
laboratoriumsituatie, legde met veel precisie het viertal als het ware zonder
narcose op de snijtafel. En dan blijkt het vroegere idealisme een illusie te
zijn, waarop men met rationalisaties en zelfrechtvaardiging reageert. Men
past zich aan, conformeert zich om de chaos van de werkelijkheid te
bedwingen. Een van de kernzinnen is: 'we hebben niet te veel verstand en
te weinig gevoel, maar te weinig verstand van het gevoel'. Thoman, Anselm,
Maria en Regine ontleden in paradoxen en aforismen op een heldere en
scherpzinnige manier hun gedachten en gevoelens.
Lange tijd beschouwde men Die Schwärmer, waarin Musil zijn aversie
van het burgerlijk toneel rond 1900 formuleerde, zoals in de talrijke theateressays
van de auteur, al een puur leesdrama. Pas in de jaren vijftig en
zestig, maar vooral door de ensceneringen in Wenen (1980) en Berlijn
(1981) beleefde dit ongeveer vier uur durende stuk zijn doorbraak in het
theater. Net als in het magnum opus van Musil gaat het in dit drama
voortdurend om de tegenstrijdigheid tussen gevoel en verstand, intuïtie en
ratio, realiteit en utopie, zinnelijkheid en ascese. Men wilde anders worden,
maar het wezenlijke wordt niet bereikt: leven is niet meer dan altijd hetzelfde
spel kaarten, alleen anders geschud.
392

Supplement
In 1983 verscheen bij de Bezige Bij de vertaling van Die Schwärmer van
Hans Bakx en een opstel over de theaterauteur MusiJ van de dramaturg
Ben Hurkmans. In die bundel was ook de absurd-groteske komedie Vincent
en de vriendin van de vooraanstaande mannen (1923) opgenomen in de
vertaling van Petra Ketelaars. Dit burleske satirespel van Musil rond
madame Alfa, haar echtgenoot Apulejus Halm en de jeugdvriend Vincent
werd in Nederland in 1985 door De Factory en in 1991 door De Toneelschuur
geënsceneerd. In de eerste enscenering speelden, behalve in de rol van
Vincent, alleen actrices, in de tweede versie ging het om een combinatie
van beroepsacteurs en acht amateurs.
In 1987 besteedde het tijdschrift Yang een dubbelnummer (134/135)
aan Fin-de-siècle Wenen en Musil. In datzelfde jaar kondigde uitgeverij
Meulenhoffde vertaling aan van Der Mann ohne Eigenschaften van Ingeborg
Lesener en Hans Hom en vertaalde Ton Naaykens de bundel Nachlass zu
Lehzeiten (1935) als Hetpostume werk van een overlevende.
In juni 1988 verscheen het eerste deel van de vier-delige vertaling, wat
uiteraard door een groot aantal artikelen in kranten en tijdschriften werd
begeleid. In de daarop volgende jaren (1989, 1991) werden de verdere
delen uitgegeven. In 1988 verscheen bij Meulenhoff de Musil-studie van
Jacques Kruithof, De rijkdom van het onvoltooide.
De intekenprijs voor de vier delen van De man zonder eigenschappen
was toen f 198,-. In oktober/november 1981 organiseerde het Groninger
Studium Generale de cyclus Wenen rond 1900 met lezingen, films, een
tentoonstelling, en vond een programmareeks plaats van de Stichting
Groninger Supplement rond Robert Musil. Hierbij was naast een aantal
lezingen en fllms ook de bovengenoemde expositie nog eens te zien. Raster
wijdde in 1988 een themanummer (nr. 44) aan Musil.
De serie vertalingen kwam met de grote roman van Musil ook in de
jaren negentig nog niet tot stilstand. Ton Naaijkens vertaalde voor
Meulenhoff de bundel met vertellingen, Vereinigungen (1991) als
Verbintenissen (1991). In 1992 verschenen de Dagboeken in de vertaling
van Hans Hom met een nawoord van Tom Naaijkens bij Meulenhoff.
Voor mij is de opvoeringvan Defantasten door het Vlaamse gezelschap
De Tijd van 1993 een van de hoogtepunten van de Musil-receptie in
Nederland. Al in 1991 had het gezelschap een leesversie, een scènische
lezing van dit stuk gepresenteerd. Nu speelde men in de regie van Lucas
Vandervorst een marathonvoorsteUing van zo'n vij f uur. In september 1994
werd op de televisie een documentaire over de regisseur en het stuk
393

Hupperetz
Robert Musil, eind jaren dertig. Uit: David S. Luft, Robert Musi/wul thecr;siso!Europell CII/ture 1880­
1942 (BerkcJey 1980) 2.
394

Supplement
uitgezonden. De opvoeringen van stukken van Musil zijn met name
daarom van belang, omdat zij impulsen geven aan de eigen reflectie van de
toeschouwers. Met alle ambivalentie en ambiguïteit laat Musil in de
constellaties van De fantasten zien, hoe de fictie van identiteit werd
opgeheven: 'men is nooit zo dicht bij zichzelf, als wanneer men zichzelf
verliest'.
De eenduidige werkelijkheid wordt bij Musil gerelativeerd in dit
conversatiestuk, in deze vorm van bewustzijnstheater met zijn
bespiegelingen en tegenstrijdige houdingen. Tegenover de ontnuchterende,
eendimensionale realiteit, waar elk ideologisch houvast als zelfbedrog wordt
ontmaskerd, staat het domein van het mogelijke, het rijk van de verbeelding.
In die zin was de voorstelling van Defantasten door De Tijd een spannend
theateravontuur, een vorm van geconcentreerde kamermuziek, een
voorbeeld van poëtisch teksttoneel.
Tot slot
1 Juli 1932 besprak Nico Post onder pseudoniem L.H. van Elhorst Musil's
Mann ohne Eigenschaften in de Groene Amsterdammer. Dit vroege
receptiedocument beschouwde de roman van Musil als een van de
belangrijkste werken naast Kafka en Thomas Mann.
Vanaf deze vroege recensie via de vroegere krantenserie Schrijvers als
lezers, waar Sybren Polet in 1980 over MusiIs roman schreef, tot aan de
huidige NRC-serie, het beslissende boek, waar in 2001 auteurs als Margriet
de Moor en Matthijs van Boxsel over De man zonder eigenschappen
reflecteerden, is dit hoofdwerk van de auteur nog steeds van immens belang
en van grote invloed. De ontelbare studies over dit oeuvre zijn bijna niet
meer te overzien, op colloquia en symposia worden telkens weer andere
aspecten belicht, in het Musil-archief in Klagenfurt of afdelingen voor
Musil-onderzoek aan de universiteit van Genève of Saarbrücken wordt
het werk van MusiJ nog steeds onderworpen aan onderzoek.
De hier in het kort vermelde stukken en teksten zijn de voorlopers van
de grote roman uit 1930, gelden als voorfasen van Der Mann ohne
Eigenschaften.
Musils 'Mann ohne Eigenschaften' zou zeker in deze korte beschouwing
meer aandacht hebben verdiend. Het is een glasheldere, messcherpe analyse
van de ondergang van het oude Oostenrijk. In deze roman probeert Musil
een antwoord te geven op het verval van oude waarden en idealen en
395

onderzoekt hij andere, mogelijke levensvisies. Hoe te leven zonder
perspectief, zonder eigenschappen en toch tegelijkertijd een leven in de
toekomst ontwerpen. Op deze en soortgelijke fundamentele kwesties gaat
Musil in. Het is een erudiete roman, waarin Musil probeert een balans te
vinden tussen verstand en gevoel, rationaliteit en mystiek, tussen
zekerheden en onzekerheden. De tekst, die het midden houdt tussen roman
en essay, bevat een kritiek op de gangbare wereldbeschouwingen en
presenteert tegelijk een geschiedftlosofie. Het is een boek dat het ritme van
het denken zelfaanschouwelijk maakt, het is een boek waarvan een andere
Oostenrijkse schrijver, Elias Canetti, ooit zei: 'Het scheen mij toe, dat er in
de hele literatuur niets bestond, dat daarmee te vergelijken viel.'
Nu pas, in onze tijd van het postmodernisme, wordt duidelijk hoe sterk
de invloed van Musil op latere auteurs is geweest. Als geen ander heeft
Musil de façade van de traditionele burgerlijke orde doorgeprikt. Als een
bijna filosofisch auteur werpt hij een blik achter de oppervlakte van zijn
tijd en probeert hij het onuitsprekelijke te verwoorden, met alle scepsis en
ironie die zijn werk kenmerken. Musil is de auteur waarbij de
werkelijkheidszin en de mogelijkheidszin elkaar aanvullen: 'Het leven laat
je voortdurend kiezen tussen twee mogelijkheden en voortdurend voel je:
één is er niet bij; voortdurend die ene ongedachte derde mogelijkheid', of
'alles te bedenken wat even goed zou kunnen zijn, en dat wat is, niet
belangrijker te vinden, dan dat wat niet is'.
396