D:\WPdocs\Bartholomeus Anglicus\Kritische editie boek 17_2.wpd

Laatste update 26 oktober 2008
Dat XLV capittel van cucumer. 1
Cucumer cucumerus dat is een cruut van den welcken Ysidorus seyt,
libro XVIJ, dat si cucumeren ghenoemt zijn, daerommedat si onderwijle
bitter zijn, die nochtans soet wassen, is’t dat men haer saet overghiet mit
ghehonichden melcke. 2
Item: Dyascorides seyt dat die cucumeren coudt in der naturen
ghevonden worden. 3 Si laxeren den buuck, ende si helpen der
maghen. 4 Zijn bladeren ghenesen wonden, 5 is’t dat men die bladeren
wryvet ende stoet, ende legt se op wonden die honden ghebeten
hebben. 6
Item: zijn saet ontweën ghewreven ende mit wijn ghedroncken 7 helpt
der crancker blasen. 8
Item: Plynius seyt, libro vicesimo, capitulo IJ et IIJ, dat cucumer
tweërhande is, als dat in den hoven wasset ende dat wilde, wes wortel
meest 9 grof ende wit is, uut wes sap een electuari werdt, dat noet is in
veel medicinen etcetera. 10
Dat XLVI capittel van cucurbita. 11
1. Cap. XLIV. De cucumere.
2. Cucumer cucumeris quedam est herba, de qua dicit Isidorus libro XVII: Cucumeres sunt
dicti pro eo, quod interdum sunt amari, qui dulces nasci perhibentur, si lacte mellito
eorum semen infundatur.
3. Dioscorides autem dicit: Cucumeris natura frigida reperitur.
4. Ventrem solvit, stomacho accomodatur; quibus animus deficit, succurrit odore.
5. Bellaert 1485: wondeu
6. Folia eius trita vulneribus medentur, que impressit caninus morsus.
7. Lees: ghewreven mit wijn ende ghedroncken
8. Semen eius tritum cum vino dulci et potui datum vesicam adiuvat laborantem.
9. Bellaert 1485: meeest
10. Secundum Plinium autem libro XX, capitulo II et III, dicitur quod est cucumer
hortensis et silvestris, cuius radix est magis grossa et alba, ex cuius succo fit electuarium,
quod est necessarium in pluribus medicinis.
11. Cap. XLV. De cucurbita.

Kritische editie Boek XVIJ
Cucurbita, als Ysidorus seyt, is een Gryexs naem, wyens opghanck of
beghin den Latijnschen onseker is, 1 ende zijn gheslachten zijn veel als
Ysidorus ruert, libro XIJ, 2 ende datselve seyt oeck Plynius. 3
Item: zommighe cucurbit is tam ende zommighe is wilt, ende die
tamme oversprayt haer bladeren ende haer telgheren als die wijngaert,
ende knoept hem mit zommighen bandekens also als die wijnghaert
omvlechtende. 4 Ende hevet witte bloemen die hi coept 5 opdat hi
machtelick teghen der nacht 6 sonder ondersettinghe 7 bloeyen mach,
mer zijn vrucht vordert weynich of luttel, mer si ghaet al af ende si 8
verrot. 9
Item: Plathearius seyt dat die cucurbita van couder ende van
vuchtiger complexiën is, ende in qualiteyten ghetempert. 10 Ende men
vint oeck 11 die cucurbit in heten lantschappen, 12 wyens zade als men se
in der aerden worpet, soe wast daer cruut of, uut welcken crude wytte
blomen comen, ende ten laetsten vruchten die vol saets zijn ende
morchs, 13 wes scorsse eerst morwe is, mer als si coemt totter ripicheyt,
soe wordt dye vrucht buyten hardt als een hout. 14
1. Cucurbita secundum Isidorum nomen grecum est, cuius origo Latinis est incerta.
2. Eius genera sunt multa, ut tangit Isidorus libro XVII.
3. Et idem dicit Plinius:
4. Est autem cucurbita alia domestica et hortensis, alia vero silvestris, domestica vero in
ramos et folia pariter et flagella ad modum vinee se diffundit et quibusdam ligamentis se
connectit sicut vitis.
5. De vertaler las emit - lees: uitspreidt
6. Et habet quosdam flores albidos, quos emittit potissime contra noctem.
7. Bedoeld is dat als de plant niet ondersteund wordt de vruchten verrotten.
8. Bellaert 1485: vrrrot
9. Sine appodiatione florere potest, sed fructus eius vix proficit, immo deficit vel putrescit,
quando ad modum vinee a terra non erigitur et lignis vel virgulis non sustentatur.
10. Est autem cucurbita secundum Platearium frigide et humide complexionis et in
qualitatibus temperate.
11. Lees: vooral c.q. voornamelijk
12. In calidis regionibus precipue invenitur.
13. Cuius semina in terra proiecta herbam procreant, ex qua producuntur albi flores, et
tandem fructus pleni semine et medulla.
14. Cuius cortex primo est mollis, sed quando pervenit ad maturitatem, ad modum ligni
indurescit.

Vanden proprieteyten der dinghen
Item: dye vruchten als si nyeuwe zijn, soe zijn si ghoet te ethen ende
die saden zijn goet ter medicinen, 1 ende zijn saet is scheydende om die
subtijlheyt zijnre substanciën, ende daerom zijn si ghoet teghen die
verstoptheyt der leveren, der nyeren ende der blasen. 2 Ende die
cucurbit ghesoden of ghebraden is een medicijn denghenen die den
scarpen corts hebben, 3 want hi die materi der zuucten zuvert overmits
pissen ende laxeert een luttel, ende verdruct die hetten, ende
verwandelt se ende starct se. 4
Item: die zade worden ghewonnen nae der rijpicheyt, ende si werden
ghewasschen ende ter zonnen ghedroecht, opdat si overmits hare
vuchticheyt nyet ghecorrumpeert en werden; ende men mach se in een
droeghe stede drye jaren houden. 5 Hiertoe heeft Platearius gheseyt. 6
Item: Plynius seyt dattet sap van der cucurbit ghoet is teghen
’t heylighe vier, ende teghen heffinghe der oghen, ende safticht die
zeericheyt van den oren, is’t dat men ’t sap daer laeuwe in drupet. 7
Ende zijn saet ghewreven te pulver ende ghestroyt in hollen wonden
vult se mit vleysch. 8 Ende die bast tot asschen ghebarnt is goet op’t
verbarnde. 9
Item: Plynius seyt, libro XX, capitulo IIIJ. 10
Item: daer is een wilde, die vingher dick is, wassende in stenighen
steden, wes sap ghoet is totter maghen ende darmen, 11 ende zijn morch
1. Fructus eius quando novi sunt, conveniunt cibis et semina medicinis.
2. Sunt autem semina eius diuretica, id est divisiva, propter sue substantie subtilitatem, et
ideo valent contra opilationem epatis et renum ac vesice acutam patientibus.
3. Cucurbita elixa vel assata cibus est et medicina.
4. Nam materiam infirmitatis purgat per urinam et aliquantulum laxat, calorem reprimit,
alterat atque confortat.
5. Semina eius post maturitatem colliguntur, abluuntur et ad solem desiccantur, ne propter
humiditatem superfluam corrumpantur; in loco sicco per triennium reservantur.
6. Hucusque Platearius.
7. Secundum Plinium autem succus cucurbite valet contra ignem sacrum et contra
tumorem oculorum; mitigat dolorem aurium, si tepidus immittatur.
8. Semen eius tritum in pulverem et inspersum replet cavata vulnera.
9. Cinis corticis valet contra combusturam.
10. Dicit autem ad hoc Plinius libro XX, capitulo IV:
11. Est cucurbita silvestris digitalis grossitudinis, nascens in saxosis locis.
Cuius succus stomacho et visceribus multum prodest, renum et lumborum paralisi
subvenit.

Kritische editie Boek XVIJ
mit alssen is goet op den tantzweer wat souts daerthoe ghedaen. 1 Ende
zijn sap mit edick ghewarmmet doet die wagghelende tanden vaste ende
stijf staen in den monde. 2 Ende zijn vleysch sonder dat saet is zeer
ghoet ende nutte op den lijckdoernen. 3
Item: zijn bladeren ghecoecket dye zijn oeck mede zeer ghoet op
wonden. 4
Item: dat saet ghedroncken mit wijn verwinnet dat venijn. 5 Men sal’s
nyet eten, mer want si eerst opblasinghe maket als si groen is, soe sal
men se coken, ende eten se alsoe. 6 Ende die wilde cucurbit is als
Ysidorus seyt, libro decimoseptimo, alsoe veel als coloquintida, ende is
een zeer bitter cruut. 7 Ende streckt zijn 8 telgheren 9 bij der aerden,
ende het heeft grote bladeren, ende is van zwaren roke, als die cucurbit,
ende maeckt ronde vruchten als die ghemeyn cucumeren doen, als
Ysidorus daer seyt. 10 Soect boven van der naturen van coloquintida. 11
Cucurbita dat is een kuwoerde, cucumeres die zijn bynae als
kuwoerden.
Dat XLVIJ capittel van celidonia.
Celidonia is een cruut dat soffranighe blomen heeft, ende dye is alsoe
ghenoemt om dyeswille dattet in den tyden als dye zwaluwen eerst
comen soe beghint se te bloyen, ende vele luden heyten’t zwaluwen
cruut ofte dye ghaven des hemels, als Ysidorus seyt, want celidon in
1. Medulla eius cum absinthio et sale dolorem dentium tollit.
2. Succus eius cum aceto calefactus mobiles dentes sistit.
3. Caro eius sine semine clavis pedum, id est apostematibus, succurrit. Vinum cum ea
fervefactum oculorum impetus tollit.
4. Folia eius cocta et trita vulneribus subveniunt.
5. Semen eius potatum cum vino venenum vincit.
6. Comedi non debet, quia inflationes facit.
7. Est autem cucurbita agrestis secundum Isidorum libro XVII idem quod coloquintida
herba multum amara.
8. Bellaert 1485: ziju
9. Bellaert 1485: telghereu
10. Quemadmodum cucurbite versus terram flagella tendit, habens folia magna, gravis
odoris, ut cucurbita, et fructum rotundum facit sicut cucumer usualis, ut dicit Isidorus.
11. Ibidem quere supra de natura coloquintide.

Vanden proprieteyten der dinghen
Gryex is zwalue in Duytsche. 1 Ende waert dat den zwaluwen in den nest
haer oghen uutghesteken worden, soe souden se die oude weder siende
maken mit desen crude. 2 Datselve vertelt Plynius oeck mede in sinen
boecken, dattet sap van desen cruyde dye zwaluwen wederomme siende
maket. 3 Ende dit cruut hevet noch vele natuerlijcker consten ende
virtuten in hem, 4 want het hevet macht te ontbynden, ende oeck mede
te trecken, ende te verteren, als Dyascorides seyt, 5 ende het safticht
dye zericheyt der tanden, 6 ende zuvert dat hoeft, ende doet menstrua
comen, ende purgeert die moeder, ende gheneest die fistel ende
kancker van den monde, als Plynius, Dyascorides ende Plathearius
seggen. 7
Dat XLVIIJ capittel van centaurea. 8
Centaurea 9 is alte bitteren cruut, ende is droeghe 10 in den dorden
grade, 11 ende daerom is’t felcerte gheheyten, dat is galle der aerden, als
Ysidorus seyt, want zijn duecht is eerst ghevonden van Chyro centarus,
als dieselve seyt, libro decimoseptimo, 12 ende is tweërhande als die
groete ende die cleyne. 13 Dye meeste heeft meerre telgheren ende
bloemen, ende heeft die meeste macht ende meerder dan die cleyne
1. Celidonia est herba croceos habens flores atque fructum croceum tangentis manus
intingentem, sic dicta, eo quod in adventu hirundinum videtur erumpere vel florere, ut
dicit Isidorus libro XVII. Celidon enim grece hirundo dicitur latine.
2. Et subdit Isidorus: Vel dicitur celidonia, quia pullis hirundinum si oculi ledantur, matres
illarum illis ex hac herba medicantur.
3. Idem etiam recitat Plinius, scilicet quod succo celidonie oculi hirundinum eruti sive lesi
ad statum pristinum revertuntur.
4. Alias siquidem notabiles habet virtutes.
5. Habet enim virtutem dissolvendi, attrahendi, consumendi, ut dicit Dioscorides.
6. Bellaert 1485: tauden
7. Dolorem dentium mitigat, caput purgat, menstrua provocat et matricem mundat,
fistulam oris et cancrum curat secundum Plinium, Dioscoridem et Platearium.
8. Cap. XLVII. De centaurea.
9. In margine in handschrift: nota
10. Lees: heet ende droeghe
11. Centaurea est herba amarissima, calida et sicca in tertio gradu.
12. Et ideo fel terre est vocata, ut dicit Isidorus, vel quia a Chirone centauro eius virtus
primitus est inventa, ut dicit idem libro XVII.
13. Est autem duplex, scilicet maior et minor.

Kritische editie Boek XVIJ
centaurea doet, als gheseyt wordt in Platheario. 1 Ende Constantinus
seyt dat die wortel van der meester is heet ende droeghe in den anderen
grade ende heeft eenderhande bitterheyt mit zueticheden ghemenghet. 2
Ende daerom sluytet vast. 3
Item: die blomen ende die bladeren zijn nutter in medicinen 4 dan in
anderen dinghen. 5 Ende centauria benemet die zericheyt van den
buucke, ende claert dat ghesichte, ende ontstoppet dye nyeren ende die
mylt, ende gheneest dye popelsie die cleyne is of gycht, ende mit
hoenich ghenomen doodet die pyeren, 6 ende zijn wortel consolideert
wonden, als Plynius ende Dyascorides segghen. 7
Dat XLIX capittel van den lauwerboem. 8
Daphuus in Griex is laurus in Latijn, als Ysidorus seyt, libro XVIJ, ende
laurus wordt gheseyt van desen woerde laus laudis, dat’s lof, want
mitten bladeren ende mitten telgheren van den lauwerboem plach men
die hoefden te croenen dergheender die victorie hadden mit groten love
ende prijs. 9 Ende daeromme bij den ouden tijden plach laurus lauda te
hyeten, mer daernae so wordt die d ofghehaelt ende die r toeghedaen,
ende is laurus ghehyeten, gelijckerwijs als men plach te segghen
medidies, daer men nu seyt meridies, dat is middach, als Ysidorus
seyt. 10 Dye Gryeken heyten desen boem dapheyn, daerommedat hij
1. Prima maiores habet ramusculos et flores, et est maioris efficacie quam minor, ut dicitur
in Plateario.
2. Et dicitur ibidem: Dicit Constantinus quod radix maioris calida est et sicca in secundo
gradu et habet quandam amaritudinem cum dulcedine.
3. Et ideo habet virtutem conglutinandi, et ex amaritudine habet vim diureticam et
divisivam.
4. Lees: dan de andere delen van de plant.
5. Plus valent flores et folia in medicina quam alia que sunt in ea.
6. Dolorem ventris sedat, visum clarificat et renes et splenem deopilat, paralisim curat,
vermes ventris cum melle necat.
7. Vulnera radix eius consolidat, sicut dicit Plinius, Dioscorides et Platearius.
8. Cap. XLVIII. De daphni.
9. Daphnis grece laurus dicitur latine. Ut dicit Isidorus libro XVII, et est laurus a verbo
laudis dicta; lauri enim ramis et foliis cum laudibus victorum capita coronabantur.
10. Et ideo apud antiquos laudea vocabatur; sed post, sublata littera D et subrogata R,
laurus est dicta, sicut quondam dicebatur medidies, que nunc meridies solet dici, ut dicit
Isidorus.

Vanden proprieteyten der dinghen
altoes groen is, want hij is altoes groen, winters ende zomers. 1 Ende
daeromme werden die verwinres daermede ghecroent, als Ysidorus
seyt. 2 Ende Plynius seyt dat dese lauwerboem behoert properlicken
keyseren ende coninghen toe, ende denghenen die zege ende victorie
ghehadt hebben, ende hij verchyert die huysen, 3 ende van hem zijn
twee gheslachten, als delphica ende cypria. 4 Ende mitten lauwerboem
delphica worden die Delpheres eerst ghecronet die zeghe hadden, ende
mitten lauwer cypria croenden die Romeynen dye hare als si victori
hadden. 5 Mer nu zijn daer veel speciës van lauwerbomen, mer si scelen
in der gronicheyt, ende in dyer groetheyt van den bladeren, ende van
den bessen. 6 Ende is een boem van menigerhande ghedaenten, ende hij
telter XIIJ speciës desselves boems, onder die welcke hij eenderhande
specie set, die den groten Jupiter ende Appollo Delphicus ghewyet
was. 7 Ende daeromme: daer die aerde van den lauwerboem in enen
huyse is, daer blijft dat huus van den blixem onghescent. 8 Ende Appollo
en plach gheen antwoerde te geven als daer gheen lauwer
tegenwoerdich en was. 9 Ende want men te gheloven plach dat hij nut
was in godlijcker eren, soe plaghen si dyen oeck te besighen totten love
ende prijs der werelt, ende men moet’s niet besmetten mit enighen
1. Hanc arborem vocant Greci daphnem, eo quod nunquam deponat viriditatem; hieme
enim viret et estate.
2. Et ideo inde victores potissime coronantur, ut dicit Isidorus.
Et subdit: Hec sola arbor a vulgo creditur minime fulminari; unde fuit Apollini antiquitus
consecrata.
De qua dicit Magister in Historia super illud verbum “Consuluit Isaac Dominum” super
Genesis XXV: Rebecca ex timore gentium, quem viderat in parentibus, speciem lauri, quam
tripodem dicunt, capiti supposuit et ramis herbe, que agnus castus dicitur, incubuit, ut
visiones veras videret et phantasticas non sentiret.
3. De lauro siquidem dicit Plinius libro XVI, capitulo XXX: Laurus triumphis proprie
dedicatur, que gratissima est domibus cesarum atque pontificum, quia domos exornat.
4. Et sunt duo genera eius, scilicet delphica et cypria.
5. Lauro delphica Delphis primo coronati sunt triumphantes, cypria vero Romani primo
suos coronabant.
6. Modo autem multe species sunt laurorum, sed differunt in virore et magnitudine
foliorum et multitudine baccarum.
7. Est autem arbor multiplicis speciei, et enumerat Plinius tredecim species arboris
eiusdem, inter quas ponit quandam speciem lauri, quam dicit fuisse magno Iovi et Apollini
Delphico consecratam.
8. Et ideo tellus laurifera in domibus et in satis a fulmine manet tuta.
9. Sine etiam lauri presentia non solebat Apollo dare responsa sua.

Kritische editie Boek XVIJ
ydelen dinghen, ende men plach’en opten outaer te legghen ende te
steken. 1
Item: die keyser Tyberius plach den lauwer op zijn hoeft te setten als’t
onweder was van donder ende van blixem, ghelijck dat si dyen draghen
teghen die vreesen der blixem. 2
Item: Plynius vertelt een wonderlic dinc, dat doe Augustus sat in enen
hof bij Drusillam Augustam, doe werp hi een henne neder van den
hoghen die alte sonderlinghe wit was ongequetst in des keysers schoet,
ende die henne hyelt enen telch van enen lauwerboem in haren beck
die gheladen was mit veel bessen, 3 ende die waersaghers hyeten dat
men die henne sober houden soude, ende dat men die bessen saeyen
soude, ende verwaren se mit groter naersticheyt, uut denwelcken een
heerlijck zeghelijck busch quam, welcken lauwer die keyser na in zijn
hant hyelt, ende hy droech een croen op zijn hoeft, ende ten laetsten
die ander keysers in derselver manieren, ende uut denselven bossche
moest men dye victorie dye eerst ghehouden was starcken. 4 Hiertoe
seyt Plynius. 5
Item: Dyascorides doetter noch wat toe van den lauwerboem, ende
seyt dattet een boem is van schoender formen, ende van ghoeder
luchten, ende van wonderlicker craften, 6 want zijn blader groen
ghenomen, die zeer wel ruuckende zijn, is’t dat si ghestoten werden,
soe saften si ende ghenesen steecten van byën ende van wespen, ende
1. Et ideo quia divinis credebatur convenire honoribus, honorem triumphis obtinuit; nec
licebat laurum pollui in usibus illicitis et prophanis, quia propter propitianda numina
super altare poni debuit et offerri.
2. Cesar autem Tiberius, celo tonante, laurum in capite solitus erat ferre, sicut ferunt,
contra fulminum metus.
3. Narrat etiam ibidem Plinius miram rem, quod cum Augustus sederet in quodam horto
iuxta Drusillam Augustam, deiecit aquila de alto gallinam mini candoris illesam in gremium
Cesaris, tenuitque gallina laurinum ramum in rostro suo onustum baccis multis.
4. Gallinam et sobolem eius iusserunt aruspices observari et baccas laureas seminari et cum
diligentia custodiri, ex quibus provenit silva, triumphans quam postea Cesar laurum in
manu tenuit et coronam in capite gessit, ac deinde alios Cesares eodem modo ex eadem
silva post obtentum triumphum oportuit coronari.
5. Hucusque Plinius.
6. De lauro siquidem addit Dioscorides quod est arbor elegantie forme et magne
aromaticitatis ac mire efficacie ac virtutis.

Vanden proprieteyten der dinghen
alle drintinghe. 1 Ende is’t dat men se bi den boecken leyt ende bij den
clederen, soe en werden si van den wormen niet ghegeten. 2 Ende die
vruchten van den lauwerboem heyten wij baccas lauri, dat’s bakelaer,
ende die coernen zijn buten zwart of rodelachtich, ende bynnen wit
ende smerich, ende ront in der figuren, ende in der complexiën heet
ende droeghe in den anderen grade. 3 Ende si hebben een subtijl
substancie, ende hebben macht te zuveren ende te conforteren, ende
daerom werden si oerbaerlic in der medicinen ghedaen, 4 uut
denwelcken men dyerbaer olye maect, die goet is tot vele couder
passiën, ende oeck mede tot anderen passiën etcetera. 5
Dat L capittel van dyptannus. 6
Diptannus is een medicinael cruut, wes wortel meest in der medicinen
ghebesicht wordt, 7 ende zijn substancie sal dicht wesen ende niet
doergaet, ende als si ghebroken wordt, dat si niet ghepulvert en
werdet. 8 Ende heeft macht te ontbinden, ende dat venijn nae hem te
trecken ende dat te verteren, waerbi dattet ghoet is teghens venijnde
beten, ende op die wonden gheleyt ende ghedragen, als Dyascorides
ende Plathearius segghen. 9 Ende als men een luttel dincgs toedoet,
soe seyt men dat die wortel veel virtuten hevet, ende sonderlinghe die
virtuut van der dryakelen. 10 Ende si doet menstrua voertcomen ende
leydt se uut ende sluut se buyten, ende doet se uutcomen die
1. Nam folia eius viridia, que multum odorifera sunt, si contundantur, mitigant et sanant
puncturam apum et vesparum et omnem tumorera spargunt.
2. Libros et vestes, cum quibus ponuntur, a tineis et vermibus custodiunt et a corrosione
tutos reddunt.
3. Fructus lauri dicuntur bacce lauri et sunt grana exterius nigra vel subrufa, interius alba et
unctuosa, in figura sperica, in complexione calida et sicca in secundo gradu.
4. Subtilem habent substantiam et habent virtutem depurandi et confortandi, et ideo in
multis ponuntur utiliter medicinis.
5. Ex quibus fit oleum pretiosum, quod valet contra multas et precipue frigidas passiones.
6. Cap. XLIX. De diptamno.
7. Diptamnus est herba medicinalis, cuius radix maxime convenit medicinis.
8. Et debet eius substantia esse solida non perforata, que cum frangitur, non pulverizatur.
9. Virtutem habet dissolvendi, attrahendi venenum et consumendi, unde valet contra
venenum et venenosos morsus et superposita vulneri et potata, ut dicit Dioscorides et
Platearius.
10. Cum paucis additis dicitur habere in multis virtutem tyriace.

Kritische editie Boek XVIJ
secundinen ende dode kynder of ander vuulnisse die in der moeder
leyt, ende mitten zape van wijnrute ghenomen coemt te hulpe
denghenen die vallen van den groten evel ende den gichtighen luden,
als dieselve Dyascorides seyt. 1
Item: Plynius seyt van desen crude, libro XVIJ, capitulo VIJ, dat die
hynden of die herten dit cruut eerst vonden ende wijsden’t, want si eten
dat cruut omdat si te rascker baren moghen ende te lichtelijcker. 2 Ende
is’t dat si mit scut gheschoten 3 zijn, soe suecken si dyptan ende eten’t
ende wriven 4 die wonde aen dat cruut ende die pijl ghaet uut, ende die
wonde gheneest. 5 Ditselve seyt Basilius in Exameron ende oeck
Ambrosius ende die Expositoer over Canticorum seyt oeck daer hi
spreect van den hynden 6 der herten. 7 Ende Plynius seyt dat dit cruut in
veel steden wast, ende dat in vetten landen wast dat is ’t quaetste, ende
dat in dorren harden steden wast dat is ’t beste, 8 ende dattes een
mensche een cleyn luttelken proefde, soe ontsteket hem die mont, 9 mer
nyet zeer, als dieselve 10 Ysidorus seyt, libro XVIJ, daer hij aldus seyt:
Diptannus is een berch der aerden 11 daer diptannus ’t cruut den
naem 12 af heeft, 13 waerof dat Virgilius seyt: als die hinde ghewont is, so
maket si spronghe ende soect dyptan. 14 Ende het is van alsoe groter
1. Menstrua provocat et educit secundinas et fetum mortuum excludit, epilenticis et
paraliticis cum succo rute subvenit, ut dicit idem Dioscorides.
2. De hac herba dicitur in Plinio libro XXV, capitulo VIII: Cerve, inquit, diptamnum primo
ministravere. Nam eius herham comedunt, ut facilius pariant,
3. Bellaert 1485: gheschoteu
4. Mogelijk las de vertaler een vorm van het werkwoord extero.
5. et si sagittis fuerint lese, diptamnum querunt, quam comedentes ferrum excutiunt in
vulnere derelictum.
6. Een hinnulus is een jonge muilzezel.
7. Item dicit Basilius in Hexameron et Ambrosius et expositor super Cantica, ubi loquitur
de hinnulis cervorum.
8. Hec herba secundum Plinium crescit in pluribus locis, sed illa minus est laudabilis, que
crescit in agris pinguioribus sive crassis; que autem crescit in locis asperis et siccis melior
est.
9. Cuius minima portio gustata accendit os, ut dicit idem.
10. Lees: als dieselve (Plinius) seyt.
11. De vertaler las creta in plaats van Creta.
12. Bellaert 1485: uaem
13. Isidorus libro XVII sic dicit: Diptamnus est mons Crete, ex quo diptamnus herba
nomen accepit.
14. Unde Vergilius: Cerva vulnerata saltus peragrat, diptamnum querit.

Vanden proprieteyten der dinghen
virtuten, dattet een yser dat in den lyve ghebleven is uutdrijft, is’t dat
men’t etet ende plaestert’et op die wonde mit apostolicon, daer pulver
van den magneten mede in is. 1 Dit cruut heiten zommige meesters
polleye van der zee 2 etcetera, als Ysidorus seyt. 3
Dat LI capittel van draguntea. 4
Draguntea is een cruut alsoe ghenoemt, daeromdat zijn steel in der
manieren van enen serpent mit stippen overghesprayt is, ende die
slanghen haten dat cruut, als Ysidorus seyt, libro xvij. 5 Ende dit cruut
wordt van vele luden serpentina of colubrina ghenoemt, 6 want het
hevet een purpur bloem, die ghedeylt is ende open als eens serpents
mont, uut welken middel coemt oft een serpents tonghe waer, scarp,
zwart ende ront, ende in ’t middel van der blomen coemt uut oft een
hoeft waer, mit enen groven ronden sade, dat eerst groen is, daernae
roet alst bestaet te rijpen. 7 Dit cruut, als Dyascorides seyt, is van groter
craften ende virtuten, 8 want zijn wortel ghedroecht ende ghepulvizeert,
ende mit rosenwater ghemenghet, zuvert dat aensichte, ende maectet
claer. 9 Ende mit WALSCHER zepen ghemengt verwet dat aensicht ende
zuvert, droecht ende gheneest fistelen, ende maect den mont van der
fistulen alsoe wijt, dat men dye been die daerin verrot legghen,
uuttrecken mach; ende mit edick ende mit levenden calck ghemenghet
1. Tante cum virtutis est, ut ferrum a corpore excutiat et expellat, unde et eius pabulo fere
percusse eiciunt sagittas corpori inherentes.
2. Lees: van (de god) Mars.
3. Hanc quidam pulegium Martis vocant, quia habet tela eiciendi bellica potestatem, ut
dicit Isidorus.
4. Cap. L. De draguntia.
5. Draguntia est herba sic dicta, eo quod hasta eius in modum colubri, scilicet maculis, sit
respersa similitudinemque imitetur vipere vel draconis, vel quia herbam ipsam vipere
timent, ut dicit Isidorus libro XVII.
6. Hec a multis serpentaria vel colubrina nuncupatur.
7. Nam florem habet purpureum, divisum et apertum sicut os serpentis, de cuius medio
procedit quasi lingua serpentea acuta, nigra et rotunda, et in medio floris ipsius surgit
quasi caput semine grosso et rotundo prius viridi, deinde rufum efficitur, quando incipit
maturescere.
8. Herba ista secundum Dioscoridem magne efficacie est et virtutis.
9. Nam radix eius exsiccata et pulverizata cum aqua rosacea faciem mundificat, clarificat et
colorat,

Kritische editie Boek XVIJ
gheneset den kancker, 1 ende zijn bladeren in wijn ghesoden rypet
apostemen, 2 ende ’t sap van desen crude geneest doefheyt die van
couden ghecomen is, ende ’t sap maectet ghesichte claer ende doet
menstrua voert comen, ende die bloyende aenbeyen heeft die verteertet
ende droecht se. 3 Ende zijn sap van bynnen ghenomen doet die vrucht
verworpen, 4 ende zijn roke verjaghet serpenten, noch ’t lichaem en can
van den serpenten niet ghequetst worden is’t dattet mitten zape
besmeert is. 5 Dit segghen Dyascorides ende Platearius. 6
Dat LIJ capittel van dragantum. 7
Dragantum, 8 als Plynius ende Avicenna segghen, dattet een ghomme
is van enen boem, wes vuchticheyt hart wordt van hetten of van
couden. 9 Ende zijn specie is dryërhande, want het is wit, puer ende
claer, ende dit is ’t beste, 10 ende het is oeck rodelachtich ende gheel,
’t welc niet alsoe ghoet en is als ’t witte, daer’t aen 11 der aerden
ghemengt is. 12 Ende datter wit is, dat is ghoet ter couder medicinen, 13
ende men mach’t XL jaer houden, 14 ende heeft virtuut te vercoelen, te
vuchtighen ende te zuveren, ende dit doet van zijnre coutheit weghen
1. cum sapone gallico fistulam sanat, mundat et desiccat et os eius ita dilatat, ut os fractum
vel putrefactum extrahi queat; cum aceto et calce viva cancrum curat.
2. Folium eius in vino decoctum apostemata maturat.
3. Succus eius auditum ex frigida causa lesum sanat, visum clarificat, menstrua provocat,
emoroidas, id est inferiores venas sanguine fluentes, consumit et desiccat.
4. Succus eius interius sumptus aborsum procurat.
5. Odore suo serpentes fugat, nec leditur corpus a serpente, si eius succo inunctum fuerit
aut linitum.
6. Hucusque Dioscorides et Platearius.
7. Cap. LI. De draganto.
8. Bellaert 1485: Dragautum
9. Dragantum secundum Platearium et Avicennam est gummi cuiusdam arboris, cuius
humor vel actione caloris vel constrictione frigiditatis naturalis indurescit.
10. Cuius species est triplex; nam est album, purum et clarum, et illud melius est.
11. Lees?: aen in de betekenis van zonder
12. Est etiam subrufum et citrinum, quod non est adeo bonum sicut album, cui nihil terre
admixtum est.
13. Quod album est convenit frigidis medicinis, subrufum et citrinum debent poni in
calidis.
14. Per quadraginta annos servari potest.

Vanden proprieteyten der dinghen
ende van zijnre vuchticheyt, ende hevet virtuut te lymen ende te bynden
overmits zijnder ghommosicheyt, 1 wantt’et ghommich is, ende is ghoet
teghen ghebreken der borsten in den electuariën ende in syropen, 2
want het vuchticht dye droeghe borst, ende brenghet die verloren
humoer weder, ende beneemt den hoest, die splitinghe van der lippen,
ende dye ulceringhe van den monde, die gheneset ende zuvert dat
aensicht ende maectet wit, ende helpt denghenen die artike hebben,
ende helpet teghen dissentiriam, dat is eenrehande buuckevel dat van
scarper medicinen coemt ende, zomwijlen van anderen saken, als
gheseyt wordet in Platheario etcetera. 3
Dat LIIJ capittel van ebenus. 4
Ebenus is een hout in Ethyopiën, ende heeft ene zwarte verwe, ende is
saft in den tasten, ende effen hart ende zwaer, want om zijnder groter
dichticheyts willen soe is’t also zwaer, ende leydt men’t in’t water, soe
sinctet ende begheert den gront, als gheseyt wort in’t Boeck der
groyelijcker dinghen. 5 Het is stiptick in den smake ende bytende, want
is’t dat men’t in den vyere leydt, so barnet rasch, ende gheeft enen
zueten roke uut ende ghoede lucht, ende op enen wetsteen ghewreven
ghevet enen roeden verwe, 6 ende heeft virtuut te zuveren ende oec
mede te starcken, 7 ende daeromme is’t goet in colliriën, dat is in
medicinen der oghen, als Plynius ende Dyascorides segghen. 8
Item: van desen houte seyt oeck mede Ysidorus, libro XVIJ, dattet in
Yndiën wast ende in Ethiopiën: ende het wordet also hardt als een
1. Virtutem habet infrigidandi, humectandi et mundificandi ex frigiditate et humiditate, et
conglutinandi ex sua gummositate.
2. Valet contra vitia pectoris in electuariis et syrupis.
3. Nam pectus siccum humectat, humorem perditum restaurat, tussim sedat, scissuram
labiorum et oris ulcerationem conglutinat atque sanat, faciem mundificat et dealbat,
artheticos iuvat; contra dissenteriam prodest, ut dicitur in Plateario.
4. Cap. LII. De ebeno.
5. Ebenus est lignum ethiopicum colorem habens nigrum, tactu lene et planum, durum et
ponderosum; unde propter pororum compactionem positum in aqua statim submergitur
atque petit fundum, ut dicitur in libro Vegetabilium.
6. Est autem gustu stipticum et mordax, quod igni appositum citius rapit ignem, et suavem
fumum emittit et odorem; in coticula confricatum rufum ostendit colorem.
7. Virtutem habet purgativam et confortativam.
8. Et ideo collyriis utiliter adhibetur, sicut dicit Plinius et Dioscorides.

Kritische editie Boek XVIJ
steen, 1 wes hout zwart is, ende die bast saft als van den lauwerboem, 2
ende dat in Yndiën wast, dat is speckelich ende menigherhande van
stippen ende van plecken, mer dat isset ’t best dat nergent spuckelich en
is, ende dat zwart is ende saft als een hoorn, 3 ende men pleghet bi den
wyeghen te setten, daer die jonghe kynderen in die wyeghe legghen,
opdat si te myn vervaert sullen wesen van anderen zwarten dinghen, als
Vergilius ende Ysidorus segghen. 4
Item: Plynius prijst dit hout. Die een scrijft ebenus ende die ander
ebanus, ende seyt dattet een precioes boem is, ende is den goude ende
den elpenbeen te ghelijcken, 5 ende daeromme plaghen die van
Ethyopiën dit hout ende ghout ende elpenbeen den keysers te scencken
voer sinen tribuut, 6 waerof dat men leest dat dye coninghinne Saba
Salomon aldus sulcke houten ghaf, iij Regum. x. etcerera. 7
Dat LIIIJ capittel 8 van edera. 9
Edera is gheseit van herendo, dat is van cleven, als Ysidorus seydt,
daerommedattet den bomen aenclevet, 10 of het wordt gheseyt van edo,
dat is van eten, want is’t dattet die gheiten eten, soe ghecrighen si
daerof veel melcks, daer edy, dat zijn die jonghe gheytekens, of
ghevoedet worden. 11 Sijn wortel die doerboert alte harden dinghen, 12
ende is van couder naturen ende complexiën, ende so waer dattet wast,
daer bewijstet dattet langhe tijden cout is, ende het houdet zijn
1. De ebeno etiam ait Isidorus libro XVII: Ebenus, inquit, in India crescit et Ethiopia, qui
cesus diu indurescit in lapidem.
2. Cuius lignum est nigrum et cortex levis, ut lauri.
3. Indicum maculosum est et varium, sed melius est quod in nullo est maculosum, sed
nigrum est et lene sicut cornu.
4. Solet autem poni iuxta crepundia, ut infantem visu nigra non terreant, ut dicit Isidorus.
5. Et Vergilius ebenum commendat, Plinius libro XII, capitulo V dicens ebenum esse
arborem pretiosissimam, auro et ebori comparabilem.
6. Et ideo solebant Ethiopes lignum ebenum cum auro et ebore offerre imperatoribus pro
tributo.
7. Unde et regina Saba legitur talia ligna dedisse Salomoni: III Regum X.
8. In margine in handschrift: wedewinde
9. Cap. LIII. De hedera.
10. Hedera ab herendo est dicta, ut dicit Isidorus, eo quod arboribus adhereat.
11. Vel dicitur ab edo, eo quod sumpta in cibum a capris lac multiplicat, unde nutriuntur
hedi.
12. Radix eius durissima perforat.

Vanden proprieteyten der dinghen
groenicheyt langhe tijt, ende en verliest oeck zyn bladeren nyet, 1 ende
is van bitteren dempigen smake. 2
Item: Plynius seyt, libro XVI, capitulo XXII, dat van edera, dat is van der
wedewint, twee speciën zijn, als wyt ende zwart, manneken ende
wijfken. 3 ’t Manneken is meerder, ende in den blader harder ende
vetter, ende de witte edera heeft witte vruchten, die zwarte zwarte
vruchten. 4 Men plach die poëten te croenen mitter wedewinde in enen
teyken dat si levende van sinnen zijn ende subtijl, want si altoes groyt
ende groen is. 5 Ende dieghene die ghinghen in den gheweyde des
Vryën Vaders, dat is des wijns, die men Bachus heet, croenden si mitten
wederwinde, waerbij dat dese boem was ghesacreert den gode van den
wijn. 6 Ende oeck Marti, dat is Marssen, ende die Grote coninc
Alexander croende zijn ridders mit edera doe hi victori behielt van
Yndiën, als dieselve Plynius seyt. 7 Ende is een boem die zeer hoghe
clymt, also langhe als hi een muer of een boem vynt daer hi aen
opcrupen mach, ende heeft telgheren ende bladeren ende bessen, mer
si zijn bitter. 8 Ende het is wonder waeromdattet van den ouden gheëert
was, want het heeft ondersneden bladeren ende hoeckich ende zwaer
van roecke, ende effen, onder wes schyem die wormen schuylen. 9
1. Frigide est nature, et frigidam indicat esse terram, ubi crescit; virorem diu servat et non
perdit folia, que diu virent.
2. Amari et stiptici est saporis.
3. Hedere autem secundum Plinium libro XVI, capitulo XXXIII, sunt due species, scilicet
alba et nigra, scilicet masculus et femina.
4. Masculus est maior et in foliis durior et pinguior, hedera vero alba fructum habet album
et nigra nigrum.
5. Solent autem poete coronari foliis hedere in signum vivacis ingenii et subtilis, quia
hedera semper viret.
6. Similiter hedera coronati incedebant illi qui in sacris Liberi patris, id est Bacchi,
ministrabant, unde hec arbor deo vini sacrata fuit.
7. Similiter et Marti, unde et Alexander Magnus suos milites coronavit hedera, quando de
India triumphavit, ut dicit idem Plinius, exemplo Liberi patris, qui galeas suorum tirso
hedere adornavit.
8. Est autem arbor, ut dicit idem, multum in altum se extendens, quamdiu invenit arborem
vel murum, per quem serpat, radicosa seu ramosa habens brachia et baccas quasdam, sed
amaras.
9. Cuius umbra est nociva et satis inimica frigori, serpentum gratissima, rumpens muros et
sepulcra. Unde mirum est quod haberi in honore a veteribus fuerit consueta.
Folia habet intercisa et angulosa, gravis odoris et plana, sed amara, sub quorum umbra
latent vermes.

Kritische editie Boek XVIJ
Item: Plynius seyt, ende Dyascorides mede, al is’t sake dat dese
edera bitter is, nochtans is si nut ter medicinen, 1 ende is ghoet teghen
dissintiriam. 2
Item: ’t sap in der nazen ghedropen zuvert hoeft 3 ende safticht den
hoeftzweer. 4
Item: ’t sap mit olye ghemenghet ende warm in die oren ghedropen is
ghoet teghens doefheyt. 5
Item: edera is ghemaect van contrariën saken, ende daerom werct si
in contrariën dinghen, 6 waerom dat si heeft virtuut te rijpen, te trecken,
te zuveren ende te saftighen, ende daerom worden haer bladeren dicwijl
ghedaen totter kokinghe. 7 Ende haer ghomme is scheydende ende
ontbyndende, 8 ende een bock die daermede ghevoet is als mitten
bladeren van edera ende ghedoot ende dat bluet warm ghedroncken,
een ghoede pynt tusschen twee onser vrouwen daghen, 9 breect sonder
twivel den steen in der blasen. Dit heb ic weten proven ende oeck in
den leynden. 10
Item: het is eenrehande speci van edera op wes bladeren douwe valt,
ende werdt dicke ende slimich, ende wordt verwandelt in lapdanum, 11
wes virtuut groet beproeft is van den meysters, 12 want een fumigaci, dat
is een rokinghe ghemaect van lapdano, doet menstrua voert comen,
ende dryvet secundinen uut ende dode drachten, ende dwinghet den
1. Item capitulo XXXIV: Mira proditur natura hedere ad experienda vina. Nam si fiat vas ex
ligno eius, vina transfluere et aquam, si qua mixta fuerit, remanere certum est. Hucusque
Plinius.
Secundum Dioscoridem autem hedera, quamvis sit amara, utilis tamen est medicine.
2. Nam virtus ei inest stiptica et constrictiva, et ideo dissenteriis medetur.
3. Lees: ’t hoeft
4. Succus eius naribus instillatus caput purgat et dolorem eius mitigat.
5. Succus eius cum oleo tepidus auribus immissus contra surditatem iuvat.
6. Item idem: Hedera ex contrariis est composita, et ideo in causis contrariis operatur.
7. Propter quod virtutem habet maturativam, attractivam, mundificativam et mitigativam, et
ideo apponi sepius solent eius folia ad cocturas.
8. Eius gummi diureticum est et dissolutivum et valet contra calculum.
9. Hierboven in margine: nota
10. Eius foliis nutritus hircus sanguinem habet acutiorem et ad frangendum calculum in
renibus et vesica fortiorem.
11. Est etiam quedam species ipsius hedere, super cuius folia cadit ros et inviscatur ac in
ladanum commutatur.
12. Cuius virtus magna a medicis experitur.

Vanden proprieteyten der dinghen
reume, dat is den snuuf van den hoefde, ende starct die sinnen, 1 ende
helpt dieghene die hoestende zijn, ende stempt dat buucevel, ende is
nut in vele medicinen, etcetera. 2
Dat LV capittel 3 van elytropium 4
Elytropium is een cruut also ghehieten, daeromdattet bloyet 5 als die
zomerlike solsticium is, ende werdt van den Latijnschen solsequium
gheheyten, als Ysidorus seyt, libro XVIJ, 6 want als die zonne opghaet,
soe luuct 7 dit cruut zijn bladeren op, ende als die zonne ondergaet, soe
sluyten die bladeren weder toe, 8 ende men heytet oeck verrutaria, dat’s
wrattencruut, daeromdattet wratten verdryvet ende afdoet, is’t dat men’t
drynct of plaestert, als Ysidorus seyt. 9
Item: Plathearius heytet sponsa solis, ende is een cruut dat heet
ende vucht is in den anderen grade, 10 wes sap ghoet ghedroncken is
teghen ’t venijn, 11 ende teghen beten van honden die venijnt zijn, is’t
dat men dat cruut wrijft ende legghet op die wonde, 12 ende is ghoet
teghen verhettinge der leveren ende teghen verstoptheyt der leveren,
etcetera. 13
Dat LVI capittel van eleborus. 14
1. Lees: ende starct den hoefde ende die sinnen
2. Nam fumus eius menstrua provocat et educit, secundinas expellit, reuma compescit,
caput et sensus confortat, tussientes iuvat, fluxum ventris sedat, et in multis medicinis
adhibetur utiliter.
3. Cap. LIV. De elitropio.
4. In margine in handschrift: sponsa solis of solsequium .j. steen [...] ende gelij[...]
5. Bellaert 1485: vloyet
6. Elitropium est herba sic dicta, eo quod solstitio estivo floreat, vel quod solis motibus
folia circumacta convertat, unde et a Latinis solsequium appellatur, ut dicit Isidorus libro
XVII.
7. Bellaert 1485: luucc
8. Nam sole oriente flores suos aperit et, cum sol occubuerit, iterum se recludit.
9. Et hec verrucaria dicitur, eo quod extinguat verrucas et abstergat, sive potetur sive
cataplasmetur, ut dicit Isidorus.
10. Secundum Platearium autem solsequium sponsa solis dicitur, et herba est frigida et
humidas in secundo gradu.
11. Cuius succus bibitus valet contra venenum sumptum interius.
12. Valet etiam contra morsum caninum et venenosum, si trita super vulnus ponatur.
13. Contra calefactionem epatis et opilationem multum valet.
14. Cap. LV. De eleboro.

Kritische editie Boek XVIJ
Eleborus Ysisdorus seyt dat dye Romeynen eleborum heyten veratrum,
daeromdattet denghenen die’t neemt over mate verwoet maket of
dodet, 1 ende hieraf zijn twee gheslachten, als wit ende zwart, 2 ende
hiet daeromme wyt eleboer, want hij witte wortelen heeft, ende
purgeert fleumatige humoren, 3 ende hiet daeromme zwart eleboer die
ander, om des wille dat hij zwarte wortelen heeft, ende hi purgeert
zwarte humoren, dat zijn melancoliose humoren. 4
Item: Dyascorides ende die ander auctoren segghen dattet een
machtich ende een gheweldich cruut is in der virtuten, ende men sal’t
mit groter behendicheyt nemen in der medicinen, 5 want het quetst
zeer, 6 want in den eersten so dodet als men’t onredelijcken neemt of
ghevet, 7 ende nochtans is’t tot veel zuucten nut, is’t dattet wijselicken
ghegeven werdt, als Dyascorides seyt, want het ontbyndet die
quarteyn, 8 ende doot pyeren in den oren ende anderswaert. 9 Ende ist
dat men zijn pulver mit brode menghet of mit deeghe oft mit ghort,
ende dattet die rotten 10 of musen eten, soe sullen si sterven. 11 Ende het
coemt te hulpe die vallende zijn van den groeten evel, ende die in
litargiën gevallen zijn, als Dyascorides ende Plathearius 12 segghen. 13
Ende ’t best van desen tweën is eleborus albus, dat is die witte, 14 ende
is heet ende droeghe van complexiën in den dorden grade, ende wast in
1. Eleborus, ut dicit Isidorus, ab Eleboro fluvio sic dicitur, ubi plurimum gignitur. Hunc
Romani veratrum dicunt, eo quod sumptum mentem motam in sanitatem reducit.
2. Cuius duo sunt genera, scilicet album et nigrum.
3. Albus dicitur eleborus, quia radices habet albas et albos, scilicet flegmaticos, humores
purgat,
4. niger vero nigras radices habet et nigros humores, id est melancolicos, purgat sive
mundat.
5. Est autem secundum Dioscoridem et alios auctores herba multum violenta in virtute et
recipienda medicinaliter cum cautela.
6. Multum enim ledit,
7. primo interficit, quando indiscrete aliquibus adhibetur.
8. Valet tamen contra multos morbos, si debito modo exhibetur, ut dicit Dioscorides, quia
quartanas febres solvit.
9. Vermes in auribus et alias interficit, epilenticis et litargicis subvenit.
10. Hollands? voor: ratten
11. Eius pulvis si cum pane misceatur et a muribus comedatur, mures interficit, ut dicit
Dioscorides et etiam Platearius.
12. Bellaert 1485: plathearus
13. Deze zin sluit aan bij de zin die eindigt met: ende anderswaert
14. Inter autem huius herbe duas species melior est eleborus albus.

Vanden proprieteyten der dinghen
berchachtighen steden ende in vuchtighen steden, ende hevet blader als
die bredeweghe, mer si zijn langher ende scarper in’t eynde, ende die
steel is eens cubitus lang of meer, 1 wes wortel zeer laxeert, opwaert
ende nederwaert, ende wij en sullen’s nymmermeer oerbaren, die
materi en si eerst verduut ende bereit, ende dan sal men’t oec mit groter
subtijlheyt gheven, 2 ende daerom seyt Ypocras: Wiltstu dat eleborus
wercken sal, soe roer dat lichaem voer, ende dat dieghene dye’t neemt
daerop niet en slape als hij’t ghenomen heeft, in thyen uren niet
daernae, want het heeft virtuten ende cracht dat vucht te resolveren in
windicheden, waerof dat volcht smoringe der gheesten ende die doot,
als Dyascorides ende Plathearius segghen, 3 ende die zwarte is veel
anxsteliker etcetera. 4
Dat LVIJ capittel van esula. 5
Esula is eenderhande boemken, diewelcke hete ende droeghe gheseyt
wort van den meesters, als Dyascorides seyt, 6 wes wortel ghoet is in
der medicinen, 7 ende hierof zijn veel speciës, ende die virtuut van dyen
is nu in den melck, nu in den zape, ende nu in den wortelen. 8 Esula is
een cruut, ende heeft slechte blader, ende ghevet een melckige humoer
1. Et est calide et sicce complexionis in tertio gradu, et crescit in locis montuosis et
humidis, et habet folia similia plantagini, sed longiora et in fine acutiora, et stipitem unius
cubiti sive magis.
2. Cuius radix laxat multum superius et inferius, et numquam debemus eleboro uti, nisi
materia fuerit digesta prius et preparata, et tunc etiam cum cautela.
3. Et ideo Ypocras dicit: Si vis eleborum ducere, move corpus, ne scilicet sumens eleborum
superdormiat, quia habet virtutem resolvendi humidum in ventositatem, unde sequitur
suffocatio spirituum et mors, ut dicit Dioscorides et Platearius.
4. Eleborus autem niger multo periculosior est.
5. Cap. LVI. De esula.
6. Esula quedam arbor est, que a medicis calida dicitur in tertio gradu atque sicca, ut dicit
Dioscorides.
7. Cuius radix maxime valet in medicina.
8. Cuius multe sunt species, et illarum virtus nunc est in lacte et in humore, nunc in
semine, nunc in radice. Unde dicitur:
Lac anabula parit, cataputia semine gaudet,
Esula radicis cortice prestat opem.

Kritische editie Boek XVIJ
uut, 1 ende purgeert fleumatighe humoren, ende zuvert die watersucht
in menigerhande passiën die van fleumen comen, etcetera. 2
Dat LVIIJ capittel van erucha. 3
Eruca dat is wit morstertsaet ofte dat cruut daerof, ende is tweërhande,
als tamme ende wilde, ende is heet ende vucht, ende is scheydende
ende openende, 4 ende starct die nyeren, ende gheneest die popelzye
ende vergichticheyt, ende doet wel urine maken, ende zuvert die blase
ende die nyeren, 5 ende is nut in spijse ende in der medicinen, 6 ende
die byën minnen zijn blomen. 7
Dat LIX capittel van enula. 8
Enula is een cruut dat wij alandt heyten, wes manier is tweërhande als
enula ortulana ende enula campana, ende dese is dye beste, ende
heeft dye meeste virtuut, ende sonderlinghe in den wortelen, 9 ende
men sal die wortel ghaderen in’t beghin des zomers, ende men sal se in
die zonne droghen, opdat si van der vuchticheyt nyet ghecorrumpeert
en worde, 10 ende heeft macht te zuveren ende te saftighen, ende die
zenen te starcken, ende die slimighe vuchticheyt te verteren, 11 ende si is
wonderlijcke goet teghens den hoest, ende teghens die vercoutheyt der
1. Herba enim esula plana habens folia et rapta emittit lacteum humorem, qui quidem est
ulcerativus et carnis sive cutis corrosivus.
2. Flegmaticos purgat humores, valet ydropicis et aliis patientibus ex humore flegmatico
varias passiones.
3. Cap. LVII. De eruca.
4. Eruca est herba aliquando domestica et aliquando silvestris, calida et humida, diuretica
et aperitiva.
5. Renes confortat, paralisim curat, urinam provocat, vesicam et renes purgat.
6. Utilis est in cibo et in medicina.
7. Flores eius apes diligunt et frequentant, ut dicit Plinius.
8. Cap. LVIII. De enula.
9. Enula est herba, cuius maneries est duplex, scilicet hortulana et campana, que maioris
est efficacie in radice.
10. Nam radix debet colligi in principio estatis et in sole exsiccari, ne ex humiditate
corrumpatur.
11. Virtutem habet leniendi et mundificandi, et nervos confortandi et viscosam
humiditatem consumendi.

Vanden proprieteyten der dinghen
gheesteliker lede, 1 want daer staet ghescreven in Macer: “Enula
campana reddit precordia sana,” 2 dat is dat dese wortel van enula
campana is der borsten ghoet ende den gheestelijcken leden, want dese
wortelen aen cleynen sciven ghesneden ende aen enen starcken draet
ghedreghen, dat si van malcanderen blyven, ende in die zonne
ghedroecht, ende dan sommighe sciven onderwijlen als een ghebrec
heeft in der borsten in wijn of in byer gheleyt, saftighet die borst harde
wel etcetera, ende dyen dranck smaecket veel te bet, mer die kanne
altoes vast toe te stoppen etcetera.
Dat LX capittel van ephitinium. 3
Ephitinium is een bloem van chymus, 4 dat is een cruut wes virtuten
altemael in den blomen is, 5 want die blome alleen ende dat cruut en
besicht men niet in der medicinen, als Dyascorides, Plinius ende
Plathearius segghen, 6 ende hevet macht te purgeren ende te
reynighen fleumatighe ende melaucoliose 7 humoren of passiën, waer
dat si goet ende bequaem is teghens die 8 quartaen. 9 Constantinus seyt
dat si goet is teghens die coude pisse ende teghens zwaricheyt van der
orinen te maken, ende oeck tegen verstoptheyt der leveren ende der
milten etcetera. 10
Dat LXI capittel van ebulus. 11
1. Valet mirabiliter in frigida causa contra tussim et spiritualium membrorum frigidas
passiones.
2. Unde scriptum est in Macro:
Enula campana reddit precordia sana et cetera.
3. Cap. LIX. De epithimo.
4. Lees: thymus
5. Epithimum est flos thimi, que est herba, cuius tota virtus in flore est.
6. Nam solus flos ponitur in medicina, ut dicit Dioscorides, Plinius et Platearius.
7. Bellaert 1485: melaucoliose
8. Bellaert 1485: qnartaen
9. Virtutem habet purgandi flegmaticas et melancolicas passiones, unde valet contra
quartanas et etiam cotidianas accessiones.
10. Valet etiam secundum Constantinum contra stranguriam, id est difficultatem urinandi,
et etiam contra splenis et epatis opilationes.
11. Cap. LX. De ebulo.

Kritische editie Boek XVIJ
Ebulus is een vrucht of een cruut dat wij edick of azijn heyten, ende is
den vlyeder ghelijck in der stammen, ende oec mede in den bladeren,
wes wortelen, basten, telgheren ende bloemen nut zijn al totter
medicinen. 1
Item: Dyascorides ende Plynius segghen dat si macht hebben te
ontbinden ende te verteren die grove slimighe fleumen, 2 want dat sap
van ebulus is nut ende goet teghens dat voetevel ende teghens den
crampe van der zenen, van den handen ende van den voeten, 3 ende is
oeck mede goet tegens die watersucht die van fleumen coemt, die cout
ende wit is. 4
Item: ’t cruut is goet gheleyt ende daerover ghestoeft soe waer een
zwellinghe is tusschen vel ende vleysch aen des menschen lichaem. 5
Item: ebulus is bovenmaten goet op ghevallen of geslaghen steden des
lichaems is’t dat men adick of ebulus siet in water, ende dat men die
stede daerover stovet ende bade dicwijl, ende legter dat cruut op van
denselven adick cleyn ghestoten mit camillen olye, 6 want het safticht die
zericheyden ende die heffinghe, ende gheeft den zenen ende juncturen
der benen craften ende starcheyt. 7 Ende ebulus en is nyet alte 8
ghenuechlijck in den ruucken of in den smaken, mer in der virtuten
ende in der daet soe is’t fijn van den ouden meesters gheprijst als
Plynius ende Platearius segghen etcetera. 9
1. Ebulus est frutex sive herba in foliis et in stipite sambuco arbori simillima, cuius radicis
cortices, frondes et flores sunt utiles in medicina.
2. Habent enim secundum Dioscoridem et Platearium virtutem dissolvendi et consumendi
grossum flegma et viscosum.
3. Unde succus ebuli valet contra artheticam et contractionem nervorum, manuum scilicet
atque pedum.
4. Valet etiam contra leucoflegmantiam, id est ydropisim ex flegmatica causa atque frigida
sive alba.
5. Valet etiam contra tumores et collectiones intercutaneas, undecumque in corpore
colligantur.
6. Item valet maxime ebulus contra concussiones corporis atque casus, si patiens in eius
decoctione frequentius foveatur.
7. Nam dolorem mitigat, tumorem sedat, virtutem et robur nervis et iuncturis ossium
administrat.
8. Bellaert 1485: alste
9. Odore quidem est ebulus herba fetida et sapore minus grata, sed in virtute et efficacia ab
antiquis medicis optima ad medicandum est apud veteres iudicata, ut dicit Dioscorides,
Plinius et Platearius.

Vanden proprieteyten der dinghen
Dat LXIJ capittel van den vigheboem. 1
Ficus is een boem, ende is also gheheyten van fecunditas, dat’s
vruchtbaerheyt, ende is drachtigher dan andere bomen, 2 want hij
draghet dryewerven of vierwerven vruchten des jaers, ende alsoe rasch
als die een vrucht rijp is, so wast’er een ander weder. 3 Ende die
vigheboem in Egipten is die vruchtbaerste, wyens hout in dat water
gheleyt sinct vlusch, ende als’t in den gront gheleghen heeft, so comet
weder op, dat teghens der naturen is, want het was tevoer lichter dan’t
na is, als’t nat ende slijckich gheworden is in den gronde. 4
Item: die vighen ghegeten van ouden luden verdrijft hem die
rympelen uut den aensichte ende anderswaer. 5
Item: is’t dat men styeren of verren byndet onder enen vigheboem, hij
sal te hant zedich ende ghoedertiren werden; hiertoe hevet Ysidorus
gheseyt, libro XVIJ, capitulo VIIJ. 6
Item: Aristotiles seyt in den Boecke der groyelijcker dinghen dat die
humoer of die vuchticheyt eens basts van enen boem, die is als bloet in
den dyeren, in zommighen melckich als in den vigheboem ende in den
moerboem, mer dat melck van den vigheboem heeft craft des lubs om
casen te maken, als die blome van cardus, daer men kasen mede
stremmet. 7
Item: zijn humoer is zeer smerich ende daeromme is hi zeer
vruchtbaer, 8 ende datter smerich is, dat wordt vrucht, ende dat subtijl
ende waterich is, dat worden blader, of dat wordt verkeert in bladeren,
1. Cap. LXI. De ficu.
2. Ficus est arbor a fecunditate dicta; aliis enim arboribus feracior est.
3. Nam terque quaterque per singulos annos fructum gignit atque, altero maturescente,
oboritur alter statim.
4. Ficus autem egyptia fecundior fertur, cuius lignum in aqua missum illico mergitur, et
cum in limo iacuerit, deinde in superficiem sursum elevatur versa vice nature, quoniam
madefactum debuit humoris pondere residere.
5. A senibus autem in cibo sumpte ficus rugas eorum distendere asseruntur.
6. Tauros quoque ferocissimos ad fici arbores colligatos dicunt repente mansuescere. Ficus
autem cuiusdam arboris remedio, que dicitur caprificus, ut asserunt, fecundatur. Hucusque
Isidorus libro XVII, capitulo VII.
7. Secundum Aristotelem autem libro Vegetabilium humor corticis arboris, qui est quasi
sanguis in animalibus, in quibusdam est lacteus, ut in fico et in moro; sed fici lac habet vim
coaguli ad faciendos caseos sicut flos cardi casealis.
8. Est autem eius humor multum unctuosus, et ideo ficus est multe fecunditatis.

Kritische editie Boek XVIJ
die daeraf breet ende dicke 1 zijn, ende dye eynden ront ende scharp,
van der welcker melck of sap die cullen mede gesmeert, maect een
hettinghe der minnen als totter oncuuscheyt. 2
Item: Aristotiles seyt dat die vigheboem onderwijlen bestaet te
vervuylen, 3 ende dat ghevalt onderwilen van gebreck der humoren,
ende in beyden punten behoeft die boem der medicinen, 4 want dye
ackerluden comen hem te hulpe als hem vuchticheden ontbreken mit
bequameliken messe ende mit zueten water. 5 Ende wanneer dat die
boem te veel humoren heeft, soe doerslaen si den boem tot veel steden,
ende laten die overvloedighe vuchticheden uutlopen als daerboven van
der medicinen der bomen ghetoent is. 6
Item: die vigheboem in Egipten is een vruchtbaer boem, ende hij is
den moerboem ghelijck in zijnder groetheyt ende in der bladeren ende
in’t aensien, 7 ende draghet vierwerven des jaers vruchten, mer die
eerste en wordet niet rijp dan, der welcker vruchten dye vigheboem van
Cypren ghelijck is, dye vierwerven draghet ende maect vierhande
vruchten. 8
Item: die vigheboem is teder ende en mach niet veel coude lyden,
ende sonderlinghe als hij bestaet te draghen. 9
1. De vertaler zal spissa gelezen hebben.
2. Quod enim unctuosum est transit in fructum, et quod subtile et aquosum in folia
transmutatur, que quidem sunt lata et scissa et in extremitatibus pirica et acuta, quorum
lacte sive succo membra genitalia perlinita dicuntur moveri ad pruritum et libidinis
incendium. Simile dicitur super Genesis III ‘Ibi fecerunt sibi de foliis ficus perizomata’.
3. Las de vertaler?: sordescere
4. Contingit autem ficum arborem, ut dicit Aristoteles, sterilescere aliquando propter
humoris defectum, aliquando propter superfluam humiditatis abundantiam, et in utroque
casu indiget medicina.
5. Unde agricole ei subveniunt in defectu humoris per fimum convenientem et aquam
dulcem;
6. quando vero superabundat humor, arborem clavis perforant et superfluum humorem
evacuant, sicut supra de arborum medicina est ostensum.
7. De fico autem arbore sive ficu dicit Plinius libro XIII, capitulo VIII, omnia que supra sunt
de Isidoro introducta: Ficus egyptia, inquit, est arbor fecundissima, moro similis in
magnitudine, in foliis et in aspectu.
8. Quater in estate profert fructum, sed primum generat immaturum.
Cui similis est ficus cypria, que quater germinat et fructus quaternos parit, sed grossus
eius non maturescit, nisi prius incidatur et lactis superfluitas emittatur. Et emittit germina
sua sine foliis in extremitate ramorum, et habet similitudinem in radice cum populo et in
foliis cum ulmo, et est ei in quantitate sorbe similis magnitudo.
9. Est autem ficus arbor tenera et debilitata, et ideo a forti frigore de facili leditur, et
potissime quando incipit germinare.

Vanden proprieteyten der dinghen
Item: Plynius seyt, libro XIJ, capitulo VI, dat die vigheboem in Yndyën
heeft cleyne vighen of appelen, mit breden bladeren ende telgheren
bestroyet, welcke telgheren of tacken ter aerden ghecrommet werden
mit haren last, ende werden in die aerde ghesteken, ende alsoe maken si
een nuwe gheslacht in den ommeganc bij haren vader ende bij der
stammen. 1 Ende dese vigheboemen maken alsoe groeten schyem, datter
die harderen slechs onder schuylen voer die hetten der zonnen ende
oeck voer den wint. 2 Ende dese boem maect cleyne appelkens of
vigekens ter groetheyt van eenre bonen, mer si worden alsoe onder den
bladeren ghecoect overmits die hetten der zonnen, dat si alte
ghenoechlick om eten zijn. 3
Item: noch soe seyt Plynius, libro XV, capitulo XIX, datter eenrehande
vigheboem is die ficus silvestris heyt, ende zommighe ander heyten
caprificus, ende en wort nemmermeer rijpe, mer dat hij van hemselven
niet en had, ghaf hi den anderen, 4 want die bouluden pleghen die
monden van den wortelen te openen, of die basten des vigheboems,
ende te steken daer griffelen in van caprificus, daer nuwe humoer uut
wast, overmits der luchten die genuechlijck ende bequaem is, ende
ontfanget daer nuwe virtuut van dyer griffelen. 5
Item: die zudenwynt is die vighen nutter dan die noerdenwint is, ende
daeromme en wassen nyet veel vighen noertwaert. 6 Die virtuten van
1. Item idem Plinius libro XII, capitulo VI: Est ficus indica exilia quedam ferens poma, vastis
ramis transfusa, qui rami in terram adeo incurvantur pondere suo et terre infiguntur, et sic
novam progeniem faciunt in circuitu circa parentem vel circa stipitem.
2. Et tantam faciunt umbram et densitatem, quod pastores sub eius ramis ab estu et a vento
se abscondunt.
3. Superiores autem rami matris in altum valde se extendunt, collaterales vero vasto
circuitu circa matrem se diffundunt, et quasi silvosa multitudine umbram magnam faciunt.
Folia autem sunt latissima, ad modum pelte amazonice disposita. Poma autem facit multa,
sed modica, que fabe magnitudinem vix excedunt, sed inter folia calore solis ita
decoquuntur, quod predulci sapore ad comedendum digna miraculo reputantur.
4. Ad hoc dicit Plinius libro XV, capitulo XIX, quod est quedam arbor, que dicitur silvestris
ficus, que alio nomine dicitur caprificus, numquam maturescens, sed quod ipsa ex se non
habet aliis tribuit.
5. Nam cultores solent aperire ora radicum vel corticis arboris ficus et ibi intus infigere
surculos et ramos caprifici, ex quorum insertione aperta radice, attracto aere novo et
humore ei congruo, vigorem recipit et virtutem. Unde et humor lacteus, qui est materia
fructus, in ipsius transit pastum, sicut supra patet in dictis Alvredi in tractatu de causa
fructificationis arborum et herbarum.
6. Idem etiam dicit quod tales arbores debent taliter iuxta fructiferas ordinari, ut venti
flatus evolantes in ipsam ficum ferant. Et ad hoc utilior est ventus australis quam
aquilonaris, quia simpliciter plus nocet ille ventus borealis ficui quam australis, quia in

Kritische editie Boek XVIJ
den vighen soect boven in den tractaet van carica in die letter C, daer’t
volcomelic gheseyt wordt, etcetera. 1
Dat LXIIJ capittel van fraxinus. 2
Fraxinus is een boem, als Ysidorus seyt, ende is wassende in scarpen
steden ende in gheberchten, 3 daer men piecken ende glaviën of maket,
ende men heyten in Duutsche een esschenboem. 4
Item: Plynius seyt van den esschenboem, libro XVI, capitulo XIIJ: onder
alle bomen soe heeft die natuer die essce nut ghemaket. 5 Hi is hoech,
ront ende wel wassende ende haestelijck. 6 Zijn bladeren die zijn goet
teghen ’t venijn, 7 als men ’t sap uutporst ende ghevet te drincken. 8
Ende die serpenten zijn soe zeer vervaert van desen boem, dat si voer
die son of nae der sonnen onder den esschen 9 boem niet en dorren
comen. 10 Ende waer’t sake dat enich serpent gheset worde tusschen
enen coel viers ende esschenbladen die daer omtrent laghen, also datter
niet opens en waer dan vier ende veel esschen bladeren om dat vier, so
soude die serpent lyever doer dat vier lopen dan over die
esschenbladeren. 11 Ende nochtans zijn in Grieken die esschenblader
den quicken een venijn, mer alle den beesten die ederkaeuwen en
aquilonari parte minus proficiunt fici et plus arescunt, quia earum humor lacteus facillime
consumitur et etiam congelatur, ubi habet dominium talis ventus.
1. De effectu autem fici vel ficorum quoad radicem, folium, corticem et fructum quere
supra in tractatu de carica in littera C, ubi expressius continetur.
2. Cap. LXII. De fraxino.
3. Fraxinus est arbor, ut dicit Isidorus, crescens in locis asperis et montanis.
4. Ex qua fiunt haste, que franguntur. Unde Ovidius:
Et fraxinus utilis hastis.
5. De fraxino autem dicit Plinius libro XVI, capitulo XIV: Inter arbores quas materie causa
natura genuit, utilis est fraxinus,
6. que est arbor alta seu procera et rotunda atque recta sive pineata folio, que Homeri
preconio et Achillis hasta nobilitata, cedro in aliquibus partibus ita similis, ut cortice ablato
ementes fallat.
7. Cuius folia contra venenum sunt utilia.
8. Nam, succo expresso et potui dato, contra serpentes summe opiferum est.
9. Bellaert 1485: esscheu
10. Tantaque ei vis est, ut serpentes eius umbram matutinam vel vespertinam non
attingant,
11. quod si inter ignem et folia fraxini ponatur serpens, in ignem potius quam in fraxinum
fugiet.

Vanden proprieteyten der dinghen
schaden si nyet, ende in Ytaliën en scaden si den quicken niet. 1 Die
essche bloyet eer dan hij telgheren criget. 2 Het zijn twee gheslachten,
als die Griecken segghen: sommighe is lanc ende nyet knopich, ende die
ander is corter in den bladeren ende harder, ghelijc den lauwerboem. 3
Item: sommighe ander deylen den esschenboem nae der
ghelegentheyt, als die een wasset in den velde ende die ander
in ’t gheberchte, 4 ende die in den velde wassen die hebben grote
gecruufde bladeren, mer die in den bergen wassen hebben dicker
bladeren, ende die zijn beter dan die in den velde wassen. 5 Hiertoe
hevet Plynius gheseyt. 6
Item: Plathearius seyt dat fraxinus is een boem die heet ende
droeghe is in den anderen grade, wyes basten ende bladeren mit aniso 7
ende mitten paddenhoeden die daer op wassen, ghoet zijn ter
medicinen, 8 want si stempen ’t buuckevel, ende si verbieden dat choern
als die maghe te cranck is van onthoude, mer men sal se koken mit
reghenwater ende mit edic, ende op die maghe legghen. 9
Dat LXIIIJ capittel van den boeckeboem. 10
Fagus is een boem die men boekeboem heyt, wes materi in veel dinghen
nut is ende nodorftich, 11 als Ysidorus seyt, libro XVIJ, ende Plynius,
libro XVI. Fagus is een boem die eykelen draecht, alsoe ghenoemt want
die luden plaghen wijleneer van der vruchten der boekebomen te leven
1. Sunt tamen folia eius iumentis mortifera in Grecia, ceteris autem ruminantibus sunt
innocua; in Italia vero iumentis non obsunt.
2. Primo autem floret quam frondeat, nec ante flores conditos folia dimittit.
3. Sunt autem duo genera, ut dicunt Greci; quedam enim est longa non nodosa, alia
brevior est in foliis ac durior, scilicet lauro similis.
4. Alii vero dividunt fraxinum secundum situm, scilicet in campestrem et in montanam;
5. campestris folia sunt magis crispa, sed montane magis spissa, et folia illa aliis sunt
meliora.
6. Hucusque Plinius.
7. Bellaert 1485: causo
8. Secundum Platearium autem fraxinus est arbor calida et sicca in secundo gradu, cuius
cortices et folia cum aniso et fungis, qui crescunt super eam, competunt medicine.
9. Nam fluxum ventris stringunt, vomitum ex defectu virtutis retentive cohibent, si cum
aqua pluviali et aceto decoquantur et super stomachum apponantur.
10. Cap. LXIII. De fago.
11. Fagus est arbor, cuius materia in multis est necessaria.

Kritische editie Boek XVIJ
ende namen haer spijse daeraf, 1 want fage in Griexen is eten in
Duutsche, als Ysidorus seyt, libro XVIJ. 2 Plynius, libro XVI, capitulo VIJ,
seyt aldus 3 dat die eykel van den boeckeboem buyten wert besloten mit
eender dryerhoecter lichter huut, ghelijck der keerlen, mer mit eenre
morwenre bast, 4 wes morch den musen bequaem is, ende maect dye
rotten sat ende vet, ende het is oeck den traghen 5 duven bequaem ende
voedet se. 6 Zijn bast is oeck zeer nut den maelrers, sonderlinghe die
noertwaert wassen, 7 want si makender vaten of, die tot menighen
dinghen dyenen, als Ysidorus seyt, capitulo X. 8
Item: dieselve seidt in’t selve boeck dat die vruchten van desen boem
zeer soet zijn ende voedelic, ende die dieren die daeraf ghevoet zijn, die
zijn goet te koken, ende zijn der maghen nut, ende si zijn goet ende
licht te verduwen. 9 Ende het is een boem die niet dicht en is in der
substanciën, mer open ende ghatich, ende daerom en duert hi niet
langhe, als dieselve seyt, 10 nochtan is zijn substanci zeer bequaem tot
borderen ende tot anderen dinghen te tymmeren, 11 wes substancie
puer is, ende van ghenen wormen ghegheten, ende is alte fijn glaser af
te maken, want van zijnder asschen ende van anderen dinghen die men
daer thoedoet, ende overmits starcken viere, so worden die glasen
constelijc ghemaect. 12 Ende men vindet luttel houts dat alsoe ghoet is
menigerhande dinghen af te maken, want het is saft ende ghatich, dat is
1. Sed, ut dicit Isidorus libro XVII et Plinius libro XVI, fagus est arbor glandifera sic dicta,
quia fagorum fructibus quondam vixerunt homines et ex eis sumpserunt cibum.
2. Nam fage grece comedere latine dicitur, ut dicit Isidorus libro XVII.
3. Bellaert 1485: aldns
4. Plinius libro XVI, capitulo VII, dicit sic: Fagi glans exterius triangula cute levi includitur
similis nucleo, sed cortice molliori.
5. De vertaler las tardus in plaats van turdus: lijster
6. Cuius medulla muribus est accepta et glires impinguat, turdis etiam et columbis convenit
et eas nutrit.
7. De vertaler las pictores - bedoeld zijn de Picten die in het Noorden wonen.
8. Eius cortex multum est utilis, maxime apud Aquilonares pictos, quia inde faciunt vasa
diversis usibus valde apta, ut dicit idem capitulo X.
9. Item dicitur in eodem quod glandes sive fructus fagi multum sunt dulces et nutribiles, et
carnes animalium, que inde nutriuntur, facit coctibiles, stomacho utiles atque leves.
10. Non est autem arbor in substantia multum solida, sed rara potius et porosa, et ideo
non multum durat, ut dicit idem.
11. Verumtamen eius substantia mollis est et apta ad asseres et alia fabricanda.
12. Cuius substantia pura ac vermibus non corrosa arti vitrarie est summe necessaria, quia
ex eius cinere vitrum cum aliorum quorundam appositione per ignis conflagrationem
artificialiter preparatur;

Vanden proprieteyten der dinghen
open ende ondicht, als Plynius seyt, ende is een luttel gommich tot veel
steden, ende daerom barnet lichtelic, ende wert oeck lichteliken
ghegeten van den wormen, ende vervulet lichtelijcken. 1 Ende laet oeck
eenrehande blomen uut, ende die byën pleghen daervan honich te
ghaderen in den holen bomen, dat is wilt honich, als Plynius seyt. 2
Dat LXV capittel van der bonen. 3
Faba dat is een boen. Ysidorus seyt, libro XVIJ, dat .b. faba gheseyt nae
der Griexer ethymologiën, dat is speldinghe, also veel als faga, want
fage in Griexen is eten in Duutsche, 4 ende is een gheslachte van
legumen. Legumina dat zijn als erweten, boenen, wicken ende al deser
ghelijcke, diewelcke ouder wilen eer plaghen te nutten ende te eten
ende so noch 5 onderwijlen doen. 6 Ende hierof zijn twee speciës, van
denwelcken die een heet faba egipcia, dat is boene van Egipten, ende
die ander is een ghemeyn boen, ende dese worden onderwijle fresa
gheheyten, daerommedat se die luden al knersende breken ende malen
in den monde, als dieselve seyt. 7
Item: Dyascorides seyt dat faba een cruut is dat in den hoven wast
ende dat oeck in den ackeren ghesayet is, wyes steel al hoeckych opgaet,
grof ende hol ende knopich, ende maect sine bladeren tot enen
yghelijcken knope, breet ende slecht ende oeck een luttel scarpachtich, 8
ende brengt een witte bloem ende in’t overste purperen of zwart ende
1. et pauca ligna inveniuntur, que operi tam mirabili sint per omnia ita apta.
Lignum quidem est leve ac porosum, ut dicit Plinius, et aliquantulum gummosum in
multis locis, et ideo de facili inciditur et de facili corroditur a vermibus aut citius
computrescit.
2. Flores etiam quosdam emittit ad modum tilie, sed non ita odoriferos, et tamen illos
frequentant apes mel silvestre in arborum concavitatibus colligentes.
3. Cap. LXIV. De faba.
4. Faba, ut dicit Isidorus libro XVII, dicitur a greca etymologia quasi faga; nam fage
comedere dicitur.
5. Bellaert 1485: uoch
6. Est enim genus leguminis, quo antiqui in comedendo solebant uti.
7. Huius species due sunt, quarum altera est egyptia, altera est communis; et illa aliquando
dicitur fresa, eo quod homines frendant eam molendo sepius ac confringant, ut dicit idem.
8. Est autem faba secundum Dioscoridem herba in hortis et agris seminata, cuius hasta
surgit angulosa, grossa, concava et nodosa, folium vel folia in singulis nodis producens
lata, plana et aliquantulum obacuta.

Kritische editie Boek XVIJ
wael ruuckende, ende wordt van den byën vele versocht. 1 Ende al
langhes den steel wassen vele vingherlijns of si van enen hantschoen
waren, mer veel smaelder, in denwelcken bynnen dye boenen
onderscheyden legghen. 2 Ende die vingherlinghen zijn buyten eerst
groen ende bynnen wit ende morwe, ende alleyncken werden si hardt
van der hetten dyer zonnen, ende ten laetsten soe werden si mede
zwart, ende dat is dan een teyken der rijpicheyt. 3
Item: Dyascorides ende Plathearius segghen dat die boen is cout
ende droeghe ten waer dat si groen waer, want dan is si vuchtich in den
eersten grade, 4 ende die groen ghegheten voedet weynich of luttel,
ende maect grove humoren, ende maect opblasinghe 5 in dat overste
deel van den buke, ende si is in der magen quaet, 6 ende winnet groef
melancolioes bluet, ende groven roeke, die uut der maghen opclymmet
totter herssen die de herssen quetst, ende brencgt menigherhande
vervaerlike dromen. 7 Mer overmits siedinge of bradinghe werdt hem die
opgheblasinghe windicheyt benomen, mer niet altemale. 8 Ende
dieghene die altoes bonen eten, die hebben dicwijl zericheyt der
darmen, 9 ende si bestoppen die milte ende den buucke. 10 Ende mitten
bast ghegheten zijn si hardt te verduwen mer zeer opblasende. 11 Ende
nochtans is’t morch 12 van den bonen zuverende, ende dat water daer si
in ghesoden zijn zuvert dat aensicht, ende ghedroncken zuvert die
1. Florem producit album in summitate purpureum sive nigrum, odoriferum et multum ab
apibus frequentatum.
2. In hasta autem producit diversas tecas carnosas et oblongas, que interius quasi sub
diversis domiciliis ab invicem sunt distincte, in quibus fabe per ordinem sunt locate.
3. Et ille tece primo virides exterius et albe interius atque molles, et paulatim calore
desiccante indurescunt et tandem pariter connigrescunt, et hoc maturitatis indicium est.
4. Est autem faba secundum Dioscoridem et Platearium frigida et sicca, nisi sit viridis, et
tunc est humida in primo gradu.
5. Bellaert 1485: opblasinhhe
6. Que viridis comesta parum nutrit, humores grossos generat, inflationem in superiori
parte ventris facit, et ideo stomacho est nociva.
7. Sanguinem grossum et melancolicum creat et fumum grossum, qui cerebrum offendit,
somnia vana et terribilia inducit.
8. Per decoctionem et assaturam eius ventositas inflativa diminuitur, sed totaliter non
aufertur.
9. Fabis siquidem assidue utentes dolorem intestinorum patiuntur.
10. Splenem opilant, ventrem stringunt.
11. Cum cortice comeste ad digerendum sunt dure et multum inflative.
12. Bellaert 1485: tmorch

Vanden proprieteyten der dinghen
longhen ende gheneset apostemen van den mannen, 1 ende mit rosen
ghemenghet wisschet af die zericheyt ende die zwarticheyt ende oeck
mede die leepheyt der oghen. 2
Item: bonen ghekaut ende opten slapen van den hoefden gheleydt
dwinghet die humoren dat si totten ogen niet lopen en moghen. 3
Item: een boen ghecloeft ende die bynnenste side op enen ader
gheleyt die men stempen wil, stempet dat bluet. 4
Item: ’t morch van den bonen gheplaestert op borsten die van melc
lopen, stempet ende en laet niet uutlopen. 5
Item: bonen gecoect mit scapen smeer ende op die voeten
gheplaestert al warm helpt podagricus artheticus, dat’s denghenen die
noet in den voeten hebben. 6 Ende die bonen wederslaen die
vergaderinge ende heffinghe van den apostemen, is’t dat si in wijnedick
ghesoden werden, ende dat men se in’t beghinsel daerop leyt. 7
Item: van der propriëteyten ende naturen der boenen seyt Plynius,
libro xviij, capitulo VIJ. 8
Item: onder die legumina als van boenen, van erweten 9 ende van
deser ghelijcke die van alle legumina heyten, so zijn die bonen die
beste, want veel luden menghen ’t meel van den bonen mit anderen
meel als mit rogghen meel ende mit anderen meel, ende alsoe wordt dat
broet te zwaerder, 10 nochtans is’t verboden in zommighen landen, want
het plompt den sin alte zeer, ende maect veel dromen, ende zommighe
ander luden segghen dat die sielen der doder luden in den bonen zijn,
om welcke sake Verro verboet Flano den bisschop, dat hij gheen bonen
1. Hollands voor: mammen
2. Est tamen fabe medulla mundificativa, unde eius colatura faciem purgat, et potata
pulmonem mundificat, apostemata mamillarum curat, cum rosis mixta dolorem et livorem
oculorum et lippitudinem abstergit.
3. Masticata et timporibus apposita humores ad oculos reumatizantes compescit.
4. Scissa et super venam inscisam posita sanguinem restringit.
5. Lac effluens de mamillis sistit et effluere non permittit,
6. podagricis et artheticis cum adipe ovis decocta subvenit, si super doloris locum
cataplasmetur.
7. Tumores et collectiones apostematum repercutit, si in principio decocta in aceto tumori
apponatur.
8. De fabe autem natura et proprietate dicit Plinius libro XVIII, capitulo XII:
9. Bellaert 1485: erweteu
10. Inter legumina faba dicitur optima, quam multi miscent cum pane sive cum materia
panis, ut sic panis ponderosior esse videatur.

Kritische editie Boek XVIJ
eten en soude. 1 Ende die boen wast ende waent mitter manen buyten
allen anderen vruchten. 2 Men salse in gheynen zeewater sieden of in
enighen anderen souten water. 3 Men pleech se te sayen ende te poten
als die sterre Plyades ondergaet, dat is als die hontsdaghen uutghaen,
ende te mayen 4 in den beghinne van den herfst, ende daernae
somwijlen. 5 Ende so wanneer dat si bloyen begheren si veel waters,
ende als si al uutghebloyet zijn soe bemynnen si dye droechte. 6
Item: die boen wast in veel steden op haerselven, ende sonderlinghe
in Mauritannia ende in den eylanden der Noertscher Zee, mer si is daer
so hardt dat men se nauwe koken en mach. 7
Item: si wast oeck mede in Egipten, mer doernich, ende daeromme
soe scuwen se die cocodrillen ende duchten voer hare oghen, 8 ende
zijn daer X 9 cubitus lancg, ende heeft een hoeft boven als mancop, ende
is van verwen als die rose, daer die bonen in ghesloten werden, ende
haer halm ofte steel is gheknoect ende heeft breede bladeren, ende die
vrucht is een luttel bitter, 10 ende die wortel is goet t’eten rauwe ende
ghesoden, ende zijn alsoe groet als wortelen van riede. 11 Hiertoe hevet
1. Pictagorica tamen sententia damnata est, quia eius frequens usus ebetare dicitur sensus,
insomnia etiam facere estimatur vel, ut alii tradiderunt, quoniam mortuorum anime sunt in
ea;
2. Sola autem inter fruges etiam excisa crescente luna crescit et repletur,
3. et in aqua marina sive alias salsa non decoquitur.
4. Bellaert 1485: Men pleech se te sayen, te poten ende te mayen als die sterre Plyades
ondergaet, dat is als die hontsdaghen uutghaen in den beghinne van den herfst
5. Seritur sive seminatur in occasu Pliadum et ante hiemem recolligitur.
6. Quando est in flore, aquas maxime concupiscit, cum vero effloruerit, diligit siccitatem et
solum sive terram, in qua seminata est, fecundat stercoris vice. Et ideo in Tessalia vertuntur
agri, in quibus fabe seminate fuerant, quando primitus sunt in flore.
7. Crescit autem faba per se in multis locis, et maxime in Mauritania et in insulis Oceani
septentrionalis, sed ita est dura, quod vix coqui potest.
8. Nascitur etiam in Egypto, sed spinosa, et ideo cocodrilli eam refugiunt timentes, ne oculi
eorum ledantur spinis eius.
9. John Trevisa leest (ook) “ten cubite”.
10. Cuius longitudo est quatuor cubitorum, habens caput ad modum papaveris coloris
rosei, in quo fabe includuntur non supra tricenas; et est eius culmus sive calamus
geniculatus, habens folia ampla et fructum aliquantulum subamarum.
11. Radix eius est commestibilis cruda et cocta, in magnitudine arundinum similis
radicibus.

Vanden proprieteyten der dinghen
Plynius geseyt, libro XVIIJ, capitulo XIJ, 1 mer in’t XVIJ capittel seyt hij
datselve, etcetera. 2
Dat LXVI capittel van coerne. 3
Frumentum is gheseit van fruendo, dat is van bruucken of van voeden,
als fruges, als Ysidorus seyt, 4 want frumen dat is dat overste deel van
der kelen daer men den smake der spijsen eerst 5 voelt. 6
Item: dat eyghen ende dat proper dattet frument heeft, dat is dat hi
aren hevet in’t overste van den stroe wassende, daer die corlen in den
ballichskens legghen, 7 ende dit is in allen gheslachten van choern. 8
Item: Ysidorus seyt datter veel geslachten van coern zijn, als weyte of
tarwe, rogghe, gherst 9 amer, spelt, mylie ende deser ghelijken, van
denwelcken men van zommighen nae segghen sal in haren steden. 10
Mer dit is generael bij den coorn, dat men mercken sal die ghedaente
1. Hucusque Plinius libro XVIII, capitulo XII.
2. Sed in capitulo XVII dicit idem: Vergilius, inquit, nitro et amurca fabam profundi iubet,
et sic eam grandescere promittit.
Quidam etiam dicunt fabas citius crescere et adolescere, si triduo antequam seminentur
in urine aqua macerentur. Hucusque Plinius.
3. Cap. LXV. De frumento.
4. Frumentum a fruendo est dictum, id est a vescendo, sicut et fruges, ut dicit Isidorus.
5. Lees?: seerst
6. Unde et frumen superior pars gule dicitur, ubi potissime cibi sapor presentitur.
7. Est autem proprium frumenti habere aristas in summitate spicarum crescentes et grana
latentia in folliculis imminentes.
8. Nam in omni specie frumenti de radice erumpit culmus et de culmo procedit spica
quibusdam folliculis sive tecis contexta, in quibus grana recluduntur.
In extremo autem spice ariste tenues et acute eminent in modum spiculi, a quibus spica
nominatur, quia illis aristis quasi spiculis munitur, ne avium minorum morsibus spica a
suis fructibus exuatur aut a bestiis protrahatur.
Cuius folia seu vagine, quibus fulcitur culmus et ambitur, ne pondere frugis incurvetur,
dicitur stipula quasi usta, ab usto sic dicta, quia collecta messe exuritur stipula propter
culturam agri.
Cuius pars ad pastum animalium reservata palea dicitur, eo quod primum sola pascendis
animalibus prebebatur. Cuius natura tantum est frigida, quod obrutas nives fluere non
sinat, adeo calida, ut poma maturescere compellat. Hucusque Isidorus libro XVII.
9. Bellaert 1485: rog[-]gherst
10. Sunt autem frumenti multa genera, ut dicit idem Isidorus et etiam Plinius libro XVIII, ut
puta triticum, far, ordeum, siligo panicum et milium et huiusmodi, de quibus post dicetur
in locis suis.

Kritische editie Boek XVIJ
der aerden daer elck coorn wasset, 1 want zommighe coornen die
wassen best in laghen landen, zommige in hoghen landen, ende dat een
wast in den enen lande, ende in anderen lande en wilt niet wassen, 2
want gherst wast wel in steden daer die weyte niet en wast, als Plynius
seyt, ende aldus is’t te verstaen van den anderen. 3
Item: zommighe coornen wassen haestelijcken ende die zommighe
traechlijkcke, 4 want dat die wintersaden wassen rasscher dan die
zomersaden, ende zommighe wassen dyeper ende zommighe
ondieper. 5
Item: men mercke die bequaem tijt als men sayen sal, ende oeck mede
als men mayen sal, want Plynius seyt dattet best is mitter nyeuwer
manen dan in enigen anderen tiden, want dan wordt dat coorn van allen
gebreck ghehouden, 6 ende men sal oeck die claerhede der luchten
aensien, 7 als Ysidorus seyt, want dan sal men sayen, waer of Virgilius
seyt: Blote saye, 8 blote maye. 9 Plinius seyt in dat seventiende capittel
dat den coern een ghebreck ende oeck een hinder toecomet, is’t dat die
tijt alte windich is, ende dat tot dryën reysen, als wanneer dattet bloyet,
ende als’t beghint zijn bloyen te laten, ende beghint te rijpen, 10 want
1. Sed hoc est generale circa hec frumenta, quia attendenda est soli sive terre qualitas, ubi
hec serantur.
2. Nam quedam in una terra proficiunt, que in alia deficiunt et penitus inarescunt.
3. Nam ordeum in novalibus proficit, ubi triticum deficit et arescit, ut dicit Plinius, et sic de
aliis est intelligendum.
4. Item attenditur seminationis qualitas, quia quedam citius, quedam tardius sunt
seminanda.
5. Nam citius semina hiemalia, tardius estivalia. Quedam etiam in terra profundius,
quedam superficialibus sunt terre finibus committenda.
Unde alio modo est seminandum triticum et alio modo sicut et alio tempore gith,
milium et ciminum, sicut expresse dicit Ieronimus super Isaie XXVIII.
6. Item maxime attenditur congruitas temporis tam in seminando quam in colligendo, quia
secundum Plinium libro XVIII hoc utilius fit in interlunio quam in tempore alio, quia tunc
seminata sicut et collecta potissime a vitiis conservantur.
7. Item attenditur temporis serenitas.
8. Bellaert 1485: seye
9. Ut dicit Isidorus, serere enim a sereno celo dicitur, quia tunc serendum est, et non per
imbres. Unde Vergilius:
Nudus ara, sere nudus.
10. Et quia, ut dicit Plinius ibidem, capitulo XVII, accidit frumento vitium, si tempus fuerit
nimis ventosum, et hoc tribus vicibus seu temporibus, scilicet quando est in flore, et
quando incipit deflorere, et quando incipit maturescere.

Vanden proprieteyten der dinghen
van quaden winde soe ghaet die aer teniet ende wort ydel van haren
vruchten. 1
Item: die reghenachtighe tijt hindert hem oeck mede alte zeer,
wanneer dat des reghens alte veel is, want dan wertet mit allen
uutghedaen van der coutheyt der humoren. of het wordt verkeert in
overvloedighen 2 oncrude ende bladeren. 3
Item: als een snellike hette daerop coemt, die onder dyer wolcken
besloten gheleghen heeft, hyndert hem oeck zeer, want wanneer dye
vuchticheyt overmits craft der zonnen begrepen wordt totten
bynnensten der wortelen, soe wassen eenderhande wormkens bi der
wortelen van warmer ende oec mede van slimigher humoren, van der
welcker vretinghe die substancie des coerns ghelastert wordt. 4
Item: in den granen 5 bij den balchskens wassen wormkens dye
corrumperende ende verdervende zijn die greynen des coerns, wanneer
dat die aren in reghenachtighen tiden verderft werden nae die onmate
grote hetten, als die tijt al te zeer droeche is. 6
Item: in alte droeghen tijt wertet coern verderft anter dat coern wordt
verarmt of verdorret van der vuchticheyt, ende alsoe vervaert om
ghebrecs wille des voetsels, 7 of daer wassen vlieghen in die groen zijn,
die men cantarides heyt, die de craft van den coorn mit allen eten, ende
onderwijlen soe worden 8 daer oeck mede locuste, dat zijn
sprengherkens, ende bouten, dye mit haren tanden al verderven ende
vreten. 9
1. Ex flatu enim noxio spica evanescit et exinanitur et de fructu suo patitur abortivum.
2. Bellaert 1485: onernloedighen
3. Item nocet tempus pluviosum nimis, quia tunc totum vel extinguitur ex frigiditate
humoris, vel in herbam et folium superfluum luxuriatur.
4. Item nocet calor subitus et immoderatus sub nube clausus, quia dum humor ad interiora
radicis rapitur vi caloris, et tunc ex humore calido et viscoso nascuntur quidam vermiculi
circa radicem, ex quorum corrosione frugis substantia vitiatur.
5. Bellaert 1485: grauen
6. Item in grano circa folliculos nascuntur vermiculi corrumpentes frumenti granum,
quando spice in pluviali tempore post calorem immoderatum corrumpuntur.
7. Item in tempore nimis sicco vel depauperatur frumentum ex humore, et sic perit
propter defectum nutrimenti.
8. Tenzij worden bedoeld is als zelfstandig werkwoord ontbreekt hier het voltooid
deelwoord.
9. Vel crescunt in eo quedam musce virides, que vocantur cantarides, virorem frumenti
penitus corrodentes; quandoque etiam multiplicantur locuste et bruci, quorum dente
omnia devastantur.

Kritische editie Boek XVIJ
Item: men moet naernstelicken dat oncruut ontwieden als’t staet ende
wast, want, als Plynius daer seyt, dat men dicwijl een venijn cruut
vindet onder fijn coorn wassende, als bolrick ofte lediken ende deser
ghelijcke, ’t welck ghevalt van den ghebreke der aenghehaelder
humoren of van den ghebreke der virtuten of der hetten, die alle
dinghen niet ghenoech en verwandelt. 1
Item: daer wort gheseyt dat die wedersins des coorns ghevalt, dye
men die rode heyt hier in den lande, van ghecorrumpeerden douwe die
den balchskens aenclevende zijn in den granen, want die are wordt
verderft ende wort oeck verwandelt in een roestighe verwe, die men die
rode heyt. 2
Item: triticum, dat is weyt of tarwe, dese weyt of dit coorn hout die
principaetscip boven 3 allen anderen gheslachten des coorns, want daer
en is gheen coorn opter warelt dat der menschelijcker materiën 4
vriendelijcker is, noch daer en wordt oeck gheen ghesonder ghevonden,
mer daerof soecket nederwaert in die letter T. Soeckt oeck mede die
messe ende segete, dat en staet hier niet etcetera. 5
Dat LXVIJ capittel van ghebroken coern. 6
Far dat is ghebroken coern, ende is een gheslachte van coorn also
ghenoemt daerommedat men ’t coorn in enen mortier te breken plach
1. Item exigitur in ipso semine frumentali puritas. Nam, ut dicit Plinius ibidem, capitulo
XVII, si semina oleo, pice aut adipe tangerentur, utique semina corrumperentur. Et ideo
cavendum est summo opere, ne talibus misceantur, quia omnia sementiva que ab illis sunt
infecta, corrumpuntur.
Item requiritur in crescente frumento culture studiositas. Oportet enim ut a superfluis
cautius et diligentius expurgetur. Nam, ut dicitur ibidem, inter optima frumenta aliquando
herba mortifera invenitur ut lolium, lapatium et huiusmodi, quod accidit ex vitio et malitia
attracti humoris vel ex defectu virtutis seu caloris sufficienter singula non mutantis.
2. Item ibidem dicitur: Ex rore corrupto adherente folliculis et granis accidit corruptio
frugis, que dicitur rubigo, quia spica inde corrumpitur et inanitur et in colorem
rubigineum transmutatur.
3. Bellaert 1485: bonen
4. Lees: naturen
5. Inter omnia autem frumenti genera triticum obtinet principatum, quia humane nature
nihil est amicabilius, nihil nutribilius, nihil etiam salubrius invenitur. Sed de hoc quere
infra, littera T. Quere etiam de messe et segete.
6. Cap. LXVI. De farre

Vanden proprieteyten der dinghen
eer dat men van der quaern of oeck van der molen te segghen wist. 1
Ende Ysidorus seit dattet een garstich cruut is, dat noch groen is, in
denwelcken die granen noch tot gheender ripicheyt ghecomen en zijn
etcetera. 2
Dat LXVIIJ capittel van den mele. 3
Farina, dat is meel, ende is een materie des broedes, ende heeft sinen
name van far, 4 want coorn tusschen tweën steynen ghebroken werdet
farina, dat is mele, 5 oft wordt gheseyt van fruendo, dat is van voeden,
want als dat meel te brode gemaect is, soe vullet den buuc, 6 of het hiet
meel, wanneer dat coorn fijnlijcken in die mole tebroken is, ende als die
zemelen van den morch des coorns [noch niet] 7 ghescheyden is, 8 want
als die bloem des morchs gesceyden wordt van den zemelen of van den
bast, so heit men’t symila of similago, dat’s zemel in onsen Duutsche. 9
Ander luden heyten’t polter of poller, daerof coemt polenta, oft
pulmentum, dat is brij van puls gheseyt. als Ysidorus seyt, libro XV,
capitulo VIJ. 10 Nochtan segghen zommighe dat polenta is een brij
ghemaect van den schoensten blomen die uutghesift zijn des coorns, 11
ende die zommighe segghen 12 dattet vleyschmeel 13 is, dat aen 14 den
wanden van der molen vliecht, 15 ende dat heyten si amolum, wantet
1. Far autem genus est frumenti sic dictum, eo quod ab initio missum in pila frangeretur,
antequam usus mole haberetur.
2. A farre autem dicitur farrago, ut dicit Isidorus. Est enim herba ordeacea adhuc viridis, in
qua grana ad maturitatem non turgescunt.
3. Cap. LXVII. De farina.
4. Farina, que panis est materia, a farre est dicta.
5. Nam far sive frumentum inter molas fractum farinam facit.
6. Vel dicitur a farciendo, quia in panem redacta farcit ventrem.
7. noch niet - ontbreekt in Bellaert 1485.
8. Et dicitur farina proprie, quando frumentum inter molas optime est confractum, furfure
nondum a medulle substantia separato.
9. Nam quando flos medulle separatur a furfure sive cortice, tunc simila sive similago
nuncupatur,
10. et dicitur alio nomine polle sive pollis, unde derivatur hec polenta. Et hoc pulmentum
a pulte dictum, ut dicit Isidorus libro XX, capitulo I.
11. Quidam tamen dicunt polentam esse pultes de farina purgatissima factas,
12. Bellaert 1485: seggheu
13. Lees?: vlyeschmeel - of?: vlyechmeel
14. Lees?: van
15. et dictam polentam a polline, que est farina delicata que volat a mola in molendino.

Kritische editie Boek XVIJ
overmits sine lichticheyt uut den chaer 1 vliecht als die zemelen, want hij
exponeert simila, id est: sine mola, dat is sonder zwaerte of last. 2 Ende
nochtans heeft polenta ander beteykenissen, als gheseyt wordt in der
Glosen over Josue, waeraf “Si eten polentam desselven jaers” als granen
die ghecoect zijn, ende dye ghewreven waren in die hant, ende van den
doppen ghesceyden, ghelijck dat men se in enen stoter stoet, 3 ende
daerna heyten zij’t polenta voer pylenta, wanttet mit pyla, dat is mitten
stoter, ontweën ghestoten is. 4 Mer mit wat namen dat zijdt noemen, soe
is farina properlijcken meel te segghen in Duutsche, ende is nut in
spijsen ende oeck mede in der 5 medicinen, 6 ende men maect er oec
broet af, overmits toemenghinge des waters, ende overmits cokinghe
des viers, 7 onderwijlen is ’t broet 8 ghegherstelt 9 ende onderwijlen
niet, 10 ende onderwijlen wertet in der asschen ghebacken sonder
deessem, onderwile wertet in den oven ghebacken. 11 In deser manieren
ende in veel ander manieren mach men broet maken van meel, als
Ysidorus seyt, libro decimo nono, 12 dat al ’t hert des menschen starcket
ende ’t lijf voet, ende gheeft den arbeyders cracht ende macht. 13 Mer
voer allen soe is versch weytenbroet dat zuver is der menschelijcker
natueren ’t bequamelicste. 14 ’t Meel werdet mitter molen ghewreven
1. Hollands voor: caer (korf).
2. Et alio nomine amolum dicitur, quia pre sui levitate a mola eicitur sicut et simila, id est
sine mola.
3. Polenta tamen alias habet significationes, sicut dicitur in Glossa super Iosue V
‘Comederunt polentam eiusdem anni,’ grana scilicet cocta et manibus confricata et a
folliculis separata ad modum grani in pila tunsi.
4. Et secundum hoc dicitur polenta quasi pilenta.
5. Bellaert 1485: mediciuen
6. Sed quocumque nomine vocetur farina, utilis est in cibo et in medicina.
7. Inde enim fit panis per aque admixtionem et ignis decoctionem aliquando cibarius servis
in cibum datus non delicatus,
8. Bellaert 1485: ist tbroet
9. Vermoedelijk las de vertaler ferto in plaats van fermento.
10. quandoque vero panis fermentatus fermento mixtus, quandoque etiam azimus sine
fermento sincerus,
11. quandoque subcinericius cinere coctus et reversatus, qui et focacius dicitur,
quandoque clibanatius in clibano coctus seu in furno.
12. His et multis modis de farina arte pistoria fiunt panes, ut dicit Isidorus libro XX.
13. Qui omnes cor hominis confortant et cor nutriunt ac delectant, deperdita reparant et
restaurant, vires laborantibus administrant.
14. Sed pre omnibus panis recens et mundus de farina triticea preparatus, ut dicit
Constantinus in Dietis, magis amicabilis et conveniens est nature.

Vanden proprieteyten der dinghen
ende ghemalen, ende wert mit enen zeve van den zemelen
ghesceyden, 1 ende dat meel werdet mit warmen water
overghesprenckelt, ende wordt gedeessemt, ende het werdt te
smakelijcker, ende het werdt ghekneden zomwijl mit voeten zomwijl mit
handen, ende werdt nae ghebrocht in eenre formen van broede, ende
ten laetsten wertet ghecoect ende ghebacken, ende nae den groten
arbeyt werter die mensche af ghevoedet ende ghesadet. 2
Item: dat meel is oec goet ter medicinen, wanneer’t mit anderen
bequamelijcken dinghen ghemenghet wordt, 3 want meel mit hoenich
ghemengt gheneest die puusten van den aensichte ende zuvert mede,
als Dyascorides seyt. 4 Die mannen 5 die verhart zijn van der
wronghelinghen des melcks sal men hiermede ghenesen: 6 men sal
nemen weytenmeel of roggenmeel mit smeer ende sieden se in wijne,
ende maken daer een plaester af, ses of seven worven, ende leggen se al
warm op die mamme, als dieselve seyt. 7 Ende die plaester rijpt mede
vergaderinghe der humoren ende apostemen, ende safticht die zenen
die vercrompen zijn ende die stijf zijn, die 8 binae gespasmeert zijn, dats
daer die cramp in is. 9
Dat LXIX capittel van deessem. 10
1. Bellaert 1485: ghesceyde
2. Farina itaque mola teritur et frangitur, cribro a furfure dividitur, calida aqua aspergitur,
fermentatur et sapidior redditur, et pistata in formam panis redigitur et tandem
decoquitur, et sic ultimo post multos labores vita hominis inde reficitur et nutritur.
3. Utilis est insuper farina in medicina, quando cum aliis convenientibus modo debito
admiscetur.
4. Nam farina cum melle mixta faciei pustulas sanat et emundat, ut dicit Dioscorides.
5. Hollands voor: mammen
6. Mamille ex coagulatione lactis indurate
7. apposita farina triticea vel siliginea cum adipe et vino decocta duritiem spargit et locum
mollificat, ut dicit idem.
8. Lees: ende die
9. Collectiones et apostemata maturat, nervos indignatos et quasi spasmatos aut contractos
relaxat, ut dicit idem.
10. Cap. LXVIII. De fermento.

Kritische editie Boek XVIJ
Fermentum dat is deessem ende is gheseyt van fervor, dat is hetten,
daeromdattet dat deech op doet ghaen ende wassen, als Ysidorus seyt,
libro XX, capitulo I. 1
Item: fermentum is ghemaect van menigerhande virtuten hebbende
ghelijcke 2 substancie ende virtuut, 3 ende daeromme heeftet macht dat
broet of dat deech op te doen ghaen, ende overmits zijnre zuericheyt
verwandelt den smake des broedes. 4
Item: Dyascorides seyt dattet die humoren lichteliken uut des
menschen lyve trecket, ende als’t ghemenghet wordt mit soute, soe
rijpet apostemen ende doet se doerghaen, 5 want dye deessem opent die
zweetgater overmits der subtijlheyt zijnder substanciën ende ontbynt die
humoren. 6 Fermentum in Latijn dat is zima in Griex ende deessem in
Duutsch, want wanneer dat meel slechs mit water overgoten is ende te
samen ghekneden, soe heitet azima, dat’s sonder zima id est sonder
deessem. 7
Item: deessem is opblasende, corrumperende, doerborende ende
scheydende die delen des broods, daer’t mede ghemengt wort, als
gheseyt wort over die epistel prima Chorintheorum, quinto etcetera. 8
Dat LXX capittel van duvenkervel. 9
Fumusterre, dat’s duvenkervel, ende het is heet in den eersten
grade, 10 ende is eenderhande cruut alsoe ghenoemt, want het loepet
1. Fermentum a fervore est dictum, quia fervere et excrescere facit pastam, ut dicit Isidorus
libro XX, capitulo I.
2. De vertaler zal similem gelezen hebben.
3. Est autem fermentum compositum ex diversis virtutibus subtilem habens substantiam et
virtutem.
4. Et ideo virtutem habet panis elevativam et sui acetositate saporis ipsius paste sive panis
immutativam et in ipsius similitudinem totius masse, cui admiscetur, conversivam.
5. Habet etiam secundum Dioscoridem virtutem humorum de corpore faciliter extractivam
et, quando miscetur cum sale, vim habet apostematum maturativam et aperitivam.
6. Nam poros corporis aperit subtilitate sue substantie et humores dissolvit.
7. Fermentum autem latine zima dicitur grece, unde farina pura conspersione aque
conglutinata dicitur azima quasi sine zima.
8. Et est zima inflativa, corruptiva, perforativa et divisiva partium panis sive paste, cui
commiscetur, ut dicitur super Epistulam primam ad Corintios V.
9. Cap. LXIX. De fumo terre.
10. Bellaert 1485: ende is eenderhande cruut alsoe ghenoemt, ende het is heet in den
eersten grade,

Vanden proprieteyten der dinghen
uut der aerden als een roeck mit groeten hopen, 1 ende hanghet naeuwe
mitter wortelen in dat overste van der aerden, also als gheseit wordt in
Platheario. 2 Ende hoe dat die duvenkervel groender is hoe dat hi beter
is, ende ghedroecht en is hij nyets waert. 3 Ende is een cruut van
zwaerder luchten ende van quaden smake, mer het is van groter
virtuten, want hi purgeert melancolie, fleuma ende colera, ende hij is
goet teghens die rudicheyt ende teghens ’t water dat van couder saken
coemt, ende hij helpt denghenen die dat voetevel hebben, ende hi is
oeck goet teghens verstoptheyt der leveren ende der mylten. 4 Nochtans
heeft dit cruyt een laster, want het is opblasende ende maect wint, 5
ende daerom sal men hem dat benemen mit dylle 6 ende mit vennecoel,
opdattet gheen vretinghe 7 en make, als Plathearius seyt. 8
Dat LXXI capittel van vennecoel. 9
Feniculus is een ghemeyn cruut, ende is van ghoeder duechden ende
van groter craften. 10 Het is in onsen Duutsche vennecoel ghenoemt,
ende is heet ende droghe in den anderden grade, 11 ende hevet oeck
mede macht te scheyden, ende te openen, ende in te sniden, van
subtijlre saken ende van sinen qualiteyten, als gheseyt werdt in
Platheario, 12 wes sade, wortel ende cruut dyenen in der medicinen. 13
1. Fumus terre est quedam herba calida in primo gradu sic appellata, quia ut fumus in
multa quantitate emittitur de terra.
2. Vel sic dicitur, quia generatur a quadam fumositate grossa a terra resoluta et circa terre
superficiem adherente, ut dicitur in Plateario.
3. Que quanto viridior tanto melior, exsiccata vero nullius est efficacie.
4. Et est herba gravis odoris et horribilis saporis, maxime tamen est virtutis. Purgat enim
melancoliam, flegma et coleram, valet contra scabiem et contra ydropisim ex frigida causa,
iuvat podagricos et valet contra splenis et epatis opilationem.
5. Unum tamen vitium habet ista herba, quia inflativa est et ventositatis generativa.
6. De vertaler las aneto.
7. Hier moet een vorm van corrodo gelezen zijn in plaats van torqueo.
8. Et ideo eius ventositas debet reprimi cum aniso et cum feniculo, ne generet torsiones, ut
dicit Platearius.
9. Cap. LXX. De feniculo.
10. Feniculus est herba communis, multe tamen efficacie et virtutis.
11. Feniculus est herba communis, multe tamen efficacie et virtutis. Est enim herba calida
et sicca in secundo gradu.
12. Virtutem habet diureticam, aperitivam scilicet et incisivam, ex subtili substantia et
qualitatibus suis, ut dicitur in Plateario.
13. Cuius semina, radix et folia competunt medicine.

Kritische editie Boek XVIJ
Zijn sap scarpt dat ghesicht, 1 ende men seyt dat die serpenten overmits
den roke des crudes haren ouderdom afdoen alle jaer ende vernuwen
daermede, 2 ende die Griecken heytent maratrum. 3 Ysidorus, libro
XVIJ, in’t leste capittel, heet hij’t ratus.
Item: Ysidorus nemet uut zekeren boecken van Plinius dat die
serpenten jaerlixs haer oghen verclaren mitten zape van vennecoel, 4
ende oeck is’t den mensche harde goet in den oghen, want men
maect’er een collirium of, dat is een medicijn totten oghen. 5 Ende dat
cruut is tweërhande, als dat in den hoven wast, ende oeck mede dat in’t
wilde wast, 6 wyens saet mit wijn gedroncken is goet teghens beten van
serpenten, ende oeck teghen steecten van scorpionen. 7 Zijn sap laeuwe
in’t oer gheghoten doot dye wormen, ende starct die maghe, ende
beneemt walghinghe der maghen, ende breect den steen, ende
verwecket die orijn, ende maect veel melcks in de borsten. 8 Sijn wortel
zuvert die nyeren, ende mit wijn ghecoect gheneest si die watersucht,
ende gheneest beten van honden. 9 Alle dese dinghen doet die
hofvenneken saet, mer die wilde wercket noch starckelijcker, als
dyeselve seyt, etcetera. 10
Dat LXXIJ capittel van fervula. 11
Fervula is een cruut wyens zap galbanum heyt, als Ysidorus seyt in dat
seventiende boeck, van denwelcken ghewach wordt in Ecclesiastico
1. Unde Isidorus libro XVII, capitulo ultimo: Feniculum Latini vocant, eo quod eius tirsi
sive radicis succus acuat visum oculorum.
2. Cuius virtus esse traditur, ut serpentes annuam senectutem eius gustu deponant.
3. Hanc etiam herbam Greci maratrum vocant.
4. Istud autem sumit Isidorus ex dictis Plinii libro XX, capitulo XXIV: Feniculum, inquit,
nobilitaverunt serpentes gustu eius senectutem exuendo oculorumque aciem ipsius succo
reparando.
5. Unde etiam intellectum est hominum caliginem eo precipue relevari, unde ex eius succo
fit collyrium contra caliginem oculorum valde aptum.
6. Huius duplex est species, scilicet hortensis et silvestris.
7. Cuius semen cum vino potatum contra morsus serpentum et ictus scorpionum valet.
8. Succus eius auribus instillatus vermes necat; stomachum stringit et corroborat, nauseam
sedat, calculum frangit et urinam excitat, lac in mamillis multiplicat.
9. Radix eius renes purgat, cum vino cocta ydropicos curat, canis morsum sanat.
10. Hec omnia facit feniculus hortensis, sed fortius operatur hec eadem ypomaratrum,
scilicet feniculus agrestis, ut dicit idem.
11. Cap. LXXI. De ferula.

Vanden proprieteyten der dinghen
XXIIIJ, daer gheseyt wordt dat storax ende galbanum etcetera, daer die
Glose seit: galbanum, als Plinins seyt: Syria gheeft galbanum in enen
berch daer ferula overvloyet, daer hij of loept in der manieren van
herssen. 1
Item: Plynius seyt, libro XX, capitulo XXIIIJ: ’t Saet van ferula is ghelijck
den dille, 2 wes bladeren ende telgheren ghecoect mit oliën ende
ghegheten mit honich zijn der maghen bequaem, mer eet men der te
veel, soe maken si hoeftzweer. 3 Wyens wortel, gedroncken ter
ghewichten eens pennincs in tweën glasen of toghen wijns, is goet
teghens die beten van serpenten. 4 Ende zijn sap gheslonden ter
groetheyt van eender bonen laxeert den buuc, 5 ende zijn groen morch
neemt die onreynicheden van den aensichte, 6 ende zijn saet in wijn
gheleyt ende ghedroncken stempt bloet, ende helpet denghenen die
vallen van den groten evel, 7 ende zijn zap maect claer ogen, als Plinius
seyt. 8
Dat LXXIIJ capittel van den hoye. 9
Fenum dat is hoye, ende is daerom fenum gheheyten, omdat die
vlamme 10 van hem ghevoet wert, als Ysidorus seyt, libro XVIJ, 11 want
alle morwe cruut dat afghesneden is of ghemayet, ende dat ghedroecht
1. Ferula est herba, cuius succus galbanumi dicitur, ut dicit Isidorus libro XVII. De quo fit
mentio in Ecclesiastici XXIV, ubi dicitur ‘Quasi storax et galbanum’ et cetera, ubi dicit
Glossa: Galbanum secundum Plinium dat Syria in monte quodam, ubi abundat ferula, a
qua fluit resine modo.
2. Dicit autem Plinius libro XX, capitulo XXIV: Ferule semen est aneto simile.
3. Cuius folia et rami cocti cum oleo et comesti cum melle stomacho conveniunt, sed si
nimis comedantur, dolorem capitis faciunt.
4. Cuius radix bibita ad pondus denarii in duobus ciatis vini valet contra serpentum
morsiones.
5. Succus eius magnitudine fabe devoratus alvum solvit.
6. Eius medulla viridis immunditias faciei tollit.
7. Semen eius in vino bibitum sanguinem sistit, patientibus caducum morbum subvenit.
8. Omnis autem natura ferularum murenis infestissima est. Nam eis tacte statim
commoriuntur. Succus eius confert claritati oculorum. Hucusque Plinius.
9. Cap. LXXII. De feno.
10. Bellaert 1485: vlam
11. Fenum est dictum ex hoc, quod ex eo flamma nutritur. Fos enim flamma est, ut dicit
Isidorus libro XVII.

Kritische editie Boek XVIJ
is, dat mach fenum heiten, ende sonderlinghe dat bequaem is beesten
mede te voeden, 1 want dat hoye behoert den quicke toe. 2
Item: van den hoye seyt die Glose over Ysaya xl. ’t hoye in sinen
werden hevet gronicheyt, ende in sinen wassen hevet scoenheyt,
daernae hevet een bloem, ten letsten als’t ghedroecht is overmits hetten
der zonnen wertet weder in pulver ghebrocht, ghelijckerwijs dat dye
mensche by vervolghinghe der ouderdom verliest hij zijn scoenheyt,
ende valt in pulver, ende oeck mede in den doot. 3
Item: ’t hoye alsoe langhe als’t groen is ende bloyet, soe cleettet die
berghen ende oec die weyde campen, ende verciert se, ende is den
oghen der menschen zeer ghenoechlijc, 4 ende om die dunnicheyt 5
zijnder substanciën soe werdet haest verteert zijn vuchticheyt 6 overmits
die hete zonne. 7 Ende 8 al is’t dattet cruut eerst staet offet lachede, nae
wertet mit allen van zijnder blijschappen berovet, want ’t hoye dat
tehandes groen staet ende schoen, dat is morghen verdorret, ende aldus
is’t van den mensche. 9
Item: after dyen mael dat die tijt coemt dattet hoy langhe ghenoech is,
ende die tijt bequaem is, soe snijt men’t ende mayen’t, ende dan spray
men’t in der zonnen al dunne, ende laten’t in der zonnen droghen,
ende opdattet onder an der aerden niet verrotten en sal, soe weynt
men’t mit ryvuen ende mit ghavelen dicwijl omme ende wederomme,
1. Omnis enim herba mollis prescisa et sicca fenum dici potest, et maxime que fetibus
animalium apta est nutriendis.
2. Nam fenum cibus est proprie iumentorum.
3. De feno autem dicit Glossa super Isaie XL: Fenum nascendo habet virorem et crescendo
decorem, deinde florem, tandem calore solis siccatum redigitur in pulverem, sicut et homo
per etatum successionem decorem amittit ac cadit in pulverem et in mortem.
4. Fenum itaque, quamdiu viret et frondet, montes et prata vestit et ornat, et tam florum
diversitate quam etiam viroris venustate ad sui aspectum intuentium oculos allicit, reficit et
delectat.
5. Lees?: openicheit
6. Bellaert 1485: vnchticheyt
7. Propter sue substantie autem raritatem fervente sole eius humiditas de facili consumitur
et herba,
8. Ten onrechte dacht de vertaler dat hier een nieuwe zin begon.
9. que primo florendo quasi ridere videbatur, tandem a sua gloria spoliata penitus
invenitur.
Nam fenum quod hodie oritur et virescit, cras moritur et in clibanum mittitur, quia quasi
subito deficit et arescit, sicut de impio per similitudinem dicitur in Psalmo ‘Fiat sicut fenum
tectorum, quod priusquam’ et cetera, ubi dicit Glossa: Quanto fenum altius stat et minus
profunde inferius deprimit radicem, tanto minus crescit, immo citius deficit et arescit.

Vanden proprieteyten der dinghen
ende ten laetsten verghadert men’t aen hopen, ende voeren’t op
waghenen of in scepen ter schueren waert, ende daer wertet
ghehouden 1 tot meniger nutscap. 2
Item: ’t hoye dat in cleynen gheberchten wast ende die middelbaer
droghe zijn, dat hoy ruuct wel ende het smaect den beesten oeck mede
bet in den mont dan dat in den leghen 3 broecken wast, als Plynius seyt,
want in die leghe berchskens is die voedelike vuchticheyt meest verduut,
ende in den broken minste, etcetera. 4
Dat LXXIIIJ capittel van snoyelisse. 5
Flagella dat zijn die overste snoyelinghe van den bomen ende van den
wijnghaerden, daerommedat si dicwijle dye blasinghe der winden liden
moeten, als Ysidorus seyt, libro XVIJ. 6
Item: die knoppen uut denwelcken die telgheren comen of dye blade,
werden oghen gheheyten, daer gardekens ende rancken afspruten ende
wassen, 7 want die subtile waterighe humoer hebbende een luttel
smericheden, die wordt van der wortelen ghetoghen totten telgheren
overmits craft der hetten, ende schyet alsoe voert totten butensten, ende
loepet tot allen steden des boems, ende loepet daeruut of’t oghen
waren, ende werter verwandelt in eender substanciën der bladeren, als
geseyt wordt in’t comment over ’t Boeck der groyelijcker dinghen des
1. Bellaert 1485: ghehonden
2. Fenum itaque falcastro, postquam maturatum fuerit, presciditur et, ut melius exsiccetur,
soli exponitur, et ne ex humoris superfluitate circa terram computrescat, furcis et rastris
sepius reversatur, tandem in cumulos et in acervos recolligitur et ultimo in plaustris ac
vehiculis ad horrea deportatur, et ibi ad diversos usus necessarios reservatur.
3. Hollands voor: laghen
4. Fena autem crescentia in locis aliquantulum montuosis mediocriter siccis sunt magis
odorifera et etiam animalibus magis sapida quam illa que crescunt in pratis palustribus et
aquosis, ut dicit Plinius, quia in illis humor nutrimentalis magis est digestus, in illis vero
minus.
5. Cap. LXXIII. De flagellis.
6. Flagella dicuntur summe arborum et vitium partes ab eo, quod crebros sustinent
ventorum flatus, ut dicit Isidorus libro XVII. Quorum comas aliqui crines vocant, aliqui
folia. Et dicuntur folia quasi fila: nam folium grece filum latine dicitur. Et ideo, quia in foliis
sunt quedam venule in eorum substantia ad modum filorum protense, ideo translative
dicuntur folia apud nos quasi fila.
7. Nodi autem, ex quibus exeunt frondes sive folia, de virgulis et flagellis oculi
nuncupantur.

Kritische editie Boek XVIJ
meysters Aristotiles, 1 ende na der ghedaenten der humoren die daer
bovenghaende is, ende na dyer starcten of crancten der hetten die dye
humoer verduwende is, soe werden die bladeren menichsins verwandelt
in der ghedaenten ende in der figuren. als’t openbaert boven in
denselven boecke, daer men seyt van der menigerhandicheyt dyer
bomen, als nae menigherhandicheyt der figuren ende bladeren, 2
soecket boven in’t selve boeck. 3
Item: die blader verscyeren dye boemen, ende 4 dye telchskens, dye
bloemen ende die vruchten dat si gheen quetsinghe liden en sullen van
den quaden fellen wynden ende reghen, want si zijn al onder den
bladeren bedect. 5 Coemt hem haghel toe of donderslaghen of ander
stoddinghe, die bladere zijn den vruchten ende den bloemen een
bescuddinghe ende oeck mede een schermschilt. 6 Ende also langhe als
die vruchten niet rijp en zijn, soe staen si vast, want die steelkens daer si
aen staen, zijn vol vuchticheden, ende daerom staen si vast. 7 Mer des
zomers ende nae den zomer een wijlken tijts zijn die bladeren noch
groen, mer in den herfst bestaen si te vallen, want haer vuchticheyt
ontghaet hem, ende soe beghinnen si vast of te vallen, ende als si in der
aerden vallen, soe verrotten si ende vervulen. 8
Item: die bladeren zijn dicwijl goet ter medicinen, 9 ende si zijn veel
beesten goet t’eten, ende sonderlinghe die blader van der wedeweinde
1. Nam humor aquosus subtilis, parum habens unctuositatis, ad ramos a radice attractus, vi
caloris elevatur in diversis locis, ex acumine suo penetrat ad exterius ac ibi quasi per oculos
exiens vi interioris caloris et aeris exterioris transmutatur in substantiam foliorum, ut
dicitur in commento supra librum Vegetabilium Aristotelis.
2. Et secundum qualitatem humoris dominantis et fortitudinem vel debilitatem caloris
humorem digerentis folia in qualitate et figura multiformiter variantur, ut patet supra
eodem, ubi agitur de diversitate arborum quoad figuram variam foliorum.
3. Quere supra in eodem A.
4. Vul aan: bescudden
5. Folia itaque ornant arborem et muniunt tenellos flores et fructus, ne a ventis,
caumatibus aut pluviis iniuriam patiantur.
6. Grandinum impetus ac ventorum impulsus et imbrium ictus intercipit et repellit folium
sicut scutum.
7. Propter substantie sue raritatem et tenuitatem modico vento moventurn, sed de facili
tamen non cadunt propter adherentem abundantiam humoris, donec fructus latitantes sub
foliis maturescant.
8. Unde in vere et in estate virent et in autumno pallent, et sic contra hiemem paulatim
concidunt, et tandem in terram cadentia computrescunt.
9. Multum insuper conveniunt folia medicine.

Vanden proprieteyten der dinghen
zijn goet den hueken ende den bucken, als Ysidorus seyt. 1 Van der
propriëteyten van den bladeren soecket boven in’t selve boeck, libro XVI.
A, B, C, etcetera. 2
Dat LXXV capittel van den bloemen.
Flores dat zijn bloemen. Ysidorus seyt, libro XVIIJ, dat flores gheseyt
werden quasi fluores, daerommedat dye bloemen haest of vallen ende
ontbonden werden. 3 In desen blomen is nochtans menigherhande
gracie, als graci des smaecs, des roecks, der verwen, der safticheyt ende
der virtuten, 4 want overmits den roke soe verbliden si den gheest, ende
overmits den smake soe veranderen si den smake, ende overmits der
verwen locken si ’t ghesichte tot hem, ende overmits der safticheyt
saftighen si dat tasten, ende si hebben menigerhande virtuten ende
craften, ende ghenesen dye siecten. 5
Item: Dyascorides seyt dat dye bloemen mit haerder schoenheyt
vercieren si die bomen, die cruden, die hoven ende die bosschen, ende
si gheven den byën 6 honich van den hemelschen douwe, die si
ontfanghen, 7 ende daerom zijn die byën alsoe ghaern opten blomen. 8
Ende wanneer dat die blomen openbaren, soe beteykenen si
wandelinghe dyes tides, ende winnen een ghedaente van vruchten, 9
want die blomen gaen altoes voer die vruchten, ende daer volcht die
vrucht nae, 10 ende si nemen haer begin van der smeriger humoren des
1. Multis etiam animantibus necessaria sunt in cibum sicut folia hedere, que a capris et
hedis maxime diliguntur, ut dicit Isidorus.
2. Alias proprietates foliorum quere supra in eodem libro XVI a.b.c.
3. Flores, ut dicit Isidorus libro XVII, dicuntur quasi fluores, eo quod cito defluunt et
solvuntur.
4. In his tamen multiplex est gratia, scilicet odoris, saporis et coloris, lenitatis et virtutis.
5. Nam odore recreant et delectant spiritum, sapore immutant gustum, colore alliciunt
visum, lenitate demulcent tactum, virtute multiplicem sanant morbum. Zephiro
generantur, austro dissolvuntur, ut ibidem dicit Isidorus.
6. Bellaert 1485: byeen
7. Arbores et herbas, campos, hortos et silvas pulcritudine sua decorant et ornant,
dulcedine quam concipiunt ex celesti rore mel administrant.
8. Et ideo apes flores mellificandi gratia visitant et frequentant.
9. Quando apparent flores, mutationem temporis significant et spem de fructu generant.
10. Nam flores semper fructum precedunt et spem de subsequenti fructu relinquere
consueverunt.

Kritische editie Boek XVIJ
morchs van den boem, ende als si ofvallen, soe en scaden si den tacken
noch den bomen nyet, wanneer dat si natuerlijcken afvallen. 1
Item: 2 in den opghanck der zonnen ghaen die blomen op, ende in
den onderghanc der zonnen luucken si dicwijl weder toe, 3 ende daer
isser veel die verdorren ende vallen eer haer tijt, omdeswille dat si
gheen vuchticheyt en hebben, of dat die zonne alsoe heet schijnt dat se
verdorren. 4 Onderwijlen keren hem die blomen totten aensicht der
zonnen nadat die zonne op ende toe gaet, als’t openbaert in den
matelieven ende in der goutblomen ende in elytropia mitten blaeuwen
bloemen of men heyt se sycoria of solsequium of sponsa solis of
verrucaria, etcetera. 5 Ende wanneer dat die blomen te vroech
uutlopen, soe werdt die vrucht dicwijl verloren. 6
Item: die blomen van den fyolen, dye aldermeest of alderdicwijlst
eerst uutcomen ende oeck mede die titeloeze. Mer die blomen van den
leliën ende van den rosen hebben dat voerdeel voer den anderen
blomen croenen ende sopelen af te maken, daer men noch hiernae af
segghen sal. 7 Ende daer is een speciael blome dye wasset in den velde
bij haerselven, dye men nyet planten noch poten en derf, noch messen
noch spaden, ende wast in veel steden, 8 Ende 9 is een bloemkijn,
ende 10 staet op enen cleynen steelken, ende is al rodelachtich of si al
bloedich waer, dat is mit eenre bloedigher verwen, wes bloemen meer
1. De puro et unctuoso medulle arboris humore originem contrahunt, et erumpentes de
stipite virge virgam non violant nec deflorant, sed potius ipsam perficiunt mirabiliter et
decorant.
2. Bellaert 1485: Jten
3. Item flores in ortu solis se aperiunt, sicut in occasu sese sepius claudunt.
4. Multi enim sunt, qui ex paucitate humoris et liquiditate, incalescente calore et
humiditatem consumente, deficiunt et arescunt.
5. Aliqui etiam flores ad solis faciem se convertunt et secundum eius ortum se aperiunt et
processum se diffundunt, ut patet in elitropia, que alio nomine dicitur solsequium sive, ut
dicitur a multis, cicorea, ut patet supra, capitulo .
6. Intempestivus autem ortus floris signum est defectus et carentie fructus ulterius
consequentis. Nam tales flores subito frigore vel etiam corrupto aere facillime
corrumpuntur, vel si sunt nimis hiemales vel autumnales, ad maturitatem debitam propter
caloris defectum nullatenus perducuntur.
7. Ut dicit Plinius libro XX, capitulo V, inter alios flores preponit liliorum flores, rosas et
violas, precipue ad coronas nobilium adomandas, de quibus post est dicendum.
8. Est autem flos campi flos specialis sic dictus, quia per se crescit in locis incultis nec
sulcatis vomere nec stercore impinguatis, ut dicit idem.
9. Ten onrechte dacht de vertaler dat dit over hetzelfde bloemetje gaat.
10. Bellaert 1485: eude

Vanden proprieteyten der dinghen
noch myn dan mit vijf bladeren ghemeenlijcken ondersceiden werden, 1
wes virtuut is ghelijck den centaurea, mer ten is alsoe bitter nyet, 2
nochtans hevet mynder blader. 3 Centaurea is een alte bitteren cruut,
waeromme dattet galle der aerden heyt, wyens specie tweërhande is, als
die meerre ende die mynre, 4 ende dese heeft in der wortelen een
soeticheyt mit eenderhande bitterheyt, 5 wes sap mit honich
ghemenghet claert dat ghesichte, ende doet opblasinge ghaen sitten, 6
ende gheneest venijnde beten, ende helpt totten apostemen dye men
antrax hiet, ende is een venijnt aposteme ende comet den menschen
dicwijl in der sterften aen, ende dit cruut verbiet dat die venijnde materi
totten edelen leden niet comen en mach, ende beneemt hem die grote
zericheden, 7 etcetera: Plinius. 8
Dat LXXVI capittel van der vruchten. 9
Fructus dat zijn vruchten of het is vrucht. Fructus properlicken dat zijn
in’t ghemeyn vruchten van bomen, van coorn, van cruden, ende deser
ghelijck, daer wij ende die beesten af ghevoedet werden. 10
Item: het is te mercken dat dat edelste deel des boems ende dat
smerichste also wel in den morghe als in den wortelen aenghehaelt
pleecht te werden van der hetten, ende als zijn bequaem tijt coemt, so
wort dat verteert in bloezemen ende in vruchten, ende die werden van
1. Est itaque flosculus stipite quidem gracilis et modicus flore rubicundo et quasi colore
sanguineo insignitus, cuius flores non plus nec minus quam per quinque folia communiter
distinguuntur.
2. Cuius virtus centauree similis est, non tamen ex complexione sua tante est amaritudinis.
3. Quamvis minori centauree in foliis et in stipite multum similis videatur, ea in multis
medicinaliter non inferior ab antiquis sapientibus iudicetur.
4. Centaurea est herba amarissima, unde et fel terre dicitur, cuius species duplex, maior et
minor.
5. Habet itaque cum quadam amaritudine dulcedinem in radice.
6. Cuius succus melli mixtus visum clarificat, inflationes sedat.
7. Morsus venenosos curat et contra antracem, apostema scilicet mortiferum, iuvat et
venenositatis sue maliciam reprimit et refrenat et impedit, ne materie furiositas ad
nobilium membrorum intrinseca se diffundat.
8. Hucusque Plinius ut supra.
9. Cap. LXXIV. De fructu.
10. Fructus a frumine nomen accepit, ut dicit Isidorus, quia frumine, id est eminentiori
parte gutturis, vescimur, ut dicit Isidorus libro XVII. Inde et fruges dicimus. Fructus autem
proprie dicuntur arborum et agrorum, quibus utendo fruimur, quamvis abusive fetum
animalium fructum aliquotiens nuncupemus.

Kritische editie Boek XVIJ
den bladeren bedect ende beschermt, ende soe coect se die zonne
daeronder mitter hemelscher hetten, ende brenget totter volcomenheyt,
ende als si rijp zijn, so scud men se ende breect se, ende brenghet se
totten 1 oerbaer. 2 Mer die raeuwe vruchten maken veel zuucten in den
kynderen, ende oec mede in den crancken luden, als die pyersucht ende
dat buuckevel ende deser ghelijck, etcetera, ende datselve doen si oec
mede in den vrouwen die kynderkens draghen, die de raeuwe ende
onverduwede vruchten zeer begheren, als Plynius seyt. 3 Mer die rijpe
ende bequame vruchten die zijn goet ende ghesont, alsoe wel in der
medicinen als in spisen. mer een yghelick vrucht wil zijn manier hebben
in den besighen, ende naedat die vrucht ghegeten is of ghenut, daer wyl
die sonderlinghe ende bequaem dranc navolghen, als in’t Boeck van
den diëten 4 claerlijcke staet. 5
Item: die vruchten zijn ghemeenlijck eerst raeuwe, hardt,
onverdulijck, zuer ende damper, mer als die hette van buyten coemt
ende starct se van bynnen, ende verdrijvet die aerdicheyt, soe werden si
goet ende ghesont, 6 ende alsoe langhe als si raeuwe zijn, soe blyven si
groen, mer nae alleyncken, als si vast rijp werden, soe worden si bet
gheverwet, ende een yghelijck nae zijnder natueren, ende verliesen den
1. Bellaert 1485: oeebaer
2. Est itaque generaliter attendendum quod pars arboris sive plante que nobilior est et
unctuosior tam in medulla quam in radice solet attrahi naturaliter a calore, ut suo tempore,
precedente flore et fructus originem disponente, inde fructus materia generetur, humoris
et caloris beneficio nutriatur, foliorum cooperculo defensetur, solis et virtutis celestis
influentia ad perfectum deducatur, et tandem maturato fructu et collecto ad usum et esum
debitum assumatur.
3. Fructus autem crudi et indigesti corporibus maxime puerorum et debilium sunt nocivi et
inflativi, lumbricorum et aliorum vermium generativi, humorum malorum nutritivi, gustus
naturalis corruptivi, ut patet in mulieribus impregnatis, que maxime desiderant fructus
immaturos, ut dicit Plinius.
4. Bellaert 1485: dieren
5. Sed fructus congrui et maturi tam medicine quam esui erunt apti, ita tamen, quod
quilibet fructu quolibet modo debito utatur et potus congruus post fructuum usum ordine
congruo subsequatur, ut in libro Dietarum planius edocetur.
6. Fructus generaliter primo sunt crudi, duri et indigesti, stiptici, pontici vel amari, sed
calore exteriori interiorem confortante et humorem ponticum et terrestrem dissolvente ac
digerente, tanto dulciorem saporem et convenientiorem accipiunt, quanto ad maturitatem
perfectam plus accedunt.
Citius autem accedunt ad maturitatem qui altius in ramorum summitatibus crescunt et
calori radiorum solarium directius se exponunt.

Vanden proprieteyten der dinghen
bitteren smake, ende ghecrighen enen zueten, ende worden mede
morwe, als Ysidorus seyt in Dyëtis. 1
Item: die vruchten die in den gheberchten wassen, die zijn puerre,
smakelicker ende ghesonder dan die in den dalen wassen, 2 ende dat is
daeromme, want si daer vele zueter voetsel hebben ende ghetemperder,
als Aristotiles seyt. 3
Item: het zijn zommighe vruchten eerst zuet ende smakelijck, mer nae
worden si damper ende bitter als die mirabolanen, als Aristotiles seyt, 4
ende al is’t dat men alsulke vruchten niet en eet, nochtans zijn si
medicinaelijck, dat is dat men haer oerberen mach totter medicinen. 5
Item: die zuete vruchten, als Ysidorus seyt, in den vier qualiteyten zijn
si ghetemperste, vuchtichste, heetste ende voer al den anderen
voedelixste. 6
Item: die coude vruchten ende die damper, die harde ende die
subtijlre, die stoppende, die dwingende ende die nochtans die maghe
starckende zijn, ende den appetijt verweckende zijn, ende sonderlinghe
is’t dat si ghegheten werden van nuchteren luden, mer die nae den eten
verteert zijn, al starckende die maghe drucken si die ghenomen spijse
nederwaert, ende si zijn sake der behoudinghe of der ghesontheyt. 7 Mer
is’t dat die vruchten zuerachtich zijn nae den edick, ende gemaket van
1. Primo enim nascuntur fructus virides, sed quando tendunt ad maturitatem, vincente
calore in substantia fructuum, colores mutant pariter et sapores. Tanto etiam sunt meliores
et in substantia laxiores, quanto relaxata vi caloris, terrestri duritia dominante et
humiditate aquea vel aerea, maturitati sunt propinquiores.
Et ideo probatur fructuum maturitas non solum per visum quoad colorem nec solum
per gustum quoad saporem, verum etiam per tactum, quando compressi digito tactui
cedunt et sensui offerunt substantiam molliorem, ut dicit Isaac in Dietis.
2. Fructus autem arborum crescentium in montibus sunt puriores, sapidiores et etiam
suaviores quam illarum, que in vallibus sunt crescentes.
3. Et hoc accidit propter dulcius et purius et temperatius quod ibi, scilicet in montibus,
inveniunt nutrimentum, ut dicit Aristoteles, ut patet supra eodem. Ibi quere de diversitate
arborum quoad fructus circa finem.
4. Sunt autem quidam fructus primo dulces et sapidi, sed post efficiuntur pontici et amari,
scilicet mirabolani, ut dicit Aristoteles.
5. Tales fructus etsi non sint in se comestibiles, sunt tamen aliis magis medicinales.
6. Fructus autem dulces, ut dicit Isaac, in quatuor qualitatibus sunt temperatiores,
humidiores et calidiores et ceteris nutribiliores.
7. Fructus vero frigidi, scilicet et sicci pontici, duri sunt et stiptici ac opilativi sive
constrictivi, stomachi tamen confortativi et appetitus excitativi, maxime si comesti fuerint a
ieiunis, sed post prandium sumpti confortando orificium stomachi, comprimunt cibum
autem sumptum ad inferiora et sunt causa solutionis.

Kritische editie Boek XVIJ
een luttel watericheden ende aerdicheden, lesschen die scarpicheit 1 van
colera, ende saftighen den dorst, ende conforteren die maghe, ende
ontbinden die grote humoren die niet cout en zijn, ende sceyden se
ende doen se af, ende meren die zoete humoren die hem craft gheven
alle ’t lichaem te doerschieten. 2
Item: die ontsmakelijcke vruchten in denwelcken die waterighe
vuchtichheyt boven ghaet, zijn myn te prijsen dan die ander, want si en
helpen der maghen nyet, mer si maken walghinghe ende verdryet in der
maghen. 3
Item: is’t dat dye vruchten wel rijp zijn, soe sullen si van goeden
smaeck wesen ende van ghenoechliken roke, also verre als si niet verrot
en zijn of wormstekelich, 4 ende die vruchten werden langhe ghehouden
in een reyne droghe stede, ende sonderlinghe is’t dat si in drogen hoye
of stroe bewonden werden, als Plinius seyt, 5 want bij der aerden ende
in een vuchtige stede werden si schier verderft. 6
Item: die rijpe vruchten vallen haestelijcker 7 van den boem dan die
onrijpe, ende des nachtes eer dan des daghes, want si mitten
nachtelijcken douwe oversprengt werden, soe werden si zwaerder, ende
daerom zijn si te reder te vallen. 8 Ende hiermede is des ghenoech
gheseyt van den vruchten, want vele dinghen zijn boven gheseyt van den
vruchten in denselven tractaet van den bomen in’t ghemeyn. 9 Soecket
daer, etcetera. 10
1. Bellaert 1485: scarpichett
2. Sed si fuerint acetosi fructus ex aquoso modico et terrestri compositi, acumen colere
extinguunt, sitim mitigant, stomachum confortant, humores grossos et frigidos dissolvunt,
dividunt et dispergunt, dulces vero acuunt eis vim conferentes penetrandi totum corpus.
3. Fructus autem insipidi, ut in quibus dominatur aquosa humiditas, ceteris minus sunt
laudabiles, quia stomachum non iuvant, sed abhominationem et fastidium generant.
4. Fructus itaque si bene maturati fuerint, erunt saporis boni, odoris iucundi, si non fuerint
putridi, non vermiculosi, humore vel corrupto aere non infecti.
5. Et tales fructus in loco sicco et mundo melius et diutius custodiuntur, et maxime si in
feno vel palea contegantur, ut dicit Plinius.
6. Nam iuxta terram et in loco humido citius corrumpuntur.
7. Bellaert 1485: haestelijcke
8. Item fructus maturi citius cadunt de arbore quam non maturi et facilius de nocte quam
de die, quia nocturno rore perfusi efficiuntur ponderosi, et ideo ad casum magis proni.
9. Hec de fructibus dicta sufficiant, quia multa de fructibus supra eodem in tractatu de
arboribus in generali sunt dicta.
10. Quere ibi.

Vanden proprieteyten der dinghen
Dat LXXVIJ capittel van den drachten. 1
Germen, als Ysidorus seyt, is een dracht, 2 want al draghende wordt in
der dracht die voedelijcke humoer gewonnen, ende die reden des saets
bloyet 3 oeck daerin, ende die naturlike hetten die wercket, 4 ende al is’t
dat si van cleynder groetheit is in der substanciën, nochtans is si van
groter virtuten ende machten in den wercken, 5 want die cracht der
wortelen wordt ghetogen in eenre substancie der drachten, 6 ende
daeromme die cruden alsoe langhe als si in der drachten zijn, ende in
hem vuchticheyt groyet, ende loept uut der wortelen, soe zijn si zeer nut
totter medicinen, 7 ende datselve dat alre eerst uut der wortelen loept,
dat hyet germen, 8 ende alleyncken als dye hette vast starcket, die in den
morghe natuerlijcken 9 besloten is, dat trect die wortel vastelijck nae
haer, ende dat haer overloept, seyndt si vastelijck uutwaert, end[e] dat is
oeck germen, ende overmits cracht der zonnen soe wordt dat
bynnenste 10 dat dye wortel ontberen mach opwaert gheseyndet, ende
wordt buten ghedroecht, ende wert verwandelt in die natuer der
drachten dye germen heyt. 11 Ende want die aentreckinghe der wortelen
ghestedich is dach ende nacht, soe seyndt si die overtallighe humoren
alleynken opwaert, ende alsoe werdt die stamme altoes meerre ende
meerre, ter tijt toe dat die boem ofte dat cruut coemt tot zijnre
volcomenheyt, 12 ende dit doet, als die Commentator seyt, dye
1. Cap. LXXV. De germine.
2. Germen, ut dicit Isidorus, est pregnans surculus a gerendo dictus, unde et germinatio.
3. Lees?: groyet
4. Nam in germine gignitur humor nutrimentalis, et ratio seminalis in eo etiam viget, et
operatur calor naturalis.
5. Et quamvis sit modice quantitatis in substantia, maxime tamen virtutis est et potentie in
efficacia.
6. Nam virtus radicis trahitur et transit in substantiam germinis.
7. Et ideo herbe, quamdiu sunt in germine et viget in eis humor transfusus a radice,
maxime conveniunt usui medicine.
8. Id itaque germen dicitur quod primo erumpit de radice arboris sive herbe.
9. Slaat op hette hiervoor.
10. Bellaert 1485: bynuenste
11. Nam confortato calore naturali, qui in radicis medulla est inclusus, radix humorem sibi
necessarium attrahit vi caloris, et quod sibi necessarium non est a se exterius reicit et illud,
calore incluso sursum elevante et aere extrinsecus desiccante, in naturam germinis
transmutatur.
12. Et quia non cessat attractionis continuatio in radice, ideo non cessat augmenti dilatatio
in germine, quousque ad debitum perveniat complementum.

Kritische editie Boek XVIJ
hemelsche warmte, die dat morch der wortelen doerscyetende is
overmits den subtijlsten ende puursten delen des boems, ende haelt die
vuchticheyt na haer ende bewronghet se ende bynt se ineen, ende si en
latet niet af, si en verkeert se in een substancie der drachten. 1
Item: die dracht of germen is een beghinsel des steels of dyer
stammen der blomen ende der vruchten. ende is uutlatende veel
telgeren, die d’een aen d’ander gheheft 2 zijn, die die natuer dye een aen
die ander verghadert, opdat die dracht te bet tesamen blyven sal, ende
behouden werden, 3 ende alsoe langhe als die substancie teder ende
cranck is, so is si haestelijck verderft van der couder luchten, ten waer
dat si van buyten mitten bladeren bescudt waer. 4
Item: die opghanck der drachten is een cierheyt ende een beginsel der
aerden, want alle groenicheyt der aerden spruyten ende comen eerst
van den loten, die eerst uutspruyten. 5 Ende germen properlijck in
Duutsche te verstaen, also hij’t hier nemet, dat is een loetken of een
loefken, dat uutlaet, is’t van bomen of van cruden. Ende als dese eerst
uutlopen, dat is een teyken van den nyeuwen jaer, ende dat die leynten
aencoemt, ende als die loveren afvallen, dat is een teyken des
toecomenden 6 windes, 7 ende dese loten of spruten werden dicwil
1. Calor itaque celestis penetrans ad medullam radicis partes eius liquidiores et
unctuosiores ac puriores ad se attrahit et coagulat ac coniungit, et coadunatas per poros
terre insensibiliter educendo, eas in substantiam germinis convertere non desistit, ut dicit
commentator super librum Vegetabilium.
Contrahit autem colorem viridem, medium scilicet inter rubentem et nigrum, secundum
dominium equalium partium terrestrium et ignearum. Nam generatio germinis habet fieri
ex terreo humore, nigro et opaco, sed propter aerearum partium et ignearum
admixtionem fit color eius viridis, qui color medius esse dicitur inter rubeum atque
nigrum.
2. Hollands voor: ghehecht
3. Est autem germen principium culmi sive stipitis, frondis, floris atque fructus, emittens
primo plures frondes mutuo se nectentes quos facit natura ad innati caloris in substantia
germinis conservationem.
4. Tenera enim eius substantia frigido aere de facili lederetur, nisi ab extrinseco
nocumento tutela frondium tueretur; de facili enim leditur ex aere frigido, ex grandine et
ex vento, et etiam ex rore noxio et infectivo, et ita contra huiusmodi nocumenta pluribus
foliis connexis quasi pluribus tuniculis tegitur et munitur.
5. Hortus itaque germinum ornatus terre est principium; nam omnia terre virentia a
germinibus oriuntur.
6. Lees: winters
7. Mutationis temporis est indicium et signum vernalis novitatis finemque annunciat hiemis
ac preconium est estivalis venustatis.

Vanden proprieteyten der dinghen
ghegheten van den stommen beesten, 1 ende van den locusten, dat men
sprinchaenkens heyt, ende van den rupsen etcetera, ende dan en isser
gheen hope toe dat daer enige vrucht aen wassen sal, 2 etcetera.
Dat LXXVIIJ capittel van ‘t gras. 3
Gramen is een veltcruut, ende heyt gras in Duutsche. 4
Item: Ysidorus seyt dat alle cruut overmits warmten wasset van der
humoren der aerden, 5 want als die hemelsche hetten dat overste van
der aerden doerschietende is, soe vergadert si die subtijlste deylen der
aerden te samen, ende verwandelt se in een ghedaente van eenre
wortelen die in der aerden steect, ende sluut dye hetten bynnen haer, 6
overmits wes craft si die humoer der aerden dye daer alomme leyt tot
haren voetsel treckt, ende dat haer ghelijck is verkeert si ende
verwandeltet in haerder nature, ende dat haer overvloedich is, dat
seyndet si ter winninghe van den grase. 7
Item: nae den lande ende nae den gronde daer’t gras wast, daernae
hevet zijn virtuten, want als Plynius ende Ysaac segghen, ende oeck nae
den voerscreven 8 auctores, soe is dat gras, dat in berchachtighen steden
wast, corter ende staet dunre dan dat in den valleyen of in den pleynen
1. De vertaler las brutis in plaats van bruc(h)is: sprinkhanen
2. A brucis, locustis et erucis corroduntur quandoque germina, et tunc spes ulterius de
fructu non habetur.
3. Cap. LXXVI. De gramine.
4. Gramen est agrestis herba ab eo, quod germinetur, sic vocata, ut dicit Isidorus.
5. Beneficio siquidem caloris ex humore terre omnis herba generatur.
6. Nam celestis calor terre superficiem penetrans partes eius subtiliores aggregat et in
radicis speciem transfigurat, que terre infixa calorem intra se claudit.
7. Cuius virtute humorem circumiacentis terre ad sui incrementum attrahit, et quod sibi
simile est in sui naturam alterat et commutat vel convertit, et quod sibi quoad substantiam
est superfluum ad generationem foliorum germinis transmittit.
Quia vero multe propter humiditatem materie ex attracto humore generantur radices,
multe et diverse fiunt graminum et herbarum productiones mutuo se colligantes et totius
fere terre superficiem viroris gratia et florum decentia vestientes.
Et quanto radices graminum inferius amplius se profundant, tanto diffusius gramina
culmos suos et folia in terre superficie plus dilatant.
Pullulantia autem gramina in principio sue germinationis se multiplicant, si compressa
fuerint aut mediocriter conculcata; quando enim in principio nimis luxuriare permittuntur,
cito prorumpunt in semen et indurantur de facili et suam perdunt pulcritudinem et
virorem, ut dicit Plinius.
8. Bellaert 1485: verscreuen

Kritische editie Boek XVIJ
staet, mer nochtans is dat den scapen bequamer ende oeck ghesonder,
want dat berchgras is soeter ende te maten droghe, 1 ende alsoe en is’t
ander niet, 2 want Constantinus seyt ende Ysaac oeck, dattet
broeckgras haestelijcker voedet, 3 mer het maket waterich bloet, ende
scheyt lichtelijck van den leden, ende maect een opblasinghe ende een
rommelinghe in den darmen, mer in den anderen berchgrase is’t
contrarie. 4
Item: het is een reghel, als Ysaac seyt: so wes wortel van den cruden
voedt, des saet en is niet voedende, ende also verkeert: so wes saet
voedt, des wortel en voedt nyet. 5
Item: Palladius seyt dat een coorn een gras maect dat ghenoechlic
aen te sien is, ende den dyeren bequaem is in der voedinghe, ende is
oeck den siecken luden bequaem in der daet, 6 want gelijckerwijs dat
menigherhande virtuut schuult in den wortelen, alsoe schuult si oec
mede in den grazen. 7
Item: dat gras in’t zuden 8 wil reghen hebben ende warmten, ende als
die noerdenwint daer stijf op wayet, soe verghaet ende verdorret van
buten, als Beda seyt. 9
Item: Dyascorides seyt dat gramen een speciael, dat is een
sonderlinghe cruut is, dat gharden ende knopen heeft ghesprayt op die
aerde, ende die blader wat breetachtich ende scarp, wes wortel knopich
1. Propter quod secundum auctores predictos gramina montium sive locorum
montuosorum sunt rariora et breviora quam gramina vallium sive pratorum; illa tamen
sunt ovibus convenientiora, quia dulciora et salubriora et mediocriter sicciora.
2. In palustribus quidem crescentia sunt pinguiora et diffusiora, sed meliora sunt
simpliciter que in montibus et locis altioribus oriuntur.
3. Nam, ut dicit Constantinus et etiam Isaac, herbe palustres peioris sunt nutrimenti.
4. Nam aquosum generant sanguinem et cito se a membris dissolventem, inflationem et
rugitum in visceribus generantem, sed in contrariis contrarie.
5. Est autem regula, ut dicit Isaac, sic: Mythiseus atheniensis dixit, cuius radix inter herbas
nutrit, eius semen non est nutritivum, et econverso cuius semen nutrit, eius radix non
nutrit.
6. Granum itaque, ut dicit Palladius, gratum facit solum in aspectu, gratum quoque est
animalibus in pastu, gratum etiam fit languentibus in effectu.
7. Nam sicut in radicibus, sic in graminibus latet virtus multiplex medicine.
8. Lees: zuidenwind
9. Gramen etiam austrinum tempus, pluviosum scilicet et calidum, diligit et in roris ac
imbris abundantia etiam in locis desertissimis se diffundit, sed prevalente vento boreali et
frigido deficit extrinsecus et marcescit, ut dicit Beda.

Vanden proprieteyten der dinghen
is ende soet, 1 ende dit cruut eten die ossen ghaern ende die ander
dyeren, 2 wes virtuut stiptike is, ende sluut wonden, ende dwinghet den
buucke, ende safticht die weute der mylten, 3 ende die honden eten dit
cruut als si hem purgeren willen, als Plinius seyt, ende dat doen si alsoe
behendelijcken dattet die mensche naeuwe geweten en can of
ghemercken, etcetera. 4
Dat LXXIX capittel van galbanus. 5
Galbanus is een cruut wyes zap dat galbanum heyt, ende is een cruut
ghelijck dat ferula is in den telgheren, 6 ende Varro seyt dat galbanum
’t sap van ferula ummer is, als Ysidorus seyt, libro XVIJ. 7 ’t Cruut dat
wort ghesneden in den zomer, ende daer lopen droppen uut als tranen,
ende dese ghadert men ende droghet se. 8
Item: dat is die fijnste galbanum die te mael zuver 9 ende reyn is van
alre aerdicheyt ende van alre vulnissen, ende dat veel droppelen heeft,
ende is ghelijck den wyeroeck in der verwen die claer is, ende nyet alte
dorre noch te droeghe, als Plinius 10 ende Dyascorides segghen. 11 In
den zomer wert hi bij der stammen ghedroecht. 12 In hem is een vierighe
craft, ende is heet in den dorden grade ende vucht in den eersten, als
dieselve seyt. 13 Hij wort ghevalst mitten pulver van den colofoniën, dat
1. Secundum Dioscoridem vero gramen dicitur quedam herba specialis habens virgas
nodosas sparsas super terram et folia lata aliquantulum et acuta, cuius radix nodosa est et
dulcis.
2. Et hanc herbam boves et alia animalia libenter comedunt et depascunt.
3. Cuius virtus est stiptica et vulnerum conglutinativa, ventris constrictiva, vulnerum renum
et vesice sanativa, doloris splenis mitigativa.
4. Hanc herbam noscunt canes et illam comedunt, quando se purgare volunt, sed, ut dicit
Plinius, ita hoc faciunt caute, quod vix potest hoc ad humanam peritiam devenire.
5. Cap. LXXVII. De galbano.
6. Galbanus est herba, cuius succus galbanum dicitur; et est herba in ramis ferule similis.
7. Immo, ut dicit Varro, galbanum succus ferule est, ut dicit Isidorus libro XVII.
8. Inciditur autem herba in estate et effluit inde lacrima, que recolligitur et desiccatur.
9. Bellaert 1485: znuer
10. Trevisa: Plius (sic)
11. Idem autem galbanum est optimum, quod est mundissimum et habet puras guttas sicut
armoniacum, et est similis thuri in colore, habens grana limpida, et cuius granum non est
nimis siccum, ut dicit Platearius et Dioscorides.
12. In estate circa fruticem desiccatur.
13. Inest autem ei virtus ignea, calida scilicet in tertio gradu et humida in primo, ut dicit
idem.

Kritische editie Boek XVIJ
is Griexs peck, ende mit ghebrokene bonen daer die bast of is,
diewelcke twee mitten alrebesten galbano ghemenghet werden. 1
Item: men mach puere galbanum alte langhe houden, 2 ende heeft
macht te breken, te ontbynden, te zaftigen, te slappen, dat’s te
morwen. 3 Een fumigaci daervan ghemaect verwect die in litargien
legghen, 4 ende ghemengt mit edick gheneest hij dye weute ende die
verstoptheyt der mylten, ende hi doet een doot kint uter vrouwen
comen, ende zuvert die moeder, 5 ende gepulvert ende mit honich
ghenomen doot hij die pyeren, 6 ende doet menstruum comen. 7 Zijn
fumigaci 8 verjaghet serpenten ende deser ghelijck. 9 Ende is oeck goet
tegen den tantzweer, als Dyascorides, Platearius ende Plynius
segghen, 10 ende hi seyt daer voert, dat wanneer men galbanum in der
medicinen doen wil, dat men hem dan zuveren sal van alre onreynicheit,
eer dat men hem daerin doet. 11 Men sal hem eerst in een teste doen,
ende smelten hem, ende ghyeten hem soe in water, ende datter puer is
dat sal dryven, ende datter onnutte is dat sal sincken. 12 Ende nochtans
seyt Dyascorides contrari, want hi seyt dat men galbanum in syedende
water doen sal, ende datter afsincket sal men ghaderen, ende datter
dryvet als bast ende des ghelijcxs, dat sal men wech worpen. 13
Dat LXXX capittel van der droppen of tranen. 14
1. Sophisticatur autem cum pulvere colophonie, id est picis grece, et cum fabis fractis
corticibus abiectis, que cum optimo galbano resoluto admiscentur.
2. Galbanum autem purum diu potest servari.
3. Virtutem habet attrahendi, dissolvendi, leniendi, relaxandi et mitigandi.
4. Fumus eius litargicos excitat.
5. Dolorem splenis et opilationes cum aceto sanat, fetum mortuum de matrice educit et
matricem purgat.
6. Cum melle pulvis galbani lumbricos necat.
7. Fumus eius menstruis imperat.
8. Bellaert 1485: fumigaci ende
9. Serpentes et venenosa eius fumus fugat.
10. Dolorem dentium mitigat, ut dicit Dioscorides, Plinius et etiam Platearius.
11. Ubi subditur quod si galbanum debet poni in medicina, prius debet a superfluis
emundari.
12. Primo igitur super ignem in testa debet liquefieri et in aqua post infundi, et quod
purum est superenatabit, quod vero inutile est, ut cortices et lapilli, inferius residebit.
13. Dioscorides tamen dicit quod in aqua ferventi galbanum debet poni et quod petit
fundum colligi, quod autem superenatat, ut cortices et huiusmodi, debet amoveri.
14. Cap. LXXVIII. De gutta.

Vanden proprieteyten der dinghen
Gutta is een drop of een traen des boems of eens cruuts ter manieren
of’t galbanum waer, die mit enen anderen naem aromacum genoemt
is. 1 Men pleech die telchskens van desen boem of van desen crude in te
sniden des zomers, ende dat daeraf druupt, dat heyt gutta of
armoniacum, als 2 Ysidorus ende Plinius segghen, 3 ende die puuerste
ende die claerste is die beste, ende die edelste die wit ende vet is als
wyeroeck, 4 ende 5 hi ghebroken werdt, dat hij dan blinckende is, ende
bynnen ghommich, ende heeft enen roke nae bever zijn, 6 ende enen
zuerachtighen bitteren smake. 7 Ende hij is heet in den vierden grade
ende droeghe in den anderen, ende hij hevet virtuut te ontbinden ende
te morwen, als gheseyt wordt in Platheario, 8 wes een scrupel mit
oximel ghedroncken gheneset die ghebreck in der milten hebben, ende
gheneest die onreynicheyt 9 der ogen, 10 ende mitten zape van alssen
dodet die pyeren, 11 ende mit peck ghemenghet helpet teghen dat
voetevel, ende teghens dat evel dat in den huepen leyt, ende doet orine
maken, ende menstrua comen, 12 ende zuvert, 13 ende doet alle
1. Gutta ad modum galbani est cuiusdam herbe vel arboris lacrima, que alio nomine
armoniacum appellatur.
2. Bellaert 1485: ende als
3. Istius autem arboris vel herbe ramusculi diebus estivis ab incolis inciduntur et gutta, que
inde distillat, gutta sive ammoniacum a medicis nuncupatur, ut dicit Isidorus, Plinius et
cetera.
4. Istius gutte species ista est nobilior, que mundior est et purior et terre feculentie
impermixtior, que quidem debet esse candida et pinguis sicut thus.
5. Vul aan: als
6. Lees?: orijn - of: urijn
7. Et quando frangitur, apparet splendidum interius et gummosum, ut dicit Dioscorides et
Plinius, et habet odorem similem castoreo et saporem subamarum aliquantulum sive
acrum.
8. Est autem gutta calida in tertio gradu et sicca in secundo, habens virtutem dissolvendi et
relaxandi, ut dicitur in Plateario.
9. Bellaert 1485: onreunicheyt
10. Cuius scrupulus potatus cum oximelle spleneticos curat, asperitates et immundicias
oculorum mitigat et purgat.
11. Cum succo absinthii lumbricos necat.
12. Lees: ende zuvert menstrua
13. Contra artheticam et sciaticam passionem cum pice dura multum iuvat, urinam
provocat et menstrua purgat.

Kritische editie Boek XVIJ
heffinghe ende opblasinghe ghaen sitten, als die Glose seyt op die stat
mirra ende gutta. 1
Dat LXXXI capittel van gerofelnaghelen. 2
Gariophili dat zijn groffels nagelen. Dyascorides seyt datter zommighe
volcomen zijn, ende van scarpen smake, van zwartachtigher verwen,
ende si zijn heet ende droeghe in haren wercken, mer vucht bynnen
inder daet. 3 Het zijn zommighe vruchten van bomen in Yndiën, die men
des zomers vergadert als si rijpe zijn, ende men mach se vijf jaren in
ghoeder machten houden 4 in een stede die niet alte droeghe en is noch
oeck mede nyet alte vucht, want is die stede alte vucht soe verrotten si,
ende is die stede alte droge soe dorren si. 5
Item: men salse kyesen dye in’t overste wat effen ende slecht zijn,
ende die enen scarpen smake hebben, ende enen zueten roke, ende die
een lutten 6 vuchticheden uutgheven. 7
Item: si werden ghevalschet mit pulver van naghelkens, die
gemenghet is mit edick, ende mit welrukende wijn, daer si vuchticheyt
af grijpen, 8 ende si werden naeuwe ghekendt van den goeden, dan dat
si in’t uterste scarper zijn dan die ander, mer die ghevalscht zijn en
mach men boven XX daghen nyet houden. 9
Item: die goede naghelkens hebben virtuut te conforteren om haer
goets roecks wille, ende te ontbynden, ende te verteren van sinen
1. Omnes tumores et inflationes sedat, ut dicit Glossa super illum locum ‘Mirra et gutta’ et
cetera.
2. Cap. LXXIX. De gariophilis.
3. Gariophili, ut dicit Dioscorides, quidam sunt perfecti et saporis acuti, coloris subnigri,
calidi et sicci in effectu, humidi vero interius actu; quidam in suis qualitatibus magis sunt
remissi.
4. Sunt autem fructus cuiusdam arboris in India, qui in estivo tempore colliguntur, quando
sunt maturi; per quinque annos in multa efficacia conservantur.
5. In loco etiam non nimis sicco nec nimis humido debent servari, quia in multum humido
putrescunt, in multum sicco arescunt.
6. Bellaert 1485: lutten
7. Eligendi sunt autem qui in superficie aliquantulam habent planitiem, qui acutum habent
saporem et suavem odorem, et qui ex pressione unguis aliquid emittunt humiditatis.
8. Sophisticantur autem cum pulvere bonorum gariophilorum mixto cum aceto et vino
odorifero, ex quo contrahunt humiditatem.
9. Et vix discernuntur, quia in exteriori superficie magis sunt acuti quam alii, et illud
acumen magis est in exterioribus quam in interioribus; sed sophisticati non possunt ultra
viginti dies conservari.

Vanden proprieteyten der dinghen
qnaliteyten, 1 want si starcken die herssen ende dye zyenlijcke cracht, 2
ende si zijn oeck mede goet tegens cranckicheyt des herten, want si
conforteren die gheestelijcke craft, 3 ende si zijn goet teghens die
onverduwelicheyt der maghen, ende teghens weuten 4 die van couden
coemt, want si helpen die natuerlike craft, als Dyascorides seyt. 5
Dat LXXXIJ capittel van genesta. 6
Genesta is een stamme wassende in woesten ende wilden steden die
onghebouwet zijn, ende oeck in stenigen, wes smake alte bitter is, ende
is een teyken daer hij wast, datter niet veel coorns en wast, 7 ende heeft
veel graceliker telgheren dye hardt zijn ende knopich, ende is groen des
winters ende des zomers, ende heeft ghele dicke bloemen van zwaren
roecke, 8 van bitteren smake, nochtan zijn si van groter virtuten, 9 als
Dyascorides seyt, want die siedinghe, daer zijn bladeren ende zijn
bloemen in ghesoden zijn, dwincgt die heffinghe der milten, ende is
goet den tantzweer, ende byndt menstrua, ende beneemt dissentiriam,
ende zijn zap doot luzen ende neten, 10 ende heeft zwart saet ende
bitter, ende is oec goet totten voerscreven dinghen. 11
Dat LXXXIIJ capittel van den sade. 12
1. Habent autem boni gariophili virtutem confortandi ex aromaticitate sua et dissolvendi et
consumendi ex qualitatibus suis.
2. Confortant enim cerebum et virtutem animalem.
3. Valent etiam contra defectum cordis, quia multum confortant virtutem spiritualem.
4. Bellaert 1485: wenten
5. Valent etiam contra indigestionem stomachi et dolorem ex frigiditate et ventositate, quia
virtutem iuvant naturalem. Hucusque Dioscorides.
6. Cap. LXXX. De genesta.
7. Genesta, que etiam ab amaritudine dicitur, quia eius gustus nimis est amarus,
est arbustum crescens in locis desertis, incultis et saxosis, cuius presentia sterilitatis et
ariditatis terre, ubi crescit, testis est.
8. Vul aan: ende
9. Habet autem multos ramos graciles, duros et nodosos, virentes hieme et estate, flores
glaucos spissos et involutos, gravis odoris, amari saporis, sed tamen sunt maxime virtutis.
10. Ut dicit Dioscorides, nam florum et foliorum eius elixatura splenis tumorem compescit,
dolori dentium subvenit, menstrua stringit, fluxum dissenterie sistit, pediculos et lendes
succus eius perimit.
11. Semen facit amarum et nigrum, in quibusdam tecis longis et nigris ad modum
folliculorum vicie vel pise convolutum, et valet ad predicta.
12. Cap. LXXXI. De grano.

Kritische editie Boek XVIJ
Granum is een coornken, ende is dat mynste deel alsoe wel van den
zade als van den boem substancialijcken ondersceyden ende ghedeylt. 1
In elcken coern 2 is een bast omme ende morch bynnen, 3 daer een plant
of cruut uutcoemt ende wasset, die hem die natuer afterghelaten hevet,
overmits diewelke zijn speciës of zijn ghedaente ghemenichvoudighet
mach werden, dattet in der warelt behouden mach werden. 4 Ende
ghelijckerwijs dat die granen of die corlen schelen in der speciën, also
schelen si oeck mede in der figuren ende in der legentheyt ende in den
maecsel, 5 waerof dat Aristotiles seyt in dat eerste Boeck van den
Planten: 6 Van den coernen ende van den zaden wassen zommighe in
planten zonder bonen of doppen, 7 als’t saet van dille van vennecoel
ende deser ghelijcke, 8 ende zommighe ander wassen in dopkens of in
balchskens, als dye boen of die ander legumina als erweten, wicken
etcetera, ende zommighe andere in een harde substancie, als die sade
van peren, 9 van appelen, ende zommighe hebben een korl bynnen der
schulpen ende een hartheyt buyten der schulpen, als die note ende die
oliven. 10 Ende die korlen die gheordineert zijn in den bolsteren ende in
den balchskens werden menichsins verwandelt in der gheleghentheyt.
want zommighe hebben haer korlen ghemenichfoudicht in den bolster,
als’t ghevalt der celidonien dat’s der scelwortel, ende is eenderhande
cruut dat goet totten oghen is, ende zommighe maken granen of
1. Granum est minima seminis tam herbe quam arboris particula distincta substantialiter et
divisa.
2. Bellaert 1485: thoern
3. In quolibet autem grano est cortex et medulla, in qua relinquitur ratio seminalis, ut ex
grano terre commisso possit produci planta.
4. Unde in quolibet grano est relicta potentia a natura, ut ex ea possit fieri planta, qua
mediante sua species multiplicetur et in esse specifico conservetur.
5. Et sicut grana differunt in specie, sic etiam differunt in figura, situ ac dispositione.
6. Unde dicit Aristoteles in primo libro De plantis:
7. Bellaert 1485: vanden coernen ende vanden zaden wassen zommighe in planten of in
bomen of doppen
8. Grana, inquit, et semina alia nascuntur in plantis sine siliqua, ut semen aneti, feniculi et
huiusmodi.
9. Vul aan: ende
10. Et alia nascuntur in siliquis et in folliculis, ut faba et alia legumina, et alia in substantia
callosa emittuntur, ut semina pirorum et pomorum, et quedam habent grana et semina in
testa et callum extra testam, ut nux et oliva.

Vanden proprieteyten der dinghen
coernen in een besloten balchsken, als die erweten of boenen etcetera, 1
ende zommighe in balchskens die niet besloten en zijn, als weyte ende
spelte ende deser ghelijck, 2 ende zommighe en maken haer granen niet
in enich van den balchskens, als die gherstechoern, mer si maken haer
stroe also meer als vervolghende mit haren choernen, 3 ende zommighe
granen zijn gheduppelt bij ordinanciën sonder wandt of weech in den
dop of bolster, als die granen van der schelwortel, ende zommighe zijn
daer gheduppelt mit eenre wanct, 4 als’t openbaert in den granen van
der kerssen die men naesturcium heyt, 5 ende zommige maken haer
granen dryevoudich bij ordinancien ghesettet in menigherhande
huysekens dyesselven balchskens, alsoe als dat wel openbaert in den
gaghel, in wyes vrucht zijn drye cellekens, ende in een yghelijcke celle
drye granen of vyer, sonder enighe wanct verghadert, 6 ende tusschen
een yghelijcke grane ende grane is een houten wanct, als in
cassiafistula is. Onderwijlen isser oec mede een vleyschighe wanct, als’t
wel openbaert in den cucumeren ende in den cucurbiten, ende
onderwijlen tusschen den granen zijn wanden van menigerhande
gheslachten ende oeck mede van diveerser substanciën, alst ghevalt in
den appelen van garnaten, in denwelcken zijn zommighe
vleyschachtighe wanden tusschen die granen ende granen, ende alsoe
zijn oeck mede zommighe webbekens tusschen den coern ende den
coernen die dunne zijn ende nyet vleyschachtich. 7 Mer ghelijckerwijs
dat dye granen ende die granen onder malcanderen schelen in der
1. Bellaert 1485: etctera
2. Grana autem ordinata in siliquis et folliculis variantur multipliciter in situ, quia quedam
habent grana sua duplicata in siliqua sua, sicut accidit celidonie, que est herba valens ad
oculos, et quedam faciunt grana in folliculo clauso, ut faba, pisa et cetera, et quedam in
non clauso, sicut triticum et spelta et similia.
3. Quedam autem non faciunt grana sua in aliquo folliculo, ut grana ordei, sed paleam
suam quasi continuant cum grano suo.
4. Hollands voor: wandt
5. Et quedam grana sunt duplata per ordinem absque pariete in siliqua sua, ut grana
celidonie, et quedam sunt duplata pariete mediante, ut patet in granis nasturtii.
6. Et quedam triplicantur per ordinem in diversis celliculis eiusdem folliculi, ut patet in
mirto, in cuius fructu sunt tres celle, et in qualibet cella tria grana vel quatuor sine pariete
aliquo sunt coniuncta.
7. Et quandoque est inter grana et grana paries ligneus, sicut in casia fistula, aliquando
paries carnosus, ut patet in cucumere et cucurbita, et quandoque inter grana sunt parietes
diversi generis et diverse substantie, ut accidit in malis granatis, in quibus sunt quidam
parietes carnosi inter grana et grana; similiter et quedam tele tenues non carnose sunt
inter grana et grana.

Kritische editie Boek XVIJ
substanciën, alsoe schelen si in der figuren, want sommige hebben een
ronde forme, ende zommige een scarpachtige form, ende zommige een
lancwerpelde form, ende zommige driecant, ende zommige of si
gesneden 1 waren, als’t scijnt in den cizeren. 2
Item: die granen die lancwerpelt zijn in die een side schinen of si
ghesneden waren, als’t openbaert in den weytscoorn ende in dyer
ghelijcken. 3
Item: si zijn ghewarent ende oeck bescudt mit basten ende myt
webben die coernen of corlen, omdat si haer bynnenste morch ende
natuerlijcken hetten behouden sullen. 4 Hiertoe heeft Aristotiles gheseit
etcetera. 5
Dat LXXXIIIJ capittel van gich. 6
Gych is een gheslachte van legumen ende is den comijn ghelijc in der
groetheyt, mer het is van zwarter verwen, ende men pleecht in den
brode te werpen of te sprenckelen opdattet te zueter sal werden, als die
Glose seyt over Ysaya XXVIIJ. 7
Item: Plathearius, Aristotiles ende Dyascorides segghen dat gych
een cruut is, heet ende droghe in den anderen grade, ende wast onder
’t coern, hebbende cleyn sadeken ende zwart, oft dryekantich waer,
ende is bitterachtich ende scheydende, ende hevet macht te ontbynden,
ende te verteren dye verstoppinghe der lever ende der mylten, 8 ende
heeft virtuut te openen, ende die winden te scheyden, ende het doet die
1. De vertaler las mutilatum in plaats van ‘veelzijdig’.
2. Sed sicut differunt grana et grana inter se in substantia, ita etiam in figura; habent enim
quedam formam rotundam, quedam piramidalem et oblongam, quedam triangulam vel
multilaterem, ut patet in ciceribus.
3. Grana autem que sunt oblonga, in uno latere videntur esse quasi scissa, ut patet in
grano tritici et in consimilibus.
4. Corticibus autem sive telis muniuntur grana propter interioris medulle et caloris
naturalis conservationem.
5. Hucusque Aristoteles.
6. Cap. LXXXII. De gith.
7. Gith genus est leguminis simile cimino in quantitate, sed nigri coloris et in pane
spargitur dulcorando, ut dicit Glossa super Isaie XXVIII.
8. Secundum Platearium autem et Dioscoridem gith est herba calida et sicca in secundo
gradu, que inter frumenta nascitur, habens semen parvum, nigrum et quasi triangulum,
diureticum et subamarum, habens virtutem dissolvendi et consumendi opilationes etiam
splenis et epatis.

Vanden proprieteyten der dinghen
aenbeyen dye opgheheven zijn ghaen sitten, ende stempt se mede, is’t
dat si lopen, ende mit honich ghenomen dodet die pyeren. 1 Dit cruut
seggen si dattet nigella is, 2 ende als’t in edick ghesoden is, ende die
edick in den oren ghedaen, doot die wormen, 3 ende schoert
apostemen, is’t dattet in wijn ghesoden werdt mit zemelen, ende mit
duven quaet, ende sonderlinghe ’t saet van den crude ende van dyen te
samen een plaester ghemaect, ende daerop gheleyt al warm. 4
Item: men seyt dattet goet is teghen lazarie, is’t dat men’t mengt mit
rafanus ende mit wat souts, 5 ende doet menstrua comen, ende
purgeert dode dracht, is’t datter ’t wijf over gefumigeert wert, 6 dat is
dattet ’t wijf sal ghaen sitten op enen stoel mit enen gate, ende werpen
van den zade in colen, ende laten haer den roeck van onderen opslaen
mit eenre pipen ter wijffelicheyt in.
Item: wijn ghedroncken, daer dit saet enen nacht in gheleghen heeft,
verdrivet die coude pisse ende dat lanckevel. 7 Ende men sal’s nyet
sieden opdattet nyet te weldich en werde, want Constantinus die seyt:
nigella te veel ghenomen doot den mensche. 8
Dat LXXXV capittel van ylex. 9
Ilex ilicis is een ghedaente van eyken, als een boem die eykelen
draeghet, 10 want als Ysidorus seyt, libro XVIJ, dye menschen vonden die
vruchten van desen boem eerst: eer dat men van den coorn te segghen
1. Habet dissolvendi virtutem et aperiendi et ventositates extenuandi et emoroidas inflatas
sedandi et earum fluxum restringendi, et lumbricos, ventris scilicet vermes, cum melle
interficiendi.
2. Hanc herbam dicunt esse nigellam.
3. Cuius decoctio in aceto occidit vermes aurium, si auribus tepida instilletur.
4. Apostemata rumpit, si cum furfure et semine lini et fimo columbarum in vino decocta
cataplasmetur.
5. Contra lepram etiam valere dicitur, si cum raphano et modico sale apponatur.
6. Menstrua provocat et aborsum procurat, si mulier inde suffumigetur.
7. Contra stranguriam et etiam passionem iliacam vinum, in quo per noctem nigella infusa
fuerit, propinetur.
8. Nec debet decoqui, ne nimis violenta efficiatur. Nam, ut dicit Constantinus, nigella in
multa quantitate sumpta occidit.
9. Cap. LXXXIII. De ilice.
10. Ilex ilicis est species quercus, arbor scilicet glandifera.

Kritische editie Boek XVIJ
wist, soe plegen die oude in voertiden daerof te leven. 1 Ende die
eersaemste van alle den eykenbomen dye eykelen draghen dat is ylex, 2
wyens vrucht als Plynius seyt sadet ende voedet menighen
lantschappen. 3
Item: ylex is een boem die grof ende oeck mede zeer dicht is, ende
hardt, mit groten wortelen ende mit alte dicke basten, ende hij heeft
veel telgheren ende ghenuechlijcke bladeren, ende hi heeft veel
vruchten op bij tijden van den jaer, ende draghet somtijts die helfte
meer op een tijt dan op een ander tijt. 4
Item: ’t hout mach alte menich jaer dueren, ja het is alsoe meer
onvervuelijck, dat is dattet qualicken verrotten mach of vervulen, 5 want
zijn blocken in’t water ghesencgt, sullen bynae verkeren in enen steen,
niet dattet een steen werden soude, mer ymmers alsoe hardt oft een
steen waer, 6 ende daerom pleech men karcken ende der coninghen
huysen van alsulcken houte te maken, ende men plach’er beelden van
afgoden af te maken, alsoe als Plynius seyt, etcetera. 7
Dat LXXXVI capittel van 8 juniperus. 9
Juniperus, 10 dat is geneverboem, ende het is een cleyn boemken, ende
ware dat sake dat men levende colen rekende in der asschen van desen
genever, si souden levendich bliven een gheheel jaer uut ende uut, ende
1. Et dicitur ab eligo eligis, quia, ut dicit Isidorus libro XVII, huius arboris fructum homines
sibi primo ad victum invenerunt et elegerunt; priusquam enim frumenti esset usus, antiqui
vixerunt glande.
2. Inter autem arbores glandiferas honorabilior iudicatur ilex.
3. Cuius fructus, ut dicit Plinius libro XVI, multas reficit nationes.
4. Est siquidem ilex arbor grosse et profunde radicis, solidissimi ligni et corticis durissimi,
spississimi et rugosi, multe ramositatis et ratione foliorum umbrositatis iocunde, et quoad
fructus glandiferos non modice fecunditatis.
5. Lignum siquidem eius forte est et durabile, immo fere imputribile.
6. Nam eius trunci in profundo sub aquis depressi quasi in lapidis soliditatem
convertuntur, et quanto per longiora secula in talibus locis humidis defiguntur, tanto
amplius indurantur.
7. Et ideo talia ligna deorum templis et regalium edificiorum structuris erant apta, ideo
propter indissolubilem ligni naturam ex ilice deorum simulacra sepius sculpebantur, ut
dicit Plinius.
8. Bellaert 1485: iumperus
9. Cap. LXXXIV. De iunipero.
10. Bellaert 1485: IVmperus

Vanden proprieteyten der dinghen
si en souden niet uutghaen, 1 ende daerom heeftet sinen naem van den
vier, juniperus, 2 want pyr in Griex is ‘vier’ in Latijn. 3 Men vint se groet
ende men vint se cleyn, als Ysidorus seyt, libro XVIJ, 4 ende si zijn beyde
scarp ende stekelich, ende si hebben veel scarpe bladeren ende cleyn,
ende si zijn beyde vruchtber, mer die minste draecht meest vruchten,
ende si zijn cleyn ende ront, eerst groen ende na zwert of rodelachtich, 5
ende is altijt groenachtich die boem mitten bladeren, 6 ende hij is heet
ende droeghe in den derden graet, als Dyascorides seyt, wes vruchten
zijn goet ter medicinen, die in die lenten ghegadert werden, ende men
mach se twee jaer houden, 7 ende si hebben machte te ontbinden, te
verteren ende te conforteren. 8
Item: die bessen ghesoden in reghenwater, ende in dat water ghebaet,
is goet tegen ’t buucevel dat van scarper medicinen coemt. 9
Item: van den juniper maect men olie die alte sonderlinghe goet is
tegen die quarteyn, is’t dat men se alle daghe in der spijsen of in
drancke een dragme neemt, dat is een vierendeel loots zwaer, 10 ende hij
is oeck goet teghen dat lancevel, is’t dat men die zeer stede daermede
bestrijcket ende besmeert, 11 ende hi is oec goet den vallenden
1. Iuniperus est arbor, ut dicit Isidorus, sic dicta apud Grecos, eo quod ab amplo in
angustum finitur sicut ignis, vel quia conceptum diutius ignem conservet, adeo ut, si prune
ex eius cinere fuerint operte, usque ad annum, ut dicitur, nullatenus extinguentur.
2. Bellaert 1485: iumperus
3. Pir siquidem ignis dicitur apud Grecos, unde iuniperus quasi gignens ignem dicitur.
4. Iuniperus autem alia est magna et alia est parva, ut dicit Isidorus libro XVII.
5. Et utraque est arbor aspera et quasi aculeata et folia habens multa, gracilia et acuta, et
utraque est fructifera, sed parva magis: multa enim fert grana parva et rotunda, primo
viridia, et post efficiuntur quasi purpurea vel quasi subrubea, quando plenarie sunt
matura.
6. Virorem fructus et folia vix deponit.
7. Est autem arbor calida et sicca in tertio gradu, ut dicit Dioscorides, cuius fructus
congruunt medicine, qui in vere colliguntur et per biennium reservantur.
8. Virtutem habent dissolvendi, consumendi et confortandi.
9. Contra fluxum ventris ex acumine medicine valet decoctio baccarum eius in aqua
pluviali, si inde patiens balneetur.
10. Ex iunipero etiam fit oleum iuniperinum efficacissimum contra quartanam, si cotidie
inde pondus unius dragme in cibo vel alio modo offeratur.
11. Valet etiam contra iliacam passionem, si partes dolentes inde perungantur.

Kritische editie Boek XVIJ
menschen van sinte Cornelis, 1 ende hi breect den steen, is’t dat men’t
ten scafte 2 inspuwet mit eenre pipen, die men siringhe hiet. 3
Item: wijn daer juniper in ghesoden is mit vighen, zuvert die borst
ende beneemt dat hoesten. 4 Hiertoe heeft Plathearius gheseyt ende
Dyascorides, 5 ende wast in stenighen steden ende in onghebonden,
daer’t woest is, 6 ende die serpenten scuwen sinen schiem, als Plinius
seyt, ende daerom meynt men dat die bessen goet teghen ’t venijn zijn,
etcetera. 7
Dat LXXXVIJ capittel van ysopus. 8
Ysopus is een cort cruut ende cleyn, wassende in steenroetsen, ende
heft hemselven mit sinen wortelen vast in den steynen, ende oec wasset
in den hoven, als Cassiodorus seyt over den Souter “Asperges me,
Domine” etcetera. 9 Dyascorides seyt dat dit cruut heet ende droge is in
den dorden grade. 10 Die virtuut van desen crude is in den blomen ende
in den bladeren, meer dan in den steel of in den wortelen. 11 Des
zomers draghet blomen, ende men sal se verghaderen buten der zonnen
in een zuver stede, ende daer’t niet en roect, 12 ende hevet macht te
ontbinden, te verteren ende te trecken, ende die longhen 13 te
zuveren, 14 ende alle ghebreken van der borsten die van couden comen,
die maectet zuver, is’t dattet in wijne ghecoect wordt mit vighen, ende
1. Epilenticis et caducis subvenit.
2. Hollands voor: schachte
3. Lapidem frangit, si per syringam iniciatur. Syringa est fistula subtilis, cum qua medicina
mittitur in vesicam.
4. Vinum decoctionis fructus iuniperi cum ficubus siccis pectus purgat, tussim tollit.
5. Hucusque Platearius et Dioscorides.
6. In locis saxosis et incultis crescit et in desertis.
7. Eius umbram fugiunt serpentes, ut dicit Plinius, et ideo fructus eius creditur valere
contra venenum.
8. Cap. LXXXV. De ysopo.
9. Ysopus est herba brevis et modica inter petrosa crescens et radicibus petre solide se
infigens, ut dicit Cassiodorus super Psalmos.
10. Hanc herbam dicit Dioscorides esse calidam et siccam in tertio gradu.
11. Huius virtus consistit in floribus et in foliis plus quam in stipite vel in radice.
12. In estate, quando producit flores, debet colligi et in loco umbroso, mundo et non
fumoso desiccari.
13. De vertaler koppelde pulmonem aan mundificandi in plaats van aan purgat.
14. Virtutem habet dissolvendi, consumendi et attrahendi et mundificandi.

Vanden proprieteyten der dinghen
dat men den wijn drincken gheeft, 1 ende benemet die zericheyt der
maghen ende der darmen. 2
Item: in’t water ghesoden ende daerin of over ghestoeft, zuvert die
moeder van onnatuerlijcken humoren. 3
Item: ysoep heet ghemaket in enen pot, ende dan daerover ghestovet,
dwynghet den couden snuuf of den reume, 4 ende doet den huuch
ghaen sitten, ende beneemt die zericheyt in den lyve die van wynde
comet. 5
Item: Dyascorides seyt dat die pulver van den ysope gheneest die
watersucht, 6 ende zuvert die donckerheyt van den lichaem, ende maect
den aensichten fijn verwe, ende doodt pyeren, also als dieselve seyt,
etcetera. 7
Dat LXXXVIIJ capittel van iacinctus. 8
1. Pulmonem et omnia vitia pectoris ex causa frigida purgat et mundificat, si cum ficubus
siccis in vino decoquatur et patienti prebeatur.
2. Dolorem stomachi et intestinorum tollit.
3. Fomentum ex aqua decoctionis eius a superfluis humoribus matricem mundificat et
abstergit.
4. Herba ysopi in testa calefacta et capiti superposita catarrum frigidum compescit.
5. Uvulam cadentem reprimit, dolorem ex ventositate tollit.
Dicitur autem hec ysopus et hoc ysopum, et a quibusdam auctoribus eius media
corripitur, et a quibusdam producitur. Dicitur enim in Aurora:
Est humilis petreque suis radicibus herens
Et vitiis ysopus pectoris herba medens.
In Anticlaudiano vero producitur, ubi dicit Alanus libro IV f.:
Se celum terre conformat, cedrus ysopo.
Et iterum alius quidam dicit:
Pectoris herba cavas rupes insedit ysopus.
Et iterum alius:
Ad pulmonis opus confert medicamen ysopus.
Tante etiam auctoritatis fuit ista herba, quamvis modica, apud veteres, ut dicit Plinius,
quod sine ipsius aspersione se purificari non posse in delubris reputarent. Unde etiam
apud Hebreos fasciculo ysopi mundandi solebant purificari, ut patet Exodi XII et Levitici
XIII et Numerorum XV.
6. Insuper eius pulvis valet contra ydropisim, ut dicit Dioscorides.
7. Livorem a corpore mundat et colorem vultibus optimum administrat, dolorem dentium
mitigat, tinnitus aurium sedat et etiam lumbricos necat, ut dicit idem.
8. Cap. LXXXVI. De iacincto.

Kritische editie Boek XVIJ
Iacinctus is een cruut, hebbende een purpur bloem, 1 ende heeft sinen
naem ghetoghen van enen edelen kynde, dat in den spronghen onder
den purpuren bloemen doot ghevonden is, ende den crude was die
naem ghegheven van den valle dyes doots kyndes, 2 ende is oeck
ghelijck den blomen van der vyolen ende haer wortelen, als Ysidorus
seyt, libro XVIJ, 3 ende men oeck enen steen heeft die alsulcken naem
heeft, ende alsulcken verwe, die ghetelt is onder den preciosen ende
costelijcken stenen. 4 Iacinctus is een naem van enen mensch, ende van
enen steen, ende van eenre bloemen, 5 ende zijn proper verwe die is
luchtich 6 of hemelsch, etcetera. 7
Dat LXXXIX capittel van billencruut. 8
Iusquiamus, 9 dat’s billencruut, ende men heitet in Griex iusquiamus 10
ende in Latijn canicularis. daeromdat in sinen stelen aen beyden siden
wassen eenrehande hoefdekens die ghemaect zijn in der figuren van
creeften, 11 als men sien mach in den appelen van arangen of van
garnaten, als Ysidorus seyt, libro XVIJ. 12 Dit cruut is onghesont
ghegheten, ende daeromme heyten’t zommighe luden insana, 13 want
wortet ghegheten, soe maect’et razerie, of het doet altezeer slapen, 14
1. Iacinctus est herba habens florem purpureum.
2. Traxit autem nomen a puero quodam nobili, qui in saltibus inter flores purpureos
mortuus est repertus, deditque nomen herbe casus funeris puerilis.
3. Est etiam similis viole in floribus et radice, ut dicit Isidorus libro XVII.
4. Eius nominis pariter et coloris est quidam lapis pretiosus, qui inter duodecim lapides
pretiosos in Apocalipsi numeratur.
5. Iacinctus itaque est nomen hominis, lapidis atque floris.
6. Bellaert 1485: lnchtich
7. Proprius itaque color eius est aereus sive celestis; purpura autem habet colorem
sanguinis, coccus ignis, sed bissus nivis. Istis quatuor coloribus decorata fuerunt
sacerdotalia vestimenta in Veteri Testamento.
8. Cap. LXXXVII. De iusquiamo.
9. Bellaert 1485: Insqmamus
10. Bellaert 1485: insquiamus
11. De vertaler las cancrorum (kreeften) in plaats van cant(h)arorum (kevers).
12. Iusquiamus grece a Latinis dicitur canicularis, eo quod in hasta eius ex utroque latere
quedam crescunt capitella formata in figura cantarorum, sicut est videre in malis punicis
seu granatis, ut dicit Isidorus libro XVII.
Quorum ora separata sunt et divisa, habentia intus semina similia papaveri.
13. Hec herba insana vocatur, quia usus eius est periculosus.
14. Nam si edatur vel bibatur, insaniam facit vel somni imaginem torpidam.

Vanden proprieteyten der dinghen
ende die ghemeynt heyten’t vilicidium, daerommedattet ’t hart
verwandelt, als Ysidorus seyt. 1
Item: want dit cruut venijnt is, soe heeft’et zwardt, roet ende wit saet,
als Plynius ende Dyascorides segghen, 2 ende het is quaet ende
dodende dat zwart, ende dat rode is myn quaet, ende dat witte noch
myn, ende dit is ’t beste in der medicinen, 3 ende heeft macht te
dwinghen, te binden, te doden, ende te doen slapen. 4
Item: dat zwart saet heeft, dat heeft zwarte bladeren, scarp ende hardt,
ende een purpur bloem, ende harde bal[ch]skens 5 die dick zijn, ende
dat rodelachtich saet is, dat heeft ander bloemen ende morwer
balchskens, ende dat wit saet heeft, dat heeft witte bloemen, ende vette
bladeren ende morwe, vol saeps, 6 ende is cout in den dorden graet,
ende droghe in den anderen, 7 ende daerom wederslatet heffinge ende
zwellinghe, ende stopt den buuck, ende stempt bloet, ende gheneest
den tantzweer die van hetten coemt, ende dwinghet den reume die van
hetten coemt. 8 Hiertoe hevet Dyascorides gheseyt ende Plynius. 9
Item: van den billensade seyt Aristotiles in’t Boec van den groylicken
dinghen dat men bij Jherusalem dat saet van byllen eet, 10 waerbij men
mercken mach dat zijn quaetheyt benomen wort overmits die ghoetheyt
des landes daer’t wast. 11
1. Et ideo hanc vocat vulgus miliridium propter alienationem mentis quam inducit, ut dicit
Isidorus.
2. Hec autem cum sit herba venenosa, habet semen nigrum, rubeum et album, ut dicit
Plinius et Dioscorides.
3. Nigrum pessimum est et mortiferum, rubeum est minus malum, sed album adhuc
minus, unde huius usus magis convenit medicine.
4. Virtutem habet constringendi, mortificandi et somnum provocandi.
5. Bellaert 1485: balskens
6. Habens semen nigrum habet folia nigra, aspera et dura et florem purpureum et
folliculos duros et solidos et spissos, habens vero semen obrufum flores habet mellinos et
folliculos molliores, sed habens semen album flores habet albos et folia pinguia et mollia,
succo plena.
7. Et est herba frigida in tertio gradu et sicca in secundo.
8. Et ideo tumores repercutit, ventrem stringit, fluxum sanguinis sistit, dolorem dentium
de calida causa tollit, reuma calidum compescit.
9. Hucusque Dioscorides et Plinius.
10. De semine siquidem iusquiami dicit Aristoteles libro Vegetabilium: Semen helem, id est
iusquiami, quod est mortiferum, apud partes in Ierusalem est comestibile.
11. Ex quo patet quod eius malitia et venenositas per bonitatem terre, ubi crescit, vel
malitiam diminuitur vel augetur.

Kritische editie Boek XVIJ
Item: die Meester van der Historiën seyt over Exodi, dat in der
cronen dyes paeuwes stont een bloem rechtop, dye desen crude ghelijck
was, 1 daer ghulden blomen op stonden, die ghelijck den bredeweghe
waren van den enen slape des hoefdes totten anderen, etcetera, 2
waerbij dat dese crude daerin waren gheprivilegiert, dat haer ghelijkenis
waerdich was te staen in des paeus crone. 3 Dit seyt die Meester in der
Historiën, etcetera.
Dat XC capittel van den kastanenboem. 4
Kastanea is een groet boem ende drachtich, ende hi is van den Griecken
alsoe ghenoemt, als Ysidorus seyt, libro XVIJ, daerommedat zijn vrucht
dubbelt is in der manieren van cullen, die ghehouden zijn bynnen den
bolster, diewelcke als si uutgheworpen werden, soe worden si ghelubt,
ende daerom werden die bomen van castrando, dat is van lubben,
karstaengen in den Griexen vocabel ghenoemt. 5 Van desen boem
pleech een geheel bosch te werden, als Ysidorus seyt. 6 Dese boem is
zeer nut, 7 want zijn hout 8 is nut totter timmeringhen, ende oeck mede
om te barnen, ende spijse by te bereyden, ende zijn vrucht is goet te
eten, ende die bast ende zijn bladeren die zijn goet tott’er medicinen. 9
Ende al is’t dat zijn vrucht onder enen harden ende scarpen bolster
ghevonden wordt, nochtans is dye vrucht soet ende goet als men se
1. De iusquiamo autem dicit Magister in Historia super Exodum quod in tiara sive summi
pontificis corona stabat flos erectus similis herbe, quam Greci iusquiamos vocant, digiti
unius magnitudine.
2. Sub illo autem flore in extremitate tiare circa frontem et occiput erat circulus aureus
triplici ordine dictinctus, super quem stabant flores aurei similes plantagini a timpore ad
timpus et cetera.
3. Unde in hoc fuerunt privilegiate iste herbe, quod earum similitudo in cidari sacerdotis
summi figurari meruit.
4. Cap. LXXXVIII. De kastanea.
5. Kastanea est arbor magna et procera a Grecis sic vocata, ut dicit Isidorus libro XVII, eo
quod fructus eius gemini in modum testiculorum intra folliculum reconditi sunt, qui dum
eiciuntur, quasi castrantur. Et ideo tales arbores a castrando castanee greco vocabulo
nuncupantur.
6. Hec arbor, ut excisa fuerit, tamquam silva expullulare consuevit, ut dicit Isidorus.
7. Hec arbor est multum utilis.
8. Bellaert 1485: hont
9. Nam eius lignum valet ad edificiorum structuram, ad ignium nutrimentum, eius fructus
valent ad cibum, et cortices et folia ad medicinam.

Vanden proprieteyten der dinghen
siedet ofte braet. 1 Ende si zijn heet in’t middel van den eerster grade
ende droeghe in den anderen, ende omme der hetten wille is die vrucht
zuet, ende omme der droechten wille soe is si damper. 2 Mer die veel
karstaengen eet, die crijcht een opblasinghe van lyve, ende die grove
roke die daerbynnen besloten is, die stijcht op totten hoefden waert,
[ende] die 3 maect daer den hoeftzweer. 4 Mer om hare quaetheyt te
benemen, soe sal men se sieden of braden, 5 ende dan voeden si wel,
ende maken goede humoren, ende temperen die droecheden des
lichaems ende der borsten, ende sonderlinghe is’t dat si mit zuker
ghegheten werden, ende si zijn den colerico ende oec mede den
fleumatico goet mit pueren honighe. 6 Ende si zijn oock goet nae der
medicinen, want si nemen coringhe ende walghinghe, ende si starcken
den darm die boven leit, dye men ieiunum heyt. 7
Item: karstaengen ghewreven mit wat souts ende mit honich
ghetempert is goet teghens beten van verwoeden honden of van
verwoeden menschen. 8
Item: karstaengen ghewreven mit garstenmeel ende mit edick
ghemenget doen ghezwollen mannen 9 ghaen sitten als men se daer op
plaestert. 10
1. Fructus siquidem eius, quamvis sub vili cortice aspero et duro in arbore abscondatur,
tamen quando maturus extrahitur, dulcis invenitur, potissime quando decoquitur vel
assatur.
2. Sunt autem secundum Isaac in Dietis calide in medio primi gradus et sicce in secundo,
et ideo ratione caloris habent dulcedinem, ratione vero siccitatis habent ponticitatem.
3. In Bellaert 1485 ontbreekt [ende]
4. Kastanee tamen nimis comeste sunt inflative et doloris capitis propter inclusum fumum
generative.
5. Sed, ut ab eis nocumentum auferatur, oportet vel quod assentur, ut corpulentia earum
et terrestritas rarificentur, vel ut in dulci aqua decoquantur, ut ex aque humiditate et
mollicie temperentur.
6. Et tunc bene nutriunt et laudabiles humores generant, et corporis ac pectoris siccitatem
temperant, et maxime si cum zucharo comedantur a colericis aut a flegmaticis cum puro
melle.
7. Valent etiam secundum medicinam, quia abhominationis et vomitus sunt constrictive et
ieiuni intestini confortative.
8. Item kastanee cum modico sale trite et cum melle temperate rabidi canis vel hominis
morsus sunt optime sanative.
9. Hollands voor: mammen
10. Item cum farina ordei et cum aceto cataplasmate tumoris mamillarum sunt efficaciter
repressive.

Kritische editie Boek XVIJ
Item: Aristotiles seyt dat die bladen ende die basten van desen bome
ghebarnt ende ghepulvert ende mit wine ghetempert ende op’t hoeft
gheleydt van enen jonghelinck, doet dat haer vermeerren ende verbiet
hem dat vallen, 1 als Ysaac seyt in Diëtis. 2
Dat XCI capittel van den lauwerboem. 3
Laurus is een boem der victoriën, ende hij is veel prisens ende lovens 4
waert om zijnre groter virtuten ende duechden wille, 5 ende ommedat
men se 6 pleech te cronen mit lauwer, die den strijt wonnen wileneer, 7
ende de Grieken hieten desen boem damphen, 8 wes virtuten wij boven
gheset hebben in denselven boecke in die letter D. 9 Soect daer, ghij
sult’et vinden. 10
Dat XCIJ capittel van lentiscus. 11
Lentescus is een oetmoedich boem ende medicinael, die van den
Griecken ende van den Ebreeuschen circus genoemt is, als die Glose
over Daniël seit XXIIJ, 12 wes sap van den bladeren gheneest ende sluut 13
ghecloven 14 lippen of ander gheulcereerde dingen, als daer gheseyt
wordt, 15 ende heyt daeromme lentescus omdat zijn steel morwe is ende
1. Item earum cortices et folia usta et pulverizata ac cum vino temperata adolescentis capiti
in modum cataplasmatis apposita augmentant capillos et prohibent eorum casum.
2. Hucusque Isaac in Dietis.
3. Cap. LXXXIX. De lauro.
4. Bellaert 1485: lonens
5. Laurus est arbor victorialis digna multis laudum preconiis propter singularem gratie sue
excellentiam et virtutis.
6. Bellaert 1485: detmense
7. Propter quod et victores quondam, obtenta victoria, sertis laureis coronati laureati
dicebantur.
8. Quam Greci daphnem vocant.
9. Cuius virtutes et singulares proprietates supra posuimus in hoc eodem libro in littera D.
10. Quere ibi et invenies.
11. Cap. XC. De lentisco.
12. Lentiscus est arbor humilis et medicinalis, que a Grecis et Hebreis cinus alio nomine
nuncupatur, ut dicit Glossa super Danielis XIII.
13. Bellaert 1485: slout
14. Bellaert 1485: ghegheclouen
15. Cuius foliorum succus sanat et conglutinat scissa labia sive alias ulcerata, ut dicitur
ibidem.

Vanden proprieteyten der dinghen
traech. 1 Die vrucht van desen boem gheeft olye uut, ende die scorsse
gheeft harsse, die men mastix heyt, ende het is die beste die men
vyndt 2 in Intheus 3 dat eylant, als Ysidorus ende Plynius segghen, libro
XVI. 4
Item: die blader van desen boem, als Dyascorides ende Plathearius
ende Plinius segghen, zijn heet ende droeghe als alle die boem is, 5
ende hebben virtuut te bynden, te consolideren, ende te conforteren, 6
ende daeromme zijn si goet teghen alle coringhe, ende teghens alle
lopinghe, alsoe wel van den bloede als van den anderen humoren. 7
Item: zijn gomme dye men mastix hiet, heeft dieselve virtuten die de
boem hevet, 8 ende als men se kaeuwet dese gomme, soe hout si dat
tantvleysch reyn van den stinckenden ende vervuulden humoren, ende
doet se vast staen, ende maket se wyt, ende starcket haer wortelen, ende
doet den quaden adem af. 9 Dese mastic wert aldus vergadert: in’t eynde
van der leynten worden die scorssen van desen boem inghesneden,
ende als si van der aerden ghezuvert zijn, so sprayt men daer zuver
clederen onder, opdat dye vuchticheyt niet opter aerden drupen en
sal. 10 Ende men sal kyesen die wit ende claer is, ende die mitter aerden
ghemenghet is ende doncker, die sal men scuwen ende worpen se
wech. 11 Sy puert dat herssen, ende si conforteert die maghe, ende helpt
1. Et dicitur lentiscus, eo quod eius cuspis mollis sit et lentus. Nam quod molle est et
flexibile lentum dicere consuevimus, ut dicit Isidorus libro XVII.
2. Bellaert 1485: vydnt
3. Lees: Chios - http://cf.hum.uva.nl/dsp/scriptamanent/Google_Earth/Chios.kmz
4. Istius arboris fructus oleum desudat et cortex resinam, que mastix appellatur; et est
melior que in Chio insula generatur, ut dicit Isidorus et Plinius libro XVI.
5. Folia istius arboris secundum Dioscoridem et Platearium et Plinium, sicut et tota arbor,
calida sunt valde et sicca.
6. Et habent virtutem constringendi et consolidandi et confortandi.
7. Et ideo valent contra vomitum et omnem fluxum tam sanguinis quam humorum
aliorum.
8. Similes virtutem habet gummi eius, scilicet mastix, que a masticando sic dicitur, eo quod
masticata efficitur glutinosa et dura ad modum cere circa dentes.
9. Et sic masticata gingivas a putridis humoribus purgat, dentes mobiles confirmat et
dealbat et eorum radices roborat ac confirmat, anhelitum malum amputat et emundat.
10. Hec mastix sic colligitur: in fine veris cortices cini seu lentisci inciduntur et,
mundificata terra, vestes munde supponuntur, ne liquor candens in terram cadat.
11. Unde que clara est et munda ac alba est eligenda, que vero habet terram admixtam et
est obscura est abicienda.

Kritische editie Boek XVIJ
totter verduwinghe, ende verjaghet den wint, 1 ende ghewarmet of
ghesmouten op enen heyten teghel, ende gheleydt op ghebroken benen
ende ander leden, consolideert si wonderlijcke zeer. 2
Item: Plynius die seyt oeck als Dyascorides, dat lentiscus of cynus
dattet een dinck is, een doernich boem is, mitter wortelen, ende is
hoghe 3 ende in veel deylen ghedelt, ende hevet vrucht als die gaghel,
mer mynre, ende bynnen root als si rijp is, ende scharpe wolle bynnen,
wyens sap dat lopen van der moeder der vrouwen gheneset, etcetera. 4
Dat XCIIJ capittel van der leliën. 5
Lilium, 6 als Ysidorus seyt, is een cruut, ende heeft een melckachtighe
blome, wes witticheyt, al is’t dat si in den bladeren is, zijn ghedaente 7
blincket bynnen nae den goude. 8
Item: Dyascorides ende Plathearius segghen dat die lely heet ende
vucht is, 9 ende zommighe wilt ende zommighe tamme, ende die een
heeft purpur bloemen ende die ander witte blomen, ende dat is die
beste. 10
Item: die virtuut van der leliën is rijpende, ende daeromme is si goet
ghestoten op apostemen, 11 ende is oeck goet op dye hardicheyt der
1. Cerebrum emundat et depurat et multum excreare facit, virtutem digestivam confortat,
ventositatem attenuat.
2. Liquefacta super tegulam calidam omnia fracta, gemmas scilicet et alia, miro modo
consolidat.
3. hoghe slaat niet op boem maar op wortelen en betekent: diep.
4. Dicit etiam Plinius sic et Dioscoridem: Cinus est arbor multum spinosa cum radice alta in
plurimas partes divisa, fructum habens similem mirto, sed minorem, rubeum interius,
quando est maturus, et asperam lanam intus, cuius succum sanat fluxum mulierum.
5. Cap. XCI. De lilio.
6. Bellaert 1485: MJlium
7. Bellaert 1485: ghedaenre
8. Lilium, ut dicit Isidorus, est lactei floris herba, cuius candor cum sit in foliis, auri tamen
species intus fulget.
9. De lilio autem dicit Dioscoridem et Platearius: Lilium calidum est et humidum.
10. Et aliud est silvestre et aliud domesticum, et aliud gerit purpureum florem et aliud
album, quod est efficacius, et aliud croceum vel purpureum.
11. Est autem virtus lilii maturativa, unde valet contra apostemata, si cum axungia
conteratur.

Vanden proprieteyten der dinghen
milten, is’t dat sake dat men ’t sap mitter oliën menghet, als mit hennep,
olye of lijnzaetoli, ende smeerter die milte alomme dicwijl mede. 1
Item: die pulver van der leliën, ghemenghet mit water in een scotel
ende daer dat aensicht mede ghewasschen, maect dat aensicht claer. 2
Item: die blader van der leliën gecoect of ghesoden zijn goet op
verbarnden steden, want si zijn zaftende, 3 ende datselve doet zijn
wortel, is’t dat si mit olyën ghecoeckt wordt, ende daerop gheleyt. 4
Item: zijn virtuut is openende ende scheydende, ende si doet 5
uutcomen dat menstrualighe bloet, 6 ende doet heffinghe ghaen sitten,
ende daeromme is si goet tegen opblasinghe der apostemen die
wyndtachtich zijn, is’t dat men die wortel ontweën wrijft, ende menghet
se mit oliën ende legget daer dicwijle warm op. 7 Hyertoe hevet
Dyascorides gheseyt. 8
Item: van der leliën, als Plinius seyt, soe edelen die wortelen van der
lelyën haer bloem altezeer in menigher manieren, 9 want ghedroncken
mit wijn ghenesen wonden van serpenten, ende die wortelen zijn oeck
mede ghoet teghens die quaetheyt van den paddenstoelen ende teghens
’t venyn, 10 ende in olyën ghecoeckt ende op die lycdoernen van den
voeten gheleyt achte daghen langhe alle daghen versch mitter ouder
manen verdrijft se te gronde, ende doet oeck weder haer wassen. 11
1. Item ei inest virtus remollitiva, unde valet contra duritiem splenis, si eius succo oleo
veteri admixto et bene incorporato splenis regio inungatur.
2. Item ei inest vis mundificativa, unde valet ad faciem colorandam, si pulvis eius cum aqua
rosacea admisceatur et inde facies abluatur.
3. Item mitigativa, et ideo folia eius decocta et imposita valent ad loca que sunt combusta.
4. Idem facit radix eius, si trita cum oleo apponatur.
5. Bellaert 1485: doet si
6. Item virtus eius est aperitiva et compactorum dissolutiva, et ideo educit purgationem
menstrualem.
7. Item virtus inest ei tumoris repressiva, et ideo valet contra apostemata ex ventositate
inflativa, si radix eius trita cum oleo sepius apponatur.
8. Hucusque Dioscorides.
9. De lilio autem sic dicit Plinius: Lilii radices multis modis nobilitant florem suum.
10. Nam potate cum vino serpentum ictus sanant, et valent contra fungorum malitiam et
venenum.
11. Decocte in vino oleo admixto clavos pedum et nodos solvunt, pilos quoque locis
adustis reddunt.

Kritische editie Boek XVIJ
Item: in wijn ghecoect, ende hoenich daertoe ghedaen, is goet op
aderen die doersteken zijn oft zweren, 1 ende die blader in wijn
ghesoden gheneset wonden. 2
Item: dat saet van der lelyën ghewreven is ghoet op ’t heylighe vier,
ende die blomen ende die bladeren comen te hulpe quade ulceren, dat
zijn zweren. 3 Hiertoe heeft Plinius gheseyt, libro XXX, capitulo XIX. 4
Item: in datselve boeck, capitulo V, daer seyt hij dat die lelie die
edelste blome hevet naest der rosen, 5 ende men maect’er edel salve af
ende olye, mede ghelijck dat men rosenolie maect. 6
Item: die steel van der wortelen opwaert is bij dryën cubitus lancg
ende daer staen die blomen in’t overste in der manieren van clockskens,
ende die blader staen alle den steel omme ende omme, ende zijn zaet is
dat clepelken dat binnen den clocskens staet, ende is van groter
machten ende virtuten, mit goeder luchten welrukende. 7
Item: die lelie heeft veel kelen aen der wortelen, als dat loeck doet, als
Aristotiles seyt in den Boeck der groyelicker dinghen, ende in elcke
kele is die macht dat si wassen mach, ghelijcke of’t saet waer. 8 Van
desen punte staet boven van den loke dat men allium heyt in datselve
boeck in der letteren van der A. 9
Item: Aristotiles seyt: is’t dat men den steel van der leliën in die aerde
crommet, ende decten eer dat zijn saet gheopent wordt, ende dat men
zijn wortel niet op en graeft, soe suldy te hants in corten daghen vinden
1. In vino etiam decocte addito melle venis vel nervis precisis subveniunt.
2. Folia eius cocta in vino vulnera sanant,
3. semen eius contritum igni sacro apponatur, flos et folia subveniunt ulcerum necessitati.
4. Hucusque Plinius libro XX, capitulo XIX.
5. Item in eodem libro, capitulo V: Lilium rose nobilitate proximum est et quadam
unguenti cognatione.
6. Inde enim fit nobile unguentum sive oleum, quod liliorum appellatur, sicut et de rosis
oleum rosaceum fieri consuevit.
7. De radice eius procedit hasta interdum trium cubitorum, deinde dependet ab eius
summitate flos declivis ab angustis in Iatitudinem se relaxans et dilatans ad modum
campanelle resupinus et in circuitu labris intus habens quasi tenue filum continens in se
semen, stantibus in medio crocis.
Unde nihil lilio gratiosius est quoad decentiam coloris, odoris redolentiam et efficaciam
operis et virtutis. Cuius color est triplex, albus, rubeus et purpureus. Hucusque Plinius
libro XX, capitulo V.
8. Habet autem lilium radicem ex multis bulbis consistentem sicut allium, ut dicit
Aristoteles libro Vegetabilium, et in singulis bulbis est virtus seminativa; et ideo ex
unoquoque crescit planta, quando per se plantatur.
9. De hoc quere supra eodem de allio in littera A.

Vanden proprieteyten der dinghen
dat van enen yghelijcken knope des steels een cleyne hoefdeken
uutghaen sal, oft van sinen kele waer van der wortelen, ’t welck een
groet wonder is. 1
Item: die blomen van der leliën zijn eerst groen, ende nae werden si
wit, 2 ende die steel ghesneden van der wortelen ende in’t slijck
ghesteken, hout den steel langhe groen, ende die blomen oeck in haren
craften. 3
Item: die bloem van der leliën, alsoe langhe als si gheheel is ende
oeck mede nyet gheraket, soe ruuct si zeer wel ende zuetelijcken, ende
als men se mitten handen ontweën wryvet of breect, so stincket si. 4
Ende heeft die bloem alleen mitten zade 5 voer 6 die vrucht, ende alle
virtuut ende doghet die de lelie in den steel hevet ende oeck mede in
der wortelen, die thoent hij boven altemael in den hoefde, alsoe als in
der blomen ende in den zade, 7 ende hoe dat zijn bloemen hogher
opgherecht worden in den stele, hoe dattet hoeft dan leegher 8 bocket. 9
Ende zijn bloem is buten effen ende slecht, ende soet in den tasten,
ende oeck mede ront in der formen, ende ghenoechlijcken in’t
aenghesichte, ende van bynnen is si mit schoenen ghulden granen of
coornkens in der hollicheyt besprenkelt, ende wordt meer ghevorwet
1. Dicit ad predicta Aristoteles quod hasta lilii, que nodosa est, si incurvetur in terram et
cooperiatur, antequam aperiatur, semen eius et radix eius sive cepa non eradicetur, statim
infra paucos dies invenies quod a quolibet nodo stipitis sui emittet cepulam parvam, quasi
esset illa de tunicis suis sive bulbis, cepulis scilicet radicis, et hoc est mirum valde.
2. Item ibidem sequitur: Flores lilii prius sunt virides et post albescunt.
3. Et si stipes sive hasta a radice totaliter abscidatur, quia totus humor stipitis est inclusus,
naturalis calor in medullis se convertit ad superiorem partem stipitis et digerit materiam
ipsius floris, et tunc expandit se flosculus et albescit, humore primitus tunc digesto. Et
ideo, ut dicitur ibidem, versificatores comparaverunt lilium intellectui humano, qui in fine
sollicitatur de eternis.
Item ibidem dicitur quod lilium non habet rationem sementivam nisi in semine et
radice, et in hoc differt a porro et allio et aliis, que habent rationem seminis in multis locis.
De hoc quere supra de alliis et cepis in littera A et C.
Lilii insuper hasta noviter cum flore abscisa, glebe argillose infixa, in virore diutius
florem suum servat.
4. Flos lilii, quando integer est et intactus permanet, multum suaviter redolet, confractus
vero manibus et confricatus multum fetet.
5. Bellaert 1485: za
6. In plaats van
7. Ipsum quoque florem cum semine solum pro fructu habet; totam etiam virtutem, quam
habet lilium in stipite et in radice, totum ostendit in capite, scilicet in flore et semine.
8. Hollands? voor: lagher bucket
9. Et quanto flos ipsius altius in hastili erigitur, tanto caput submissius inclinatur.

Kritische editie Boek XVIJ
dan soffraen. 1 Ende dese verwinninghe worden mit seven steelkens
onderhouden, ende werdet van ses witte bladeren, dye de een vluchs bij
ander staen, ghemaket, ende werdt bynnen versciert mit seven schonen
ghulden coornen daer ’t saet 2 mit wonderlijcker schoenheyt ingheset is,
daer die blomen al omme staen ghesprayet, ende beschermen dat saet
van der couder luchten, etcetera. 3
Dat XCIIIJ capittel van der latuwen. 4
Lactuca, als Ysidorus seydt, hevet den naem van der substanciën der
melckigher humoren, of want die lactuken dye soecken wyven mit melc
vervollet, 5 ende oeck mede meerret die oncuuscheyt in den mannen, 6
ende het is tweërhande als tamme ende wilde. 7
Item: die wilde is ghelijck der tammer dan si hevet langher telgheren
of loveren, ende subtijlre, ende zerper, ende si zijn myn groen ommedat
si luttel vuchticheden hevet, 8 ende daerom heeft si veel bitterheden by
dat die ander, dye men daghelics eet, want si is heter ende droegher, 9
ende daeromme segghen veel meesters dat si menstrua doet comen,
ende verdryvet die raeuwe humoren, als Dyascorides seyt. 10
1. Flos insuper eius est exterius planus, suavis tactu et forma rotundus, aspectu delectabilis
et iocundus, interius autem granis aureis in sua concavitate est respersus, que tingunt plus
quam crocus.
2. Bellaert 1485: tdaer ijsaet
3. Et hec tingentia grana septem hastulis sustentantur, unde ex sex foliis candidissimis
simul contiguis componitur et septem granis aureis intrinsecus decoratur, in quorum
medio semen eius loco fructus miro decore collocatur, et circumexpansi floris beneficio
teneritudo seminis a lesione frigidi aeris custoditur.
4. Cap. XCII. De lactuca.
5. Lactuca, ut dicit Isidorus, ex lactei humoris exuberantia est vocata, vel quia nutrientes
mulieres lacte implet.
6. Hec in viris veneris motum arcet.
7. Cuius duplex est species, scilicet domestica et agrestis, quam seraliam vocamus, eo quod
dorsum eius aculeos habet duros ad modum serre, ut dicit Isidorus libro XVII, capitulo
ultimo.
8. De qua dicit Isaac in Dietis: Lactuca agrestis domestice in forma est similis, sed longiores
habet frondes, subtiliores, asperiores et minus virides propter sue humiditatis parvitatem.
9. Et ideo multe est amaritudinis et ponticitatis respectu illius, que domestica est, quia
maioris est caloris et siccitatis.
10. Et ideo multi dicunt quod menstrua provocat et humores crudos expellit, ut dicit
Dioscorides.

Vanden proprieteyten der dinghen
Item: die tamme latuwe is cout ende vucht, mer ghetemperlijcken,
alsoe dat si ter gheender siden yet overghaet ter groter coutheden of ter
groter vuchticheden, 1 ende daeromme soe is si goet totter medicinen, 2
ende heeft een subtijl substancie, ende sonderlinghe als si noch versch
is, 3 ende daeromme werdt si schier verduwet, ende doot die hette
ende 4 die bijtinghe die van den roeden colera comet ghaen sitten, 5
ende die opsiedinghe van den bloede vercoelt 6 si, ende doet oeck mede
redelijcken slapen, ende si gheneest den hoeftzweer die van den roke
der colera comet, ende maect in den vrouwen veel melcx, ende wynt in
der mannen sperma ende maket meerre, 7 ende dat ghevalt omme die
goetheyt des bloedes die si maect. 8 Mer als die latuwe out werdt ende
hardt, soe wordet haer vuchticheyt ghemyndert, ende si werdt bitter. 9
Mer die se dicwijl neemt alle daghen, soe maect si alte sonderlinghen
quaden bloet, ende ’t ghesichte wertter zeer of ghecrancket. 10 Ende dat
saet van der latuwen bewronghelt des mans saet, is’t dat hij’t dicwijl in
spise of in drancke nemet. 11 Hiertoe hevet Ysaac gheseyt in den
Dieten. 12
Item: Plynius seyt, libro XX, capitulo octavo, van der latuwen datter
eenderhande latuwe is dye men caprina heyt, ende is dat sake dat men
die in die zee worpet, so souden alle die visschen die daer omtrent
waren sterven, 13 wes melck mit wijn, mit edic ende mit water
1. Lactuca vero domestica frigida est et humida, sed temperate, ita quod in neutra qualitate
excedit modum.
2. Et ideo eius usus congruit esui et etiam medicine.
3. Subtilem habet substantiam, et maxime quando est recens.
4. Bellaert 1485: hettende
5. Et ideo cito digeritur, et stomachi arsuram et morsuram ex colera rubea sedat.
6. Bellaert 1485: vercoel
7. Sanguinis ebullitionem refrigerat, insomneitatem placat, capitis dolorem ex fumo
colerico sanat, lac in mulieribus multiplicat et semen in viris generat et augmentat.
8. Et hoc accidit propter bonitatem sanguinis quem gignit in perfecta quantitate et in
perfecta etiam qualitate.
9. Sed quando antiquatur et induratur, minuitur eius humiditas et amaricatur.
10. Ex usu eius sanguis pessimus generatur, virtus visiva inde deficit et debilitatur. Cuius
causa sensus animalis est mortificatio, quia cum sua ponticitate sensum suffocat naturalem.
11. Et ideo talis lactuca generare volentibus maxime est nociva. Nam materiam congelat et
coagulat seminalem, et precipue semen eius, si in cibo aut in potu sepius assumatur.
12. Hucusque Isaac in Dietis.
13. Plinius autem libro XX, capitulo VIII, de lactuca dicit: Est species lactuce sponte
nascentis, quam caprinam vocant, qua proiecta in mare, protinus necantur pisces, qui sunt
in vicino.

Kritische editie Boek XVIJ
ghemencgt gheneest watersucht, 1 ende mit wes koel ende bladeren
ghestoten ende mit soute overghestroyt, gheneset men wonden, daer
die zeenen ontweën ghesneden of ghehouden zijn. 2
Item: daer is noch een ander speciës van der latuwen, dye in’t velt
wast, wes bladeren ghewreven mit pappe of mit bry gheneset ulceren,
is’t dat men se daermede bestrijcket, 3 ende die Gryeken heyten dese
specie ysopen. 4
Item: die derde speciës wast in den bosschen die si steracon heyten, 5
wes bladeren ghewreven mit brye goet zijn op wonden, ende si stempet
bloet, ende gheneest vervuulde wonden, ende mitter wortelen ende
mitten bladeren ghenesen si ’t heylighe 6 vier. 7
Item: het is noch een ander speciës van latuwen, die ronde corte
bladeren hevet, dye men heratea heyt, wyens zap die havicken al
gravende uuttrecken, ende daer strijcken si hare oghen mede als si oudt
werden, ende maken haer ogen claer daermede, 8 wes zap gheneest alle
zericheden der ogen, als men daer vrouwen sock toe menghet, 9 ende is
goet teghens beten van serpenten ende van scorpionen, is’t dat men’t
zap mit wijn drincket, ende dat men die bladeren daerop leyt onttwen
ghewreven, ende verslaet alle heffinghe. 10
Item: dat saet van der latuwen, alsoe wel van der tammer als van der
wilder, en ghehenghet niet dat een man zijn natuere verlieset in sinen
slape van enigher quader becoringhen, is’t dat men se neemt in spijse of
1. Cuius lac cum aceto et aqua et vino ydropicis medetur.
2. Cuius caule et foliis contusis, asperso sale, nervi incisi sanantur.
3. Alia est species lactuce, que nascitur in arvis, cuius folia trita cum polenta illita ulceribus
sanant.
4. Et hanc Greci esapon vocant.
5. Tertia species crescit in silvis, quam staton vocant.
6. Bellaert 1485: theylilighe
7. Cuius folia trita cum polenta vulneribus prosunt, sanguinem sistunt et putrescentia
vulnera sanant; radice et foliis mitigat ignem sacrum.
8. Est et alia species lactuce habens rotunda folia et brevia, quam multi heracheam vocant,
cuius succum accipitres scalpendo herbam extrahunt, et inde tingentes oculos discutiunt
obscuritatem et caliginem, cum senescunt.
9. Cuius herbe succus sanat omnia vitia oculorum, et maxime quando ei lac mulieris
admiscetur.
10. Serpentum morsibus et scorpionum ictibus medetur, si succus eius cum vino potetur et
folia trita super vulnus emplastrentur; omnem etiam inflationem discutit et compescit.

Vanden proprieteyten der dinghen
in drancke, 1 mer die haer veel naem ende stadelijck, die soude blint
werden, 2 etcetera. 3
Dat XCV capittel van lappa. 4
Lappa dat is hoefladich, ende is een cruut hebbende brede bladeren,
ende dicke bi der aerden, ende heeft in den oversten telgheren scharpe
clessen als doernighe hoefdekens ende wederhaect, ende als daar
yemant mit sinen clederen aen raect, soe blijft hy daeraen clevende, 5
waerof dat Ysidorus seyt, libro decimoseptimo, capitulo
decimoseptimo: dit cruut is daeromme lappa gheheyten, omdattet enen
groten coel hevet totter aerden toe hanghende, 6 ende wordet van den
Grieken phylantopos gheheyten, daerommedattet aen der luden
clederen hanghet om zynre scarpicheyts willen, ende wast by den
mueren ende by den weghen. 7 Ende daer is tweërhande speciës af. als
dye scarpe ende die ronde, tot ghelijckenissen van des heyncst voeten,
waerommedattet veel luden heyten ungula caballina. 8 Ende die blader
van beyden zijn van quaden roke ende van quaden smake als
Dyascorides seyt. 9 Mer Plynius seyt, libro XV, capitulo XIJ, datter veel
speciës van lappa zijn, ende si zijn oeck alle medicinael, 10 want men
gheneester slaghen van scorpionen mede, ende die scorpioens dye en
1. Semen etiam lactuce tam silvestris quam domestice libidinis imaginationes in somnis
compescit et corpus pollui non permittit, si in cibo frequenter assumatur.
2. Frequens tamen usus eius et nimius esus oculorum officit claritati.
3. Multas alias laudes ei attribuit Plinius in eodem capitulo, sed hec sufficiant.
4. Cap. XCIII. De lappa.
5. Lappa est herba habens folia lata et spissa sparsa circa terram, habens in summitatibus
hastularum quedam capitella spinosa et aculeata, sed recurva, que vestibus transeuntium
solent adherere.
6. Unde dicit Isidorus libro XVII: Lappa est dicta, eo quod habeat caulem ingentem per
terram dispositum.
7. Que a Grecis philantropos dicitur, eo quod vestibus hominum adhereat ob asperitatem
sui; et nascitur iuxta muros. Et dicitur philantropos, id est amans hominem, quia quasi
quadam affectione videtur hominis adherere vestibus.
8. Cuius species est duplex, acuta et rotunda, ad similitudinem pedis caballini disposita,
unde et a multis vocatur ungula caballina.
9. Et utriusque folia gravis et horribilis sunt odoris pariter et saporis, ut dicit Dioscorides.
10. Sed Plinius libro XX, capitulo XXII: Lappe multe sunt species, et omnes sunt
medicinales.

Kritische editie Boek XVIJ
moghen enen mensche niet misdoen, is’t dat een mitten zape ghesmeert
is. 1
Item: dye wortel in water ghesoden, ende dat water in den mont
ghehouden, is goet teghens den tantzweer, ende doet dye tanden vast
staen. 2
Item: ’t saet is der maghen alte sonderlinghe goet ende is oeck goet
denghenen die bloet spuwen, ende is oec goet teghens dissentiriam, 3
ende die wortel mit wijn ghenomen stopt dat buuckevel, 4 mer die
bladeren mit soute ghemenghet laxeren, 5 ende ’t saet is goet teghens
den steen, ghedroncken mit wijn, 6 ende alle ’t cruut ghestoten mit
smeer verdrijft den huevel opter borst. 7 Hiertoe hevet Plynius
gheseyt, 8 mer Plathearius seyt dat lappa of lapcium is een cruut dat
heet ende droeghe is, ende heeft macht te ontbynden, te openen ende
te dunnen, 9 ende daeromme is’t goet teghens rudicheyt, tegen
crouselen 10 ende serpigo, ende teghen inpetigo, ende teghen vullens
die tusschen vel ende vleysch leyt, want het doet se sceyden, ende
verteert dye humoren, ende ontbyndt ende sceydet die hardicheyt ende
die heffinghe der apostemen, 11 ende is goet teghen die coude
watersucht ende teghen verstoptheyt der mylten, 12 ende zijn sap
ghemenghet mitten zape van ruten ende in die naze lauwe ghedropen,
zuvert die herssen van fleumatigher overvloedicheyt, is’t dat men’s daer
1. Nam ictibus scorpionum medentur, nec feriunt hominem, si inunctus fuerit succo eius.
2. Decoctio radicis eius iuvat dentes et confirmat, si tepida in ore teneatur.
3. Semen eius inextricabilia vitia stomachi curat, reicientibus sanguinem prodest et
subvenit dissentericis.
4. Bellaert 1485: bunckeuel
5. Nam radix eius cum vino sistit alvum, sed folia adiecto sale solvunt.
6. Semen eius potui datum adiuvat calculosos.
7. Tota herba trita cum axungia valet contra strumam.
8. Hucusque Plinius.
9. Secundum Platearium lappa sive lappatium est herba calida et sicca habens virtutem
dissolvendi, relaxandi, aperiendi et attenuendi.
10. Bellaert 1485: cronselen
11. Et ideo valet contra scabiem, pruritum, serpiginem et impetiginem, et intercutaneum
consumit humorem, apostematum dissolvit duriciem et tumorem.
12. Valet contra frigidam ydropisim et splenis opilationem.

Vanden proprieteyten der dinghen
een luttel in 1 drupet in enen warmen bade of in der warmen luchten
etcetera. 2
Dat XCVI capittel van lappates. 3
Lappates is een spise die ghemaket is van zommighen verschen tammen
cruden dye den lappaciën ghelijc zijn, als die Glose seit over Judith
capitulo xv, 4 waerof die Scalcke Alexander seyt: Lappates is spyse
ende warmoes maect dyeselve spise, 5 ende men heytet in Duutsch
compost. Ander meesters segghen dat lappates een gheslachte van coel
is, ende heeft brede bladeren als die hoofbledich, 6 mer die blader van
lappates, dats cabuuscoelen, dye zijn morwe ende vet ende wittachtich
ende slecht, ende dat een blat op’t ander ghewonden in 7 wonderlike
done, ende heeft enen corten stronck ende dicke, buyten vol knoepen,
mer binnen morwe ende vleyschachtich. 8 Dit cruut is goet te eten, ende
ter medicinen mede, 9 ende men maecter goede spijse of, alsoe langhe
als si ghehouden mach werden, is’t dat sake dat si ghecoect wort mit
edick, mit mostaert ende mit honich. ende dese spise heit men
compost, 10 wes virtuut is dat si dronckenscap wederstaet, als Plynius
seyt, libro XX, capitulo X, 11 want is’t dat men compost nuchteren eet,
soe beneemt hi dronckenscap. 12
1. Vul aan: die nase
2. Succus eius cum succo rute admixtus cerebrum purgat a flegmatica superfluitate, si in
modica quantitate naribus in balneo vel in aere calido instilletur.
3. Cap. XCIV. De lappate.
4. Lappates cibus est ex quibusdam herbis domesticis recentibus lappatiis similibus
compositus aut confectus, ut dicit Glossa super Iudith, capitulo XV.
5. Unde Alexander Nequam ait:
Lappates cibus est et olus componit eundem.
6. Bellaert 1485: hoofledich
7. Ontbreekt in Bellaert 1485.
8. Secundum alios vero lappates est genus caulis habens folia lata ut lappa, sed folia
lappatis sunt mollia et crassa, subalbida et plana, involuta inter se mirabiliter et connexa,
habens stipitem brevem et grossum nodosum exterius, sed mollem interius et carnosum.
9. Hec herba convenit esui et medicine.
10. Et inde fit cibus bonus, qui diu servari potest, si decocta cum aceto, sinapi et melle
diligentius componatur; et talis cibus vulgariter compositum nuncupatur.
11. Cuius virtus est singularis, scilicet resistere ebrietati, ut dicit Plinius libro XX,
capitulo X.
12. Nam ante cibum comesta cavet, ne ebrietas superveniat, post crapulam sumpta
compellit crapulam, ut recedat.

Kritische editie Boek XVIJ
Item: die scole van Crasistratis roept dat gheen dinck der maghen
ende der zeenen nutter is dan dit cruut, ende daeromme heyt men’t
gheven den luden die verjecht zijn, ende dien die leden beven, ende
denghenen die bluet spuwen. 1 ’t Sap is goet teghens ’t venijn ende
teghens beten van serpenten, 2 ende sonderlinghe ’t saet is goet teghens
beten van honden etcetera, 3 als Ysidorus seyt, libro XVIJ, etcetera.
Dat XCVIJ capittel van legumina.
Legumina zijn gheseyt van eligendo, dat is van kyesen, want die oude
plaghen die beste legumina, dat zijn erweten, bonen ende deser
ghelijcke, te kyesen daer si haer spijse of maecten ende leveden daerof. 4
Item: die legumina scelen in der groetheyt, in der verwen, in der
figuren ende mede in der smaken, ende onder die legumina soe zijn
dye boenen die meeste ende die lupinen, ende die middelbaer dat zijn
cyceren erwitten ende fazoli ende pitzoli, die mynste dat zijn die
wicken. 5
Item: si schelen oec mede in der verwen, want zommighe zijn si wit,
zommighe zwart, zommighe ruet ende zommighe ghemencgt. 6
Item: si schelen in der figuren, want zommighe zijn ront, zommighe
lancworpelt, zommighe dryehoect ende zommighe slecht, 7 ende si
1. Et, ut clamat scola Erasistrati, hac herba nihil est utilius stomacho atque nervis, et ideo
paraliticis et tremulis iubet eam dari et sanguinem recreantibus. Lactis ubertatem prebet
pueris.
2. Valet etiam succus adversus venenum, et serpentum ictibus occurrit, et maxime semen
eius.
3. Similiter valet contra morsum canis.
4. Ut dicit Isidorus libro XVII, legumina ab eligendo sunt dicta quasi electa; veteres enim
meliora legebant manu, et inde sibi cibaria componebant.
Et dicuntur proprie quedam grana tritico et ordeo maiora et spissiora que non folliculis,
sed potius in quibusdam siliquis grossis, spissis et clausis oriuntur, ut patet in pisis,
ciceribus atque fabis.
5. Differunt autem legumina in magnitudine, colore et figura et sapore. Nam inter
legumina maiora sunt grana fabarum et lupinorum, mediocria cicerum et pisorum, minima
lenticularum et viciarum.
6. In colore differunt, quia quedam alba, quedam nigra, quedam rufa et quedam mixta.
7. In figura, quia quedam rotunda, quedam oblonga, quedam triangula, quedam plana.

Vanden proprieteyten der dinghen
schelen oeck in den smake, want zommige smaken zuerachtich, 1
zommighe bitter, zommige anders, als Plynius seyt. 2
Item: wanneer dat die legumina beghinnen te rypen, so sal men se
mayen, want si rypen al leggende. 3
Item: Plynius seyt dattet legumen substancialiken grof is, cout ende
droeghe, ende hart te verduwen, want si zijn zeer dicht ende vaste
ghepact in der substancien, 4 ende men moet se langhe sieden, ende
men mach se in putwater niet wel koken, mer haer gherecht water
behoert fonteynwater te wesen ofte ryvierwater. 5
Item: men pleecht een grove ende een rude spyse te maken van den
legumen. ’t Sap is goet den luden die starck van complexien zijn, 6 want
si zijn hart te verduwen alle legumina, mer als si verduwet zijn, soe
voeden si wel ende conforteren, ende natuerlijck zijn si opblasende
ende maken veel windes, 7 mer als men hem die bast ofdoet, so wort
hem dat benomen, of dat men comijn of dylle of deser ghelijck die wint
verdriven mede siet, etcetera. 8
Dat XCVIIJ capittel van rijs. 9
Lens lentis dat’s rijs, dye men in den vasten eet ende is oec een
gheslachte van legumen, als Ysidorus seyt, libro XVIJ, ende is vucht ende
morwe sonderlinge, als’t noch in den crude is, van den welken lenticula
1. Bellaert 1485: zuetachtich
2. Differunt etiam in sapore, quia quedam sunt stiptica et dura, sed per decoctionem fiunt
molliora et ad esum meliora. Quedam enim in se sunt amara, ut lupini, sed per diuturnam
in aqua madefactionem efficiuntur dulciora.
3. Et, ut dicit Plinius, legumina quando incipiunt maturescere, rapienda sunt, quoniam cito
exiliunt latentque, cum deciderint, ut lupini, sicut dicit Plinius libro XVIII.
4. Est autem legumen substantialiter grossum, frigidum et siccum, ad digerendum durum
et compactum.
5. Unde propter sue substantie compactionem difficiles sunt ad coquendum, nec etiam
possunt bene decoqui in aqua puteali, immo ad perfectam decoctionem indigent aqua
fontana sive fluviali.
6. Cibus itaque rudis et grossus de leguminibus fieri est suetus, conveniens hominibus
fortioris nature et complexionis.
7. Nam leguminosa ex se ad digerendum sunt dura, sed digesta multum nutriunt et
confortant, sed naturaliter sunt inflativa et ventositatis generativa.
8. Sed eorum ventositas diminuitur per corticis decoctionem vel assationem, et per eorum,
que ventositatis sunt exterminativa, appositionem, ut ciminum, anetum et similia, ut dicit
Dioscorides.
9. Cap. XCVI. De lente.

Kritische editie Boek XVIJ
coemt, 1 dat is een rijsken, ende men sal’t scryven mit eender T, om te
onderkennen van den worm dye men lens lendis heyt, dat een neet is
opten hoefde, welck woert mit eender D is bescreven in genitivo
etcetera, 2 waerof eens een vaers ghemaect wert, daer men dat
onderscheyt 3 by weten soude tusschen lens lentis ende lens lendis,
ende hij seyt aldus: Lens lendis capiti, lens lentis convenit ori, 4 dat men
aldus verstaen sal, dat lens als’t lendis in genitivo hevet, dan soe is’t een
nete, ende als’t lens lentis in genitivo hevet, soe is’t rijs dye men eet,
ende daer wij in deser materiën van spreken. Ende dit cruut is coudt
ende droeghe, ende is ghemaect van couder 5 naturen, 6 want het hevet
een ander virtuut in den baste dan’t in den morghe hevet, 7 want in den
baste heeftet eenderhande scarpicheyt overmits wes reden dattet laxeert
ende maect een berueringhe in den buucke, mer ’t morch is stoppende,
ende starckt die maghe, ende wercket ter stoppinghe, 8 ende maket grof
ende melancolioes bloet, ende vervolt die herssen mit groven roeke van
denwelcken vervaerlijcke dromen comet, ende overmits wyndicheit
bezwaert die maghe ende maect opblasinghe, 9 ende bestoppet alle die
toepaden ende ghangen van den lichaem, ende verdroecht die
substancie der zenen ende der vluzen van der herssen 10 ende maect
se 11 ongetempert, als dyeselve seyt, ende is den oghen quaet, 12 ende
1. Lens lentis genus est leguminis, ut dicit Isidorus libro XVII, sic dicta, quia humida est et
lenta, potissime quando est in sua herba; a qua diminutive dicitur lenticula.
2. Et debet scribi cum T ad differentiam vermis capitis, qui dicitur lens lendis et scribitur
per D.
3. Bellaert 1485: ondersfheyt
4. Unde dixit quidam:
Lens lendis capiti, lens lentis convenit ori.
5. Lees: contrarie
6. Est itaque lens vel lenticula, sicut dicit Isaac, frigida et sicca, ex contrariis naturis
composita.
7. Nam unam virtutem habet in cortice et aliam in medulla.
8. Nam in cortice habet quoddam acumen, ratione cuius movet ventrem ad solutionem,
sed medulla stiptica est et stomachi confortativa, et operatur ad constrictionem.
9. Grossum et melancolicum gignit sanguinem et cerebrum replet grosso fumo, unde est
causa timidorum et horribilium somniorum, ventositate stomachum gravat et inflationem
generat.
10. Omnes meatus corporis et transitus opilat, et nervorum ac pellicularum cerebri
substantiam desiccat.
11. Bedoeld zijn niet de herssen maar de oghen.
12. Et maxime nocet pelliculis oculorum, quia eorum humiditatem distemperat ac desiccat
et, ut dicit idem, sanis nocet oculis, quanto magis infirmis desiccationis sue causa.

Vanden proprieteyten der dinghen
dicwijl ghegheten maect alte quaden siecten in den lyve, is’ t dat si
mitten bast gegheten werdt, ende dattet lichaem van droegher
complexien is, mer die hete ende vucht zijn dyen helpet zomwijls, 1
ende is goet denghenen dye dat water laden als die bast af is. 2 Men sal
kiesen dye rijs die groefste is ende verschste, ende die lichtelijcken
ghecoect werdt, ende dat alsoe wel te eten als ter medicinen. 3 Die
quaetheden van den rijs werdet benomen als men den bast ofdoet, ende
dat men dat morch in soet 4 water koke, ende nae mit peper, mit olyën
ende mit comijn ende deser ghelijck ghemengt ende verghadert. 5
Hiertoe hevet Ysaac gheseyt in den Dyëten. 6
Item: Plynius seyt oeck, libro XVIIJ, capitulo XIIJ: dye rijs bemint meer
die dunne ende subtijl aerde dan die vette aerde, ende die lucht meer
dan die 7 droechste, 8 ende alle legumina bemynnen ’t water eer dat si
bloyen, mer nadat si bloeyen bemynnen 9 si die droechheyt etcetera. 10
Dat XCIX 11 capittel van vlas. 12
1. Et eius frequens usus pessimas in corpore generat passiones, potissime si cum cortice
comedatur et corpus sicce fuerit complexionis; humidis tamen et calidis quandoque
prodest.
2. Unde valet ydropicis, si sine cortice comedatur. Sed cum cortice nocet, quia multam
generat inflationem et pellicularum extensionem.
3. Lens autem est eligenda, que est grossior et recentior et ad coquendum facilior, et hoc
tam ad escam quam etiam ad medicinam.
4. Mogelijk las de vertaler dulci*.*
5. Lentis malitia temperatur, si deponatur cortex et eius medulla in duplici aqua
decoquatur et, prima abiecta, cum oleo et pipere et cimino et consimilibus condiatur.
6. Hucusque Isaac in Dietis.
7. Lees?: droechte
8. Dicit autem Plinius libro XVIII, capitulo XII: Lens amat terram tenuem et subtilem magis
quam pinguem, et celum, id est aerem, magis siccum.
9. Bellaert 1485: bemynneu
10. Omnia enim legumina diligunt aquam ante florem, sed postquam floruerint, diligunt
siccitatem.
11. Bellaert 1485: XIX
12. Cap. XCVII. De lino.

Kritische editie Boek XVIJ
Linum, dat is vlas, ende also wel heytet saet lynum als’t cruut, 1
daerommedattet waterich morwe is, als Ysidorus seyt, libro
decimonono. 2
Item: Plynius seyt, libro XIJ, capitulo LI, dattet vlas ghesayet wordt in
effenen slechten lande in die leynten, ende wordt gheplucket in den
zomer, 3 ende wordt opghericht in enen steel, ende brenghet blaeuwe
bloemen, denwelcken naecomen cleyne bollekens voer ’t saet ende voer
die vrucht, 4 ende als die bollekens beghinnen te bleken, soe werden die
ghehele stelen opghepluct, ende dye bollen werden alle afgherepelt.
Daernae worden die bollen op clederen in die zonne ghesprayt ende
ghedroghet, ende die stelen worden aen bossen ghebonden, ende in’t
water gheleit te weyken, ende nae worden si uutghetoghen ende
ghedroeghet, ende daernae werden si tebroken ende ghezuvert van hare
overvloedichheyt, ende alsoe overmits kokinge ter zonnen ende
wrivinghe worttet vlas mit groten arbeyde, 5 ende men machet vlas niet
beroven van zijnre groender aerdichheyt, ende men mach’s niet
volcomelicken wyt maken, ten si dattet dicwijl ghekunst ende ghecoect
wert, ende ter zonnen ghedroghet, ende weder nat ghemaect. 6 Ende al
is’t datter veel geslachten zijn van vlas, nochtan is dat best dat in Egipten
wast, 7 want daer maec men dit wit zyden bolkraen of, ende ’t is alsoe
wit als een snee, als Plinius seyt, libro XIX, capitulo IJ, ende dit is myn
starck, mer het is costelijcker dan ’t lynnen laken, want men maecter
cazuffelen of ende oeck ander papen clederen. 8
1. Linum dicitur tam herba quam semen.
2. Et est sic vocatum, eo quod molle sit atque lene et plurimum delicatum, ut dicit Isidorus
libro XIX.
3. Linum autem secundum Plinium libro XIX, capitulo II, seritur in locis planis et sabulosis,
et hoc in vere, et colligitur in estate.
4. Erumpit autem in stipitem sive culmum rectum producens flores flavos, quibus
succedunt quedam capitella loco seminis ac fructus.
5. Et cum incipiunt capitella pallescere, culmi integri evelluntur, et evulsi a suis capitellis
semen continentibus carpinantur, deinde colligantes partes lini in fasciculos colligantur et
longo tempore in aqua macerantur, et extracti de aqua ad solem desiccantur, et post multis
tunsionibus et carpinationibus a suis superfluis expurgantur, et sic partes defecate in fila
contorquentur et post multiplicem decoctionem ad albedinem deducuntur.
6. Non enim linum a suo virore terrestri potest spoliari et perfecto candore decorari, nisi
multociens contundatur et decoquatur, et soli appositum aqua iterum et iterum
aspergatur.
7. Et cum sint multa genera lini, illud prevalet in decore, quod solet crescere in Egypto.
8. Nam inde fit bissus nivi comparabilis in candore, ut dicit Plinius libro XIX, capitulo II;
minus tamen habet firmitatis hoc genus lini et plus lucri, quia inde fiunt vestes gratissime

Vanden proprieteyten der dinghen
Item: ’t vlas 1 is tot alte veel dinghen noot, 2 want men maecter
hemden ende broecken of, ende kedelen ende hoeftdoecken, ende
zeylen in den scepen ende netten, ende ghaern mede te naeyen,
coerden mede te bynden, peesen mede te schyeten, banden mede te
bynden, snoeren mede te meten, tafellakenen over te eten, slapelaken
op te rusten, gordynen om die bedden te hanghen, ende sacken ende
sacskens alle dinghen in te hemelen, 3 waerbij dat gheen cruut alsoe
noedelijck en is totten oerbaer des menschen als ’t vlas, 4 wyens saet is
heet ende wat vucht ende oeck droeghe ghetempert, ende oeck smerich
want men maecter oly af die nutter totten anderen dinghen is dan totten
eten, 5 want als Ysaac seyt, ’t lijnzaet voedt luttel, ende het is quaet te
verduwen, ende het is der maghen quaet ende zeer opblasende, 6 ende
ghebraden mit honich is’t best, ende is goet ghegheten teghen den
hoest, 7 ende mit honich ende mit peper ghenomen verwecket dye
mynne ende die oncuuscheyt, 8 ende rijpt apostemen, 9 ende zafticht
ende opent die zweergaten, ende maect se dunne ende rijpe, want het
ontbyndt die apostemen van der moeder der wyven, is’t dat si dicwijl
stoeft ende baet in’t water daer’t 10 in ghesoden is, als Ysaac seyt 11 in
Dyëtis etcetera. 12
Dat C capittel van malus.
sacerdotum.
1. Bellaert 1485: tluas
2. Est autem linum necessarium ad usus multos.
3. Nam ex lino fiunt vestimenta ad induendum, vela ad navigandum, retia ad venandum et
piscandum, fila ad suendum, funes ad ligandum, cordule ad sagittandum, ligamina ad
connectendum, linee ad mensurandum, linteamina ad quiescendum, cortine ad
ornandum, sacculi et bursule ad quodlibet necessarium reponendum.
4. Unde nulla herba tam diversis usibus hominum est ita necessaria sicut linum.
5. Cuius semen calidum est et humidum vel inter humidum et siccum temperatum,
unctuosum, unde inde fit oleum quod aliis usibus magis est necessarium quam ad esum.
6. Nam, ut dicit Isaac, semen lini parum nutrit et durum est digeri, nocivum stomacho et
plurimum inflativum; diureticum tamen est.
7. Assum et cum melle acceptum melius est, et valet contra tussim.
8. Comestum etiam cum melle et pipere venerem excitat et stimulat ad amorem.
9. Valet ad apostemata, quia maturat ea.
10. Bellaert 1485: daer
11. Bellaert 1485: sey
12. Habet enim vim mitigativam, subtiliativam sive rarificativam, et maturativam, unde
solvit apostema matricis, si patiens in eius decoctione sepius foveatur, ut dicit Isaac in
Dietis.

Kritische editie Boek XVIJ
Malus is een boem die appelen draecht die groet 1 zijn, mer na den
houte te sien soe sijn 2 si cleyn ende vast, van houte ruuch ende
knoepich, ende dic van bladeren ende schoen mit menigerhandicheyt
van bloemen ende van ghenoechlijcker soeticheyt van vruchten, ende is
goet aen te sien, ende is van goeden smake, ende is nut ende oerbaerlic
in medicine. 3 Ende die appel of die vrucht heyt malum, ende malus
dat’s die boem, 4 ende is alsoe geheiten omdat zijn vrucht ront is, want
dat zijn waerlijck appelen, dye recht ront zijn, als Ysidorus seyt, libro
XVIJ, 5 want malum in Griex is ront in Duytsche. 6
Item: malus scheelt van den anderen bomen van den bossche, want
die tamme malus is van tweërhande naturen, 7 want si hebben enen
langhen block van der aerden, ende die griffel coemt hem van verre, dye
mit dyen blocke vergadert wordt, 8 welcke twee, als si aldus versaemt
werden teghader in een, maken tesamen enen boem. 9 Ende als die
griffel of die plant in den block of struke vast vergadert is, soe
verwandelt die griffel die natuer des blocs altemael in zijn ghedaent, als
Alfrigus seyt, op dat die eerste eynde des eersten boecs Der groyeliker
dinghen. 10 Soecket boven in denselven tractaet by den beghinne, 11 van
der inplantinghe of eyntinghe der bomen. 12 Ende is dat sake dat malus
niet ghesnoyt en wert van sinen overvloedighen tacken, soe wert hy
1. Bellaert 1485: groer
2. Bellaert 1485: sien
3. Malus est arbor pomifera in se quidem magna, sed respectu lignorum nemoris modica et
submissa, ligno solida, rugosa cortice et nodosa, frondium densitate umbrosa, florum
varietate decora, fructuum suavitate iocunda, visui et gustui gratiosa, in diversis medicinis
efficax et virtuosa.
4. Dicitur autem malum mali ipsum pomum sive fructus, sed hec malus dicitur ipsa arbor
sive pomus.
5. Et est sic dicta, eo quod eius fructus sit rotundus, unde et illa sunt vere mala, que
maxime sunt rotunda, ut dicit Isidorus libro XVII.
6. Nam malum in greco rotundum dicitur in latino.
7. Differt autem malus ab aliis arboribus silve vel nemoris, quia malus, et maxime
domestica, duplicis est nature.
8. Nam truncum habet a terra productum, surculum autem aliunde venientem ipsi trunco
insertum et unitum.
9. Que duo quando per insertionem pariter sunt unita, unam arborem constituunt.
10. Surculus autem insertus trunco totam virtutem trunci in suam transmutat qualitatem,
sicut dicit Alvridus super finem primi libri Vegetabilium.
11. Bellaert 1485: beghiune
12. Quere supra eodem in tractatu de arborum insertione circa principium.

Vanden proprieteyten der dinghen
belast ende hy wert onvruchtbaer, als dieselve seyt, want die vuchticheyt
die aengehaelt is van der wortelen en mach gheen vrucht
voertbrenghen, want si ghaet in’t voetsel van den telgheren 1 die
onvruchtbaer zijn. 2 Hieraf suecket boven, daer hy af seyt hoe dat die
bomen vruchten maken. 3 Ende van desen boem zijn menigherhande
gheslachten, 4 want zommighe draghen damper vrucht ende hardt,
zommighe zuerachtich, zommighe zuete ende ghenuechlijck, ende
naedyen dat dye bomen schelen, daernae schelen die vruchten, als
voergheseyt is etcetera. 5
Dat CI capittel 6 van den garnatenboem. 7
Malus granata is een boem, draghende appelen van garnaten. 8
Item: Ysidorus seyt, libro XVIIJ, dat die bast van desen appel heyt
psidia ende die bloem balaustia, 9 ende zommighe van den bloemen
zijn wit ende zommighe is purpur, zommighe rosachtich. 10 Dese
appelen 11 zijn genoemt mala punica, want si eerst van den lande
Punica ghebrocht zijn, als Ysidorus seyt, 12 is 13 een zeer hardt boem
ende knopich ende telghich, mer hi sprayt hem meer in den breyden
1. Bellaert 1485: telghereu
2. Malus autem, nisi putetur et a superfluis ramis exoneretur, sterilescit, ut dicit idem, quia
humor attractus a radice non sufficit ad productionem fructuum, quia transit in ramorum
sterilium nutrimentum.
3. Quere supra de causa fructificationis arborum.
4. Malorum diversa sunt genera.
5. Nam quedam ferunt fructum ponticum atque durum, quedam acetosum, quedam
dulcem et iocundum, et horum fructuum diversitas ex diversa qualitate humoris procedit
et debiliori vel fortiori operatione caloris existentis in radice, sicut supra in principio
tactum est.
6. Bellaert 1485: C capittel I
7. Cap. XCIX. De malo granata.
8. Malus granata arbor est ferens mala granata. Arbor siquidem feminini generis est, fructus
vero neutri. Et dicitur malum granatum, eo quod intra corticem et rotunditatem granorum
contineat multitudinem, ut dicit Isidorus libro XVII.
9. Cuius cortex dicitur psidia, flos vero balaustia nuncupatur.
10. Florum autem alii sunt albi, alii purpurei, alii rosei reperiuntur.
11. Bellaert 1485: appalen
12. Hec poma mala punica sunt dicta, quia de regione punica primitus sunt delata, ut dicit
Isidorus.
13. Lees: Ende is

Kritische editie Boek XVIJ
dan in die hoechte, ende daeromme en mach hy gheen coude lyden,
want in den hysel vervaren si lichtelijcken dye blomen. 1
Item: Aristotiles seyt dat dese boem wordt verwandelt van zijnder
quaetheyt. 2 Suecket boven van denselven van der telinghe of
bouwinghe der bomen. 3
Item: Plynius seyt datter veel speciës zijn van desen boem, mer van
tweën is’t ghenoech te spreken op dese tijt, 4 want als Dyascorides
ende Ysaac segghen in Diëtis, datter twee gheslachten zijn van appelen
van garnaten, 5 want zommighe zijn zuet, heet ende vucht, ende die
ander zijn zuer, ende die zijn coudt ende droghe, ende dese mach men
lancgste houden, 6 ende die zuetste zijn nutste totter medicinen, 7 want
alle die boem is medicinael, ende dye vrucht coemt luttel in spysen, 8
waerof dat Ysidorus seyt, libro XVIJ, dat die medici segghen dat men
onse lichaem nyet spysen en sal noch voeden mitten appelen van
garnaten, mer men sal die appelen in medicinen besighen. 9 Die vrucht
hevet macht te bynden ende te starcken ende te consolideren, dat is te
sluyten, ende die lopende humoren te droeghen, ende die lopinge des
bloets te ondervatten ende die coringhe te dwingen die van colera
coemt, als Ysaac, Dyascorides ende Plynius volcomelic segghen, 10 is’t
dat men se te punte gheeft, 11 mer die zuete zijn meest opblasende,
ende maken meer wints dan die ander, ende die zuere zijn beter
1. Est autem arbor multum dura et nodosa et ramosa, plus in latum quam in altum se
diffundens, et est frigoris impatiens, unde in pruina cito pereunt flores eius.
2. Dicit autem Aristoteles quod malus granata mutatur a malitia sua per culturam.
3. Quere supra eodem de arborum cultura.
4. Istius autem arboris secundum Plinium multe sunt species, sed de duabus iam loqui
sufficiat.
5. Nam secundum Dioscoridem et Isaac in Dietis malorum granatorum duo sunt genera.
6. Alia enim ferunt poma dulcia, calida et humida, alia acetosa, que frigida sunt et sicca, et
diutius ceteris possunt observari.
7. Dulcia magis conveniunt esui et medicine.
8. Nam tota arbor medicinalis est, et parum convenit cibariis fructus eius.
9. Unde dicit Isidorus libro XVII: Negant, inquit, medici corpora nostra mali punici cibo
nutriri, sed putant quod plus congruant medicamento quam corporis alimento.
10. Habet siquidem tota arbor, sed potissime fructus eius, virtutem constringendi,
confortandi, consolidandi et humores fluidos desiccandi, et fluxum sanguinis intercipiendi,
et vomitum colericum compescendi, ut expresse docet Isaac, Dioscorides et Platearius.
11. Si tamen more congruo et ordine debito exhibeantur, contra singulas intrinsecas vel
extrinsecas corporis passiones .

Vanden proprieteyten der dinghen
denghenen die coertsen dan dye zuete, 1 uut wes zap men maect een
dranc dye men exizacra heyt, die de hetten des coertsen doet ghaen
sitten, want dese dranc verduwet den coerts, ende maect enen appetijt,
ende starct die natuer wonderlijcken zeer die verloren was overmits
dyen coerts, ende is goet teghen verhettinge der leveren ende teghen
cranckicheit des herten of teghen den hartvanc. 2 Ende is’t dat sake dat
men zijn blomen, zijn vruchten ende zijn basten pulvizeert ende gheeft
se te drincken mit bier of mit wijn, doden die pyeren in den buucke, 3
ende si zuveren die tanden ende dat tantvleysch, ende doen se vast
staen, ende zijn goet tot veel anderen 4 passiën, als Dyascorides ende
Ysaac seggen. 5 Die appelen dye men heyt mala punica dat zijn die
beste, want is’t dat sake dat si van buyten in den bast soffranich zijn
ende ongheverwet, stiptike ende ontsmakelick ende dorre, nochtan zijn
si bynnen roet, vucht ende morwe, ghenoechlic ende smakelick ende
mit wonderlijcker consten der naturen verciert, overmits huusken daer
de greynkens in legggen, etcetera. 6
Dat CIJ capittel van den moerboem. 7
Morus is een boem wes vruchte morum heyt, 8 als Ysidorus seyt, libro
XVIIJ, ende die Gryeken heyten desen boem morus, ende dye Latijnschen
1. Dulcia tamen magis sunt ventosa et inflativa aliis, et etiam sitis minus in febricitantibus
sedativa, et ideo minus conveniunt febricitantibus quam acetosa.
2. Ex quorum succo fit potus, qui dicitur oxizacara, qui calorem febrilem mitigat, materiam
febrilem digerit et alterat, appetitum provocat et naturam ex calore deficientem reparat
mirabiliter et confortat, et valet contra epatis calefactionem et cordis defectum sive
cardiacam passionem.
3. Flores eius et fructus ac cortices si pulverizentur et in potu assumantur, vermes ventris
necant.
4. Bellaert 1485: auderen
5. Dentes et gingivas purgant optime et confirmant, et contra multas alias subveniunt
passiones, ut dicit Dioscorides et Isaac.
6. Mala punica in omnibus predictis sunt efficacissima; quamvis enim sint crocea exterius
in cortice et discolorata, stiptica, insipida et desiccata, interius tamen sunt rubea, humida et
mollia, iocunda et sapida et miro ac incredibili nature artificio per granulorum cellulas
ordinata, ut dicit Bernardus.
7. Cap. C. De moro.
8. Morus mori est arbor, cuius fructus dicitur morum.

Kritische editie Boek XVIJ
heyten hem rubus, daerommedat zijn vruchten ende zijn tacskens root
zijn of roeden. 1
Item: dese boem is tweërhande, als tamme ende wilde, wes vruchten
dye herden verlichten van den hongher in den wildernissen, ende wes
blader gheworpen op serpenten doden se. 2
Item: Ambrosius seyt over Matheum XVIJ: die vrucht van den
moerboem is in der bloezemen wyt, daernae wert se groen, daernae
wert se root, ten letsten wert si bruun of zwardt, ende hoe dat si rijper
wordt, hoe dat si zwarter wordt, 3 wes vrucht dat verwet die handen
ende de tanden desgheens dye se eet. 4
Item: Plinius seyt ende Dyascorides seyt dat dye moerboem heeft
zaet dat laxeren doet, 5 ende is’t dat men dat sap uutperst ende
droeghet bij den vyere, soe werdet stoppende, 6 ende gheneest ulceren
van den monde ende wonden, ende doet heffinghe van den
kynnebacken ghaen sitten. 7
Item: die bast van den wortelen, ghecoect ende ghedroncken, laxeert
den buuck ende doot die pyeren, 8 ende die blader ontweën gestoten
ende mit olyën ghemenghet, gheneset verbarntheden, ende ghecoect
mit reghenwater maken ’t haer zwart, 9 ende si ghenesen steecten van
spynnen, ende si saftighen den tantzweer, ende zuveren dat stinckende
tantvleysch. 10
Item: dye onrijpe moerbessen zijn cout ende stiptick, ende starcken
die maghe, ende si zijn stoppende, ende hoe dat si riper worden, hoe
1. Ut dicit Isidorus libro XVII, morus a Grecis est vocata, quam Latini rubum vocant, eo
quod fructus eius et virgula rubent.
2. Est autem duplex morus, domestica scilicet et silvestris, cuius fructus in deserto
pastorum relevant famem, cuius folia superiacta serpenti ipsum interimunt.
3. Item dicit Ambrosius super Matthei XVII: Fructus mori in flore albet, deinde viret, tertio
rutilat sive rubet, ultimo nigrescit atque livet. Nam quanto est maturior, tanto nigrior est.
4. Cuius fructus tingit manus et dentes comedentis.
5. Secundum Plinium autem et Dioscoridem morus est arbor habens semen ventrifluum, id
est solutivum.
6. Cuius succus expressus et ad ignem sive solem desiccatus fit stipticus et constrictivus.
7. Ulcera oris et vulnera sanat, faucium tumorem reprimit atque sedat.
8. Corium radicis coctum et potatum ventrem laxat et lumbricos latos necat.
9. Folia eius concussa et imposita oleo combustiones sanant, decocta cum aqua pluviali
capillos denigrant.
10. Morsus palangionis et puncturas aranearum curant, dolorem dentium placant et
putredinem mundificant gingivarum.

Vanden proprieteyten der dinghen
dat si heter worden, ende oeck mede zueter ende vuchter. 1 Ende is’t dat
men der veel eet nae den eten, soe worden si in corrupciën verkeert,
ende dan soe hinderen si den hoefde ende der maghen harde zeer, mer
is’t dat si nuchteren ghegheten werden, soe werden si wel verduwet,
mer si voeden zeer luttel. 2 Ende die bladeren van desen boem zijn breet
ende groet, ende die rupsen ende die wormen eten se zeer ghaern, want
die wurmen dye de zyden spynnen worden daer wel af ghevoedet 3
Ende alle dye boem is medicinael, ende sonderlinghe die basten, dye
bladeren, dye vruchten ende die wortelen, 4 want is’t dat zijn wortelen
ghesneden worden, soe loepter een ghomme uut, die ghoet is tot veel
passiën, 5 want si morwet den 6 buuck, ende beneemt die zericheyt van
den tanden. 7 Hiertoe heeft Dyascorides gheseyt ende Plathearius. 8
Item: van den moeren maect men fijn water ende edel, den wij moraet
heyten in’t ghemeyn, denwelken als die elphanten desen dranc drincken
soe werden 9 si veelte koenre, als Rabanus seyt over dat ander boec
Machabeorum, capitulo V. 10 Ende men maecter een electuari of, dat
dyameron heyt, dat goet is tegen squinancie van der kelen, ende
teghens die passie van den kynnebacken, als Platearius seyt,
etcetera. 11
Dat CIIJ capittel van mirten. 12
1. Mora immatura frigida sunt et stiptica et confortativa stomachi et constrictiva, sed quanto
plus maturantur, tanto efficiuntur calidiora et etiam dulciora et humidiora.
2. Comesta multum post prandium in corruptionem convertuntur et stomacho ac capiti
multum nocent, a ieiunis vero accepta bene digeruntur, sed nutriunt valde parum.
3. Folia mori celsi sunt magna et lata, que erucis et brucis sunt obnoxia et a vermibus
libentissime corroduntur, unde et vermes sericum egerentes mori foliis optime nutriuntur.
4. Tota arbor medicinalis est, precipue quoad cortices, fructus, folia et radices.
5. Nam si radix eius incisa fuerit, gummi emanabit, quod valet ad varias passiones.
6. Bellaert 1485: deu
7. Nam ventrem emollit, dolorem dentium tollit.
8. Hucusque Dioscorides et Platearius.
9. Bellaert 1485: werde
10. Ex moris fit potus optimus sive nobilis, quem moretum vulgariter appellamus, quem
elephantes cum potant, animosiores efficiuntur, ut dicit Rabanus super librum
I Machabeorum, V capitulo.
11. Fit inde electuarium diamoron dictum, quod valet contra squinantiam et gutturis ac
faucium passiones, ut dicit Platearius.
12. Cap. CI. De mirto.

Kritische editie Boek XVIJ
Mirtus, als Ysidorus seyt, is alsoe ghenoemt, daeromdattet dicwil an die
kanten van der zee wast ende opgaet. 1 Dye medici scriven dat dese
boem den vrouwen zeer nut is. 2 Hiertoe heeft Ysidorus geseyt. 3
Item: Plinius ende Dyascorides seggen: mirtus is een spruut die zeer
gairn by der zeën wast, wes vrucht bloemen ende loveren goet zijn ter
medicinen, ende die vruchten zijn beter dan die blomen, 4 ende men
mach se langer houden, mer best in der hetten der zonnen, ende die
blader sal men houden in den schyem buten der zonnen, 5 ende hoe dat
die vruchten verscher zijn, hoe dat si beter zijn. 6 Ende alle dat deser
stammen toe behoert, dat is byndende ende dwinghende ende
conforterende, 7 want het is goet teghens die lopinghe van den reume,
die totten gheestelijcken leden loept, is’t dattet in reghenwater ghecoect
werdt, ende dat men daerover stovet ende bayet die borst, 8 ende
beneemt coringhe van der maghen, is’t dat men dye cleyne ghardekens 9
in edick siedet, ende leyt se op der maghen, 10 ende pulver daerof
ghemaket consolideert binnen wonden. 11
1. Mirtus secundum Isidorum est dicta, eo quod in litoribus maris solet sepius oriri. Unde
Vergilius:
Litora mirtetis letissima.
Et in Georgicorum libro III:
Amantes litora mirte et cetera.
Hinc est, quod a Grecis mirtene dicitur.
2. Medicorum autem libri hanc arborem aptam scribunt multarum necessitatibus mulierum
deputatam.
3. Hucusque Isidorus.
4. Secundum Platearium autem vel Dioscoridem mirtus est arbustum ad modum fruticis
crescens potissime iuxta mare, cuius fructus, flores et frondes conveniunt medicine,
meliores autem sunt fructus quam flores.
5. Et habent diutius conservari, sed melius in solis calore quam in aura umbrosa habent
talia conservari.
6. Et quanto sunt simpliciter fructus recentiores, tanto sunt meliores.
7. Et habent omnia illius fruticis substantialia virtutem ponticam et constrictivam, ex
aromaticitate confortativam, et etiam de natura propria fluxus superflui restrictivam et
virtutis retentive in corpore cooperativam.
8. Unde valet contra fluxum reumatis ad spiritualia membra defluentis, si decoquatur in
aqua pluviali et inde pectus fomentetur.
9. Bellaert 1485: ghardedekens
10. Vomitum etiam restringit, si decocti ramusculi eius cum aceto super stomachum
apponantur.
11. De ea pulvis factus ulcera et vulnera suaviter consolidat.

Vanden proprieteyten der dinghen
Item: Plinius seyt dat dit boemken zommige wit is, zommighe zwart
is, ende beyde zijn si stiptike, mer die zwarte meest, 1 want hy is goet
ghegheven teghens dat bloeden, ende beruert die urijn, ende is goet
teghens ’t venijn ende teghens steecten van scorpionen. 2 Ende zijn
kokinghe is goet teghens allopiciam, dat is teghens dat haer te
ontvallen, want het doet se vast staen 3 alst 4 ghemenghet is mit weyten
meel. 5 ’t Water daer mirtus in ghesoden is, 6 is oeck ghoet teghens
zwellinghe der oghen. 7
Item men maecter olye af dye men oleum mirtinum heyt, die
saftende, consoliderende ende zuverende is, ende hi is goet teghens alle
die voerscreven dingen, 8 ende hy zuvert dye oren dye etterich zijn, is’t
dat men den olye daer laeuwe in drupet. 9 Hiertoe hevet Plynius
gheseit 10 over Ysaya, capitulo XLI. 11
Item: Jheronimus seyt dat dit boemken mirtus is welrukende ende
onvervulende, ende consolideert ende brenghet die moede leden weder
tot hemselven, ende daeromme beteykent dit boemken troesters der
heiligher kercken, 12 als dieselve seyt over Ysayas, LX capitulo,
etcetera. 13
Dat CIIIJ capittel van mirra. 14
1. Item dicit Plinius quod mirtus alia est alba, alia nigra, et utraque stiptica, sed nigra magis.
2. Unde contra fluxum sanguinis utiliter exhibetur, urinam commovet, et prodest contra
venenum et puncturam scorpionis.
3. Si potetur, eius decoctio valet contra allopiciam et fluxum similiter capillorum.
4. Bellaert 1485: als
5. Dit zinsdeel is door de vertaler ten onrechte aan de vorige zin gekoppeld.
6. Bellaert 1485: is ende is
7. Cum farina tritici mixta valet contra tumores oculorum.
8. Fit autem oleum mirtinum de foliis et baccis eius, quod est lenitivum, consolidativum et
mundificativum, et valet ad omnia supradicta.
9. Aures autem mundificat saniosas, si tepefactum iniciatur.
10. Hucusque Plinius.
11. Dit zinsdeel is door de vertaler ten onrechte gekoppeld aan Plinius.
12. Super Isaie autem capitulum XLI dicit Ieronimus: Mirtus est aromatica et imputribilis,
fessa membra consolidat et reparat, et ideo consolatores Sancte Ecclesie significat et cetera.
13. Est etiam temperative et mitigative virtutis ac refrigerative, ut dicit idem super Isaie LX.
14. Cap. CII. De mirra.

Kritische editie Boek XVIJ
Myrra is een boem in Arabiën van vijf cubitus hoech, ende is ghelijck
den doern die welrukende is, 1 wes droppe groen is ende zeer
welrukende ende bitter, waerof dattet den naem hevet myrra, als
Ysidorus seyt, libro XVI, 2 wes drope by hemselven drupende is, dye is
beter ende precioser dan dye men doet drupen mit snyden. 3 Ende die
van Arabiën pleghen haer vyer te maken van den snoyelinghen des
boems, wes roke zeer hinderlijc is tensi dat men storax weder in´t vier
leyt, ende dat men die lucht weder ontfaet, want onderwilen crighen die
luden daer zuucten af, die ongheneselijck zijn, van dyen fume, dat is
roke. 4
Item: die beste ende die edelste mirre werdt ghegadert bij den
Trogaditen in Arabiën, als Ysidorus ende Plynius segghen, libro XIJ,
capitulo XVIJ, 5 daer gheseyt wordt dat myrra een boem is van vijf
cubitus hoech, wassende in den busschen van Arabyèn, wes blader zijn
ghescapen als olyvenblader, mer si zijn meer gecruvet ende doernich
ende stekelich, ende hevet telgheren als die genever, dye men juniperus
hiet. 6
Item: men pleecht zijn telgheren tweewerven in te sniden, mer
eerstwerven eer dat men se snijt, soe zweten si bij hemselven, ende
datter dan uut drupet, dat heyt stacten, 7 ende dit is die beste van allen
gheslachten der myrren, ende vele luden heyten die myrre myrra electa,
dat is vercoren myrre. 8
Item: daer zijn seven gheslachten van myrren, als dieselve seyt, aldaer
capitulo decimo octavo: als die in Trogoditen wasset, ende dat is dye
1. Mirra est arbor in Arabia altitudinis quinque cubitorum, similis spine, quam achantum
dicunt.
2. Cuius gutta viridis est et multum aromatica et amara, unde et nomen accepit mirra, ut
dicit Isidorus libro XVII.
3. Cuius gutta per se manans preciosior est, que vero facto vulnere inciso cortice elicitur,
vilior iudicatur.
4. Cuius sarmenta Arabes igne fovent, quorum fumus est valde noxius, nisi odore storacis
occurratur; aliter enim contrahunt homines morbos insanabiles ex tali fumo.
5. Purior autem mirra et melior colligitur apud Trogoditas in Arabia, ut dicit Isidorus et
Plinius libro XII, capitulo XVII.
6. Ubi dicitur quod mirra arbor est quinque cubitorum crescens in silvis Arabie, cuius folia
sunt similia foliis olive, sed magis crispa et spinosa ac aculeata, ramos habens similes
iunipero.
7. Inciduntur autem binis temporibus rami eius, sed prius sponte sudant, antequam
incidantur, et gutta, que sudando effluit, stacten dicitur.
8. Et hoc omnibus generibus mirre prefertur, et mirra electa a pluribus appellatur.

Vanden proprieteyten der dinghen
beste. Dye ander daernaest 1 is gelbanitica, die derde deantrides, dye
vyerde collaticla, dye vijfste pucena, dat is salbada, ende dat is die
dunste. 2 Dye seste heyt dinracim of odoraria, ende dese is witter dan
alle die ander, ende dese wordt gheualscht 3 mit ghommen ende mit
cley van lentiscus, dat’s een boem daer galbanum uut loept. 4 Die
sevende wast in Yndiën, ende dat is die quaetste, ende mit dier werden
die ander speciës gevalscht. 5 Hiertoe hevet Plynius gheseyt. 6
Item: Dyascorides seit dat mirre is een drope van enen boem die daer
verhaert wordt an den boem overmits der hetten der zonnen, 7 ende
men sal se kyesen die gheel is ende roet bynnen, ende een luttel
luchtende, ende zommighe van deser is cleyn ende zommighe grof, dye
men trogodita heyt nae den eylande daer si in wast, 8 ende si is heet
ende droeghe, ende heeft macht te conforteren, te ontbynden ende te
verteren, ende dat middelbaerlijck ende effen ghelijcke van sinen
qualiteyten, 9 want si bescermt dye dode lichamen van verrottinghe, is’t
dat si daermede ghebalsemt werden. 10 Ende men mach die myrre
hondert jaer houden in goeder virtuten, 11 ende si is goet teghens alle
reumatike saken, ende teghens ongheordineerde lopinghe, 12 ende si
starckt die verduwinghe, ende zuvert die taye slymighe humoren in den
gheestelijcken leden als in der longhen ende in der borsten, ende
beneemt den stanck des mondes, ende gheneest alle ghebreken van den
1. Bellaert 1485: daer naest Die beste
2. Sunt autem septem genera, ut dicit ibidem idem capitulo XVIII, scilicet trogoditica, et illa
magis est electa, secunda gelbanitica, tertia dianites, quarta colla, titia, quinta sempracena,
id est sabbea, et illa aliis mirris magis tenuis.
3. Bellaert 1485: gheualsht
4. Sexta, quam diurartim, id est odorariam, vocant, et hec ceteris magis candida; et hec
adulteratur gummi et glebis lentisci.
5. Septima est indica, et illa ceteris peior est, et cum illa alie species mirre adulterantur.
6. Hucusque Plinius.
7. Mirra, ut dicit Dioscorides, est gutta arboris circa ramos calore solis indurata.
8. Et est eligenda citrina et rufa, interius aliquantulum lucida, et huius alia est minuta, alia
est grossa, que trogoditica appellatur ab insula, ubi crescit.
9. Calida est et sicca, et habet virtutem confortandi ex aromaticitate sua, conducendo
partes in unum habet vim dissolvendi et consumendi mediocriter et equaliter ex
qualitatibus suis.
10. Unde conservat corpora mortuorum, quando ex mirre confectionibus condiuntur.
11. Reservatur autem in optima efficacia mirra fere centum annis.
12. Valet contra omnes causas reumaticas et fluxus inordinatos.

Kritische editie Boek XVIJ
tantvleysch, ende maect se droeghe, 1 ende consolideert die vuyle
ulceren van den lippen ende verteertse, ende starcket die hersen, ende
conforteert die moeder van den vrouwen zeer, ende verteert ende
droecht alle die overtallicheyt van der moeder, ende helpet totter
ontfanghenissen, 2 ende doot dye wormen in den oren, ende wreckt
onverduwelijck vleysch ende verwintet, ende maect goet levende
vleysch. 3
1. Digestionem etiam confortat et viscosos humores maxime in spiritualibus membris
purgat, odoris fetorem emundat et omnia gingivarum vitia sanat et desiccat.
2. Ulcera labiorum putrida consolidat, consumit et conglutinat, cerebrum confortat, et
etiam matricem multum roborat et confortat, et omnem eius superfluitatem consumit et
desiccat, et conceptum iuvat.
3. Vermes aurium necat, carnem superfluam corrodit et bonam ac vivam generat et
conservat.

Colofon:
Kritische editie bezorgd door dr. Willem Kuiper
Leerstoelgroep Historische Nederlandse Letterkunde UvA
Amsterdam
2008