Bekijk het PDF bestand.

VONDELS WERELDBEELD

11 DR JOS VANDERVELDEN III 

* 

VONDELS 

WERELDBEELD 

uh 

I 

11 

UITGEVERIJ HET SPECTRUM 

UTRECHT - ~ 

BRUSSEL 

J 

MCMXLVIII

INHOUD 

Verantwoording 9 

I. De Godsidee, Godsidee. bron en oorsprong van 

het recht . . . . . 11 

11. II. Deducties en definities . 31 

111. III. De verwerkelijking van het rechts- 

rechts~ 

bewustzijn ..... 34 

IV. Recht en wet . . . . . 50 

V. Natuurrecht en natuurtoestand 55 

VI. Sekte en Kerk. Geloof en geloofbaar- 

geloofbaar~ 

heid. Recht en dogma. . . . . . 69 

VII. Subjectieve verwezenlijking.. . . 77 

VIII. Dynamische 

verwerkelijkingswaarde 

van het rechtsoordeel . . . . . . 104 

IX. Verwantschap van Vondel en Des- 

Des~ 

cartes . . . . . 110 

X. Vondels vroomheid 132 

XI. Vondels roomsgezindheid . 136 

XII. Vondels rechtsgeleerdheid . . 147 

7 

XIII. De rechtsorde der liefde . 152 

XIV. De heraut der der gerechtigheid. . 155 

XV. Vondels rechtsmetaphysiek . . 164 

XVI. A contrario . . . . 178 

XVII. Vondels rechtsaccent . 188 

XVIII. Vondel en Grotius . 200 

XIX. Vondels geheim . 205 

Bibliografie. . . . . 213 

7

,:t „'t Recht, der vroomen kroon, der 

goddeloozen vlegel.- vlegel." 

(Besp. lIl. III. v. 1398) 

VERANTWOORDING 

Toen ik in 1939 de aandacht vestigde op de rechts- 

rechts~ 

philosophische achtergrond van Vondels gedach- 

gedach~ 

tenwereld, werden velen door deze onvermoede 

beschoUJWing beschouwing verrast. VeDblijdend Verblijdend echter was de 

bijval. bijval, die ik van rechtskundige zijde mocht onder- 

onder~ 

vinden. Wellicht was deze instemming toe te schrij- 

schrij~ 

ven aan de vorm en de geest van mijn betoog, het- 

het~ 

welk bedoeld was als dissertatie voor het verwerven 

van de graad van doctor in de rechtswetenschappen 

aan de Leidse Universiteit. Geen wonder dat zij, 

die geen rechtskundige scholing hadden, vreemd 

stonden tegenover een betoogtrant en een visie, 

die zover afweken van de traditionele geest der 

gangbare Vondelbespiegeling. Hun toch waren de 

naar voren gebrachte rechtsbeschouwingen ten 

enenmale onbekend goed, en de kans om de sporen 

van het rechtskundig denken bij Vondel op te 

diepen. diepen, daardoor vrij gering. Hoe ruim denkend de 

letterkundigen die zich tot hiertoe met de Vondel- 

Vondel~ 

studie hadden bezig gehouden, ook mochten zijn, 

men kon toch moeilijk van hen verwachten, verwachten. dat zij 

- buiten alle litteraire overprikkeling -— bezield 

zouden zijn met de bovenpersoonlijke neigingen om 

de menselijke me!lselijke verhoudingen bij voorkeur onder het 

rechtsbewustzijn te willen zien. Bovendien geef ik 

gaarne toe dat zij moeilijk uit de dialectische for- 

for~ 

mulering der rechtsmomenten in Vondels werken, 

het bewijs konden afleiden van Vondels rechtsbe- 

rechtsbe~ 

wustzijn en een evident beeld verkrijgen van de 

dynamisohe dynamische werking, welke het impliceert. Wel gaf 

9

men algemeen toe, dat er in Vondels werk een 

levendige rechtszin waar te nemen viel, doch het 

aandeel van het rechtsgevoel en van het rechts- 

rechtsbewustzijn 

in dit werk scheen niet als zodanig tot 

hen doorgedrongen te zijn. Er waren redenen te 

over voor de twijfel of er bij vele Vondelkenners 

een duidelijk beeld aanwezig was van de begrippen: 

rechtszin, rechtsgevoel en rechtsbewustzijn en 

van de mate, waarin zij van elkander verschillen, 

m.a.w. of zij wel een duidelijke notie hadden van 

de elementen, die het rechtsbewustzijn uitmaken. 

Het is ter nadere uiteenzettingen en ter verduideinkinlijking 

van dit fundamentele begrip, dat de volgen- 

volgende 

bladzijden zijn geschreven. Zij zijn aldus be- 

bedoeld 

als een verantwoording voor een. ruimere 

verduide 

lezerskring en als een breedlijnige opheldering, 

tevens als een elementaire inleiding tot de kennis 

van de rechtsbeginselen en rechtsbeschouwingen, 

welke bij de studie van Vondels leven en werken 

onontbeerlijk zijn. 

Ik a zeg onontbeerlijk, omdat Vondel de enige 

nederlandse dichter is, bij wien het rechtskundige 

denken zulk een fundamentele plaats bekleedt. Is 

hij de enige bij wien dit denken stem en klank heeft 

gevonden, dan is het ook rechtvaardig en verant- 

verantwoord 

het alles omvattende motief van het recht, 

bij de beschouwing van zijn leven en werk, de plaats 

toe te kennen welke het billijkerwijze toekomt. 

101 

0

I 

DE GODSIDEE, 

BRON EN OORSPRONG VAN HET RECHT 

Het is een algemeen aanvaard beginsel, dat men 

zich de gedachtensfeer van een schrijver moet eigen 

maken om door te dringen tot de kern zijner be- 

be~ 

doelingen en de juiste draagwijdte van zijn denken 

te vatten. Dit vergt soms veel inspanning en ver- 

ver~ 

onderstelt een veelzijdigheid van kennis en een 

soepelheid van instelling, welke geen algemeen 

goed zijn. En de bezwaren zijn des te groter, naar- 

naar~ 

mate het werk van den schrijver omvangrijker is en 

tot een tijd behoort, die een smeltkroes was van de 

meest uiteenlopende geestesstromingen. geestésstromingen. Doch niet 

alleen het complexe karakter van een veraf gelegen 

tijdperk, maar de rroodzakelijkheid noodzakelijkheid om de eeuwig 

geldende waarheid der beginselen vrij te maken van 

de invloed van persoonlijike persoonlijke neigingen en gemoeds- 

gemoeds~ 

schakeringen, en de mogelijkheid om ze aldus ont- 

ont~ 

bolsterd van storende gebeurlijkheden terug te 

vinden in een lang voorbijgevlogen beschaving — 

- 

dit alles eist meer dan kunstlievendheid en spon- 

spon~ 

tane geestdrift. En zulks klemt des te meer waar 

het geldt een denker, die tevens een groot dichter 

was en zijn gedachten meestal omkleedde met de 

weelderige mantel ener bizonder rijke beeldspraak. 

Hoe moeilijk het valt zich niet telkens te laten 

meeslepen door de toverkracht der poëzie en de 

draad van een nuchter onderzoek vast te houden, 

weet alleen hij, die zich gewaagd heeft te midden 

der heerlijke verleiding van Vondels beeldenrijk- 

beeldenrijk~ 

dom. Het is een bovenmenselijke taak dichter en 

denker uit elkaar te houden en het nuchtere stra- 

stra~ 

mien van zijn gedachtengang niet uit het oog te 

11

verliezen. Nochtans is dit een vereiste, indien men 

wil doordringen tot Vondels levensphilosophie, en 

wel omdat de denksfeer der eeuw, waarin Vondel 

leefde,essentieel essentieel verschilt met de denksfeer, die 

onze moderne levensbeschouwing kenmerkt. 

Onze moderne tijd onderscheidt zich van de 

vorige tijden door het allesoverheersend feit, dat 

het centrum van alle levensopenbaring niet meer in 

God, maar in den mens, los van alle godsdienst- 

godsdienst~ 

verband, geplaatst werd, werd. De moderne ziel kent 

naast het verstand en de wil een dominante plaats 

toe aan het gevoelsleven, het subjectieve element, 

dat het ontstane dualisme tussen rede en wil is 

komen overbruggen en overvleugelen. Het zedelijke 

elementen en het godsdienstige gevoel zijn afhankelijk 

gemaakt van een hedonistisch inzicht, hetwelk 

sensualistisch van nature bleek te zijn. De materia- 

materia~ 

listische kentheorieën, die uit deze sensualistische 

levensbeschouwing te voorschijn traden, maakten 

alle wetenschappen los van de hogere organische 

eenheid, waarin zij vroeger verbonden en geordend 

waren, en bepaalden het arbeidsveld der weten- 

weten~ 

schap tot het onderzoek en willekeurige binding 

van op zichzelf gelsoleerde geïsoleerde en zichzelf genoeg 

zijnde levensuitingen. Daartegenover moet men 

toegeven, dat de eenzijdige instelling van de nieuwe 

tijden onze feitelijke kennis oneindig heeft verrijkt 

met tal van waarnemingen, waar vroeger de aan- 

aan~ 

dacht niet op gevestigd was. Wij zijn het oneindig 

kleine rijker geworden, de onbegrensde verkruime- 

verkruime~ 

ling cl:er der uiterlijkheid, die tot dan toe verzonken was 

inde oneindigheid der absolute wereldbeschouwin- 

wereldbeschouwin~ 

gen. Maar de harmonie en de eenheid, die de 

deductie uit een absoluut alomvattend beginsel ver- 

ver~ 

zekerde, heeft de moderne inductie nooit kunnen 

heroveren. Uit inductie immers kan nooit een vast- vast~ 

12

staande wettelijkheid gebouwd worden. Zij ver- 

ver~ 

onderstelt steeds een scheppend oorzakelijk begin- 

begin~ 

sel, dat slechts gededuceerd kan worden van uit een 

alomvattend vooropstaand princiep. Dit princiep, 

of het als postulaat aanvaard wordt of als logische, 

o{ of als ontologische noodzakelijkheid, is de eerste 

beweger, waardoor een inductie mogelijk is. Door 

het verwerpen van dit uitgangspunt zijn het oog 

en het hart van den mens verduisterd voor de 

scheppende openbaring, waaruit de veelvuldige 

uiterlijkheid ontsproten is. 

Hoe verdienstelijk dan ook de nieuwe wending 

der tijden moge geweest zijn voor de de verrijking 

van het feitenmateriaal, toch is de werkmethode 

welke zij 'huldigt van geringe waarde voor het be- 

be~ 

oordelen van tijdperken en werken, welke van het 

tegenovergestelde denkbeeld uitgaan en een tegen- 

tegen~ 

overgestelde denkmethode veronderstellen. Ook de 

waardemeter, die wij in de letterkundige critiek toe- 

toe~ 

gepast zien, gaat aan dit euvel mank. De schitte- 

schitte~ 

ring der uiterlijkheid, het effectvolle ~ffectvolle der bijkomstig- 

bijkomstig~ 

heden heeft de aandacht afgeleid van de construc- 

construc~ 

tieve, scheppende factoren in een werk en het lijkt 

wel of men om dichter te zijn, geen denker dient 

te wezen. De materiële praal van woord, klank en 

beeld heeft de gang en en de de belangrijkheid der 

levende gedachte al te veel overwoekerd. Wel wijst 

men deze beschuldiging verre van zich af, doch de 

begripsarmoede, waaraan vele scheppende kunste- 

kunst~ 

naars lijden, is wel het beste bewijs, dat er niet meer 

gewerkt wordt van uit een machtige alles beheer- 

beheer~ 

sende inspiratie. Het bijkomstige heeft alle kracht 

in besiag beslag genomen. 

Hoe anders staat het met Vondel! De proporties 

van zijn monumentale werken wijzen naar een alles 

beheersende en regelende eenheid, een organisch 

13

verband in de constructie, die doelt op hoegroot- 

hoegroot~ 

heidsverhoudingen, op een geometrische harmonie, 

welke slechts mogelijk is, indien men uitgaat van 

een vaste, vooropstaande wettelijkheid. Aldus is hij 

klassiek, omdat hij zulks doende, zich spiegelt aan 

de fundamentele beginselen der logische ontwikke- 

ontwikke~ 

ling, welke wijst op eenheid van het scheppend be- 

be~ 

grip. Klassiek is Vondel aldus ook nog, omdat hij 

zodoende de voorbeelden volgt van alle grote den- 

den~ 

kers en dichters, die allen openlijk uitgaan van een 

alles beheersende en regelende eenheid. 

Voor allen is de belichaming dezer eenheids-idee 

eenheids~idee 

steeds de Godheid geweest, en hare weerspiegeling 

in het heelal. heelaI. Van deze waarheid getuigen de hele 

oudheid, de middeleeuwen en niet minder de aanyang 

van het renaissance-tijdperk. 

renaissance~tijdperk. 

aan~ 

vang 

Waarlijk de renaissance was een wedergeboorte, 

doch zij was dit vooral omdat zij -— op het spoor 

der oudheid -— de kern der vernieuwde levensbe- 

levensbe~ 

schouwing wederom in de Godheid plaatste en een 

~eIdend eldend verband tussen God en het uitgebreide 

heelal zocht. Door de opneming en samensmelting 

der platonische, aristotelische en alexandrijnse 

geestesstromingen vernieuwt de renaissance de 

Godsbespiegeling en verrijkt haar met dieper en 

uitgebreider inzicht betreffende de werking van den 

Schepper in natuur en mens en hunne betrekking 

tot de alomtegenwoordige en alles doorzielende 

eerste oorzaak. Zo godsdienstig was het wezen der 

renaissance, dat men terecht met Giovanni Papini 

mag beweren, dat —- 

indien de middeleeuwen zich 

kenmerken door de navolging van Christus en de 

verering van het Vleesgeworden Woord -— de 

renaissance het best gekarakteriseerd is als het tijd- 

tijd~ 

perk waarin gestreefd wordt naar de navolging van 

den Vader. 

14

Het motief van de scheppende almacht Gods 

domineert dan ook de europese gedachte. Gods 

wezen, zijn natuur en de verhouding van Schepper 

en mens tot de kosmos zijn de bezielende motieven 

van het westerse denken. 

Dit gigantische motief domineert niet slechts het 

religieuze gevoel, maar het wetenschappelijk den- 

den~ 

ken is er heel en al al van doordrongen. Het beeld 

der lijdende Godheid maakt plaats voor de almacht 

Gods en het is het beeld van den Vader, als Schep- 

Schep~ 

per en Rector van het heelal, dat in de diepten der 

hemelen, boven sterren en zonnen verrijst. 

Wij kunnen de spanningen, waarmede dit pogen 

aanvankelijk gepaard ging, afmeten aan de wijs- 

wijs~ 

gerige systemen, waarin de nieuwe levensdrang een 

redelijke verantwoording zocht. Het ongeduld en 

de soms fanatische eenzijdigheid, waarmede men 

aanvankelijk te werk ging, leidden velen tot buiten- 

buiten~ 

sporig vermetele stellingen, welke meestal voort- 

voort~ 

sproten uit een begeesterde overijling, die soms 

profetisch aandeed. Ongelukkigerwijze verduisterde 

en verwarde deze begeestering bij velen het verschil 

tussen bewustzijn en geweten en bracht aldus som- 

som~ 

mige belijders der nieuwe geestesstroming op de 

brandstapel. De politieke hartstochten, welke deze 

tijden vertroebelden, lieten geen gelegenheid tot 

evenwichtige bezinning toe over het essentiële ver- 

ver~ 

schil tussen deze twee begrippen. Het is dan ook 

niet bij deze pioniers der nieuwe gedachte, dat men 

het ware beeld van de renaissancistische geest moet 

zoeken. Een gaaf en zuiver beeld der renaissance 

vinden wij pas later, na de storm der geboorte- 

geboorte~ 

weeën bij het volgroeid en man geworden beeld der 

tijden, in de werken en de houding der denkers en 

kunstenaars bij wie de twee tegenovergestelde ele- 

ele~ 

menten der nieuwe levensopvatting een redelijke 

15

fundering hebben gevonden en objectief uitgewo- 

uitgewo~ 

gen worden. Bij degenen, die reeds op de drempel 

der nieuwe tijden staan en toch het resultaat zijn 

der vorige eeuw; mannen als Descartes, Spinoza, 

Pascal en Malebranche. Ook Leibnitz kan men tot 

hen rekenen. Hun verdienste ligt hoofdzakelijk in 

het feit, dat zij in de ontleding van het menseliik menselijk 

bewustzijn de regulerende methode hebben gezocht 

voor het bepalen der verhoudingen tussen God en 

de natuur. Hun streven had een conciliaristische 

grondslag, was vooral gericht om in redelijke ken. ken~ 

baarheid de verzoening tot stand te brengen tussen 

onscheidbare componenten ener harmonieuze le- 

le~ 

vensbeschouwing; componenten, welke later door 

het eenzijdig overwicht van het zuiver natuurkun- 

natuurkun~ 

dig element uit elkaar worden gerukt. Het is dan 

ook aan deze verzoenende overbruggingspositie toe 

te schrijven, dat deze mannen, die even grote na- 

na~ 

tuurkundigen als metaphysische denkers waren, hun 

belangrijke rol -— als vertegenwoordigers der har- 

har~ 

monische renaissancistische strevingen -— in de 

geschiedenis der europese beschaving te danken 

hebben. Zij hebben het gelaat in gelijke mate naar 

verleden en toekomst gericht en vatten aldus in 

hunne bespiegeling het gehele proces van het wor- 

wor~ 

dende leven in oorsprong en gevolg samen. 

Hoezeer deze denkers ook ohder oilder elkaar verschil- 

verschil~ 

len in de uiterlijkheid hunner historische verschij- 

verschij~ 

ning, toch vertonen zij een gezamenlijke fundamen- 

fundamen~ 

tele overeenstemming en wel deze, dat zij allen de 

Godsidee huldigen als de bron van alle zijn en 

dat van uit de Godsidee, de de wettelijke ordening 

van het leven wordt gededuceerd. Hun architecto- 

architecto~ 

niek is dezelfde en bij allen is zij gefundeerd in het 

redelijk' bewustzijn, dat in rechtstreekse afhankelijk- 

afhankelijk~ 

heid van de Godheid staat. De God van Descartes, 

16

Spinoza, Malebranche is niet overal en altijd de- 

de~ 

zelfde, doch Hij is bij is bij allen allen de de dominerende macht, 

waaruit het universum -— op welke wijze dan ook 

-— voortkomt. Alles gebeurt en is in Hem, door, 

Hem en met Hem. Zijn oneindigheid omvat het 

onmeetbaar grote evenals het onnoembare kleine 

en zij omvat die beide oneindigheden in een vaste 

verhouding van wiskundig te bepalen hoegroot- 

hoegroot~ 

heden. Het menselijk verstand draagt in de rede- 

rede~ 

lijkheid de afstraling van de goddelijke kennis. De 

mens is aldus het beeld Gods en om hem heen leeft 

de natuur uit Gods wezen, volgepropt van de na- 

na~ 

tuur van het eeuwige Woord. 

Doch, Doch. in deze dez~ harmonische opbouw komt het bij 

deze denkers vooral aan op de geometrische uit- 

uit~ 

lijning der hoegrootheidsverhoudingen. Het is de 

structuur van het heelal in en uit God, de wet- 

wet~ 

matigheid van Gods wezen en de ordening welke 

zijn natuur impliceert, welke deze denkers voorop- 

voorop~ 

stellen. Deze wetmatigheid is een transcendente en 

tevens immanente noodzakelijkheid. Zij is in het 

verstand geplant, waar zij het bewustzijn uitmaakt, 

zij is de natuur ingeplant, waar zij zich openbaart 

als potentia obedientialis. Ontken haar en het men- 

men~ 

selijk wezen verlaagt tot de redeloosheid en het 

universum wordt de prooi der verwildering. Door 

haar wordt alles in zijn banen gehouden, door haar 

geniet alles van de ontologische rust der schepping. 

Alles is volgens haar rechtmatig en de gerechtig- 

gerechtig~ 

heid is derhalve niets anders dan de deugd, die 

streeft naar het behoud van die fundamentele orde- 

orde~ 

ning. Het gezag kent geen andere oorsprong dan 

de ontologische evenredigheid, waaraan elk schep- 

schep~ 

sel van nature onderworpen is. Het recht is een 

afglans dier wetmatigheid. Of men het meta- 

meta~ 

physisch ofwel natuurlijk ofwel positief opvat, het 

171 

7

lijft in zijn wezen steeds stee.ds een meetkundige meetkundig'e vast- 

vast~ 

stelling van de positie van het schepsel tegenover 

zijn medeschepsel en hun Schepper. En het regelt 

tot de minste daad, tot de minste gedachte van den 

mens, omdat hij geen daad stellen kan en geen ge- 

ge~ 

dachte denken zonder de hem omcirkelende levens- 

levens~ 

kringen te beroeren. In deze harmonische stand van 

ontologische gebondenheid ligt 's mensen vrijheid, 

die daarin bestaat, dat hij ongehinderd opgaan kan 

in de scheppingsorde. De bereidheid tot het instem- 

instem~ 

men en tot het heleven der door God gestelde wet- 

wet~ 

matigheid is de deugd der rechtvaardigheid. Zij is 

de. hoofddeu~d, hoofddeuRd, omdat zij de fundamentele eigen- 

eigen~ 

schap insluit zich te verenigen met de goddelijke 

wil. En de wijsheid, die de bekroning is van het 

verstand, is niets anders dan de de overeenstemming 

van ons inzicht met het goddelijke verstand. De 

verlichting van het verstand is een weerspiegeling 

van Gods beeld in ons en dit‘ dit. ligt ingedrukt in de 

grond van ons denken, als het merk van de ko- 

ko~ 

ningszegel in het was. Op het heldere, intultieve intuïtieve 

verstand komt het dus aan, want deze bewustwor- 

bewustwor~ 

ding van het intuitieve intuïtieve oer-begrip oer~beg1'ip 

der dingen is het 

enige middel, waardoor God de natuur van den 

mens geadeld heeft, de enige wijze waarlangs Hij 

Zich Zicli op natuurlijke wijze aan ons openbaren kan. 

Dit verstandelijk vermogen ziet vaste verhoudin- 

verhoudin~ 

gen en vaste wetten, die ingeboren zijn in ons rede- 

rede~ 

lijk wezen. Het zijn beginselen, die uit zichzelve 

evident zijn, die categorische instemming eisen bui- 

bui~ 

ten alle bewijs om. Zij zijn Gods Woord in ons. 

Dit bewustworden van onze Godgelijkenis is niet 

het werk van een menselijk vermogen. Evenmin als 

een werkelijk bestaand, maar begrensd mens het 

bestaan zou kunnen schenken aan een werkelijk 

bestaande maar oneindige God, evenmin kan de 

18

menselijke gedachte, die begrensd is, de oneindig- 

oneindig~ 

heid van God indenken, tenzij deze idee der God- 

God~ 

heid reeds in ons als prototype is ingeplant. Niet 

wij weerspiegelen dus Gods beeld, maar God weer- 

weer~ 

spiegelt zijn beeld in ons, door in ons de spiegel 

te leggen, gen, die de afstraling van zijn wezen vatten 

kan. En geldt deze waarheid voor God als zodanig, 

zij geldt ook in niet mindere mate voor Gods eigen- 

eigen~ 

schappen, zoals de oneindigheid, de volmaaktheid, 

de gerechtigheid. Immers, wij kunnen de idee van 

oneindig-zijn oneindig~zijn niet uit de idee van eindigheid aflei- 

aflei~ 

den. De oneindigheid is een realiteit welke uit geen 

negatie van een werkelijke bepaling af te leiden 

valt, evenmin als het begrip onrechtvaardigheid de 

wezenlijke inhoud van rechtvaardig-zijn rechtvaardig~zijn zou inslui- 

inslui~ 

ten. Het Bet tegenovergestelde is waar. Aldus zijn alle 

goddelijke eigenschappen, die aan de maatbepaling 

van den mens ontsnappen, levende werkelijkheden, 

waar God ons het bewustzijn, dus de werkelijk- 

werkelijk~ 

heid van mededeelt in ons redelijk begrip. En uit 

deze mededeling is het besef der alomvattende wet- 

wet~ 

matigheid van Gods inwerking. God deelt Zich al- 

al~ 

dus mede, openbaart Zich in de toevalligheid en 

dit is in overeenstemming met de logische waarheid, 

dat de substantie niet te scheiden valt van hare 

toevalligheid in de tijd. God woont en werkt dus 

niet in ons als een ideaal voorgesteld beeld, maar 

als een aanschouwelijke werkelijkheid, die het eer- 

eer~ 

ste levenslicht is onzer ziel. Vondels levensbeschou- 

levensbeschou~ 

wing nu —- 

zoals zij ons is is medegedeeld hoofd- 

hoofd~ 

zakelijk in zijn Bespiegelingen, welke wij terecht 

zijn „Summa" "Summa" mogen noemen -— is een openlijke 

huldiging der Godsidee, zoals deze in de zeven- 

zeven~ 

tiende eeuw verdedigd wordt door de grote den- 

den~ 

kers en wijsgeren. Zijn idee van God heeft een 

metaphysische inslag en een machtige spanning, 

19

welke haar een plaats inruimt naast de opvatting 

der begenadigste denkers dier tijden. Zij is vooral 

verwant aan de Godsidee, zoals zij ons door Des- 

Des~ 

cartes is voorgehouden in zijn Méditations méta- 

méta~ 

physiques. Evenals Descartes bewijst Vondel —- 

en 

hij vangt zijn Bespiegelingen daarmede aan —- 

Gods bestaan en wel gegrond op op ontologische, 

kosmologische en ideologische bewijzen, die de twee 

eerste boeken zijner wijsgerige Summa uitmaken. 

Hij vat er God op in de de majesteit zijner universele 

werking als eerste Oorzaak, eerste Beweger, ingloet 

en Rector yap. va.ij alle leven. Hij bepaalt er in breed- 

breed~ 

voerige betog~n betogen het wezen der Godheid in verhou- 

verhou~ 

ding tot het leven en het wezen der natuur, en 

neemt er stelling tegen de opvattingen der panthels- 

panthels~ 

ten, der atomisten, der casualisten en der materia- 

materia~ 

listen. Hij huldigt er ook de geometrische natuur 

van het denken door het huldigen van de orde der 

schepping en van de doeimatigheid doelmatigheid der natuur, 

welke hij niet anders opvat dan: 

,:t „t Uitwendige begin, den eersten wercker... 

Van al hetgene wat natuurlyck voortgekomen 

Zyn oorsprong uit die bron der dingen heeft 

genomen." 

(Hesp. (Besp. I. v. 560-662) 

Niet de zichtbare werkelijkheid maakt het wezen 

der dingen uit: 

"Het „Het is Godt of zyn natuur (die) in alle dingen is 

En alle dingen schenkt hun wezen uit zyn wezen 

Hun vaegh vaeg,h en leven geeft en door de kracht 

van dezen 

En van en uit en door en om dien Godt ontstaen 

Bewogen worden en geboren en vergaen. 

20

Geen loutre hooftstof, noch gemengde, in een 

gegoten 

Houdt Godt, noch Godts natuur en wezen 

uitgesloten uitgesioten 

Dat dit heelal doordringt; doordringt, dies hangen wy voor 

't slot 

Van ons bewys hier aen: 't is al gepropt van Godt 

Gepropt van Godts natuur..." 

" 

(Besp. L I. v. 592-601) 

God is niet te scheiden van de zichtbare natuur, 

evenmin als de substantie van hare toevalligheid: 

"Natuur, „Natuur, Godts dochter, baert uit eerstgeschape 

stoffen 

Godt stelt ze een wet en eind. Zy heeft Godts wil 

getroffen 

fen 

Wanneer ze 't ooghmerck treft, dat haer is 

voorgezet. 

De Godtheit werckt rekt door haer, als koning door 

zyn wet 

Zy voert gehoorzaem uit den last, haer ingeschapen 

En draeght, als schiltknaepin, Godts lievery 

en wapen 

Zy staet gebonden aen Godts' regel, op haer wacht 

Ontfangt des Vaders woort en kent en eert zyn 

maght." 

(Besp. I. v. 625-632) 

Die macht is echter uit Gods onbegrensde kennis: 

.. „De Almacht Godts is flit uit zyn onbegrensd volmaakt 

al~weten al-weten 

Want een verstant, hetwelck kan boezemen en 

dringen 

In dees geheimenis der ongeschape dingen 

21

Die noch te worden staen, kan lichter alles zien 

Wat tegenwoordigh is, en was, en kon geschien. 

En wat verstaenbaer is; en kent het dit al t'zamen 

Het kent al 't mogelycke, en draeght hierom de 

namen 

Van eene alweetenheit, en alvermogenheit: 

Want aller dingen bron, en oirzaeck, is 't bescheit 

De wetenschap, en schets der zaecken, zelfs 

waerachtigh 

En die het alles kent is by gevolgh almaghtigh." 

(Besp. I. v. 1193-1203) 

Gods gedachte is aldus voor Vondel een ef~ ef- 

fectieve macht en in Hem is tot „de "de schets der 

zaecken" waerachtigh, —- 

d.w.z. werkelijkheid. Wat 

wij van God weten, wordt ons medegedeeld in het 

verstand: 

"„Want d'opperste openbaert zich zelf naer ons 

verstant 

In menige eigenschap, zyn werckstuk ingeplant 

En 't zienelyck heelal, in zoo verscheiden stucken 

Om zyn eenvoudigheit in ieders hart te drucken. 

Wie d'eigenschappen dan der Godtheit gadeslaet 

Gebruickt ze als kenbaerheen..." 

" 

(Besp. 11. II. v. 213-219) 

Het bestaan van God in de dingen is dus "émi~ „émi- 

nent" in de zin zoals dit door Malebranche wordt 

opgevat. Onze ideeën zijn aldus een mededeling 

-— min of meer verduisterd -— van Gods weten en 

wij herkennen dit weten door de "kenbaarheen". 

„kenbaarheen". 

Dus is bij den mens de idee der dingen niet uit 

loutere indruk der zinnen; zij openbaart ons de 

w~re ware werkelijkheid in de kenbaarheid, welke de 

dingen ingeschapen is. In de analogie van deze 

22

kenbaarheid met onze verstandelijke vermogens ligt 

de bron van ons bewustzijn en van het gekende 

bestaan van de wereld. 

Deze intellectualistische stelling is van beslissen- 

beslissen~ 

de betekenis voor Vondels psychologische opvat- 

opvat~ 

tingen. Men kan haar toepassen op alle ideeën, die 

kenbaarheden zijn der absolute volmaaktheid, in 

casu op de idee der gerechtigheid. Zij is een god- 

god~ 

delijke eigenschap, dus het bestaan van God met 

de door Hem geschapen, ingeplante mogelijkheid 

om Hem onder deze eigenschap in ons te ervaren. 

Rechtvaardigheid is aldus wetend medeleven met 

Gods ordenende wil: Godsdienst. Vondel zal deze 

gedachte breedvoerig ontwikkelen in het vierde boek 

der Bespiegelingen (v. 967-1014), waar hij het 

wezen van het natuurrecht bespreekt. Wij komen 

er nader op terug in het hoofdstuk „Natuurrecht 

"Natuurrecht 

en natuurtoestane. 

natuurtoestand" . 

Om nu terug te keren tot het beschouwen van 

het dominante motief van Gods almacht -— zoals 

de renaissance haar huldigde —- 

is het een duidelijk 

feit, dat er kwalijk een dichter te vinden is, die 

meer dan Vondel deze almacht van God heeft be- 

be~ 

zongen en zijn wezen tot in de alomvattende diep- 

diep~ 

ten van de kosmos heeft geschouwd. Daarvan ge- 

ge~ 

tuigen niet alleen de Lucifer en de Adam in Balling- 

Balling~ 

schap, doch de hele Bespiegelingen van Godt. Goot. De 

voorbeelden liggen er voor het grijpen. Ik ik geef er 

enkele bewijzen van. Over Gods natuur dicht 

Vondel: 

"Godt „Godt is geen lichaem: want d'opperste beweger 

Beweeght de lichaemen, en al 't gestarrent leger 

En blyft zelf onbeweeght; terwyl hy eeuwich draeit 

De hemelronden, dicht met starren overzaeit.- overzaeit." 

(Besp. II. IJ. v. 135-138) 

23

In het derde boek (v. 256-266) vinden wij een 

andere treffende beschrijving van Gods almacht: 

" ............ Wie kan van hier beneen 

Met zyn gedachtenis het hemelsch ront bepaelen bepae1en 

Daer zooveel duizenden van diamanten praelen prae1en 

Aen dien doorluchten ring, gepast als aen de hant 

Van Godts onmeetbaerheit, die Oost en West 

bespant? 

Is d'aerdkloot nu zoo groot, gelyck de meesters 

sluiten 

Hoe groot is dan 't gewelf der hemelen van buiten. 

Nu peilt de hoogte van den hemel, zoo ghy kunt 

Tot 's aerdryx navel toe, of 's afgronts middelpunt: 

Heeft deze grootheid noch haer eindt en zekre 

paelen 

Wie kan d'oneindigheit van Godt dan 

achterhaelen." 

Ook de volgende verzen uit het derde boek 

(v. 853-876) tonen aan hoe Vondels geest in 

vervoering de grootsheid der hemelen bezingt: 

"Het „Het lust me hier den dans van vaste en losse 

starren 

Die nimmer onderling verdwaelen noch verwarren 

t'Aenschouwen, in de vreught van 't hemelsch 

bruiloftsfeest. 

Hoe blinckt die schoone riem des bruigoms, daer 

myn geest. 

De twaelf tekens merckt, waerdoor de zon de 

ronden 

Voltreckt om ieder jaar; het schynt hy wort 

bevonden 

Van dry paer lichten, die met eenen schoonen zwey 

Ten dans rondom hem gaan; terwyl de bruiloftsrey 

24

Van zooveel duizenden, met hant aen hant te gader 

Den ronden dans besluit en aller glansen vader 

Van vere tegenjuicht, en danckt voor 't rycke licht 

Dat in de oogen schynt, en straelt in zyn gezicht. 

En zonder 't welck de lucht en aerde en hemel 

duister 

Vergingen, zonder glans en levendige luister..." 

" 

In hetzelfde boek boA valt nog de volgende verheerinking 

van God op: 

verheer~ 

lijking 

,,0 „O welcke lichaemen van lichten, welcke ronden 

Verstommen hier vernuft en starre wyze vonden 

In 't gadeslaen wat Godt, om.hoogh, omhoogh, gerust en stil 

Ons slechts van verre toont door 't glas van oogh 

en bril. 

Hier noemt de reden Godt den oirsprong van 

't beweegen 

Die buiten vrou natuur en haar gewoonte en zegen 

De starren ommedryft alleen door zyne hant 

En niet door eene form haer wezen ingeplant. 

Zoo lang de starren dan het rusten wort benomen 

Is 't zeker dat natuur des hemels loop niet spoeit. 

Maar d'almaght het gevaert der kreitsen 

ommeroert." 

ommeroert.- 

(Besp. 111. III. v. 905-920) 

In deze verzen vinden wij de duidelijke dUidelijke invloed 

van Descartes' opvattingen aangaande de beweging 

en den eersten beweger. En dit vermoeden wordt 

bevestigd door de verzen van Joannes de Boetge. Boetgezant, 

waar Vondel de mechanistische opvatting van 

Descartes openlijk aankleeft en Gods werking in 

het heelal aldus beschrijft: 

25

"Gelyck „Gelyck een uurwerckwighthet het sneckradt 

ommedryft 

Het sneck het bodemradt; het bodemradt gestyft. 

In zyn sneller vaert het kroonradt komt beroeren 

Het kroontradt door zyn drift het stryckradt om 

komt voeren 

En 't stryckradt d'onrust dryft geduurig heen en 

weer 

Zoo houdt de staetzorgh nu den koningklycken 

heer 

En 't priesterlyck hoft in onrust en het woelen 

Gaet dagh en nacht zyn gangk. 

Zoo ook is Godt; ...... beweger, veer, gewicht 

Van 't 't hemelsch uurwerck, dus onfeilbaar in 

zyn plicht.” plicht." 

Nu is de mens „een "een kleine weerelt" waarvan de 

economie een afglans is van die van het heelal: 

"Wat „Wat deught den schepselen, Godts werck, wiert 

ingeschapen 

Die was in dtoirzaeck d'oirzaeck eerst, als 't 't koninklycke 

wapen 

In 't gouden zegel, eer het stont in wasch geprent." 

(Besp. 11. II. v. 387-389) 

"Dewyl „Dewyl men hier in 't 't kleen afmeeten kan 

naar 't leven 

Wat in dit groot heelal, in 't 't groot, bespiegelt 

wort 

En Godt zich in den mensch beknopt heeft 

uitgestort." 

(Besp. 111. III. v. 94-96) 

God staat niet werkeloos, ineffectief tegenover 

26

het schepsel dat een afstraling is van zijn wezen: 

"De „De Godtheit uit haer aert, volkomen schoon en 

goet 

En die zichzelf uitstortte in 't scheppen, om te 

vinden 

Te zegenen den mensch, dien lieven godtbeminden 

En eerst gezochten zoon, begeert en eischt alleen 

Den mensch in haeren dienst, om, met hem eens 

en een 

Geworden, langer niet by druppels, maer by vlieten 

Of teffens al de zee der Godtheit uit te gieten. 

In 't schepsel met de rëën rêên en vryén vryen wil begaeft 

En een onsterflyckheit die naer de starren draeft." 

(Besp. IV. v. 266-274) 

Doch deze afstraling van God, dat uitgieten van 

de zee der Godheid in den mens en in de natuur 

geschiedt niet bij toverslag. Alles gaat volgens een 

vastgestelde orde. 

"De „De grootste kringk begrypt de mindere onder 

't meeten 

d'Oirzaecken volgen, als de schakels van een keten 

EIckandre, Elckandre, en hangen alle aen d'allereerste vast.' 

(Besp. Iv. I 1041-1043) 

En: 

„Daer "Daer menige ordens zyn, in hoogheit heit ongelyck ongelyá 

Zal 't 't noodigh zyn dat d'een voor d'andre orden 

wyck 

In waerde en in gezagh.. 

..." 

(Besp..II. v. 489-491) 

In de verhandeling over de H. Drieëenheid, welke 

27

in het vijfde boek (v. 957-1190) is is ingevlochten, 

heeft Vondel zijn huldiging van Gods almacht en 

van zijn essentieel harmonisch wezen hoogtij laten 

vieren. Dat Vondel hier tevens de de beschouwing 

van het menselijk leven van Christus heeft onder- 

onder~ 

broken en in de schaduw heeft gesteld van het 

mysterievolle leven van den ongezienen God, is 

wel het bewijs hoe bij hem de de metaphysische 

conceptie der Godheid de louter devotionele over- 

over~ 

vleugelde. Hier staat Vondel als als renaissancist 

tegenover den middeleeuwer, als de man die in zijn 

uitlijnend begrip de geometrische beelding liet pri- 

pri~ 

meren boven de kwalitatiefmatige verhoudingen, 

welke in de middeleeuwen de voorrang op de eerste 

genoten. 

Het is deze zin zin voor harmonie, die die natuurlijke 

ontvankelijkheid voor de al doorzielende wettelijke 

wetmatigheid, die de grond uitmaakt van Vondels 

vroomheid en godsdienstigheid. Vondel noemt 

godsdienst en rechtvaardigheid in een adem. Deze 

begrippen zijn voor hem identiek. Hij zegt het in 

het vierde boek (v. 450-455): 

"Indien „Indien rechtvaerdigheit alle ongelyckheit slecht 

Den schultheer niets onthoudt van zyn recht- 

recht~ 

maetigh recht 

Zoo mag de godsdienst wel den naem van 

hoondeught draegen 

Die Godt door diensten eert, en, ziende op 't hoogh 

behaegen 

Ontziet t'onthouden 't geen hem eigen toebehoort 

Ontziet, door ongelyck en wat de godheit stoort 

Te'quetsen; Tefr want dit dit heet met reden, Godt te 

vreezen." 

Deze „rechtvaerigheit" "rechtvaerigheit" is is om en in haar gods- gods~ 

28

dienstigheid de „hooftdeugd". "hooftdeugd". Haar gebied is de 

zedenwet, die door de natuur den mens is ingeplant 

in het redelijk begrip (Besp. I. I. v. v. 613). En die 

zedenwet heeft hare vaste normen: 

" ...... de Godtsdienst eerst gesticht (is) en opge- opge~ 

wassen 

Uit evenredenheit van een gelycken wensch 

Het recht en billyckheit, die tusschen Godt, Godt. 

en mensch, mensch. 

Een mensch en Godt bestaen, om Godt zyn recht 

te geven." 

(Besp. IV. v. 892-895) 

"Natuur „Natuur had deze wet gelyck in 't hart gesneen 

En hierin stemden al de wysten overeen 

De simplen volghden vast met eendraght en 

genoegen 

If 

De vroeden ........ 

(Besp. IV. v. 873-876) 

De redelijkheid en de eenstemmigheid der volken 

hebben altijd en overal, zonder onderscheid deze 

"heilige „heilige wet- wet" bevestigd. 

(Besp. IV. v. 966) 

„Natuurwet "Natuurwet leerde 't recht van onrecht onder- 

onder~ 

scheiden 

Het eerlyck van 't onnutte en snoo; betaemlyck- 

betaemlyck~ 

heiden 

Van onbetaemlyckheid, onbetaemlyckheid. uit reden, reden. door den wil 

Verkoren of versmaet, daer 't oordeel dit geschil, geschil. 

Beslecht had in 't verstant: want treckt de pen 

twee lynen 

d'Een krom en d'andre recht, recht. 't gebreck zal 

klaerder schynen 

29

"Door „Door tegenstelling van het rechte by het krom. 

Wat goet is uit zyn aert, stelt reden dan alom 

De maet, gelyck geIyck de rêên rëën de maet stelt en den regel 

Aen 't willen van den mensch, eer hy de zaeck 

bezegel' bezeger 

En dees rechtmaetigheit, begreepen in 't verstant 

Omhelst van 's menschen wil, bleef doorgaends 

ingeplant 

In 't redelyck gemoet, gezint naar 't recht te streven 

Dus haer den titel van natuurwet wiert gegeven 

Dewyl ze 't redendom gebiet en oock verbief' verbiet” ...... 

(Besp. IV. v. 967-1014) 

In deze verzen vinden wij de beginselen, die ons 

rechtsbewustzijn uitmaken, nauwkeurig bepaald, 

de rol van neiging, gevoel en oordeel wel omschre~ omschre- 

ven, ook de functie van de wil bij het uitwegen van 

het rechtsoordeel en het imperatieve karakter van 

de rechtsnorm vastgesteld. 

De algemene geldigheid van deze rechtsnormen, 

met de aanvullende werking der psychische facto- 

facto~ 

ren, die tot het rechtsoordeel voeren, vormt de 

grondslag der rechtswetenschap. Deze grondslag 

is absoluut, los van de wisseling der tijden, cate- 

cate~ 

gorisch boven alle verscheidenheid van volken en 

rassen verheven, hij overspant de wisselvalligheid 

der staatkundige vormen en der persoonlijke syste~ syste- 

men, hij is de onuitwisbare achtergrond van alle 

zedelijke handeling. 

Laten wij nu overgaan tot de nadere vaststelling 

van deze begrippen en zien hoe zij op het leven 

en denken van Vondel hebben ingewerkt. Laten 

wij zien hoe Vondels ideeën over het rechtsbewust- 

rechtsbewust~ 

zijn luiden in hun moderne verklanking, hoe zij 

gepositiveerd zijn in onze moderne rechtsbeschou- 

rechtsbeschou~ 

wing. 

30

II 

DEDUCTIES EN DEFINITIES 

Van uit deze vooropgestelde vooiopgestelde levensopvatting 

kunnen wij de categorische beginselen, die het 

rechtsbewustzijn beheersen, afleiden en nader om~ om- 

schrijven. 

Aldus kunnen wij vaststellen dat de rechtsidee, 

de idee is van het absoluut menselijke. Als zodanig 

heeft zij een universele draagwijdte, een meta- 

meta~ 

physische spanning. Immers zij beschouwt alle 

levensuitingen in verhouding tot haar ontstaan, 

haar natuur en haar doel. Reeds Aristoteles leert 

ons dat de gerechtigheid de deugd is, die alle deug~ deug- 

den omvat, omdat zij de mensen tot de waarheid 

opvoedt, hun leven richt op het hoogste doel. Ook 

leert Aristoteles., Aristoteles~ 

dat de rechtvaardige zowel aan de 

geschreven als aan de ongeschreven wetten gehoor- 

gehoor~ 

zaamt en zulks zeggende, bedoelt hij den mens in 

zijn betrekkingen tot zijn evenmens, tot de gods- 

gods~ 

dienst en tot God. Daaruit volgt dat de rechtsbe~ rechtsbe- 

schouwing een bezinning is over de rechtmatige 

stand en houding der schepselen, zowel in de kos~ kos- 

mische als in de maatschappelijke ordening. 

Dien ten gevolge is de rechtsbeschouwing onper- 

onper~ 

soonlijk. Zij is categorisch, algemeen, objectief. Zij 

impliceert een beoordeling, die gemoed en verstand 

omvat, en de samenlopende werking van alle ziele~ ziele- 

vermogens postuleert. 

Zij heeft haar grond in de universele wetmatig~ wetmatig- 

heid, in de liefde van den Schepper tot het schepsel, 

van het schepsel tot zijn Schepper en tot zijn even- 

even~ 

naaste. 

Zij leidt den mens tot de vervulling der twee 

geboden, die de wet en de profeten omvatten. Haar 

31

strekking is harmonisch en godsdienstig. Zij heeft 

haar aandacht steeds gevestigd op de uitwerking 

aller gedragingen op anderen. Haar gebied is dus 

metaphysisch -— sociaal —- psychisch. 

Na N a vaststelling dezer principiële deducties past 

het ons enkele essentiële begrippen nader te be- 

be~ 

palen. Wat verstaan wij eigenlijk onder rechtszin, 

rechtsgevoel en rechtsbewustzijn? Welk verschil is 

er tussen deze drie begrippen? De vraag is van es- 

es~ 

sentieel belang voor de vaststelling van de sfeer 

en de werking van het rechtsoordeel. 

Welnu, wij noemen rechtszin de algemene ont- 

ont~ 

vankelijkheid voor de gerechtigheid, welke gemeen 

is aan alle mensen, die te goeder trouw naar recht- 

recht~ 

vaardigheid zoeken. Als zodanig is hij den mens 

aangeboren. 

Het rechtsgevoel is het aanvoelen van wetmatig- 

wetmatig~ 

heden, rechtsimperatieven of absolute wenselijk- 

wenselijk~ 

heden in een bepaalde levenskring, een bizonder 

levensgebied. Wel is de strekking van het rechts- 

rechts~ 

gevoel gericht op het algemene, doch het vindt zijn 

werkelijke toepassing in het bizondere, b.v. in de 

levensopvatting van een bepaalde tijd, een afzonderlijke 

groep. Zo spreekt men van het rechtsge- 

rechtsge~ 

afzon~ 

derIijke 

voel van een volk in tegenstelling met dat van een 

ander, of van het rechtsgevoel ener bepaalde eeuw. 

Het rechtsbewustzijn daarentegen is het ver- 

ver~ 

standelijk waarnemen van het absoluut wenselijke 

der gerechtigheid. Het veronderstelt een rechtsoor- 

rechtsoor~ 

deel, d.w.z. een toetsing aan objectieve beginselen. 

Het is het gevolg van een intellectieve en affectieve affectieV'e 

normering, die imperatief van nature is. De rechts- 

rechts~ 

wetenschap 1) leert dat er rechtsoordeel is zodra 

gedragingen van mensen worden beoordeeld naar 

1) Mr J. J. Boasson, Het Rechtsbewustzijn. 

32

haar invloed op het wel en wee van andere mensen, 

waaruit wij de gevolgtrekking maken dat normen 

van geloof en godsdienstigheid door het rechtsbe- 

rechtsbe~ 

wustzijn beheerst worden. Godsdienst is immers 

een rechtseis van den Schepper tegenover het 

schepsel, en impliceert een rechtsverhouding van 

het schepsel ten aanzien van den Schepper. En wat 

is sociale rechtvaardigheid anders dan de rechtseis 

van de mensen onderling tegenover elkander ter 

wille van den Schepper? Ook de gedragingen van 

den mens tegenover de schepping in het algemeen 

en tegenover de ondergeschikte schepselen impli- 

impli~ 

ceren een rechtsoordeel, omdat de hele natuur de 

eer van God en de universele harmonie ten doel 

hebben en het wel en wee van den mens afhangt 

van de huldiging en instandhouding van deze eer. 

Dit is de grond waarom de majesteit van Gods 

ordening de sfeer is van het rechtsbewustzijn. Zij 

is de getuigenis van Gods aanwezigheid. 

De zonde is de schending van Gods rechts- 

rechts~ 

ordening. 

Het kwaad ktvaad is alles wat aan lijden is onderwor- 

onderwor~ 

pen, d.w.z. aan een afwijking van de ontologische 

ordening, waarin alle rust en vrijheid en vreugde 

ligt. 

De straf is het middel, dat rechtsherstel beoogt 

en door God als Rector van het universum uitge- 

uitge~ 

oefend wordt. De straf heeft aldus een herstellend 

en verzoenend karakter. 

Godsdienstigheid is de hoogste rechtsverwerke- 

rechtsverwerke~ 

lijking, omdat zij de rechtmatige verhouding van 

den mens tot het beginsel en de oorzaak der uni- 

uni~ 

versele harmonie bewerkstelligt en verzekert. 

Eredienst en eergevoel zijn de uiterlijke en inner- 

inner~ 

lijke huldiging van Gods souvereine wilsordening. 

33

111 

DE VERWERKELIJKING 

VAN HET RECHTSBEWUSTZIJN 

De rechtswetenschap onderscheidt drie wijzen 

waarop deze verwerkelijking plaats vindt: de stati~ stati- 

sche, de dynamische en de empirische. 

De statische verwerkelijking hangt essentieel af 

van de intensiteit van de primaire rechtszin, van de 

kracht der informerende in-lichting in~lichting 

van Gods we- 

we~ 

zen in den mens. Vervolgens hangt zij af van de 

meer of mindere kracht der voorstelling van de 

belemmerende krachten, die de verwezenlijking van 

het abssoluut ab·soluut gewenste rechtsbelang tegengaan. 

Deze voorstelling kan onmiddellijk afgeleid zijn uit 

zintuigelijk waargenomen gebeurtenissen of mid- 

mid~ 

dellijk verkregen zijn door mededeling van anderen, 

hetzij door aanvulling uit eigen phantasie of door 

ruimere bekendheid met wat zintuigelijk waarge- 

waarge~ 

nomen of van anderen gehoord werd. 

Dat wil kortom zeggen dat aan elk rechtsoordeel 

ten groridslag grOIidslag ligt de voorstelling van een aanwezi- 

aanwezi~ 

ge of van een als mogelijk gedachte belemmering 

ener levensuiting, die rechtmatig is, dus van een 

leed dat zijn oorzaak vindt in een daad, die de 

rechtsorde kwetst. Doch zà1 zàl een rechtsoordeel wor- 

wor~ 

den uitgelokt, dan is meer nodig dan een voor- 

voor~ 

stelling van veroorzaakt nadeel of leed, men moet 

een beslissend oordeel hebben over de wenselijk- 

wenselijk~ 

heid of de onwenselijkheid van dit leed —- 

m.a.w. 

of het kwaad al of niet gewild is. Hier treedt het 

rechtsgevoel in werking. 

Doch, opdat er rèchtsoordeel zij en werking van 

het rechtsbewustzijn —- 

dus opdat de rechtszin zich 

boven het rechtsgevoel verheffe is de vaststelling 

34

der al of niet wenselijkheid niet voldoende, ook 

niet de vaststelling ener afwijking van de impera- 

imperatieve 

absolute normering, er moet getoetst worden 

en vastgesteld in hoeverre de rechtsimperatief mis- 

miskend 

is. 

Daartoe is een rechterlijke beslissende macht 

nodig. Deze macht is het geweten. 

Het openbaart zich in een individuele en in een 

sociale gedaante. 

Het individuele geweten wordt bepaald door het 

rechtscriterium en diept client vrij te staan van alle sub- 

subjectieve 

voorstellingen en gevoelens, die slechts de 

inhoud van het te beoordelen object kunnen bepa- 

bepalen. 

Het individuele geweten dient aldus boven- 

bovenpersoonlijk 

te zijn. Als zodanig is het totaal ver- 

verschillend 

van het loutere bewustzijn, dat meestal 

beheerst wordt door subjectieve elementen en dus 

geen waarborg bieden kan voor de waarheid. Het 

sociale geweten is de objectivering van het indivi- 

individuele 

geweten. Zijn werking veruiterlijkt de wer- 

werking 

van de rechtsbeoordeling. De verschillende 

elementen der toetsing treden duidelijk naar voren: 

ten eerste de objectieve voorstelling der verschil- 

verschillende 

wenselijkheden van alle leden der gemeen- 

gemeenschap, 

waartoe nodig is de volkomen ontvankelijk- 

ontvankelijkheid 

voor andere wensen en belangen; ten tweede 

de natuurlijke geschiktheid tot beleving van de 

rechtszin der leden der gemeenschap. Hier gaat 

het om de volmaakte bepaling van de inhoud van 

het rechtsbewustzijn. Het is een gemoeds- of ge- 

gevoelszaak. 

Doch men vergete niet, dat deze inhoud 

tevens bepaald wordt door het beredeneerde, op 

kennis van de natuur der samenleving en van den 

te beoordelen mens gegrond inzicht, en dit is een 

loutere intellectuele waardering. 

Het lichaam, 

waarin dit sociale geweten oplichten kan, dient dus 

35

te beantwoorden aan deze eisen. Het dient open te te 

staan en ontvankelijk te zijn voor de onbelemmerde 

werking dezer elementen van rechtswaardering, het 

dient gemeenschapszin te bezitten. 

Gemeenschapszin nu veronderstelt rechtsgezind- 

rechtsgezind~ 

heid, want het is een noodzakelijke eis van elk 

rechtsbewustzijn, dat ieder mens bij zijn gedragin- 

gedragin~ 

gen rekening houdt met andere mensen onder het 

gezichtspunt van het verwerkelijkbare volstrekt 

wenselijke. Wie zich buiten het recht stelt, hoort 

niet in het maatschappelijk v!,!rband. verband. Het is de taak 

der 1er overheid dit gemis aan rechtszin te te bestrijden 

en de opbloei van een verantwoorde gemeenschaps- 

gemeenschaps~ 

zin te bevorderen. 

Doch behalve de norm der rechtsgezindheid, kent 

het rechtsbewustzijn ook de norm der algemeen- 

algemeen~ 

heid, d.w.z. dat het oordeel van het rechtsbewust- 

rechtsbewust~ 

zijn algemeen geldig is. Met andere woorden het 

betreffende zekere gedraging uitgesproken oordeel, oordeel. 

dient altijd en alom te gelden voor alle gedragin- 

gedragin~ 

gen, die zich in dezelfde omstandigheden voordoen. 

Deze logische algemeenheid is tegelijk een kwanti- 

kwanti~ 

tatieve algemeenheid. Evenzeer als het rechtsbe- 

rechtsbe~ 

wustzijn nu noodzakelijk moet eisen. dat ieder naar 

rechtsbewustzijn oordeelt, zo moet het ook nood- 

nood~ 

zakelijk vorderen, dat ieder de algemene geldigheid 

erkent van de oordelen, die hij als rechtsoordelen 

aanvaardt. Dit is niet aileen alleen een ervaringsfeit, maar 

het ligt ook begripsmatig in de door ons vooropge- 

vooropge~ 

stelde omschrijving van het rechtsbewustzijn opge· - 

sloten. Ieder mens moet, zodra hij iets als recht er- 

er~ 

kent, daarmede ook noodzakelijk het algemeen- 

algemeen~ 

geldige meedenken. De algemeen-geldigheid algemeen~geldigheid is dus 

een denknoodzakelijkheid van het rechtsbewustzijn. 

Een andere norm van het rechtsbewustzijn is de 

norm der waarheid. Zij richt zich tegen het nadeel 

36 

~6

dat veroorzaakt wordt door een gebrekkige beoor- 

beoor~ 

deling van de waarheid der beoordeelde feiten, en 

streeft een objectieve weergave dezer feiten na. 

De laatste norm waardoor het rechtsbewustzijn 

beheerst wordt, is de norm van het rechtsherstel. 

Zij wordt bewerkstelligd door de toepassing der 

rechtmatige straf. Dit element ligt begripsmatig in 

de opvatting van het rechtsbewustzijn opgesloten. 

Het beoogt een voltrekking van Gods ordening en 

een volmaakt herstel der natuurlijke orde in alle 

leven. 

Wanneer men nu van de statische opvatting van 

het rechtsbewustzijn tot de dynamische overgaat, 

ontmoet men tal van moeilijkheden en bezwaren in 

de verwerkelijking. Deze moeilijkheden hebben 

haar diepste oorzaak in het dualisme tussen de 

machten -— het verstand en de wil —- uit welker 

noodzakelijke samenwerking het rechtsbewustzijn 

recntsbewustzijn 

ontstaat. Deze vaststelling is van het allergrootste 

belang. 

Gierke getuigt daaromtrent: "Inbesondere „Inbesondere sind 

bisher vorzugsweise nur die Streitigkeiten zwischen 

Glaubens~ Glaubens- und Vernunftprincip und zwischen 9'ött~ Ott- 

lichem und menschlichem Wirkungsgebiet beachtet 

worden. Fast verschollen aber ist die durch die 

ganze scholastik sich herdurchziehende grosse kon- 

kon~ 

troverse, die doch die tiefsten Fragen der Rechts- 

Rechts~ 

philosophie berührte beriihrte und in andern Formen noch 

heute lebt: die Kontroverse, ob und wieweit Wille 

(voluntas) oder Vernunfteinsicht (intellectus) die 

eigentliche Substanz des Naturrechts und darum 

zuletzt alles Rechtes ist" ist- (Althusius p. 73 no 14). 

Inderdaad, het verschil van mening spreidde zich 

uit over een wijd gebied en had vérstrekkende ge- 

ge~ 

volgen. Het was de grote strijdvraag tussen twee 

wijsgerige scholen, de realisten en de nominalisten. 

37

De eersten beweerden dat de natuurwet haar grond 

vond in een „actus "actus intellectus" onafhankelijk van 

de wil. Zij zou aldus niets meer zijn dan een „lex "lex 

indicativa-. indicativa". God wordt hier niet als wetgever, dus 

als onmiddellijke bron van het recht beschouwd, 

maar enkel als leraar, die in het verstand werkzaam 

is. Wel is de uitspraak van het verstand uit Gods 

wezen, doch God blijft aan deze uitspraak van het 

verstand —- over de gerechtigheid —- gebonden. 

De nominalisten daarentegen beweerden dat de 

lex naturalis haar oorsprong had in het bevel, van vall 

de goddelijke wil. wit. De natuurwet had aldus een 

gebiedend karakter, zij was bindend enkel en alleen 

uit macht van de wil van God als wetgever. ! 

Het dualisme werd opgelost door Thomas van 

Aquino en zijn volgelingen. Hun bemiddelende 

stelling luidt als volgt: „Het "Het wezen van het natuur- 

natuur~ 

recht is het oordeel Gods over de de gerechtigheid, 

oordeel dat noodzakelijkerwijze uit het wezen van 

God voortvloeit en vastgelegd is in de „natura "natura 

rerum" 

(het wezen der dingen)." Zijn verplich- 

verplich~ 

tende kracht echter werd toegeschreven aan de 

aanvullende wil Gods. 

Wat nu het vraagstuk van het constitutief ele- 

ele~ 

ment van het recht betrof —- 

dus het vraagstuk 

wat het recht eigenlijk tot recht verliief verhief —- 

"leerden 

de enen dat dit uitsluitend was het „judicium "judicium 

rationis quod sit aliquid justum" (de verstandelijke 

beoordeling· of iets rechtmatig is), anderen leerden 

dat het recht alleen recht is uit kracht van de wil. 

Later werd algemeen aangenomen, dat het recht, recht. 

het natuurrecht zowel als het positieve, het werk 

was van de wil en zijn oorsprong vond in het 

loutere bevel hevel (Puffendorf en Cocceji). Slechts 

Leibnitz ontkende de constitutieve macht van het 

dwangmoment en verdedigde de voorrang van het 

38

echt op de wet. Zijn beroemde uitspraak in dezen 

luidt: „Recht "Recht is niet recht, omdat God zulks gewild 

heeft, doch omdat God rechtvaardig is.- is." 

Ook bij Descartes vinden wij het probleem van 

het dualisme tussen verstand en wil breedvoerig 

behandeld. Wie de Principia en de M Méditations 

métaphysiques heeft gelezen, weet welk een alles 

beheersende rol het verschil tussen verstand en wil 

in zijn kentheorie speelt. De methodische twijfel is 

juist uit de tegenstelling tussen verstand en wil 

gesproten. Onze oordelen, zo leert Descartes, han- 

hangen 

niet slechts af van ons verstand, maar zijn af- 

afhankelijk 

van een andere functie van de ziel, die 

niets anders blijkt te zijn dan de wil. Deze wils- 

wilswerking 

sluit —- 

in tegenstelling met het verstan- 

verstandelijke 

inzicht -— geen zekerheid in. Hingen de 

beoordelingen slechts van het verstand af, dan zou 

er geen reden zijn om hen in twijfel te trekken, 

immers om de twijfel te overwinnen, dient men 

slechts verschillende oordelen tegen elkander af te 

wegen. Doch de wil heeft het vermogen om het 

een of het andere te te beweren betreffende vast- 

vaststaande 

feiten en het is buiten twijfel, dat de wil 

steeds met het verstand samenwerkt in het tot 

stand brengen van een oordeel. Dien ten gevolge 

is het duidelijk, dat de waarheid der beoordeling 

afhangt van de volmaaktheid van de wil. 

De na te streven harmonie tussen wil en verstand 

veronderstelt voor alles dat men de oordelen, waar- 

waarin 

het wilselement de spanning of de draagwijdte 

van het verstand overtreft, verwerpt. En het be- 

beroemde: 

„Je "Je pense donc je suis'' suis" ontleent vooral zijn 

evidentiekracht aan het feit, dat het een affirmatie 

is, die gevat blijft in de nauwste begrenzing, dus 

dat de wil in zijn beaming de grenzen van het 

intellectieve vermogen niet overschrijdt. In deze 

39

innerlijke en wederkerige overeenstemming en aan- 

aan~ 

passing van de vermogens der ziel ligt de grond 

van het zekerheidsbeginsel. Descartes past deze be- 

be~ 

schouwing toe op de natuur der „iciées "idées innées" of 

aangeboren, ingeplante gedachten. Zij zijn volgens 

hem oordelen, die door een machtiger wil geveld 

zijn over denkbeelden, welke door een volmaakter 

intellect zijn voorgehouden. Dit is de grond van 

hun categorisch, harmonisch wezen, en dat die 

machtiger wil ons niet bedriegen wil, deduceert 

Descartes uit de existentie van God, die het be- 

be~ 

ginsel is, waaruit de volstrekte zekerheid kan afge- 

afge~ 

leid worden. Door het aannemen van Gods bestaan 

alleen, kunnen wij de waarde onzer heldere oor- 

oor~ 

delen aangaande de essenties vaststellen en over- 

over~ 

gaan van de kennis der essenties tot de bevestiging 

der existenties. Het is dus uit het wezen van God, 

dat de evidentie alle kracht put. 

Ook bij de Groot vinden wij de de weerspiegeling 

van een dergelijke gedachtengang, al staat zijn 

theorie meer rechtstreeks in verband met rechtskun- 

rechtskundige 

gevolgtrekkingen. Niettemin is de bemidde- 

bemidde~ 

lende strekking der psychologische instelling dui- 

duidelijk. 

Immers de Groot stond op de overgang van 

het metaphysische tot het rationalistische natuur- 

natuur~ 

recht, zijn definitie van het natuurrecht is een poging 

tot bemiddeling tussen de tegenover elkaar staande 

opvattingen der scholastieken o.a. Suarez en Vas- 

Vasquez. 

De Groot nu definieert het natuurrecht aldus: 

"lus „Ius naturale est dictamen rectae rationis indicans 

actui alicui ex ejus convenientia aut disconvenientia 

cum ipsa natura rationali ac sociali turpitudinem 

aut necessitatem moralem ac consequenter ab auc- 

auc~ 

tore Deo actum aut praecipi aut vetari." vetari.- (Het( na~ na- 

tuurrecht is een voorschrift van het goedgerichte 

inzicht, hetwelk bij een daad aanwijst, uit hoofde 

40

van de overeenstemming dezer daad of harer af- 

af~ 

wijking met de redelijke of maatschappelijke natuur, 

dat zij behept is met een redelijke verworpenheid 

of belast met een zedelijke noodzakelijkheid en dat 

dien ten gevolge bij God een dergelijke daad ge- 

ge~ 

boden of verboden is.) 

De poging om tussen de lex indicativa en de 

lex praeceptiva een overbrugging te slaan, is duide- 

duide~ 

lijk waar te nemen. Aan de vooravond der defini- 

defini~ 

tieve breuk tussen de functies der ziel —- 

verstand 

en wil —- 

die tot hiertoe in een vaste eenheid de 

geest der middeleeuwen gebonden hield, geeft zij 

ons de graad der spanning aan waaruit de scheu- 

scheu~ 

ring ontstond. De Groots definitie is een geniale 

poging om de maatschappij te redden uit een twee- 

twee~ 

strijdigheid, die de fataalste gevolgen zowel op 

sociaal als op psychologisch gebied zou hebben. 

Zulk een poging ligt heel en al in de lijn van 

de Groots oecumenisch streven en is in nauwe over- 

over~ 

eenstemming met het ontworpen voikenrecht, volkenrecht, het- 


welk doordesemd moest zijn met de beginselen van 

het natuurrecht, zoals dit door de christelijke tra- 

tra~ 

ditie was voorgehouden. 

De Groot verankerde het recht in de „appetitus "appetitus 

socialis". socialist'. De maatschappelijke natuur van dit recht 

vloeide voort uit het goedgerichte inzicht in hare 

afhankelijkheid van de goddelijke wil. Aldus wijst 

hij, in de dagen waar de religieuze en politieke ge- 

ge~ 

bondenheid van het Westen verloren ging, een 

nieuwe grondslag aan, waarop de vroegere eenheid 

onder de volkeren herkeld hersteld moest worden. De 

rechtsidee wordt aldus bij de Groot de objectieve 

macht, waarin het sociaal en politiek geloofbare 

zich belichamen en de rechtszin wordt de hoofd- 

hoofd~ 

deugd der europese samenleving. De vaststelling 

der rechtsbeginselen, waardoor een nieuwe gebon- 

gebon~ 

41

denheid kon verzekerd worden, werd het program- 

program~ 

ma van het nieuwe volkenrecht. 

Al was deze poging, bij gebrek aan rechterlijk 

algemeen geldend gezag, reeds in de kiem aange- 

aange~ 

tast, toch had zij dit voordeel, dat zij een nieuwe 

levensnorm voorspiegelde, een levensnorm waarin 

het dreigend louter individualistisch beginsel tijde- 

tijde~ 

lijk op de achtergrond werd gedreven. Zij verhief 

boven het overspannen individualistisch gevoel het 

begrip van een feitelijke sociale gebondenheid, 

welke heilzaam moest werken op de verkruimelende 

strevingen, waarin de beste krachten dreigden te 

verzanden. Zij hield bovendien vast aan een chris- 

chris~ 

telijke opvatting van het leven en van den mens, 

die steeds het hoofdmotief aller strevingen bleef. 

Het recht werd nooit recht an sich, maar bleef 

mensenrecht. 

Trouwens men dient niet uit het oog te te verliezen, 

dat het fundamentele gebrek aan algemeen rech- 

rech~ 

terlijk gezag in internationale rechtskwesties niet 

zo pijnlijk opviel als heden ten dage, omdat de 

volkerenpsyche geboeid en gebonden was door de 

huldiging der helden-idee. helden~idee. 

Deze idee was wellicht 

de werkelijkste macht geweest waaruit en waardoor 

de nationale idee vorm had geput en daarenboven 

lag in de begrensdheid der nieuw gevormde staat- 

staat~ 

kundige eenheden en in hun betrekkelijk autarkisch 

bestaan de mogelijkheid der aanvankelijke vaste 

gebondenheid. Later bij een sterkere symbiotische 

verknoping van het leven der volkeren, zou het 

zwaartepunt weer verplaatst worden en de mach- 

mach~ 

tigste werking van het recht gezocht worden in de 

opbloei en de ontwikkeling van het internationaal 

privaatrecht, waarin de opvatting van de rechten 

van den mens als zodanig gewaarborgd zouden 

worden. Trouwens men ziet al vroeg de kiemen 

42

van dit personenrecht opbloeien en het is juist uit 

de overspannen gebondenheid van het nieuwe 

staatsbegrip, dat zij geboren werden. Hoe dit ook 

zij, in beide gevallen gaat het om de rechten der 

persoonlijkheid, of van een groter lichaam dat de 

mensen omvat -— een Leviathan -— of van het in- 

in~ 

dividu, dat met opslurping in de algemeenheid be- 

be~ 

dreigd wordt. En aldus ontstaat telkens als ideaal, 

het beeld 6f Of van de natuurstaat 6f Of van den her- 

her~ 

boren Adam, edelste vertegenwoordiger van na- 

na~ 

tuurtoestand of van natuurrecht. Doch wie scherp 

toekijkt, ziet dat er van lieverlede een derde kracht 

in het spel gebracht wordt, een kracht die preten- 

preten~ 

deert het heersend dualisme tussen verstand en wil 

op te lossen, een nieuwe toestand, die als ziele- 

ziele~ 

functie wordt aanvaard en een afhankelijk alom- 

alom~ 

vattend gebied krijgt: het gevoel. Het hart, de bil- 

bil~ 

lijkheid, het algemeen gevoel, de redelijkheid wordt 

ten slotte de beslissende factor, aan wie de rechter- 

rechter~ 

lijke functie overgedragen wordt. De kiemen dezer 

nieuwe, opkomende levensopvatting liggen voor het 

grijpen bij de denkers en schrijvers der zestiende 

en zeventiende eeuw. Een scherpe aftekening der 

daardoor ontstane tegenstelling vindt men bij voor- 

voor~ 

keur en het duidelijkst dUidelijkst bij degenen, die de drie 

elementen verstand, wil en gevoel tegenover elkaar 

hebben weten te stellen; in de wijsbegeerte, de ver- 

ver~ 

tegenwoordigers der sensualistische school en in de 

letterkunde o.a. 1VIilton, Milton, de Groot en Vondel, naar- 

naar~ 

mate zij aan het gevoel —- 

in het aller treurspelen 

treurspel -— min of meer een dominerende plaats 

inruimen. en. Vondel echter zal deze psychologische 

tegenstelling tot dramatische hoogte accentueren 

in zijn drama Jephta. Wij komen er later op terug. 

De wetenschap bepaalt zich echter niet tot het 

beschouwen van het rechtsbewustzijn in zijn sta- sta~ 

13 43

tische of dynamische gedaante, zij beschouwt het 

met niet minder nauwgezetheid in zijn empirische 

verwerkelijking. Immers uit de wankelbaarheid en 

de verscheidenheid van het rechtsbewustzijn der 

afzonderlijke individuen, uit de veelvuldigheid der 

persoonlijke elementen, die de inhoud en de kleur 

van het rechtsoordeel bepalen, en uit het feit dat 

velen, in sommige opzichten, onverschillig zijn voor 

rechtsoverwegingen, volgt de noodzakelijkheid van 

uitwendig, regelend gezag. 

De natuur en de werking van dit gezag zijn van 

beslissende, rechterlijké rechterlijke aard. De functie en het 

doel van het gezag zijn te beslissen in twijfel en 

twist, alle krakelen vlak te strijken, ruim baan te 

maken voor het opdringende leven, stremmende 

verwarring van het sociale levensproces te voor- 

voor~ 

komen. Alle gezag is uit deze noodzakelijkheid. 

Zijn eenheid en werking berusten op een impera~ impera- 

tivus categoricus van het zuivere en practische in~ in- 

zicht. 

Doch de eenheid van het rechtsbewustzijn ver~ ver- 

werkt een dualisme van zuiver of innerlijk gezag, 

en van een positief gezag, dat het wettelijk recht 

zelfs tegen het rechtsbewustzijn in handhaaft. 

Indien het waar is, dat de geschiedenis der 

staatsinstellingen en en van 'het staatsrecht de ge~ ge- 

schiedenis is van het streven om onder uiteen~ uiteen- 

lopende omstandigheden de overheid zō zódanig te 

organiseren, dat de inhoud van het door haar be- 

be~ 

volene zoveel mogelijk gedekt wordt door het in- 

in~ 

wendige gezag van het rechtsbewustzijn, dan is 

het dUidelijk, duidelijk., dat de verwerkelijking van het rechts~ rechts- 

bewustzijn vaak een compromis met de absolute 

wenselijkheid insluit. Immers tegenstrijdigheid van 

rechtsverwerkelijking is niet duldbaar in de staat. 

Aldus is het positieve gezag, ondanks zijn betrek- 

betrek~ 

44

kelijkheid, een postulaat der practische rede, dat 

een noodzakelijkheidskarakter draagt en in de na- 

natura 

rerum ligt. En dit is voor velen de onbegrijpe- 

onbegrijpelijke 

wet van het leven, dat het het rechtsbewustzijn, 

dat gericht is op de verwezenlijking van het abso- 

absoluut 

wenselijke, in zekere gevallen heeft te buigen 

voor het noodlot en het het betrekkelijke, bereikbare 

dient te aanvaarden, met al de compromissen waartoe 

de contingente toevalligheid der gebeurlijkheid 

waar- 

het dwingt. 

De rechtsordening is een verwerkelijking, die 

niet bij toverslag de mensen en de toestanden ver- 

verandert, 

maar langzamerhand het essentiële bewust- 

bewustzijn 

der volken en der personen doordesemt met de 

waarheid van rijpgeworden weten. 

Daarom is het noodzakelijk, wil men in zekere ge- 

gevallen 

een rechtsorde scheppen, dat men rekening 

houdt met het mogelijke en dat men zich neerlegt 

bij wat de tijd in zich draagt. Dit is geen prijsgeven 

zijner heiligste overtuiging, geen vervallen in ge- 

gevaar 

van casuïstiek, maar slechts afzien van een 

radicalisme, dat uitloopt op een negatie der werke- 

werkelijkheid 

van het leven. Immers, bij de verwerkelij- 

verwerkelijking 

van het rechtsbewustzijn, heeft men te doen 

met een handelen in een werkelijkheid en door on- 

onvolmaakte 

mensen, vooral met een beslissing over 

een samenstrengeling van factoren, waarvan de 

grond en het ontstaan ons vaak ontgaan of slechts 

ten dele kunnen gevat worden. Daarbij komt nog 

de dwingende natuur van de voorbijvliegende voorbIjvliegende tijd 

en de noodzaak om een vlot verloop en een soepele 

oplossing der moeilijkheden voorhanden te hebben. 

Alle factoren, die ons nopen tot voorzichtigheid en 

gematigdheid in de beoordeling der tegenoverge- 

tegenovergestelde 

belangen. 

Uit deze dwingende feitelijkheid heeft de juridi- 

45

sche wetenschap 1) de volgende compromisfactoren 

bij de empirische verwerkelijking van het rechtsbe- 

rechtsbe~ 

wustzijn gededuceerd: 

1) 1 ) De noodzakelijkheid van onderschikking aan 

de groep, welker kracht nodig is om de verwerke- 

verwerke~ 

lijking het volmaakst te bevorderen. 

Dit is een evidente waarheid, die in de natuur 

van het leven ligt. Buiten dit beginsel is geen sociale 

orde denkbaar. Deze waarheid, eenmaal aanvaard, 

impliceert de noodzakelijkheid om het door de 

meerderheid genomen besluit te eerbiedigen en het 

zo dicht mogelijk bij de verwerkelijking te brengen. 

2) De aanvaarding van de weerstand der heer- 

heer~ 

sende rechtsopvattingen. Het oordeel, welks eisen 

in concreto door gezagsorganen moeten worden 

verwezenlijkt, heeft wel degelijk rekening te hou- 

hou~ 

den met de mogelijkheden van verwerkelijking, die 

de samenleving biedt. Aldus wordt het individu 

genoodzaakt te streven niet naar volkomen, maar 

naar zo volledig mogelijeke mogelijke verwerkelijking zijner 

idealen. En elk rechtsideaal van enige ruimere 

strekking heeft zich deze beperking te laten wel- 

wel~ 

gevallen. Daarom wordt het rechtsideaal door de 

weerstanden der feitelijkheid genoopt zich voor de 

verwerh~ijking 

verwerke!ijking in in bizondere vorm te kleden en 

meer concrete, con~rete, relatieve vormen te aanvaarden, die 

kans hebben op verwezenlijking. Het doet tijdelijke 

concessies aan het bestaande en aanvaardt in zekere 

zin een compromis. Dit doet zich b.v. duidelijk voor 

wanneer men zich verenigt met groepen, die die yen-, ver~ 

wante idealen koesteren om een essentieel belang 

te verdedigen. Het relatieve karakter van het com- 

com~ 

promis treedt hier duidelijk naar voren. 

1) Mr J. J. Boasson, Het Rechtsbewustzijn. - Deze ziens 

1) Mr J. J. Boasson, Het Rechtsbewustzijn. — Deze zienswijze 

is om haar grote helderheid door mij ten fen dele gevolgd 

of overgenomen. 

46

3) De noodzakelijkheid van eenstemmigheid on- 

on~ 

der de leden in de strijdende groep, ten bate ener 

gewenste rechtsverwerkelijking. 

. 

4) De noodzakelijkheid om de formule te vinden, 

die buiten de strijdende groep de numeriek en 

gradueel minste tegenstand zal ontmoeten. 

Bovendien zijn er nog compromisfactoren, die 

besloten liggen in de bestuurs- bestuurs~ 

en juridisch tech- 

tech~ 

nische elementen element~n 

der verwerkelijking, zoals de 

aanpassing aan de bestaande rechtsorde en het 

voorzien in geldelijke en personele middelen tot 

uitvoering en handhaving, b.v. voor openbaarheid. 

De werkdadigheid der organen, die toch zeker een 

eerste eis is voor het tot daden schrijdend rechts- 

rechts~ 

bewustzijn, is daarvan afhankelijk en niet minder 

de zekerheid, waarop de belanghebbenden recht 

hebben. 

De belangrijke taak om de werking en de toe- 

toe~ 

passing van deze compromis-factoren, compromis~factoren, ter wille van 

een rechtmatige positivering, te regelen, is de taak 

der rechtswetenschap. Zij legt de grondnormen voor 

de slechting aller tegenstrijdigheden en als zodanig 

is zij imperatief voor de handelingen en de beoor- 

beoor~ 

delingen van den mens. Zij is richting gevend in 

het grote vraagstuk der beleving van de gerechtig- 

gerechtig~ 

heid, verhelderend en bevrijdend. Zij is onder de 

mensen de onmisbare kennis, die de orde en de 

harmonie in het tijdelijke verzekert. 

Men kan nu de vraag opwerpen of de maat- 

maat~ 

schappelijke ordening meer uit positief recht dan 

uit natuurrechtelijke kracht voortkomt. Wij menen 

dat samenstrengelinvvan samenstrengeling ",van feitelijkheid en ideaal 

niet te ontkennen valt, evenmin als het zegel en zijn 

afdruk in de stof van elkander kunnen worden ge- 

ge~ 

scheiden in de vormgevende daad der instempeling. 

De verwerkelijkingswaarde dezerpositivering gaat 

47

uit van een denknoodzakelijkheid, die de eenheicl eenheid! 

der tegendelen veronderstelt, en berust op het pos- 

postulaat 

der ratio sufficiens of der practische rede. 

De overtuigende kracht van dit postulaat geldt 

vooral bij een volk dat een bizondere aanleg ver- 

vertoont 

voor rustige objectieve overwegingen, behoef- 

behoefte 

heeft aan geestelijke vastigheid, hetwelk tevens 

beschikt over scherp onderscheidingsvermogen en 

sterk individualistisch gevoel, dat _de regeling van 

onderlinge verhoudingen tot krachtige eis maakt. 

Uit het leven dezer eigenschappen groeit de min 

of meerdere geschiktheid van een yolk volk tot rechts- 

rechtsvorming. 

Dit was het geval met de romeinen, de 

israëlieten, de engelsen en ook de nederlanders in 

het bizonder tijdens de zeventiende eeuw. Wellicht 

is het om deze bizondere eigenschappen, dat. Des- 

Descartes 

zich gaarne ophield in Nederland, als in het 

land waar de goede politieke ordening het meest 

de rustige overweging der grote levensproblemen 

bevorderde. 

Zulk een belangstelling voor de rechtsvorming 

wordt te meer afgedwongen, waar zich een scherpe 

splitsing gaat vormen tussen het met dwang opge- 

opgelegde 

overheidsrecht en de niet positief rechtelijke 

rechtsoverwegingen. Dan ontstaat de behoefte het 

rechtsstelsel grondig te leren kennen, te bestuderen 

en in zijn toepassing op concrete belangen na te 

gaan. Door zulk een belangstelling was de geest 

der Nederlanden in de zestiende en vooral in de 

zeventiende eeuw beheerst. 

Vondels leven en werk is de zuivere w-eerspiege- 

weerspiegeling 

dezer alomvattende belangstelling. Zijn leven 

en werken waren de positivering van zijn rechts- 

rechtsidealen 

en om bij te dragen tot de grootst mogelijke 

verwerkelijking is is hij ook de enige weg gegaan, 

die niet tot ontgoocheling leidt, maar het beste on- 

48

zer idealen tot rijke vrucht laat rijpen. Vooraleer 

wij overgaan tot het beschouwen der subjectieve 

verwezenlijking van Vondels rechtsbewustzijn en 

de inwerking der hierboven aangeduide factoren 

nader bepalen, dienen wij nog enkele belangrijke 

begrippen te omschrijven en hun werkingsgebied 

vast te stellen, op historisch gebied. 

49

IV 

RECHT EN WET 

In het eerste hoofdstuk hebben wij er op gewezen 

hoe de godsidee de begrippen wet en recht insluit. 

Het is een begripsnoodzakelijkheid. De geschiede- 

geschiede~ 

nis komt deze opvatting bevestigen. Eerst wanneer 

het individualisme overheerst, vindt men de sporen 

van een rechtsphilosophie, die zich vrij tracht te 

maken van algemeen geldende natuurwettelijkheid 

en den mens gaat beschouwen als een rechtssub- 

rechtssub~ 

ject los van de universele of van de gemeenschapsordening.. 

Uit het feit echter dat de mens in vorige 

gemeenschaps~ 

tijdperken als onderdeel . ener objectief gedachte 

ordening opgevat werd, volgt dat recht en zedelijke 

ordening niet van elkander te scheiden waren. In 

deze gedachtengang wordt de wet of het recht niet 

opgevat als dwang maar als een zedelijke verplich- 

verplich~ 

ting, die geldt voor wezens bezield met vrije wil. 

Het is een rationis ordinatio, een gevolg van het 

inzicht, waardoor de wil bewogen wordt tot een 

doen of tot een nalaten., 

.. 

De natuurwet heeft dus een rechtskarakter. Gierke 

bevestigt deze waarheid wanneer hij schrijft: „Und "Und 

doch war ja die gesammte naturrechtliche Auf- 

Auf~ 

fassung ihrem kern nach eine juristische und zwar 

eine recht einseitig juristische Konstruktion von 

Gesellschaft und Staat" (Althusius VIII). 

Dien ten gevolge is de godsdienstigheid zoals alle 

menselijke verhouding bepaald door rechtsnormen, 

welke uit de recta ratio vloeien. Deze mening is 

gestaafd door de geschiedenis. Reeds de grieken 

hebben op dit verband gewezen») gewezen. 1) 

Heraklites 

50 

1) H. Rammen, Rommen, Die ewige Wiederkehr des Naturrechts.

.v. zegt dat de menselijke wet slechts een poging 

is om de goddelijke wet te te verwerkelijken. Hippias 

leert dat de ongeschreven wetten eeuwig en on- 

on~ 

veranderlijk zijn. Het metaphysische natuurrecht 

van Plato en het meer realistische van Aristoteles 

zijn de hoogtepunten der theorie, theorie. die het streven 

naar het goede in de staat huldigen en een godde- 

godde~ 

lijke oorsprong. , aan het recht toekennen. Ook de 

Stoa huldigt de eeuwige wet als bron der ordening 

en richt het beeld op van den wijze, wiens streven 

het is zijn leven in overeenstemming te brengen met 

deze ordening. Cicero leert ons dat de recta ratio 

uit God is, en dit doen na hem al al de de romeinse 

juristen, juristen; op de achtergrond hunner opvatting van 

het natuurrecht schemert steeds de ideaalstaat der 

gouden eeuw. In zijn vierde ecloge getuigt Ver- 

Ver~ 

gilius hoe sterk de idee van deze ideale natuurstaat 

in de gespannen gemoederen heerste en de dromen 

van Augustus' eeuw vervulde. De norm „Deus "Deus est 

colendus" is door allen opgevat als een rechtsnorm 

en ook het „honeste "honeste vivere", dat synoniem is van 

"juste „juste vivere". Het geloof wortelt in de rechtvaardigheid, 

is met haar saamgestrengeld, omdat het 

rechtvaar~ 

digheid. 

een inzicht is in de rechtsverhouding, rechtsverhouding. die het leven 

beheerst. Vondels kenspreuk „Justus "J ex fide vivit" 

is de verklanking van dit beginsel. 

Aangaande de stelling van Augustinus en Tho- 

Tho~ 

mas is geen twijfel mogelijk. Augustinus' De Ordine 

is de monumentale bevestiging dezer opvatting en 

Thomas' subordinatie der lex humana aan de lex 

divina en aan de lex aeterna vormt de kern zijner 

rechtsopvattingen. En na hen stelt ook Dante zich 

op een zelfde standpunt. Bij hem is het recht de 

objectieve norm, die de de natuurlijke voorschriften 

van het geweten beheerst, beheerst. en de geboden van Oud 

en Nieuw Testament omspant. In „De "De monarchia" 

51

geeft Dante twee definities van het recht en wel 

van het recht als natuurrecht en als metaphysisch 

recht. Over het natuurrecht schrijft Dante dat 

het is: „quaedam "quaedam rectitudo sive regula reguIa hinc inde 

abjiciens-. abjiciens". Dit recht is dus volgens hem richting 

gevend. En hij beklemtoont de gerechtigheid aldus: 

„Ius "lus est realis et et personalis hominis ad hominem 

proportio, proportio. quae servata hominum servat societatem 

et corrupta corrumpit". Het zedelijk element, element. dat 

in de rechtsverhouding opgesloten ligt, ligt. wordt aldus 

in nauw verband met de positieve wet gebracht. 

Over de goddelijke oorsprong van het recht zegt 

Dante. Dante, dat zoals alle goed, goed. dat zich in de dingen 

bevindt, bevindt. een deel is van het éne goed, goed. dus van 

God, God. aldus ook het recht, hetwelk een goed is, is. zijn 

wezen in de Godheid vindt. „Ius "lus in rebus nihil 

est aliud quam similitudo divinae voluntatis, voluntatis; unde 

fit quod quidquid divinae voluntati est .consonum, ,consonum. 

jus ipsum sit.- sit." Veel elementen zijn in deze definitie 

verwerkt, belangrijk voor ons betoog is het feit, feit. 

dat Dante zegt dat het recht een overeenstemming 

met de goddelijke wil is. Beide definities van het 

recht, de natuurrechtelijke en de de metaphysische, 

metaphysische. 

vullen aldus elkander aan. Dante bevestigt deze 

mening in de Divina Commedia waar hij (Par. XIX. 

v. 88) dicht: "Cotanto „Cotanto è giusto quanto a lei con- 

con~ 

suona." 

Op het spoor van deze grote leermeesters huldi- 

huldi~ 

gen de middeleeuwen dit standpunt. De wet, wet. op- 

op~ 

gevat als universele norm van handelen, handelen. is niet 

bepaald tot de rechtsnormen, rechtsnormen. die het individuele 

leven of het bestuur van een of ander rijk betreffen. 

Zij omvat alle denkbare activiteiten, activiteiten. zowel godde- 

godde~ 

lijke als menselijke, menselijke. en ligt vanzelfsprekend in de 

natuur van het leven. De wet opgevat als louter 

bevel, als dwang, is geen middeleeuws, doch een 

52

modern begrip. De middeleeuwen hebben —- 

in na- 

na~ 

volging der oudheid --- 

een juridische opvatting 

van het leven en het katholicisme, met zijn wette- 

wette~ 

lijke structuur; zijn canoniek recht drukt deze 

juridische opvatting zowel in in de ethiek als in de 

politiek af. 

In de dageraad van het renaissancistische tijd- 

tijd~ 

perk zien wij dezelfde juridische structuur in het 

maatschappelijke leven doordringen en wel bij mid- 

mid~ 

del der contracttheorie, die slechts ontstaan en zich 

ontwikkelen kan tegen de religieuze achtergrond 

van het natuurrecht. Tijdens de vroege middel- 

middel~ 

eeuwen had het feodalisme, de positieve levens- 

levens~ 

regeling dier dagen, die grondslag in in de maatschap- 

maatschap~ 

pelijke verhoudingen ingedrukt. De verplichtingen 

van leenheer en leenman waren wederkerig vastge- 

vastge~ 

legd en werden gestaafd door de eed of wortelden 

in de bindingsmacht van het Doopsel, dat allen 

verenigde tot een volk, onderworpen aan dezelfde 

goddelijke wil en aan hetzelfde goddelijke gebod. 

Later bij de Groot en ook bij Gentilis vinden wij 

de bevestiging van de zedelijke natuur van het 

recht. In De jure belli (I. cap. I. par. IX) zegt de 

Groot: "Er „Er is een derde opvatting van het recht, 

volgens dewelke het recht overeenstemt met de 

wet, in den meest uitgebreiden zin van het woord, 

nl. wanneer men onder wet verstaat een regel van 

zedelijk handelen, die tot het goede verplicht." Ter- 

Ter~ 

wijl Albericus Gentilis in zijn De jure belli (I. 9. 39) 

zegt: „Juris .. naturae est religio. Et itaque nec pa- 

pa~ 

trocinabitur jus istud expertibus ipsius." Er is een 

wet, die alle positieve wetten voorafgaat en belieerst, 

de natuurwet, die de godsdienst impliceert. 

be~ 

neerst, 

Daarom is in de staat zowel bij Locke als bij Gro- 

Gro~ 

tius de atheïst uitgesloten, omdat hij in God niet 

gelovende, nooit zijn eed zal kunnen houden, of 

53

door een eed gebonden zal kunnen zijn. 

Vondel zal van geen andere gronden uitgaan, 

wanneer hij het recht van de godsdienst betoogt. In 

het vierde boek der Bespiegelingen (v. 409 e.v.) en 

in het vijfde boek (v. 1949 e.v.) dicht Vondel: 

"Hoewel „Hoewel de godtsdienst wort gesterckt door kroon 

en roe 

Noch staet de reden niet alleen den godtsdienst toe 

Maar houdt den mensch hieraen, naer lyf en ziel 

verbonden 

Gelyck de Roomsche tong den godtsplicht heeft 

gevonden 

Uit kracht van 's menschen bant, en een verbintenis 

Die by 't opmerckend hart niet wydt te zoecken is... 

Waer Godt gelochent wort, is is burgerrecht noch 

orden 

Zoo dryft de weerelt, daer de godtsdienst zinckt, 

in 't wilt 

Gelyck een roerloos schip, geen toom van wetten 

stilt 

Den dreigenden tiran, noch oploop der rebellen 

Een wilde zee gelyck ......" 

54

v 

V 

NATUURRECHT EN NATUURTOESTAND 

De mens heeft een aangeboren begrip van recht en 

onrecht. Dit recht berust niet op de willekeur van 

een wetgever, noch op de macht van een massa, 

maar op de natuur zelf van het leven. „Non "Non scripta 

sed nata lex.- lex." De wet is aldus een gevolg der recta 

ratio en heerst in volle gaafheid in de ideale na- 

na~ 

tuurtoestand van erfrechtvaardigheid. De paradijs- 

paradijs~ 

toestand is dien ten gevolge een symbool symhool geworden 

van de volmaakte maatschappij, van de civitas 

maxima. De status naturalis is hier tevens status 

civilis. In die zin kan Dante spreken van de hemel 

als van de stad waar Christus is is romein. 

Het is dan ook geen wonder dat dit symbool van 

hoogste rechtsverwerkelijking de geschiedenis der 

menselijke samenleving blijft beheersen. Verschijnt 

Adam in de Bijbel als de gelukkige bezitter van het 

ongestoorde Eden, voor den griek bewoont hij de 

elyseïsche elyseische velden met de goden en helden; voor den 

romein wordt hij de wijze, die boven het lot verheven, 

héven, te midden van het eeuwig wisselend univer; 

univer~' 

ver~ 

sum in zijn gemoed ongeschokt blijft door de loop 

der toevalligheid; voor den christen wordt de oude 

Adam van de oud-testamentische oud~testamentische 

paradijstoestand 

de nieuwe Adam Christus, die heersen zal in het 

nieuwe J Jerusalem, en op de voetstappen van den 

Heiland groeit het beeld van den herboren mens 

als heilige op in zijn volgelingen, terwijl in de chris- 

chris~ 

telijke levensopvatting de natura rerum doortrokken 

is van de al bezielende macht van den Logos. In 

hem is de wereldorde hersteld, verstand en wil zijn 

in volkomen harmonie met de finaliteit van alle 

leven. Want is volgens de Schrift de natuur in 

55

arensnood, zij is het ter wille van de uiteindelijke 

aanstaande bevrijding. Zo sterk domineert de 

Adam-conceptie Adam~conceptie de geschiedenis der mensheid, dat 

degene die de paradijstoestand loochenen, den 

mens voorstellen in de staat van verwildering en 

oorlog, in essentiële tegenstelling met de voorop- 

voorop~ 

gestelde staat van ideale gelukzaligheid. Hobbes, 

Machiavelli, Lucretius, en allen die de pessimisti- 

pessimisti~ 

sche opvatting des levens zijn toegedaan, zien den 

mens in de staat van verval, waartoe hem de zonde 

bracht. Tegenover den idealen mens stellen zij de 

rauwe werkelijkheid zijner verworpenheid. Het is 

de uitgedrevene uit het paradijs, belast met al de 

lasten der zonde en met de onmogelijkheid van ver- 

ver~ 

lossing. Daarna is het wederom de Adam-figuur, 

Adam~figuur, 

die verschijnt in de tekening van den mens, over- 

over~ 

geleverd aan de vernedering en de de heerlijkheid 

zijner tweeslachtige natuur tussen de verschrikking 

van onpeilbare eeuwigheden en het is telkens de 

waan van een ideaalstaat, die den mens opzweept 

in de revoluties waarin hij de bevrijding zijner ge- 

ge~ 

boeide natuur betracht. De mensheid is steeds die 

ene mens onder verschillende vermomming dolend 

naar het land der primitieve en uiteindelijke geluk- 

geluk~ 

zaligheid. Alle staatkundige systemen zijn slechts 

de opmars-programma's opmars~programma' s naar dit doel en alle revo- 

revo~ 

luties slechts de erkenning, dat men zich in de 

opzet, de weg of de middelen vergist heeft. 

Bood de oudheid ons het beeld van Prometheus, 

Jason. Jason, Oedipus of Odysseus, de de middeleeuwen 

symboliseerden .'s s mensen verscheurdheid in de tra- 

tra~ 

gische Faust~gestalte. 

Faust-gestalte. In deze gestalte zien wij het 

verwrongen beeld der primitieve harmonieuze le- 

le~ 

venseenheid van den christenmens, in tegenstrijdig- 

tegenstrijdig~ 

heid met de natuurlijke loop van het leven, wan- 

wan~ 

hopig en wanstaltig reiken naar de waanbeelden 

56

van bedriegend schijngeluk en bitter levensgenot. 

Wij zien hem, pogend de vastgestelde wetten van 

het leven te breken, zoekend naar een onmogelijke 

jeugd, door de lucht zwevend, of de ziel der stoffen 

ontledend om er het geheim van leven en macht 

te vinden om door het genot de innerlijke ver- 

ver~ 

scheurdheid te overbruggen. 

Vondel zal ons aan deze tragische gestalte her- 

her~ 

inneren en aan „de "de zee van traenen en van vergoten 

menschenbloet waarin zy zich verheugde-. 

verheugde". 

"Al „Al heeft de goutzucht lang en fel op 't gout gepast 

Het gout behielt zyn kleur, dat eeuwigh is en vast 

Oock drinckbaer door de kunst, die noch, in alle 

hoecken 

Niet rust, uit slechter stof, de ziel van 't gout te 

zoecken. 

Die maght van zielen moort en dompelt in een vloet 

En zee van traenen en vergoten menschenbloet. 

De duurzaemheit van 't gout behoudt nochtans 

haer waerde, 

En wyst op d'eeuwigheit van Godt, die nooit 

veraerde, 

Maer schepper blyft van 't gout. De stoffescheider 

raest 

Die leven, tyt en stof om 't 't gout in in roock verblaest 

En waent het gouden vlies, in 't 't grimmen van de 

draecken 

Door hulp der tooverkunste en haere min, te 

schaecken." schaecken.- 

(Besp. 111. III. v. 575-586) 

Hoe kwam het dat de aanvankelijke tegenstelling 

tussen de zielefuncties steeds toenam om ten slotte 

te eindigen met de breuk der eenheid, die zolang 

de maatschappij in vaste gebondenheid had be- be~ 

57

waard? De geestelijke oorzaken liggen verborgen in 

de menselijke natuur zelve en in de loop der vroeg- 

vroeg~ 

ste eeuwen kon men reeds de sporen der steeds 

dreigende vijandschap vinden. Historisch, doemen 

zij op met het eerste denken over natuur en leven, 

voor zover wij kunnen nagaan, eerst bij de grieken, 

daarna in hevige mate bij de alexandrijnen en ten 

slotte via de arabische wijsbegeerte in de late mid- 

mid~ 

deleeuwen, waar de tegenstelling met de toenemen- 

toenemen~ 

de groei der maatschappelijke welvaart zich het 

duidelijkst openbaart in de gezagstheorieën dier 

eeuwen. Aldus verliest het vraagstuk zijn meta- 

meta~ 

physieke belangrijkheid om met des te meer klem 

in positieve gezagsopvattingen te heersen. De stof- 

stof~ 

felijke groei der maatschappij maakt dat de concrete 

rechtsregelingen, die het dagelijkse gebeuren be- 

be~ 

heersen, het winnen van de natuurrechtelijke be- 

be~ 

schouwingen, welke al te speculatief bleken te zijn 

en slechts ten dele de de rechtsverwerkelijking be- 

be~ 

invloeden. Nieuwe groeperingen, onvermoede te- 

te~ 

genstellingen van plotseling opgekomen belangen 

en behoeften, die in onafwendbare levensverande- 

levensverande~ 

ringen wortelen en een dringende concrete bevre- 

bevre~ 

diging eisen, eisen. werken de feitelijke positieve regeling 

dagelijks in de hand. Het objekt van het recht secu- 

secu~ 

lariseert zich. De belangrijke verschuivingen welke 

de maatschappij langzamerhand ondergaat, ondergaat. hebben 

hunne weerspiegeling in de ideale beelding van 

gezagdrager en onderdaan. 

Niet de heilige is uitsluitend het model van den 

naar geluk strevenden mens. De feodaliteit kent 

den rechtvaardigen leenheer als den idealen drager 

van het gezag, waaraan de leenman onderworpen 

is. En na het opkomen van de derde stand, stand. met de 

opbloei der steden. steden, is het de goede, zorgvolle, alles 

goed goeci regelende huisvader, die deze rol overneemt. 

58

Zelfs de opvatting van de Godheid wordt door 

deze verschuivingen bcinvloed. beïnvloed. Eerst wordt God 

voorgehouden als de ideale leenheer: 

...... "Als „Als eigenaer en heer in 't 't eeuwigh eigendom 

Van al dat hier de mensch te leen ontfing van 

boven...- 

" 

(Besp. (Besp, IV. v. 677-678) 

Daarna ontmoeten wij Hem, als „vader, "vader, huis- 

huis~ 

vooght van 't huisgezin": 

"De „De werelt wort een groot en heerlyck huis 

geleecken 

Waerin men Godt in maght en wysheit uit ziet 

steecken 

Als vader, huisvooght, heer en hooft van 't huis~ 

gezin." 

En: 

"Het „Het ampt des huisvooghts is te letten op gewin 

En voordeel van het huis, en alle huisgenoten 

Te houden in hunn' plicht, de kleenen en de 

grooten. 

De kinders, meesterknecht en knaepen, 

d'oppermaeght, 

Slavinnen, en gezin, gelyck het hembehaegt. 

Te leiden naer zyn hant, op dat het alles drave 

Naer eenigh heilzaem endt: de middelen en have 

Verrycke in zegeninge, en aanwas, vee en vrucht 

Gedye, en al wat dient, gehoorzaeme aen de 

tucht ..." 

(Besp. III. lIl. v. 1237-1248) 

Verandert het beeld van den idealen gezags- 

gezags~ 

59

drager, het maatschappelijke symbool van veilig- 

veilig~ 

heid en rust, waar geluk geboden en verzekerd is, 

verandert eveneens. Was dit in in de de middeleeuwen 

het ridderlijk slot, later wordt het de veilig omwalde 

stad, met de rechtszekerheid welke zij in haar 

keuren en privilegiën aan den burger biedt. De 

steden groeien en naar het kader van graafschap- 

graafschap~ 

pen en hertogdommen dijen ze uit tot provinciale 

en nationale groeperi4gen, groeperÏlJgen, die op grond van ge- 

ge~ 

meenschappelijke belangen of of tradities recht op 

zelfstandigheid eisen en veroveren. Nieuwe continenten 

ten worden ontdekt en nieuwe belangencon- 

belangencon~ 

con~ 

fIicten flicten rijzen tussen de pas geboren naties. En 

meteen verschijnt een nieuwe mensheid ten tonele, 

het aards paradijs opent zich in in werkelijkheid voor 

den nieuwen Adam, die nu niet meer als het ideale 

beeld van den volmaakten mens, maar als het 

symbool aller mensen verschijnt. De zeeën scheiden 

niet langer meer deze ver van elkaar liggende 

provincies van het Eden, maar zijn de levende 

band, die alle volkeren tot eenheid verbindt. Doch 

wie zal beslissen over de verdeling van de rijke 

akker der zee, wie zal de doorslag geven bij de 

toewijzing der continenten? Als bestuurder der 

christelijke wereld, der christianitas, tracht de paus 

de stoffelijke stoHelijke belangen en rijkdommen aan de rede- 

rede~ 

lijke ordening te onderwerpen, hij ontwerpt een 

verdeling der zeeën en der „koloniën-. "koloniën". Maar de 

volkeren verwerpen deze ideële verdeling, die de 

christianitas uitbreidt tot een universalitas, en eisen 

op grond van een nieuw natuurrecht de vrijheid der 

zee. De zeevaarders zwermen uit en leggen de 

grondslag van een welvaart, die zich meer om de 

louter stoffelijke vooruitgang dan om de zedelijke 

opbloei der nieuwe landen bekommert. De machts- 

machts~ 

idee overvleugelt het rechtsbewustzijn..Het kunnen 

60

wordt tot hoofddeugd verheven en het welslagen 

van den op buit uitgeganen mens is de norm der 

zedelijkheid. Doch, in de botsing van zovele interes- 

interes~ 

sen is de mens niet langer meer een homini sacra 

res, maar de mens wordt een wolf voor zijn even- 

even~ 

naaste. Weldra staan burger en staat, bij het ver- 

ver~ 

dedigen hunner belangen, in strijd met elkander 

voor het behoud of de begrenzing van een ieders 

recht. De maatschappij ligt verscheurd en verknoeit 

hare mogelijkheden in innerlijke en uiterlijke twis- 

twis~ 

ten, die steeds groter afmetingen aannemen. In 

deze strijd om de macht wordt de godsdienst mis- 

mis~ 

bruikt tot verovering van posities of behoud van 

bezit, waarbij de eenheid en de gaafheid van het 

geloof willekeurig wordt opgeofferd. Ook de gods- 

gods~ 

dienst wordt als machtsmiddel van stoffelijke en 

louter wereldlijke belangen aangewend, op machia- 

machia~ 

vellistische wijze, om "genot „genot van baet en staet en 

aenzien" aenzien- (V. 1921), zegt Vondel. Aileen Alleen een 

dwingende absolute macht kon de ontstane verwar- 

verwar~ 

ring te boven komen. De staat werd de nieuwe 

schepper van recht, het wordt aldus een vesting, 

die de verwildering der buren in bedwang houdt, 

vrees inboezemt en het individu blindelings opof- 

opof~ 

fert aan de verzekering der veiligheid, rust en orde. 

Dit was de onafwendbare conclusie, waartoe de 

"vrede" „vrede- van Munster en de daar gehuldigde inter- 

inter~ 

nationale rechtsopvattingen moesten leiden. Tegen~ Tegen- 

over het systeem van een internationale politiek, 

dat steunde op het recht, werd geplaatst de idee 

van een evenwicht der machten, die de vrede moes- 

moes~ 

ten verzekeren door uitweging van krachten, dus 

door een bestendige mogelijkheid van oorlog. Het 

zedelijk beginsel werd opgeofferd en aan iedere 

staat het recht verzekerd de godsdienst in de door 

hem gewenste zin te hervormen. Het was de vesti- 

vesti~ 

61

ging der nieuwe ordening. Doch tegen deze mis- 

mis~ 

kenning van het christelijke rechtsbewustzijn, te- 

te~ 

kende Innocentius X op 26 November 1648 verzet 

aan en dit verzet was de stem der eeuwige waar- 

waar~ 

heid. De paus verwierp de beginselen van de 

Munsterse vrede en verklaarde: „niet "niet bestaand, 

ijdel, ongeldig, onrechtmatig en verwerpelijk, zon- 

zon~ 

der kracht en strekking, alle bepalingen in tegen- 

tegen~ 

spraak met de katholieke godsdienst, de eredienst, 

het pausdom en de kerkelijke: minderheden." Het 

was het einde van een tijdperk van eenheid en ge- 

ge~ 

bondenheid in een goddelijk natuurrecht. De breuk 

tussen hoger inzicht en de op voorspoed beluste 

volkerenwil was onherroepelijk. 11) 

) 

Van dit ogenblik af zijn alle uiteenlopende staat- 

staat~ 

kundige constructies slechts schakeringen tussen 

twee uitersten en alle staatstheorieën zijn terug te 

brengen tot systemen, die uitgaan ofwel van een 

louter verstandelijke conceptie, ofwel wortelen in 

de loutere machtswil der overheid. Doch hoe uit- 

uit~ 

eenlopend ook van aard deze diverse staatkundige 

constructies mogen wezen, in één ding zijn zij het 

eens, dat allen gelijkelijk aanspraak maken op het 

karakter van alleenzaligmakendheid. De moderne 

staat is aldus dogmatisch als geen ander in zijn 

wezen en kan slechts in dit categorisch dogmatisme 

zijn bestaansrecht rechtvaardigen. Het is zonne- 

zonne~ 

klaar dat hier alle grond van bestendigheid en 

zekerheid afwezig is. Uit het beginsel van even- 

even~ 

wicht kan slechts verandering en verandering door 

geweld ontstaan, tenzij er een onwankelbaar steun- 

steun~ 

punt gevonden wordt voor een supreme recht- 

recht~ 

spraak. De vraag waar het dus op aankomt, is of 

er een archimedisch punt te vinden is waar een 

62 

1) A. Mirabelli, Le Congrès de Wesfphalie. Westphalie.

verzoening der tegendelen mogelijk is. Of is het 

streven naar absolute rechtsverwerkelijking te ver- 

"er~ 

gelijken met het vergeefse zoeken van de weten- 

weten~ 

schap naar de laatste oorzakelijkheid in de wereld 

der stoffelijke verschijnselen? Is ook hier voor den 

mens de keten van oorzaak en gevolg eindeloos 

en zonder concrete uitkomst? Of anders geformu- 

geformu~ 

leerd: is er geen rechtvaardigheidsbelevenis van 

absoluut algemene waarde meer te vinden, die de 

mogelijkheid inhoudt om de toestand van natuur- 

natuur~ 

lijke erfrechtvaardigheid te herstellen en hem niet 

alleen te herstellen, maar ook voor allen zonder 

onderscheid toegankelijk te maken? Een rechts- 

rechts~ 

belevenis dus, die niet alleen de uiterlijkheid omvat, 

maar aanknoopt aan de universele ordening uit 

Gods wil. 

Waar deed zich de mogelijkheid van een derge- 

derge~ 

lijk herstel voor? Welk lichaam kon de bedoelde 

rechtsverwerkelijking verzekeren, welke middelen 

hadden de macht om uit te reiken en door te drin- 

drin~ 

gen tot de diepten van menselijke en goddelijke 

sferen? Slechts een orgaan dat aan al deze essen- 

essen~ 

tiële eisen beantwoordde, kon aanspraak maken op 

onvoorwaardelijke aansluiting en medewerking. Nu 

was onder al de organen, die daarvoor in aanmer- 

aanmer~ 

king kwamen, er maar één, die pretendeerde het 

Rijk Gods op Aarde áarde te belichamen. In dit orgaan 

leefde de bemiddelaar tussen tijdelijkheid en eeu- 

eeu~ 

wigheid, tussen mensheid en Godheid, niet als een 

louter historische herinnering of voorbeeld, maar 

als levend, constituerend leven. De toetreding tot 

de gemeenschap der heiligen en de de sacramentele 

eniging met den levenden Christus was de beves- 

beves~ 

tiging der opname in het Rijk Gods —- 

dat innerlijk 

en uiterlijk paradijs, waar Christus als Koning en 

Hersteller onbeperkt heerste. 

63

Wel mocht de Kerk door de staat —- 

in de 

tijdelijke orde -— teruggedrongen zijn, deze over- 

over~ 

winning was maar schijn en raakte de essentiële 

invloed der Kerk in haar wezen niet. Op afstand 

bleef de Kerk de toestand volkomen beheersen. 

Hare onzichtbare macht werd er des te duidelijker 

door. In haar toch groeide de mystieke eniging uit 

tot een sociale binding, waarvan de werkelijkheid 

niet overgeleverd was aan de wisseling der gebeur- 

gebeur~ 

lijkheden. Het objectief eeuwige wezen der waar- 

waar~ 

heid met al de subjectieve mogelijkheden van ont- 

ont~ 

wikkeling, bleef in de katholieke Kerk verzekerd. 

Bovendien bood de eredienst de mogelijkheid van 

een doorlopend rechtsherstel, dat volle bevrediging 

schonk aan het absolute rechtsbewustzijn. En ten 

slotte was het leven der Kerk een doorlopende on- 

on~ 

onderbroken opstanding van den verlosten mens in 

den alles vernieuwenden en Christus. Het leven der 

Kerk was een ononderbroken bruiloftsfeest in het 

hervonden paradijs, waar: 

"Christus „Christus 't hooft, ter tafel hier beneden 

Verstreckt bancket voor al zyn medeleden 

En schenkt den wyn zyns bloets...'' 

" 

Dit paradijs is: 

,:t „'t broothuis, 't welck de zielen sterckt en voedt 

Doch niet als man dat slechts den honger boet 

En 't lichaem spyst en voedt voor veertigh jaeren 

Maar zelf de ziel, genoodight te vergaeren eren . 

In 't Paradys, het rechte Kanaan 

Dat zwanger gaat van onbenevelt maen 

Om hoogh de spys der Godtgetrouwe Geesten 

Gevult met vreught, op onvermoeide feesten. 

Het Manne viel ten beste voor 't gemeen 

64

En 't 't of offerbroot ferbroot genieten groot en kleen 

En arm en ryck en koningen en slaven 

Godts outer biedt een iegelyck Godts gaven 

Het Manne gunde een iegelyck zyn deel 

En ieder nut van 't 't offer even veel." 

Hier wordt de tegenstelling: oorspronkelijk ab- 

ab~ 

solute natuurtoestand der erfrechtvaardigheid en 

relatieve natuurtoestand en religieus herstel, uit cit de 

zondeval. zondeval, opgeheven, daar de ongeschonden natuur- 

natuur~ 

wet hier nagestreefd en overwonnen wordt door 

een mystieke en sociale belevenis, waarin het su- 

su~ 

preme moment der hoogste rechtverwerkelijking 

het reële, ononderboken zijns-moment zijns~moment 

wordt. Het 

eucharistisch offer wordt aldus het categorische 

feit, dat tijdelijkheid en eeuwigheid in een nooit 

vervliedende werkelijkheid verbindt en aldus het 

herstel van de paradijstoestand insluit. Het bezit 

van het paradijs is niets anders dan het bezit der 

hejligmakende heiligmakende genade. 

Terecht dicht Vondel dus: 

"Hier „Hier bloeit de boom des levens dag aan dag 

Hier rust de ziel van 't 't ydle bejag. 

Hier wordt de tol der eere Godts betaald 

Gezoend de straf, op 's 's misdaads hals gehaald, 

Gedankt voor 't goed, door 't kruis ons 

aangestorven 

En al de kerk genade en heil verworven." 

Dat dit gezichtspunt geen algemene instemming 

vindt, is te wijten aan het feit, .dat velen geen be- 

be~ 

grip hebben van de sociale betekenis van Kerk, 

sacrament en eredienst. Toch is deze sociale be- 

be~ 

tekenis niet alleen attribuut der katholieke Kerk. 

65

Troeltsch heeft er reeds op gewezen, welke rol de 

sociale natuur der kerkgenootschappen in de loop 

der tijden vervulde en in het bizonder deed hij dit 

voor de doopsgezinde gemeenschappen. 1) De ver- 

ver~ 

houding dezer gemeenschappen tot de natuurwet, 

haar waardering van het sacramentele moment als 

sociaal motief, is van betekenis bij de beschouwing 

van Vondels zielegang. Het aanvaarden van het 

sociale moment in de eucharistische belevenis, als 

lid der katholieke Kerk, werd door deze houding 

der doopsgezinden zo niet voorbereid, dan toch 

veel makkelijker gemaakt. 

Troeltsch zegt hieromtrent het volgende: „Das "Das 

sittliche Naturgesetz erkannten auck aucn sie an, aber 

sie bekampften bekämpften dessen von den Kirchen angeno- 

angeno~ 

mene relative Fassung, den Kompromis des Natur- 

Natur~ 

gesetzes mit der Erbsfinde. Erbsünde. Sie verstanden es wie 

ihre mittelalterlichen Vorgänger Vorganger als absolutes Na- 

Na~ 

turgesetz des Urstandes, woraus dann auch ge- 

ge~ 

legentlich ahnlich ähnlich revolutionare revolutionäre Folgenungen ge- 

ge~ 

zogen wurden wie bei den Wiklifiten und Hussiten. 

Im allgemeinen aIlgemeinen freilich galt das Naturgesetz und 

das mit ihm identische Christusgesetz als in der 

Welt nicht durchffihrbar, durchführbar, daher die Welt als Statte Stätte 

des Teufels, des Leidens und Duldens bis zur 

Wiederkunft Christi, auf die sich die Frommen 

durch Scheidung von der Welt bereiteten... 

Ihr afisserlich aüsserlich erkennbares Wahrzeichen war die 

Spättaufe, Spattaufe, d.h. die Bildung der Gemeinden bloss 

aus Wiedergeborenen und freiwillig ihr zugehbri- 

zugehörigen, 

sowie die Verwerfung der Kindertaufe, d.h. 

die Bestreitung der Objektiven, die Massen von 

Hause aus einschliessenden und von ihrer ethischen 

- 1) E. Troeltsch, Die Soziallehren der christlichen Kirchen 

und Gruppen. 

66

Würdigkeit Wiirdigkeit inhabhangigen inhabhängigen universalen Heils- 

Heils~ 

anstalt. 

Ebenso trat als atisseres aüsseres Kennzeichen hervor die 

Forderung der Gemeinde zucht und des Gemeins- 

Gemeins~ 

bannes, die sich vor allem an die Forderung der 

Reinheit der Abendmahlsgemeinde anschloss. Da~ Da- 

mit war dann auch die Auffassung des Abend- 

Abend~ 

mahles als einer Gemeinde und Bekentnisfeier 

verbunden und der Gegensatz gegen gs die kirchliche 

Abendmahlslehre. So wurden Sie mit den "Sakra~ „Sakramentierern- 

zusammengeworfen. Ihr wirckliches 

mentierem" 

und eigentliches Wesen aber war die Heiligkeits- 

Heiligkeits~ 

gemeinde im Sinne der Bergpredigt und im Sinne 

der Freiwilligheitsgemeinde gereifter Christen, die 

Zurückhaltung Zuriickhaltung von Staat, Amt, Recht, Gewalt, Eid, 

Krieg, Blut und Todestrafe, Todestrafe. die stille Dulding des 

Leidens und Unrechtes als des Kreuzes Christi; 

die enge soziale Verbundenheit del' der Glieder...- 

" 

Of de mening van Troeltsch, dat de opvatting 

van het Avondmaal bij de doopsgezinden —- 

wat 

het sociale effect van het sacrament betreft, juist 

is of niet —- 

laten wij in in het het midden. Belangrijk 

voor ons betoog is het feit dat Troeltsch erkent, 

dat dit wel het geval was bij de de doopsgezinden. 

Wellicht was dit de enige kracht, welke zij aan 

het Avondmaal toekenden, doch dit sluit niet uit, 

dat dit sociale effect bij de de katholieken gepaard 

ging met de sacramentele werking. Het is het ken- 

ken~ 

merk der waarheid, dat zij niet eenzijdig is, maar 

alle aspecten van het mysterie samenvat en be- 

be~ 

lichaamt, in ons geval dus evengoed het sociale 

element als het mystieke samenvoegt. Tussen het 

„absolute "absolute Naturgesetz des Urzustandes" der 

doopsgezinde opvatting en de zogenaamde relatieve 

„von "van den Kirchen angenommene Fassung'', Fassung", die 

Vondel later aanneemt, ligt de hele lijn van een 

67

zielkundige ontwikkeling, die bepaald werd door,: 

de opbloei van Vondels aanvankelijke rechtszin tc4' tot: 

helder, scherp rechtsbewustzijn. Immers alleen de 

overtuiging dat de Moederkerk in hare uitwendige 

en inwendige organisatie, in hare wetgeving vooral, 

die de essentiële 'gronden van het leven tot in de 

kleinste bizonderheden bleef beheersen, de absolute 

verwerkelijking der gerechtigheid kon verzekeren, 

heeft wellicht Vondel de rug doen toekeren aan alle 

lichamen en systemen, die deze rechtsverwerkelij- 

rechtsverwerkeIij~ 

king slechts ten dele tot stand konden brengen. 

Trouwens had hij al vroeg geleerd in hoeverre een 

Kerk in de rechtsverwerkelijking kon betrokken 

zijn, toen de „Dordtsche "Dordtsche Santen" Oldenbarneveldt 

en de aloude vrijheid om hals brachten. Ook van 

dit vonnis moest een beroep bij een hogere en waar- 

waar~ 

devollere instantie mogelijk zijn. Het mag boven- 

boven~ 

dien meer dan waarschijnlijk worden geacht, dat 

reeds vroeger Vondels aangeboren rechtszin zich 

zeer in het nauw voelde bij een belijdenis, welke 

te midden van het opfleurende Amsterdamse leven 

een actieve deelname aan de rechtsbelevenis en 

staatkundige ontwikkeling van de hand wees. 

Vondels rechtszin en rechtsgevoel hoorden in de 

beperkte levenskring van het sektewezen niet thuis. 

Alleen een universele levensbeschouwing, welke ten 

volle alle levensverschijnselen aandurfde en harmo- 

harmo~ 

nisch regelen kon, was in overeenstemming met zijn 

karakter en met de roep zijner ziel. 

68

VI 

SEKTE EN KERK 

GELOOF EN GELOOFBAARHEID 

RECHT EN DOGMA 

Tot goed begrip der reacties van Vondels leven 

op de gebeurtenissen en op de denkbeelden van zijn 

tijd, ook om zijn wisselende houding tegenover 

kerkgemeenschappen en hun belijdenissen beter te 

vatten, dienen wij enkele essentiële standpunten te 

definiëren en hun actieradius vast te stellen. 

Het sektewezen is een belangrijk sociaal ver~ ver- 

schijnsel, waarin de beperkte anti~universalistische 

anti-universalistische 

religieuze opvatting van een separatistische groe- 

groe~ 

pering zich manifesteert. De sekte is in haar wezen 

absoluut individualistisch. Zij ziet af van de ver~ ver- 

wezenlijking van het rijk Gods in de tijdelijke orde, 

ziet de verwezenlijking van dit rijk als eschatolo~ eschatolo- 

gisch, d.w.z. slechts bereikbaar in het hiernamaals, 

of door de terugkomst van den Christus op het 

einde der tijden. Daarom sluit de sekte geen comp. 

... 

promis met de wereld, die voor haar de plaats is 

van zonde, lijden en geduld. In zoverre is de hou~ hou- 

ding der sekte radicaal,· hare strekking pessimistisch. 

De Kerk daarentegen streeft de verwezenlijking 

pessimis- 

van Gods rijk op aarde uitdrukkelijk Uitdrukkelijk na. Haar houding 

is conciliant en optimistisch. De Kerk neemt 

het leven aan en stelt de mogelijkheid voorop om 

hou- 

de geopenbaarde waarheid over de wereld te ver- 

verkondigen, 

de mensen objectieve 

godsdienstige 

waarden voor te houden en door de objectieve be- 

be~ 

veiliging der waarheid de mensheid op te voeren 

tot een absoluut gewenst doel. 

Troeltsch zegt hieromtrent zeer terecht, dat de 

69

ontwikkeling der christelijke gedachte, uit hoofde) 

van haar universele heilsroeping deze kerkse vorm' 

moest aannemen. Het kon niet anders of de Kerk 

moest zich onafhankelijk maken van de subjectieve 

strevingen der gelovigen en deze gezamenlijk rich- 

rich~ 

ten op een objectief bezit van religieuze waarden 

en krachten, die verborgen lagen in de overgelever~ 

overgelever- 

de leer van Christus en in de alles doordringende 

volmakende leiding der gelovigen. Aan deze objec~ objec- 

tieve grondslag was het te danken, dat steeds 

nieuwe subjectieve krachten zouden te voorschijn 

treden en vernieuwend werken. De objectieve 

grondslag bleef echter steeds de voorrang behou~ behou- 

den. Alleen op die wijze was een universele Kerk 

mogelijk en alleen op die wijze deed de relatieve 

waardering van wereld, staat, gemeenschap en cul~ cul- 

tuur geen afbreuk aan de grondslagen der Kerk. 

De goddelijkheid der Kerk bleef behouden in deze 

objectieve grondslagen en bloeide steeds weer uit 

hen op. 

Door deze aanvaarding van het leven, in al zijn 

vormen, werd dan ook het compromis gesloten gesioten met 

staatsdwang, maatschappelijke positieve ordening, 

en oeconomische levensvereisten, zoals dit blijkt uit 

de vernuftige, alles omvattende en steeds op de 

uiteindelijke bovennatuurlijke doelstelling des levens 

gerichte opbouw der thomistische levensbeschou~ 

levensbeschou- 

wing. Doch daarmede verloor de radicale, op in- 

in~ 

dividualistische beleving van het evangelie gerichte 

sekte haar heroïsche heroische onbezorgdheid tegenover we- 

we~ 

reld, staat, cultuur, bezit. Het wantrouwen tegen 

het verderfelijke dezer levensvormen verliest zijn 

scherp karakter, wel blijft het ten dele behouden, 

maar het is geen overheersend uitgangspunt. De 

sekte daarentegen blijft wel het accent op deze 

opvatting leggen. Het sociologische uitgangspunt 

70

van waaruit de maatschappij bij haar een uitbouw 

vindt, is totaal verschillend van de sociologische 

kerkse opvatting. Daarmede gepaard treft men een 

afwijkende stelling ten aanzien van de christelijke 

geschiedenis der eerste tijden en een verschillende 

opvatting van de Christologie. Bijbel en primitieve 

kerkgeschiedenis zijn de blijvende, letterlijk op te 

vatten idealen en gelden niet als idealen, die door 

een ontwikkeling beïnvloed be'invloed worden. Christus leeft 

niet voort in de Kerk als de Godmens, die tot de 

! volle waarheid voert, doch slechts als degene, die 

i door de wet van de Bijbel de gemeente bindt, haar 

\rechtstreeks als Heer beheerst. Enerzijds ontwik- 

ontwik~ 

keling en schikking, anderzijds letterlijk vasthou- 

vasthou~ 

dend radicalisme. Daaruit vloeit dan ook voort de 

onmacht om grote massa's te organiseren en de 

beperking tot kleine groepformaties, de constante 

variaties der doelstelling, het gebrek aan continui- 

continuï~ 

teit, de neiging om zich aan te sluiten bij alle om- 

om~ 

wentelingen. Aldus winnen de sekten wellicht aan 

individualistische intensiteit van radicaal christe- 

christe~ 

lijke beleving, maar zij boeten aan universaliteit in, 

omdat zij zich buiten het algemene kerkverband 

plaatsen en niet aannemen dat het menselijkerwijze 

mogelijk is is de wereld voor de waarheid te ver- 

ver~ 

overen. Al de verwachtingen der sekten zijn dan 

ook eschatologisch, ci.w.z. d.w.z. gericht op een verwer- 

verwer~ 

kelijking in het hiernamaals. De sekten verwerpen 

dus de aanpassing aan het léven, lèven, die de Kerk op 

zo wondervolle wijze tot stand heeft gebracht, ter- 

ter~ 

wijl zij tevens de christenheid op een universele 

objectieve grondslag heeft uitgebouwd. Aldus is de 

sekte rebels van karakter, meer in opstand tegen 

het universele gezag van de Kerk dan een afwijking 

van haar leer. Daarom is de Kerk de grote lerares 

der volkeren geworden. Oak Ook in de primitief radi- 

71

cale, sociaal-economische stellingen heeft de Kerk 

een grondige wijziging doen treden. Het gevleugel~ gevleuge17-' 

de ros van het absolute religieuze individualisme, 

en der radicale liefdesethiek is voor de ploeg der i , 

maatschappelijke ordening gespannen en trekt zijn 

vruchtbare voren in een betrekkelijk licht te bearbeiden 

grond. De nieuwe mensheid, die religieuze 

persoonlijkheid en liefdesgemeenschap in God pos- , 

tuleerde, heeft haar compromis gesloten met de! 

oude mensheid, die de strijd om het bestaan, om i 1 

recht, dwang, oorlog, met de natuurlijke grondslag \ 

van het werkelijke leven vereenzelvigde. Dit corn- 

com-: 

bepromis 

prornis was eerst mogelijk op de bodem der middel-il 

eeuwse maatschappelijke ordening. Zij was geen 

ideologie, die de natuurbasis vernietigt of ontkent, 

maar ook geen sociale nervorming, Iervorming, die haar verandert 

en verchristelijkt; zij was een verbinding van 

ver- 

geloof in de Voorzienigheid Vooizienigheid en rationalisme, die de 

van verstand doordrongen natuurbasis beschouwt 

als vanzelf op het religieuze. .doel gericht. 

Tot zover Troeltsch. Al moeten wij een voorbehoud 

maken tegen zekere toepassingen van het 

voor- 

door hem ingenomen standpunt, toch geven wij grif 

toe, dat dit oordeel scherp de tegenstellingen tekent 

tussen de twee hoofdelementen, die het sociale 

leven van die tijd beheersten, in wier botsing zo- 

zovelen 

zijn gevat geweest, die de twee mogelijkheden 

begrijpen voor de vaststelling ener bewuste 

overtuiging. Doch er is een nog klemmender ge 

ge- 

mogelijkvolgtrekking, 

welke men uit Troeltsch beschouwing 

kan afleiden en wel deze, dat de tegenstelling tussen 

sekte en Kerk alle vrijheid uit twijfel of onver 

onver- 

tusschilligheid 

uitsluit. Ieder weldenkend wezen, dat 

begaafd is met rechtszin en sociaal inzicht moet 

een beslissing n.emen nemen en voor deze of gene stelling 

partij kiezen, omdat de rechtsverwerkelijking in de 

72

staat evengoed als in elk gezond organisme twee- 

twee~ 

slachtigheid en strijd weren moet. Immers de rechts- 

rechts~ 

verwerkelijking postuleert eenheid. Zij is gevat in 

de beslissende rechterlijke uitspraak. En deze kan 

vanzelfsprekend niet in tegenspraak met zichzelf 

zijn. Deze noodzakelijkheid van eenheid is dwin- 

dwin~ 

gend voor alle leven, evengoed als voor een afzon- 

afzon~ 

derlijk rechtsgeval. Op ieder ogenblik impliceert 

het leven beslissing, slechting van twijfel, onzeker- 

onzeker~ 

heid, onverschilligheid. .. 

En het zedelijke karakter 

van den mens ligt juist in de mate waarin hij vrij- 

vrij~ 

willig en blijde met deze noodzakelijkheid instemt. 

Zij is de bezielende macht der opbouwende gees- 

gees~ 

ten. In de de vertrouwensvolle aansluiting aan de 

machtige, alomvattende golfslag van het vooruit- 

vooruit~ 

stuwende leven 'even ligt het geheim van het inzicht in 

de waarheid en de enige mogelijkheid van opbouw 

en vernieuwing. De algemeenheid sluit de mogelijk- 

mogelijk~ 

heid ener voortdurende opstanding in, en het geloof 

is de toorts, die boven de gedaanteverwisseling der 

eeuwen dit bewustzijn levend houdt. 

Ongetwijfeld is het geloof een bovennatuurlijke 

gave, waardoor waal'door wij de door God geopenbaarde en 

door de Kerk voorgehouden waarheden aanvaar- 

aanvaar~ 

den, doch het geloof impliceert een formele geloof- 

geloof~ 

baarheid d.w.z. een verwerkelijkbaarheid. Deze ge- 

ge~ 

loofbaarheid heeft dogmatisch een absolute waarde, 

maar dynamisch is haar inhoud onderworpen aan 

de betrekkelijkheid der menselijke gebeurlijkheden. 

Het geloof dat de meeste geloofbaarheid bezit, is 

het geloof dat een absolute wenselijkheid het meest 

concreet weet te benaderen. Continuïteit en alge- 

alge~ 

meenheid zijn daartoe categorische categorisclie vsreisten. '(ereisten. On- 

On~ 

geloof is derhalve het niet-geloven niet~geloven aan de verwer- 

verwer~ 

kelijkbaarheid van het absoluut wenselijke en sluit 

de negatie in van maatschappelijke ordening vol- vol~ 

73

gens de wetten van het rechtsbewustzijn. Het sluit 

ook in de negatie van de de oordelende macht van 

het geweten en is dien ten gevolge de oorzaak van 

alle rampen, omdat zij de regelende regele·nde macht van de 

redelijkheid ontkent. 

Wat is nu het dogma en in in welke verhouding 

staat 'het tot het recht? 

Het dogma is de categorische uitdrukkingsvorm 

der waarheid. Het impliceert een volstrekte geloof- 

geloof~ 

baarheid en zijn belevenis valt dien ten gevolge on- 

on~ 

der de norm der wettelijke kerkelijke macht. De 

inleving dezer wettelijkheid -wordt door de eredienst 

bevorderd, welke aldus een veruiterlijking der bin- 

bin~ 

dende rechtsverhoudingen tussen de gezagsdragers 

en de openbaring van de hiërarchie der mystieke 

waarden uitdrukt. Bijaldien zijn 

eredienst en 

rechtspleging nauw aan elkaar verwant en zijn 

noodzakelijke constituerende elementen van de 

waarheidsopenbaring. . Een louter gedachte-religie 

gedachte~religie 

mist deze onontbeerlijke kentekenen der waarheid. 

Nu zijn er die de mening zijn toegedaan dat het 

dogma de menselijke persoonlijkheid en vrijheid 

aantast. Deze mening zal zeker weinig weerklank 

vinden bij dengene die de geloofbaarheid der waar, waar~ 

heid als grondslag en voorwaarde van het geloofs- 

geloofs~ 

leven aanneemt. Deze geloofbaarheid, op een rechts- 

rechts~ 

oordeel berustend, sluit de eerbiediging van de 

menselijke persoonlijkheid in in en huldigt haar als 

regulerende factor der waarheidsverwerkelijking. 

"De „De idee der persoonlijkheid --- zegt Krabbe 1) -— 

is de reguleerende factor voor de slingeringen tus- 

tus~ 

schen gebondenheid en vrijheid van het individu. 

Door haar wordt de eenzijdigheid der gezagsopvattingen 

opgeheven. Zij stelt 'n harmonische regel 

gezagsopvat~ 

1) H. Krabbe, De idee der persoonlijkheid in de Staatsleer. Staatsker. 

74

tusschen maatschappij en individu. Beide elementen 

in haar dienst stellende, erkent zij ieders zelfstan- 

zelfstan~ 

dige, niet van elkander afgeleide, maar aan hun 

gemeenschappelijk doel ontleende waarde. Per- 

Per~ 

soonlijk leven is oorspronkelijk leven, is, in zijn 

hoogsten vorm, een leven uit het absolute. De 

drang om dat in ons leven tot stand te te brengen, 

maakt ons innigste wezen uit. De bestemming der 

maatschappij is een samenhang te realiseeren, wel- 

wel~ 

ke de verwezenlijking van.de van-de idee der menschelijke 

perso-onlijkheid persoonlijkheid mogelijk maakt. In die besternming 

bestemming 

ligt de zelfstandige waarde der gemeenschap, ligt 

haar onsterfelijkheid, ontspringt ook de gelding 

harer normen. De waarde van het individu en de 

waarde van de gemeenschap spruiten voort uit de- 

de~ 

zelfde bron, bron; beide moeten samenwerken om de 

hoogste idee, de idee der persoonlijkheid te reali- 

reali~ 

seeren. 

En de vrijheid ligt verankerd in de idee der 

persoonlijkheid. De idee der vrijheid wortelt immers 

in het geloof aan een rijk van doeleinden, welke de 

inzet van het leven waard zijn. Het bewustzijn 

daarvan ontstaat als ons de normenwereld wordt 

ontsloten, ontkiemt zoodra wij plichten leeren ken- 

ken~ 

nen, plichten waarvan de vervulling een geheiligd 

moeten voor ons is, omdat onze eigen ziel uitgaat 

naar hetzelfde doel, welks waarde den plicht in 

het leven riep. Dat is de dageraad der vrijheid, 

want vrij zijn wij en voelen wij ons eerst dan, als 

wij de volstrekte harmonie bespeuren tusschen den 

drang van ons innigste wezen en de doeleinden die 

ter verwezenlijking ons worden gesteld." 

De vrijheid is aldus het werk van de natuurwet, 

welke zich weerspiegelt in het rechtsbewustzijn. De 

menselijke persoonlijkheid is is niets anders dan de 

weerspiegeling van het hoogste ideale wezen, van 

75

Gods zelfbewust bestaan, dat de regulerende factor 

is van het universele leven. Terecht kan Vondel 

in zijn Bespiegelingen (I. v. 1065-1074) dichten: 

,,0 „O Almeeter, onbepaalde, eerste oirzaeck, hoogh 

gezeten 

0 oppertrap en trans, begin der lange keten 

° bronaer, wortel, stam, beweger, veer, gewight 

Van 't 't hemelsch uurwerck, dus onfaelbaer in zijn 

plicht. 

Wie zyt, wat zyt ge ge niet, die alles houdt in orden 

Wat van en uit en door en om U is is geworden. 

Wie kunt ge zyn dan Godt, het eerste en leste alleen 

Het eenigh middelpunt, dat buiten alle ronden 

En zonder ommetreck, doch alsins wort 

gevonden?" 

76

VII 

SUBJECTIEVE VERWEZENLIJKING 

Wanneer wij nu het leven en de werken van Von- 

Von~ 

del in het licht dezer beschouwingen overzien, be- 

be~ 

merken wij al spoedig dat al al de de bovenvermelde 

elementen een beslissende rol in de ontwikkeling 

en de samenstelling er van hebben gespeeld. De 

levensgang van Vondel kunnen wij dan ook samen- 

samen~ 

vatten in twee kernieuzen kernleuzen en wel „van "van rechtszin tot 

rechtsbewustzijn" rechtsbewustzijn- en „van "van absolute natuurtoestand 

tot bovennatuurlijke paradijstoestand-. paradijstoestand" . De ontwik- 

ontwik~ 

kelingsperioden dezer levensuitlijning lopen even- 

even~ 

wijdig. Aangeboren rechtszin vindt zijn voimaakte volmaakte 

sfeer van beleving in de absolute natuurtoestand- 

natuurtoestandopvatting. 

Het rechtsgevoel of ontvankelijkheid" 

ontvankelijkheid~ 

voor rechtsnormen van bepaalde groepen of histo- 

historische 

tijdperken correspondeert met de relatieve 

natuurtoestand waarin het compromis met de feite- 

feitelijkheid 

overheerst. Het rechtsbewustzijn, hetwelk 

imperatief en categorisch van natuur is, brengt ons 

ten slotte tot het algemene bovennatuurlijke leven 

der genade, in het paradijs van het universele kerk- 

kerk~ 

genootschap. 

Gaan wij nu Vondels leven in het bizonder na, 

dan treffen wij bij hem —- evenals bij de zijnen —- 

een aangeboren rechtszin aan, die de aanwezigheid 

van een ongewoon sterke in-lichting van het abso- 

absoluut 

wenselijke impliceert. Er is bij Vondel evenals 

bij zijn verwanten, die de vervolging om het geloof 

doorstonden, een zeldzaam energieke rechtsdrang 

aanwezig, die zich openbaart door hun getrouw- 

getrouw~ 

heid aan de doopsgezinde idealen en aan de begin- 

beginselen 

der gewetensvrijheid. Verkozen zij niet bal- 

ballingschap 

boven knechting in. de bittere onzeker- 

onzeker~ 

77

heid der uitwijking om de oude vrijheid trouw te 

blijven? En werd Vondel niet als balling te Keulen 

geboren? Waren zij niet aan de zijde van de weer- 

weer~ 

loosten der gereformeerden, der doopsgezinden? 

Toch hielden zij zich —- 

volgens Brandt's getuige- 

getuige~ 

nis, aan hun vergaderingen, zelfs toen het hun 

halzen kostte. Van een compromis met een minder 

brandend ideaal, is er dan ook in dit tijdperk geen 

sprake. Voor Vondels ontluikende geest zweeft het 

absolute beeld van Gods gerechtigheid en de ver- 

ver~ 

ering der geloofshelden, die de hoogste vorm der 

menselijke gerechtigheid voorstellen en daarom ge- 

ge~ 

roepen zijnde volkeren voor te gaan op de wegen 

des heils. Er ligt dan ook in die absolute in-lichting 

in~lichting 

van Gods beeld de categorische onverbiddelijkheid 

van de gerechtigheidseis, die hem bij voorkeur doet 

verwijlen in de sfeer der oud-testamentische oud~testamentische wraak- 

wraak~ 

gierige onverzoenlijkheid. Gerechtigheid eist strikte 

vergelding, oog om oog, tand om tand. Het gaat 

om de snelle beslissing in de hoogste nood, de toe- 

toe~ 

passing der strikte legaliteit tussen partijen, die 

op leven en dood om de verdediging en het behoud 

van het hoogste goed kampen. Het zijn de hero- 

hero~ 

ische tijden van mystiek getuigenis en endemisch 

martelaarschap. De werking van de allerwegen 

aangevuurde rechtsdrang kan nog niet overgaan 

naar de verwezenlijking van een bredere gemeen- 

gemeen~ 

schap, waarin de stem der verzoening andere, mil- 

mil~ 

dere rechtsnormen zou doen opklinken. Vondel 

verkeert nog heel en al in de weerstandspositie, in 

de verdedigingstoestand, waarin de tijdsomstandig- 

tijdsomstandig~ 

heden, die zijn jeugd beheersten, hem en de zijnen 

hadden gedrongen. Zelfs na het vertrek uit Keulen, 

waaruit wellicht nieuwe onzekerheid hen verjoeg, 

houdt de familie zich schuil bij de kleine groep van 

doopsgezinden, die ook te Amsterdam op aaneen- 

aaneen~ 

78

sluiting en gezamenlijke weerstand aangewezen zijn 

om hun leven en hun gewetensvrijheid veilig te. tt; 

stellen. Alles in het werk van Vondel getuigt voor 

de kracht en de gaafheid van deze psychische hou- 

hou~ 

ding en geeft ons een weerspiegeling van het leed 

en de zorg, waaronder Vondel en de ballingen 

gebukt gingen. Die belemmering van de rechts- 

rechts~ 

zekerheid, waarnaar de ballingen streefden, is de 

graadmeter voor de vurigheid hunner aanhankelijk- 

aanhankelijk~ 

heid en van hun vertrouwen in in de de uiteindelijke 

veiligstelling hunner gemeenschappelijke idealen. 

Hun geloof was hun een veilige schutse. Voor al 

deze ballingen was de grote troost het onwankel- 

onwankel~ 

baar vertrouwen in de uiteindelijke zegepraal der 

rechtvaardigheid. rechtvaardigheid, In deze overtuiging werden zij 

gesterkt door het psalmengebed —- 

deze openbaring 

van Gods gerechtigheid -— dat op hun lippen ver- 

ver~ 

storven lag. De psalmen waren voor de rechtlozen 

de grote bron, waaraan de rechtsdrang der uitge- 

uitge~ 

stotenen zich laafde en voedde. En het dient er- 

er~ 

kend: er is geen rijkere bron voor het endemisch 

rechtsgevoel dan de harpzangen van David, waarin 

alle verhoudingen tussen God en zijn volk zijn vast- 

vast~ 

gelegd en de werking der gerechtigheid op pathe- 

pathe~ 

tische wijze verklankt is. Davids harpzangen zijn 

het hooglied van het rechtsgevoel; al hun kreten, 

smekingen en verwachtingen liggen geworteld in 

het hart van ieder mens, die vertrouwt op een 

hogere rechtsinstantie van absolute geldendheid. 

Wat deze harpzangen voor Vondel betekenden, 

bewijst de liefde en de bewogenheid, waarmede hij 

ze zelf omdichtte ten bate van zijn eigen volk en 

niet minder het gedicht De koninklijke harp, het- 


welk aan Kornelis van Kampen werd opgedragen 

ter gelegenheid van diens psalmbereiding. Daar 

vinden wij het getuigenis van Vondel, dat de God- God~ 

79

heid een Godheid is, die slechts op rechtvaardig- 

rechtvaarqigheid 

is gesteld en niet op de offerande van dieren. 

Daar ontwaakt voor Vondels geestesoog der goden 

God als „een "een leeuw". 

"En „En gaat als rechter, daar het luid geschreeuw 

Der arme weeze en onderdrukte weeuwe 

De vierschaar spannen 

Hy spreekt de goddelooze rechters aan 

Die minst naar Recht en meest naar giften staan. 

Al zyt ge Goden, denkt, gy zult vergaen 

Als wrêê tirannen. 

Met vyf paar snaren sleept hij onvermoeid 

De koningen geketend en geboeid 

Wier tronen in den grond zyn uitgeroeid 

Naar Sions muren. 

De stammen juichen in die zegepraal 

Zy zien verwonderd, hoe 't gesloopte metaal 

Der reuzenpoorten Isrels bliksemstraal 

Niet kon verduren ......" 

Daarbij: 

...... „'t ,:t Geloovig hart schiet vleugels aan en stelt 

Zich schrap ter vlucht naar 't 't licht bestarnde veld." 

Want: 

„Hier "Hier duikt voor 't 't licht des Scheppers d'eerste 

nacht 

En 't 't werrekstuk der werelt toont met pracht 

Des werkers wysheid, goedigheid en macht 

In alle deelen ......" 

Dit 's Kanadn, Kanaän, waar melk en honig vloeit 

Het paradys, daar 't 't hout des levens bloeit 

80

De bron des heils, heiis, die 't 't dorstig hart besproeit 

De stille haven 

Zo hooggestemd viert Vondel de gerechtigheids- 

gerechtigheids~ 

idee, die overal in de psalmen naar voren treedt 

(zie b.v. ps. 16, 34, 34; 93). 

,,( „ (En) geen gout zoo kostlyk is als Gods bevel 

Geen honig zoeter in bedrukt gekwel 

Dit sterkt de hoop, dit 's daaglyks snarenspel 

En 's nachts haar rede ......" 

Sterk was tevens uit dien hoofde het sociale 

moment, het groepsbewustzijn waarin de ballingen 

de materiële steun vonden voor de dagelijkse strijd 

om het bestaan. Doch in het nijvere en groeiende 

Amsterdam zijner dagen zal Vondel al zeer spoe- 

spoe~ 

dig gemerkt hebben wat voor nadelen er kleefden 

aan een belijdenis, die zichzelf de gebruikelijke mid- 

mid~ 

delen ontzegde tot uitbloei en opneming in een 

groter verband. Wellicht gaf de werkelijkheid van 

het koopmansleven, waarin hij betrokken was, door- 

daar~ 

toe de eerste stoot. 'Hij stelt ,al dadelijk zijn dicht- 

dicht~ 

kunst in dienst zijner handelsbelangen en waar de 

weerstand der omgeving minder felheid uitlokte 

en meer ontspanningsgelegenheid bood, zal de 

strenge opvatting der groepsafscheiding veel van 

haar radicale belevenis hebben ingeboet. Wat 

baatte het den ballingen zich te verschansen achter 

hun absoluut standpunt, daar het nutteloos, on- 

on~ 

bruikbaar, ja schadelijk werd? De onontbeerlijke 

rechtszekerheid was hun van lieverlede toegezegd. 

Het poorters- poorters~ 

en handelsrecht, welks voordelen zij 

gelijkelijk met de andere burgers genoten, bracht 

hen in een ruimere sfeer van levenspractijk. De 

algemeen geldende rechtsopvatting werkt ook de 

81

elangen der doopsgezinden in de hand. De rege 

ling dezer stoffelijke belangen voltrok zich immers 

op een basis van algemeenheid, die de billijkheid 

der interessen garandeerde. Het verbintenisrecht 

kreeg in de ruimste opvatting der verdragsidee een 

nieuw, alles omvattend aspect. Zo groeiden naast 

en boven de geldende normen der sekte-belevenis 

billijke regelingen, die de oorspronkelijk radicaal 

afzijdig staande elementen inschakelden in het ge- 

gewoonterecht. 

Het dualisme tussen de twee levens- 

levensopvattingen 

verzwakt van lieverlede en maakt 

plaats voor de door de feitelijkheid opgedrongen 

billijkheid. 

Dit beginsel der billijkheid, gefundeerd op rede- 

redelijke 

evenredigheid, is de sleutel waardoor de anti- 

antithetische 

levensopvattingen tot een compromis wor- 

worden 

gebracht. 1) ) De De wederzijdse theoretisch radicale 

afsluiting valt weg; weg, de mens, zoals hij in dit over- 

overgangsstadium 

verschijnt, is dan ook niet meer de 

bedreigde, de wanhopende aan een vredig bestaan, 

de mens die zich wapenen moet tegen zijn om- 

omgeving, 

maar de mens die langzamerhand deze bitse 

verdediging kan opgeven, om.clat omdat hem een mens- 

menswaardige 

behandeling verzekerd is. Er is aldus een 

uitgroei van het rechtsgevoel, dat een opgaan in 

een bredere sfeer van maatschappelijk leven af- 

afdwingt 

en bijaldien blijft het absolute ideaal de 

radicale levensopvatting niet vrij van deze bemid- 

bemiddelende 

invloed. Hij openbaart zich in het verschil 

van mening aangaande de strengere of mildere na- 

naleving 

der belijdenis en aangaande derzelver de- 

definiëring. 

Geschilpunten rijzen in de boezem der 

gemeente, die zich soms splitst in in onafhankelijke 

onderdelen. Zulks is te wijten aan de verandering 

1) R. Kranenburg, Positief .Recht en .Rechtsbewustzijn. 

82

in de opvatting van de de fundamentele natuurtoe- 

natuurtoe~ 

stand van den mens. Was hij vroeger als absoluut 

opgevat, nu wordt hij als relatief gehuldigd. Het 

leven wordt niet zonder meer verworpen als hope- 

hope~ 

loos zondig en nutteloos. Integendeel, de ogen 

openen zich voor het goede, het voordelige, dat 

het toch blijkt te bevatten. Bet Het gevoel der „socia- 

"socia~ 

bilitas" is de band, die boven de de confessionele 

tegenstellingen het cement der nieuwe maatschap- 

maatschap~ 

pelijke verhoudingen vormt. Het menselijke primeert 

het groepsbelang en werkt aldus een toenemende 

symbiose in de hand. Doch deze algemene huldi- 

huldi~ 

ging der „sociabilitas" "sociabilitas" veronderstelt in zijn wezen 

een afweging der belangen, dus een rechtsgevoel, 

dat een rechterlijke uitspraak aanvaardt en dus een 

dUidelijke duidelijke afwijking van de negatie van het rege- 

rege~ 

lend rechtselement postuleert, dus de algemeenheid 

van het nieuwe rechtsbeginsel aanneemt. 

De leer der Stoa, die de de gehele romeinse juris- 

juris~ 

prudentie doortrok, huldigde reeds deze algemene 

grondslag der redelijkheid als basis van het recht. 

Het kon niet anders of de levensbeginselen van de 

Stoa moesten de aandacht trekken. Zij sloten im- 

im~ 

mers in verdraagzaamheid en wederzijds begrip, 

ontvankelijkheid dus voor de wensen en neigingen 

van derden, de algemeen geldendheid vooral van 

het rechtsoordeel, het nastreven van waarheid en 

feiten, het aanvaarden van hetzelfde beginsel van 

evenredigheid in straf en beloning voor allen zon- 

zon~ 

der onderscheid. Al deze gedragingen en opvattin- 

opvattin~ 

gen voedden langzamerhand het rechtsgevoel op 

tot het definitief ontstaan van een verzuiverd 

rechtsbewustzijn bij een zo groot mogelijke groep, 

als categorische, regelende normering. Het gewoon- 

gewoon~ 

terecht gold algemeen als heilig en onschendbaar. 

En wat was nu de Oldenbarnevelt-tragedie Oldenbarnevelt~tragedie an- an~ 

83

ders dan de schending, ja de ontkenning van al 

deze zo natuurlijk gegroeide elementen der rechts- 

rechtsbeoordeling. 

Er werd bij Oldenbarnevelt „nieuw "nieuw 

recht" recht- toegepast; de feiten, die hem in de schoenen 

werden geschoven, waren vervalsingen, het vonnis 

en de rechtspleging waren in tegenspraak met alle 

geldende beginselen van het rechtsbewustzijn, de 

straf was een wraak, die als moord geschandvlekt 

werd. Voor Vondel was het geding tegen Olden- 

Oldenbarnevelt 

de typische verkrachting en ontkenning 

van alle rechtsgevoel, meer nog van alle rechts- 

rechtszekerheid, 

in de nieuw gevormde maatkhappij. maatschappij. Met 

Oldenbarnevelt werd voor Vondel niet slechts een 

eerbiedwaardigen staatsman onrecht aangedaan, 

maar het hele gebouw der samenleving werd er 

door geschokt. Het algemeen ideaal, de rechtvaar- 

rechtvaardige 

vrucht van het herleefde natuurrecht, was 

aangetast door een radicaal politiek sectarisme. De 

algemene reactie, welke die moord in Europa te- 

teweeg 

brasht, bra;:ht, de algemene afkeuring door alle 

rechtsgeleerden, kwam Vondels verontwaardiging 

bevestigen en zette haar ongemene kracht bij. De 

verbittering der Hekeldichten geeft ons de maat 

van Vondels liefde voor zijn rechtsidealen aan, en 

vanaf die dag treedt hij openlijk op voor de ver- 

veroordeelden 

en huldigt hij de Groot als den voor- 

voorvechter 

van het ware recht. Sloot de bijl van den 

beul voor eeuwig Oldenbarnevelts ogen voor de 

orde der menselijke rechtsbeleving, zij opende die 

van Vondel op de de brute werkelijkheid der rechts- 

rechtspleging. 

Hij vond zich opeens geplaatst tegenover 

een macht, waarvan de duistere achtergrond hem 

ontging, een macht waarvan hij de werking niet 

had kunnen doorgronden, waarvan de kronkel- 

kronkelpaden 

hem geheim waren gebleven. Toch wist hij 

maar al te goed dat de de politieke strijd slechts het 

84

masker was van de religieuze strijd zijner dagen. 

Oldenbarnevelts veroordeling was het werk der 

"Dordtsche „Dordtsche Santen". Santen-. Doch ook voor hen zou gel- 

gel~ 

den de bedreiging, welke Vondel uitte in zijn sonnet 

aan de joodse rabbijnen, hetwelk Vondels treurspel 

Hierusalem Verwoest voorafging: 

"Zy „Zy dachten luttel dat Rechtveerdigheit, die boven 

In 's hemels gulden schoot de weegschaal recht op 

houd 

't Onschuldigh bloed meer schat als fyn ophirisch 

goud 

En telt al 't zuchten van de waerheyt hier 

verschoven...' ..... 

Hoe het ook zij, ziet Vondel zich hier geplaatst 

voor het grote vraagstuk van het recht in verband 

met de macht van een algemene synode, d.w.z. van 

een kerkverband, dat juist aan zijn nationale alge- 

alge~ 

meenheid het recht ontleende om over leven en 

dood te beschikken. Met andere woorden, ziet 

Vondel zich aldus geplaatst voor de botsing van 

het individueel rechtsgevoel met de gesloten for- 

for~ 

matie van een positief regelend kerkgezag. De ver- 

ver~ 

houding van beide tegenover elkander, maar nog 

meer tegenover een hogere gerechtigheid, was ongetwijfeld 

het probleem dat Vondels geest bestormde. 

Meer dan ooit moest zich bij hem de vraag op- 

op~ 

dringen naar de rechtsgeldigheid van een kerkelijke 

groepering in zaken, die zuiver politiek leken. 

Waarom was de uitspraak van zulk een orgaan 

onherroepelijk? Was het onfeilbaar? Op welke 

gronden beheerste het de politieke sfeer, of was 

het misschien dat de politieke macht „de "de Kerk'' Kerk" in 

haar greep had? Doch ging het vonnis der synode 

regelrecht tegen de bestaande rechtsovertuigingen, 

recntsovertuigingen, 

onge~ 

85

had de synode zich schuldig gemaakt aan een poli~ poli- 

tieke moord, was er dan geen hogere instantie, die 

de gruweldaad aan de kaak kon stellen en de 

rechtsschending wraken? De idee van een Kerk, 

waar het recht zijn hoogste uitdrukking in vond en 

de rechtsverwerkelijking aan de wisselwerking der 

partijdigheid onttrokken was, rees ongetwijfeld 

voor Vondels geest op. Vooralsnog deed zij zich 

voor als een ideële gestalte, doch was Gods ge~ ge- 

rechtigheid geen waan, dan moest zij belichaamd 

kunnen zijn in een zichtbaar erkend orgaan op deze 

wereld, met een onfeilbare, althans onherroepelijke 

rechtspraak gewapend. De Kerk, alhoewel op vele 

punten aangevochten, was toch altijd het lichaam 

waardoor en waarin alle ledematen, al trachtten zij 

zich in apart leven af te zonderen, bleven leven. 

Niemand betwistte aan de rooms~katholieke 

rooms-katholieke Kerk 

de titel van Moederkerk en stond de paus voor 

velen niet boven de bisschoppen, toch erkenden zij 

hem altijd als den eerste in rang en waardigheid. 

Trouwens Rome was in Vondels dagen het cen~ cen- 

trum van een nieuw opbloeiend geestesleven. De 

eeuwige jeugd der herboren Kerk openbaarde zich 

allerwegen. De majesteit van het pauselijk gezag, 

dat aller aandacht trok en alle doodverklaringen 

ten spijt, vol luister over Europa en de wereld 

straalde, de grootsheid van de pauselijke hofhou~ hofhou- 

ding, welke voor de legitimiteit van de uitspraken 

van den paus getuigde, de praal zijner vertegen- 

vertegen~ 

woordiging en de hoogheid der beschaving, waar~ waar- 

van het de trouwe bewaker bleef, waren als bakens 

in de verwarring van de storm. De feitelijke macht 

van het pausdom ging alleen al door het prestige 

van het wereldbestuur, waarvan het niet kon afzien 

en door de redelijkheid zijner rechtsverwerkelijking 

verre de invloed van sectarisch begrensde groe~ groe- 

86

peringen te boven. De rechtspraak van het pausdom 

alleen beantwoordde aan de' de: eisen van algemeenheid 

en ,n zekerheid, die door de rechtsverwerkelijking ge- 

ge~ 

postuleerd werden. Rome, het pausdom, het katho- 

katho~ 

lieke rechtsbewustzijn. rechtsbewustzijn, was de natuurlijke tegen- 

tegen~ 

stander, waarop een rechtsberoep mogelijk en 

aangewezen was. Wat voor bezwaren moesten 

evenwel door Vondel nog overwonnen worden! 

Wel was Vondels geest getroffen fen door de luister 

der pauselijke beschaving en had hij paus Urbanus 

VIII de lof van hooggestemde verzen gebracht, gebracht. 

maar toch kon hij niet afzien van de eis van een 

eerlijk gemoed, zich slechts gewonnen te geven na 

een gegrond onderzoek van de overtuigingselemen- 

overtuigingselemen~ 

ten, die hun kracht ltracht in het diepst van zijn intuitieve intuïtieve 

geest lieten gelden. Als eerlijk man voelde hij zich 

gedwongen het gezag en de belijdenis der op al- 

al~ 

gemeenheid pretenderende roomse Kerk in bizon- 

bizon~ 

derheden te toetsen aan het getuigenis der eeuwen, 

en haar getrouwheid aan de de eeuwige beginselen 

van het recht in de leiding der volkeren te beproe- 

beproe~ 

ven. Zouden het geloof en het gezag der roomse 

Kerk de proef van dit onderzoek doorstaan, zouden 

godsdienst en gezagsordening dier Kerk de vol- 

vol~ 

maaktste verwerkelijking der waarheid zijn, dan kon 

er voor Vondels rechtszin geen hinderpaal meer 

bestaan tot het aanvaarden harer leer. Want meer 

dan aan anderen drong de stuwing der tijden, tijden. in 

het hem omringende milieu, aan Vondel de cate- 

cate~ 

gorische eis op zich aan te sluiten bij de de gemeen- 

gemeen~ 

schap, die het absoluut wenselijke het meest be- 

be~ 

naderde. Het ging bij Vondel niet om een bevlie- 

bevlie~ 

ging, om een kortstondig hevig verzet tegen een 

toevallige rechtsschending, maar om de verwerke- 

verwerke~ 

lijking van het rechtsbewustzijn, dat reden gaf aan 

zijn bestaan en de ziel van al al zijn vermogens uit- uit~ 

87

maakte. Het zijn of niet~zijn niet-zijn vormt voor Vondel 

geen louter theoretisch wijsgerig vraagstuk, maar 

doelt bij hem op de daad, het medeleven in de orde 

der concrete voor de hand liggende werkelijkheid. 

Er was trouwens in het gezin, waar Vondel toe 

behoorde, een voorliefde voor de rechtsstudie, 

waarvan het leven en streven van Vondels broeder 

Willem, die in de rechten promoveerde, ruim~ ruim- 

schoots het bewijs levert. Wat zulks bovendien 

wilde zeggen voor een gezin van arme ballingen, 

wat voor opofferingen wellicht gebracht werden 

om zulk een studie mogelijk te maken, kan men 

licht bevroeden. Men kan er bovendien uit afleiden, 

wat rechtszekerheid voor deze ballingen betekende 

en welk een transactionele invloed-dit tlit verlangen 

moet hebben gehad op de doopsgezinde houding 

ener familie, die gedwongen was met handel haar 

bestaan te verzekeren, en die op grond van die 

doopsgezindheid had moeten afzien van een beroep 

op de noodzakelijke rechtsmiddelen. Doch het ging 

voor hen om het zijn of niet~zijn niet-zijn en de tol werd 

betaald aan de eis van het opdringende en onver~ onverbiddelijke 

leven. De aanhankelijkheid van Vondel 

oiddelijke 

voor zijn broeder Willem en de hoge verering van 

zijn kunnen getuigen voor de prijs, die men hechtte 

aan het bezit van een rechtsgeleerde in het gezin 

dezer eenvoudige maar rechtsgezinde kooplieden. 

Wellicht zal Vondel, met de eerste rechtsbeginse'- 

rechtsbeginsê~ 

len, van zijn broeder Willem hebben geleerd hoe 

noodzakelijk het was -— wilde hij zich een weg 

banen door het leven, en aan zijn dichterlijke roe~ roe- 

ping ruim baan verschaffen -— zich te schikken 

onder de groep welker kracht nodig was om de 

verwerkelijking zijner idealen te bevorderen. De 

uitbouw van die groep, de arbeidsverdeling in 

hiërarchische ordening', ordening., moesten zich wel aan hem 

88

opdringen als het practisch technische middel om 

het gemeenschappelijk rechtsideaal dichter bij een 

deugdelijke verwerkelijking yerwerkelijking te brengen. Dat moge- 

moge~ 

lijke tekortkomingen, die door vooroordeel of mis- 

mis~ 

verstand een ruimere overtuiging -— hetzij de 

remonstrantse, hetzij de roomse —- 

aangewreven 

werden, toestemming of toetreding zullen beïnvloed 

hebben, is best aannemelijk, omdat het in acht 

nemen dezer tegenwerpingen juist de garantie was 

van een streng onderzoek van leer en feitenmateriaal. 

al. Nochtans zal Vondels nuchtere levenszin en 

feitenmate~ 

dagelijkse ervaring wel degelijk rekening hebben 

gehouden met de historische ontwikkeling der 

rechtsverwerkelijking, zowel bij de stoïcijnse als bij 

de roomse levensopvatting. Hij zal wel degelijk 

het onvolkomene van alle louter menselijk streven 

hebben overwogen en de bitterheid hebben onder- 

onder~ 

vonden van de „lacrimae "lacrimae rerum-. rerum". Doch daartegen- 

daartegen~ 

over zal hij evengoed hebben ingezien, dat elk 

rechtsideaal van enige ruimere strekking zich deze 

beperking moet laten welgevallen, zonder dat door- 

daar~ 

door de kern van het ideaal werd aangetast, ja dat 

het rechtsideaal, wilde het gedijen, zich in bizondere 

vormen diende te kleden en toe moest geven aan 

de gebeurlijkheid van tijd, omgeving en beschaving, 

welke het toegemeten waren. De gronden, waarop 

de rechtswetenschap en in het bizonder de Groot 

zich beroept, het criterium van Vincentius van 

Lerins, wordt uitdrukkelijk door Vondel aanvaard: 

nl. de eenstemmigheid der volken, die voortvloeit 

uit de stelling, dat eenzelfde bedrog niet altijd en 

overal door allen gepleegd kan zijn. Vondels hul- 

hul~ 

diging van de „ratio "ratio sufficiens'', sufficiens", die de aanvaarding 

van de waarheid grondt op de dE; redelijkheid, getuigt 

ten overvloede van Vondels zin voor een gezond 

realisme. Wat zullen ten slotte de minder zwaar 

89

wegende argumenten het hebben uitgehouden tegen 

de primair noodzakelijke eis van eenstemmigheid in 

het zich onderwerpen, met de strijdende groep, ten 

bate der gewenste rechtsverwerkelijking? En de 

vaste formulering der waarheid, waaruit zekerheid 

en voorwaarde van eensgezindheid voortvloeit, het 

vermijden van alle remmende en dwarsbomende 

twist betreffende het te bereiken doel, zal hem wel 

niet minder hebben bekoord. Vondels Vbndels combattieve 

natuur zal de noodzakelijkheid van gehoorzaamheid 

en volgzaamheid niet verworpen hebben. Als zaken- 

zaken~ 

man had hij trouwens redenen te over om aan te 

nemen dat ook in de hoogste organen der rechts- 

rechts~ 

verwerkelijking geldelijke middelen en persoonlijke 

invloeden onmisbaar zijn voor de uitvoering en de 

handhaving der rechtsordening. Al deze elementen 

van positivering van het rechtsbewustzijn moesten 

voor Vondel duidelijke wegen zijn, die hem dichter 

brachten bij een Kerk, wier zin voor de werkelijk- 

werkelijk~ 

heid getoetst en gestaald was door een eeuwen- 

eeuwen~ 

lange practijk. Wat waren, in de opmars naar de 

eeuwigheid, de ketterijen en de schisma's anders 

dan opstanden, die de opgang naar het uiteindelijk 

doel belemmerden, en een duidelijke doelstelling 

verhinderden? Het was, na zestien eeuwen, niet 

alleen de Kerk, maar het gezagsbeginsel in het al- 

al~ 

gemeen, dat in gevaar was gebracht. Het breken 

der eenheid betekende het vernietigen van het 

geloof aan het rechtsbewustzijn, dat de basis aller 

samenleving is. is. Het' was het verwerpen van de 

sluitsteen, die de vrede en de de samenvloeiing aller 

krachten overeind hield. Zonder opperste beslis- 

beslis~ 

sende rechter was er slechts één mogelijkheid van 

veiligheid en rust, het geweld van den sterkste met 

al de willekeur en de ongerechtigheid, die er aan 

verbonden was. Vondel wist wat die willekeur be- be~ 

90

tekende. Daartegen waren alle tekortkomingen der 

rechtsverwerkelijking van geen betekenis. Welke 

fouten de gaafheid der geloofsbelevenis aankleef- 

aankleef~ 

den, daarvan was Vondel zich wel zeer bewust. 

In de Bespiegelingen dicht Vondel daaromtrent: 

„De "De godtsdienst, alzoo ras dees es aan 't 't veraerden 

sloegh 

En doorgaends hem de naam van hooftdeught aen 

bleef hangen 

Wert lichter ingevolght om 't 't voordeel, met 

verlangen 

Van al wat op gemack en winst en ampten zagh: 

En deze zenuw styft noch heden dezen dagh 

De grootste dwalingen en bystre misverstanden 

Geanthaaft en gekroont in onverlichte landen..." 

" 

Maar Vondel wist ook de misbruiken en de te- 

te~ 

kortkomingen in de positivering der idealen op hun 

werkelijke waarde te schatten. Het gebeurlijke 

verwarde hij niet met het essentiële. Zijn geloof 

in de gerechtigheid was vurig genoeg om hem niet 

de mogelijkheid van het absoluut wenselijke te doen 

verzaken ter wille van een tijdelijke bevrediging 

op ondergeschikte punten. Een klemmende bevesti- 

bevesti~ 

ging dezer mening vinden wij onder meer in het 

klinkdicht voor de keuze van Zijne Heiligheid 

Alexander VII: 

"Wie „Wie rozen strooit voor 'tzwyn, belust in stank 

te wroeten 

Verkwist dien edlen geur; dat Christus zelf 

mishaagt. 

De Stoel die veertig en tweehonderd herders draagt 

Most somtyds het gebrek van Gods stadhouder 

boeten: 

91

Doch geen godvruchtige aard den Bijbel treedt 

met voeten 

Schoon David zit van moord en overspel beklaagd 

Zyn nazaat Gods altaar met boet en afgod plaagt, plaagt. 

Sint Peter God verzaakt, verzaakt. daar dienstbóón dienstböön hem 

gemoeten. 

Schoon Paulus, Paulus. heet en wreed, wreed. vervolgde Jezus 

schaar 

En Sint Matheus stonk gelyk een tollenaar 

Dees smet verdoofde nooit den luister van hun 

pennen. 

Wie geen gewettigd ampt van misbruick 

onderscheidt 

Onteert met een den Stoel der wereldsche 

Overheid... 

o 0 Midas. Midas, dek uw hoofd en duik: men mocht u 

kennen." 

Een duidelijker bewijs dat Vondel scherp essen- 

essentie 

en bijkomstigheid uit elkander wist te houden, houden. 

is kwalijk te vinden. En dit voorbeeld is is bizonder 

treffend. treffend, omdat het slaat op de essentie van het 

wettig gezag. Wie dit onderscheid niet weet te 

maken, raakt zowel het wereldlijk als het geestelijk 

gezag aan, aan. omdat hij de kern der rechtsverhouding 

misduidt. 

De dwaallichten der nationale belangen voerden 

hem evenmin af van de weg, weg. waar het verborgen 

licht -— waaruit ten slotte toch alle schijn was —- 

zou oprijzen. Uit het beginsel der gerechtigheid 

scheen hem de geest Gods toe in in volle klaarheid. 

" ......... die Godts kerck, kerck; in in haere onfaelbaerheit 

Van leeringen en hooft en en aengestreen betrouwen 

Verzekert. Verzekert, en haer leert op dezen hoecksteen 

bouwen 

92

Het eenigh heiligh en Apostolyck geloof, 

Dat buiten dezen gront, aen dwaeling valt ten roof 

Die, als de maenschyn, verwisselbaer in luister 

Dan op- op~ 

dan ondergaet, ondergaet. en, in zyn volste, duister 

Ten halven op ons oogh, met een' geleenden glans 

Zich openbaert, en schynt uit 's 's hemels laeghsten 

trans; 

Terwyl de Roomsche zon der waerheit alle starren 

Het licht en leven geeft. Laet kringkelen en warren 

Den doolhof van het brein, daer maght van onkruid 

wast 

Wie den geschoren draet der Kercke volght, gaat 

vast 

Dat hy de zydepaen der doolingen zal myden 

En op Godts heirbaen Godt in in 't 't eeuwige verblyden 

Gemoeten, daer, een in een uit, d'aertspriester leeft 

Die van dit pant des geests zyn kerck verzekert 

ver~ekert 

heeft 

Gewaerster van Godts boeck en hoofdpylaer der 

waerheit. waerheit, 

Die zestien eeuwen blonck en doorscheen met haer 

klaerheit 

Door alle scheuringen, schandaelen en gewelt 

Gelyck het Christus mont te vore had gespelt; 

Toen hy niet nederdaalde uit lust tot valschen 

vrede 

Maer om 't godtsdienstigh zwaert te rucken uit de 

scheede, 

En door een godtskrackeel, godtskrackeeI. ter eere van zyn kruis 

Te deelen çleelen het geslacht, en huisgezin en huis.- huis." 

(Besp.( V. v. 1763-1788) 

Hieruit blijkt dat wat Vondel in de Moederkerk 

zocht, de verwezenlijking van zijn rechtsideaal was. 

Doch deze verzen houden het getuigenis in van 

Vondel op latere leeftijd. Heeft een zelfde over- over~ 

93

tuiging hem ook vroeger bezield? 

Er is naar mijn mening een treffende aanduiding 

van Vondels hunkeren naar gerechtigheid op de 

vooravond van zijn overgang tot de Moederkerk, 

een klare omschrijving van het rechtsgevoel, dat 

hem beheerste en dreef tot de definitieve stap. Wij 

vinden dit in het werk dat in het jaar 1639 tot 

stand kwam: de vertaling van Sophocles' SophocIes' Electra 

en het treurspel Maeghden. 

In de voorrede van het eerste spel, dat op voort- I 

durend aandringen van Vondels intiemen en rechts- 

rechtsgeleerden 

vriend, Mr Joan Victorijn vertaald werd, 

zegt Vondel aangaande de inhoud van Electra: 

"Dit „Dit vervat inzonderheid hetgeen een sterflycken 

mensch ten allerhoogste oorbaar is, namelyck dat 

Gods uitgestelde straf eindelyk schelmen en boos- 

booswichten 

rechtvaardiglyk achterhaalt: welk leerstuk 

het zout en een van de zenuwen der godsvruchtig- 

godsvruchtigheid 

streckt.- streckt." Dat is de verzuchting, die Vondels 

hart vervult: de komst der gerechtigheid. Het is is 

dit onverwoestbaar geloof, dat hem drijft naar de 

gemeenschap, die haar in de ruimste mate ver- 

verwerkelijken 

kan. En Vondel schenkt haar leven en 

klank in de stem van degene, die het symbool is 

geworden van de onwankelbare hoop in de macht 

van het immanente recht. Vertrapt en verguisd, on- 

onmachtig 

tegenover het geweld der vadermoorde- 

vadermoordenaars, 

waakt Electra, onwankelbaar in haar ver- 

vertrouwen 

dat de dag komen zal waarop recht zal 

geschieden, waarop wraak zal genomen worden 

over de gruwelmoord. Ook Electra, is aldus een 

martelares, die haar leven opgeofferd heeft voor 

het heilige recht. Zij is de zuster van Antigone, 

maar ook van de martelaren, die voor de waarheid 

van christelijke rechtsverwerkelijking hun leven 

offeren, het wegschenken voor de handhaving der 

94

:,eeuwige gezagsbeginselen, waarin de gerechtigheid 

zich verwezenlijkt. Eenzelfde rechtsbewustzijn ligt 

aldus ten grondslag aan Vondels Electra, zijn 

treurspelen Maeghden en Peter en Pauwels, die 

elkander in de loop der jaren opvolgen. Trouwens 

het feit, dat Vondel in al zijn treurspelen het motief 

der gerechtigheid aanwendt en tot hoofdthema der 

handeling maakt, ook het feit dat hij het leven 

der Kerk verweeft met dit hoofdmotief in de periode 

van zijn volle rijpheid, is een bewijs, dat hij in die 

Kerk de hoogste verwezenlijking vond van het 

levensideaal dat hij nooit verzaakte. Had Vondel 

in de katholieke Kerk de verwezenlijking van zijn 

rechtsideaal niet gezien, dan zou hij ongetwijfeld 

niet tot haar zijn overgegaan, want hij kon zijn 

levensdrang niet smoren, hij kon slechts daarheen 

gaan en belanden waar die levensdrang, dit rechts- 

rechts~ 

bewustzijn zijn volle ontplooiing en bekroning vin- 

vin~ 

den zou. 

Doch het geloof dat Vondel aanhing, was een 

heldere levensovertuiging, die algemene en cate- 

cate~ 

gorische gelding had, een geloof dat boven de tijde- 

tijde~ 

lijke "veraerdingen" „veraerdingen- verheven was. Het steunde op 

een heldere en duidelijke waarneming en waardering 

van: de essentiële elementen, die de waarheid ken- 

ken~ 

merken. Vondels geloof was gerijpt in de school 

van het leven, het was ongetwijfeld een vrucht der 

genade, maar ook van het verstandelijk inzicht, van 

studie en wijsheid, welke in de rechtsgeleerden van 

zijn tijd uitblonk. Men beleefde de wedergeboorte 

van het natuurrecht en niemand was meer dan 

Grotius de mond van deze nieuwe levensimpuls. 

Wat Vondel aan Grotius te danken heeft, in de 

vorming zijner levensovertuiging, vinden wij ner- 

ner~ 

gens beter vastgelegd dan in Gratius' Grotius' Testament, 

waarvan de samenstelling en de uitgave op naam 

95

van Vondel komt te staan. In de voorrede van dit: 

allerbelangrijkste document wordt er op gewezen 

hoe het zedenbederf te Rome en elders de kern van 

de godsdienst niet heeft aangetast. „God "God liet wel 

toe dat te Rome en elders de zeden bedorven wer- 

wer~ 

den: maar door Gods bestieringe werd daar nooit 

de lere bedorven, die tegen deze kwade zeden zelfs 

strijdig is." Ook dat „de "de Protestanten onderling 

niet verdragen kunnen tenzy ze zich tegelyk ver- 

ver~ 

enigen met hun die den Roomschen Stoel aanhan- 

aanhan~ 

gen." Dit zijn getuigenissen, die ten volle bewijzen 

hoe irenisch het streven van Vondel was, hoe con- 

con~ 

ciliant en begrijpend zijn inzichten betreffende de 

noodzakelijkheid van een compromis tussen de anti- 

anti~ 

thetische stellingen waren. Dit was de houding van 

Grotius. Vondel zegt het nadrukkelijk in de voor- 

voor~ 

rede: „Wenscht "Wenscht gy om vrede in in geloofszaken? 

Grotius wyst u den enigen middel aan en zeit: De 

Protestanten kunnen onderling niet vereenigen, ten- 

ten~ 

zy ze zich tegelyk vereenigen met hun die den 

roomschen Stoel aanhangen." En overgaande van 

de feitelijke orde tot de rechtsorde vervolgt Vondel: 

"Zoekt „Zoekt gy getuigenissen buiten de de katholieke Kerk? 

Grotius zeit: Die zich van het katholieke lichaam 

afsneden, verliezen daardoor hun Recht van in 

zulke zaken te getuigen. Vraagt gy wie verwerpe- 

verwerpe~ 

lyk is? Wien men volgen moet? Grotius antwoordt: 

Hy wordt verworpen van de katholieke Kerk, wiens 

oordeel wy volgen, niet de bizondere opiniën van 

elk bizonder. Wilt gy weten wie buiten ordre gaat, 

waar het gebrek van scheuringe is; Grotius looft 

de wettige ordineringe der katholieke bisschoppen 

en zeit: Waar deze orde gebroken wierd, hoewel 

in de leerstukken des geloofs geen smet was, daar 

was openbaar gebrek van scheuringe." En nu volgt 

het kapitale rechtsargument: "Wilt „Wilt gy de nuttig- 

nuttig~ 

96

heid van het Primaatschap des Roomschen stoels 

kennen? Grotius ontdekt ze u en zeit: Zonder zulk 

een Primaatschap kon men niet uit den twist ge- 

ge~ 

raken; gelyk heden onder de Protestanten geen 

middel is waardoor men aan een end der geschillen 

onder hen geraken kan. Wist gy gaarne hoe hoog 

die Primaatschap en het gezag der Pausen gingk? 

Grotius meet die af en zeit: Onder die uitstekende 

stoelen had de Roomsche Stoel d'eerste plaats, gelyk 

ook het gezag. Het zyn bykans de beste woorden, 

de doodsnikken van wylen onsterfelyker gedachte- 

gedachte~ 

nisse den vromen Heer Hugo de Groot, den Phoe- 

Phoe~ 

nix der geleerdheid onzer eeuwe, genegen zyne 

lansluiden den weg ter onsterfelykheid onsterfeIykheid te wyzen, 

niet uit staatszucht of genotshalve, gelyk party roept, 

en sommigen mompelen, die hem beter behoorden 

te kennen, maar uit oprechte genegenheid, en 

liefde, en conscientie, om God nu eens goede 

rekenschap van zyne overvloedige gaven te geven, 

gelyk hy zelf aan zynen waarden vriend schreef: 

...... waarom D. D. Grotius tot tot voorstand der waar- 

waar~ 

heid, dit, de Kroon van alle zynen arbeid, by der 

hand nam en scheen zijn Testament te maken, met 

deze leste Discussie, of oplossinge, waaruit wy 

d'aanmerkelykste hoofdpunten byeen verzamelden..." 

..... 

verzamel~ 

Waar klinkt Vondels toon plechtiger dan hier? 

Waar wordt met zulk een klemmende aandrang 

de naam van Grotius als oplosser der tijdsgeschillen 

en verdediger der eeuwige waarheid naar voren 

geschoven? Telkens en telkens klinkt het: Grotius 

antwoordt, Grotius zeit, Grotius ontdekt het, Gro- 

Gro~ 

tius antwoordt, Grotius meet af. En deze ontroe- 

ontroe~ 

rende beklemtoning wordt bekroond door het ge- 

ge~ 

tuigenis, dat deze verdediging „bijkans "bijkans de letste 

woorden, de doodsnikken van Grotius zijn." Gro- Gro~ 

97

tius' laatste woorden zijn Vondel heilig, omdat zij 

de grondslag der waarheid bevestigen en wel met 

een gezag, dat als het hoogste gezag zijner tijden 

gold. Grotius' laatste woorden waren voor Vondel 

het handvest voor „den "den eenig mogelijken vrede in 

het wereldlijke en kerkelijke". Dit getuigenis zal 

Vondel wellicht niet voor het eerst in in Grotius' 

antwoord aan Rivet gevonden hebben. ,Hij was 

Grotius' vriend, was op de hoogte van zijn gedachtengang. 

. Dat Vondel Grotius uitgeleide deed bij 

gedach~ 

zijn laatste reis naar Zweden, op het moment dus 

dat deze gedachtengang gang vaststond, komt onze ver- 

ver~ 

onderstelling, dat Grotius' denkbeelden aan Vondel 

goed bekend waren, bekrachtigen. Men mag aan- 

aan~ 

nemen dat Grotius' overtuiging reeds lang aan 

Vondel bekend was en zeker heeft bijgedragen tot 

Vondels-overgang. Want het zaad dat in Grotius' 

werk ontkiemd was, lag al lang in Vondels geest 

en hart gestrooid. En Vondels hart was goed en 

best. In zijn geest bloeide welig op de overtuiging, 

die hem door Grotius' werk was bijgebracht, dat het 

natuurrecht de basis was van het rechtsbewustzijn 

en dat dit rechtsbewustzijn de godsdienst postu- 

postu~ 

leerde, de algemeenheid en de apostoliciteit van de 

Kerk als noodzakelijk door God gewild inhield, en 

de eenheid van het gezag als kern van alle recht 

huldigde. De godsdienst lag aldus voor Vondel in 

de „natura "natura rerum" en zij omvat zowel de uitwen- 

uitwen~ 

dige als de inwendige dienstuiting. Al de elementen 

waar Grotius op gewezen had: de vaders, de tra- 

tra~ 

ditie, het recht, warden worden door Vondel in zijn Be~ Be- 

spiegelingen, in De Heerlyckheit der Kercke en in 

zijn Altaergeheimenissen naar voren gehaald en 

breedvoerig uitgesponnen. Vondel volgt zijn eigen 

visie, maar ordent ze aan de hand van Grotius' 

voorschriften. 

98

In het vierde boek der Bespiegelingen (v. 503— 503- 

I ' 518) lezen wij hoe de de uiterlijke godsdienst uit de 

natuur der dingen, uit het wezen van het leven 

vloeit: 

"Gelyck „Gelyck de roeringen van lyf en leden spruiten 

En vloeien uit de ziel, gekent in 't 't werck van buiten 

Zoo stuurt d'opspanning van 't aendachtige 

gemoedt 

Den uiterlycken dienst, ontvonckt door haeren gloet 

Gelyck de leli, van een zeilsteen overstreecken 

Den aert des zeilsteens volght en en uitdruckt door 

haer teken 

Zoo volght de hant het hart en wat het hart 

beveelt... 

De Godtheid overtuight het menschdom in 

't gemeen 

Dat al wat reedlyck is, zich onder haer moet buigen 

Gelyck d'eenstemmigheit der volcken dit getuigen 

In ongelycken klanck van tongen, wyder dan 

Men over zee en zant de starren schieten kan..." 

..... 

Het gezag der traditie en der geschiedenis komt de 

noodzakelijkheid van de uitwendige godsdienst be- 

be~ 

krachtigen. De Bijbel, die de goddelijke Openba- 

Openba~ 

ring bevat, bevestigt en vervolmaakt al wat de 

rede leert over godsdienst in het algemeen en on- 

on~ 

derwijst den mens, hoe hij de godsdienst beoefenen 

moet. In dit boek, hetwelk de natuurwet omvat en 

aanvult, staat de positieve waarheid, in haar stel- 

stel~ 

lige, wettelijke vorm uitgedrukt. Deze wet vertakt 

zich in de de natuurlijke, mosaïsche en christelijke 

godsdienst. Haar gaafheid wordt niet aangetast 

door enig lijdelijk misbruik. 

99

,,( „(Want) moet men om 't misbruick der dingen 

laeten 

Zoo vindt men geen gebruick van zaecken noch 

van Staeten.” Staeten." 

(Besp. IV. v. 111-112) ) 

Dit is een diepzinnige uitspraak, waarin wij lezen 

hoe redelijk en wijs Vondels oordeel over de tekort-. 

tekort~ 

komingen, die de verwerkelijkingen der menselijke 

idealen aankleven, was. 

De godsdienstplicht behoudt zijn volle kracht 

omdat hij gefundeerd is in het wezen van het recht. 

Hij berust op: 

"Het „Het recht, en billyckheit, die tusschen Godt en 

mensch 

En mensch, en Godt bestaen, om Godt zyn recht 

te geven.- geven." 

(Besp. IV. v. 894-895) 

En zonder godsdienst is er geen recht denkbaar, 

want: 

"Wa „Waer Godt gelochend wort, is burgerrecht noch 

orden." orden.” 

(Besp. V. v. 1949 e.v.) 

Zo zijn voor Vondel godsdienst en rechtsbeleve- 

rechtsbeleve~ 

nis samengestrengeld in vaste wezenseenheid. De 

beleving van de een is de verwezenlijking van de 

ander. Van de natuurlijke opvatting verheft zij zich 

tot de burgerlijke, van de burgerlijke tot de inter- 

inter~ 

nationale, van de internationale tot de meta- 

meta~ 

physische en van de metaphysische tot de mystieke 

belevenis van het recht. Christus is voor Vondel 

de hoogste belichaming van de rechtvaardigheid en 

100

van de rechtsbelevenis. Hij is de ziel, de band, het 

levende lichaam, waarin allen één zijn in de vol- 

vol~ 

making der hoogste rechtsordening. Daarom is 

Christus de: 

"Aertsrechter, „Aertsrechter, in 't gerecht, daar allerhande volken 

Verschynen moeten, als de jongste dag verschynt 

En (gy) te vierschaer zit..." 

" 

(Gebed aan jezus-Christus) J ezus~Christus) 

De Christus is aldus voor Vondel niet een louter 

historische figuur, maar: 

,:t „'t hooft, ter tafel hier beneden 

(die) verstreckt bancket voor al zyn medeleden 

En schenckt den wyn zyns bloets." 

(Altaergeheimenissen) 

Deze mystieke opvatting van de godsdienst, die 

eredienst en sacramentele vereniging met de God- 

God~ 

heid samensnoert, brengt Vondel tot de hoogste 

rechtsbeleving, want daar leert hij ons dat de 

Godheid: 

"Den „Den mensch in haeren dienst (begeert en eischt) 

om met hem en een geworden, langer niet by 

druppels, maar by vlieten 

of teffens al de zee der godtheid uit te te gieten 

In 't schepsel." schepse1." 

(Besp. IV. v. 270-273) 

Zo staat Vondel niet meer tegenover de recht- 

recht~ 

spraak ener nationale synode, maar tegenover de 

meest algemene, de meest categorische rechts- 

rechts~ 

instantie, waar hij zich op beroepen kan, de recht- 

recht~ 

spraak van het lichaam dat in harmonie met de 

101

universele ordening de hoogste beleving en de 

volmaaktste rechtsverwerkelijking waarborgt. In en 

met Christus, door de levende gemeenschap van 

den Verlosser in zijn voortdurende genoegdoening 

en rechtsherstel, bewerkstelligen wij de rechtsorde, 

zoals zij door Gods almachtige goedheid werd in- 

in~ 

gesteld. In die zin is godsdienst de hoogste rechts~ rechts- 

daad, de absolute verwerkelijking van het recht in 

de meest uitgebreide en algemene zin van het 

woord. Het is een zich aansluiten bij de kosmische 

ordening in Gods eigen leven. 

Alle eschatologische eschatologi'iche doelstellingen verdwijnen in 

deze opvatting voor de dagelijkse werkelijkheid van 

het wonder der absolute rechtsverwerkelijking in 

het rijk Gods. Dat rijk Gods is geen ijdele droom, 

maar de enige werkelijkheid. 

"Waar „Waar de tol der eere Godts (wordt) betaald 

Gezoend de straf, op 's misdaads hals gehaald 

Gedanckt voor 't goed door 't kruis ons 

aangestorven 

En al de Kerk genade en heil verworven." 

Tussen deze mijlpalen -— de absolute in~lichting in-lichting 

en haar algemene, hoogste positieve verwerkelijking 

in het offerleven der sacramentele eniging met 

Christus -— liggen de accidentele verwerkelijkingen 

van Vondels rechtsidealen, zijn drama's en gedich~ gedich- 

ten, waar de gerechtigheid op verschillende wijzen 

naar voren treedt. De lijn waarlangs Vondels 

rechtsdrang uitgroeit tot rechtsgevoel en hoger 

rechtsbewustzijn in het geloof, is duidelijk: het is 

de lijn van het groeiend heldere bewustzijn, dat 

alleen de rechte verhouding tot den Schepper en 

de harmonie tot het heelal de juiste maat voor een 

deugdelijke rechtsverwerkelijking inhoudt. Dit hel~ 

102

dere rechtsbewustzijn is de hoofddeugd, die het 

hele leven richt op zijn doel en het de maat van 

het geluk verstrekt. Het recht is de kroon der 

vromen. De staat van erfrechtvaardigheid was de 

staat van den eersten Adam, na de val wordt de 

mens tot een hogere volmaaktheid opgeheven door 

de oneindige liefde Gods, die door den nieuwen 

Adam, Christus, het rechtsherstel in absolute vol- 

vol~ 

maaktheid bewerkstelligde. Christus en in Hem de 

gelovige is de „Justus'', "Justus", die „ex "ex fide vivit". 

In die zin kan men beweren, dat Vondels 

Christologie de ganse ontwikkeling van zijn rethts- 

rethts~ 

bewustzijn inhoudt. Van een subjectief-radicale, subjectief~radicale, 

op 

historische grondslag berustende verering, groeit 

Vondels visie op Christus uit tot de volmaakte be- 

be~ 

lichaming van den immer levenden Rechtshersteller, 

Ier, die het vernieuwde leven van den gelovigen 

Rechtsherstel~ 

mens inschakelt in de harmonische rechtsordening 

van Gods heelal. 

103

VIII 

DYNAMISCHE VERWERKELIJKINGS- 

VERWERKELIJKINGS~ 

WAARDE VAN HET RECHTSOORDEEL 

Er is veel geschreven over Vondels dramatiek. De 

,.speelbaarheid" ,,speelbaarheid- der Vondeldrama's drama' s is nog steeds 

een vraagstuk, dat de meningen verdeelt. Feit is, 

dat weinige Vondel-stukken Vondel~stukken het „uithouden- "uithouden" op 

het moderne toneel. Behalve enkele model-voorstel- 

model~voorstel~ 

lingen en de door de traditie gedragen Gijsbrecht- 

Gijsbrecht~ 

opvoeringen, hebben de Vondel-vertolkingen Vondel~vertolkingen 

zich 

niet mogen verheugen in de gunst van het grote 

publiek. Waaraan is deze onverschilligheid te wij~ 

ten? Aan de tekortkomingen van het drama of aan 

de onontvankelijkheid van het publiek? Ik geloof 

dat beide niet vrijuit gaan in zoverre het opgevoerde 

werk weinig beantwoordt aan Vondels opvatting 

en het publiek te ver van Vondels visie op het 

conflict af staat. Men zoekt te veel wat bij Vondel 

niet te vinden is en anderzijds dringt men niet door 

tot de kern van het door Vondel gestelde probleem. 

Wat Vondel ons biedt, is is ongetwijfeid ongetwijfeld een drama- 

drama~ 

tisch gebeuren, doch een dramatisch gebeuren, zo- 

zo~ 

als het gezien was door een zeventiende-eeuwer. 

zeventiende~eeuwer. 

En nog wel van een zeventiende-eeuwer, zeventiende~eeuwer, 

die het 

rechtsbewustzijn als uiteindelijk doel stelde aan een 

streng geformuleerd en toneelmatig opgesteld 

rechtsoordeel. Dit debat interesseert den modernen, 

uitgaanden, op een genoeglijke of artistieke avond 

belusten mens heel weinig. Doch het aesthetisch 

genot, dat Vondel biedt, is van een te hoog gehalte, 

dat het den modernen toneelbezoeker in blijvende 

vervoering brengen kan. Zelfs het romantische ge- 

ge~ 

waad, waarin Vondels verbeeldingen gestoken 

worden, kan het vuur van de geestdrift niet zodanig 

104

aanwakkeren, dat de voorstellingen een blijvend 

succes oogsten. Hoe goed ook bedoeld, zijn derge- 

derge~ 

lijke pogingen weinig vruchtbaar en het succés, succès, 

zowel artistiek als financieel, blijft zeer dubieus. 

Een opvoering van Vondels werk blijft aldus een 

riskante onderneming en hierin zal wel geen ver- 

ver~ 

andering komen zo lang men niet erkent, dat het 

Vondeliaanse drama een zeer bizonder karakter 

draagt, dat het iets „sui "sui generis- generis" is, dat met andere 

toneelwerken niet kan worden gelijkgeschakeld, en 

op een heel bizondere, eigen wijze dient opgevoerd. 

Een gevaar is, dat men zich door de rijkdom der 

poëzie op een dwaalspoor laat brengen en aldus 

verblind, de reële kern der dramatische spanning 

niet weet op te diepen. De goed bedoelde over- 

over~ 

lading, of accentuering der aesthetische schoonheid, 

verdooft de innerlijke ihnerlijke Malik klank der dynamische span- 

span~ 

ning, die de werkelijke waarde van het drama uit- 

uit~ 

maakt. Het gevaar dat men dit dualisme niet te 

boven komt, is zeer groot. Wil men dit vermijden, 

dan dient men het accent te leggen op de dynami- 

dynami~ 

sche verwerkelijkingswaarden van het rechtsoor- 

rechtsoor~ 

deel, waarin het werkelijke conflict belichaamd is. 

Immers er is geen drama bij Vondel, dat niet een 

probleem Van van goddelijk geopenbaard, of menselijk 

positief recht behandelt. Het Vondeliaanse drama 

is niets meer en niets minder dan een pleidooi, dat 

de argumenten voor en tegen de de tegenstrijdige 

rechtsgevoelens uitwerkt en dramatisch tegenover 

elkander stelt. Afgezien l\fgezien van de dichterlijke omkle- 

omkle~ 

ding en beeldspraak, kan het slechts als zodanig 

onze aandacht 'ten volle in beslag nemen. Het biedt 

dus geen evolutie van karakters, geen dramatische 

verwording van het gemoed. Het is is innerlijk statisch 

en evolueert steeds in een zelfde kring om hetzelfde 

centrum heen: het definitieve rechtsoordeel, waar- waar~ 

105

van de uitspraak met zijn gevolgen de ontknoping, 

of om met Vondel te spreken de beslechting van 

het rechtsvraagstuk brengt. Men denke nu niet dat 

deze structurele eenzijdigheid eentonigheid insluit. 

In de nuancering der beleving van het rechtsgevoel 

ligt de zeer specifieke subtiliteit van Vondels dra~ dra- 

ma. Zijn boeiende kracht ligt juist in de mate, waar~ waar- 

in dit rechtsgevoel door ons gedeeld wordt, m.a.w. 

de intensiteit der verschillende motiefvoorstellingen 

moet opgestuwd en gedramatiseerd worden. Het 

gaat dus om de dynamiek van het rechtsgevoel en 

niet om het dramatische verloop der gebeurtenis~ gebeurtenissen, 

die slechts een episodisch karakter dragen. De 

sen. 

uiterlijkheid van het gebeuren blijft eenmaal gevat 

in de beperkte bewegingsmogelijkheden der drie 

eenheden van plaats, tijd en handeling, alleen de 

wassende drang tot het definitieve rechtsoordeel 

spitst het werkelijke conflict, de tegenstelling der 

zich bestrijdende motiefvoorstellingen, toe. Onge~ Onge- 

twijfeld zijn er dramatische factoren, die krachtig 

medewerken tot de botsing der rechtsgevoelens, 

bij voorbeeld het verontruste gemoedsleven, de 

emotionaliteit van het individuele temperament, de 

opdringende tijd vooral, die voortschrijdt met de 

onverbiddelijkheid der fataliteit, zijn belangrijke 

factoren in de nuancering van het rechtsgevoel. 

Toch zijn het allen maar bijkomstige factoren, de 

kern der beleving blijft de ontvankelijkheid voor 

het rechtsmoment, waarom het ten slotte gaat. De 

ingloed van de rechtszin bepaalt de dé wilsintensiteit 

van het individu en slechts in zoverre men de uit~ uit- 

drukking is van deze rechtszin, vertegenwoordigt 

men een reëel bestanddeel van het dramatisch con- 

con~ 

flict. Het karakter der optredende personages is 

door de daarin gevatte energie bepaald. De dramatiek 

der Vondel~spelen 

Vondel-spelen ligt aldus in hun dynami~ dynamidrama~ 

106

sche kracht. Alle verwerkelijkingswaarden dezer 

dynamiek zijn primair en regelen de maat waarin 

de stofferingselementen van secundaire waarde mee 

dienen te werken tot de definitieve uitbeelding van 

het conflict, waaruit het rechtsbewustzijn opbloeit. 

Aldus begrensd in zijn dramatische uiterlijkheid 

is het Vondeliaanse drama er een van ongemene 

diepte, het heeft een zeer specifiek eigen karakter, 

welks begrip een sterk ontwikkelde rechtszin bij 

den toeschouwer veronderstelt. Op die rechtszin 

doet het een krachtig beroep. Indien het vaak zijn 

werking mist, vaak ontoegankelijk blijft voor het 

publiek, dan is de oorzaak veelal te zoeken in het 

feit dat de wijze waarop Vondel het rechtsprobleem 

voorstelt, gebonden is aan zijn zeventiende~eeuws 

zeventiende-eeuws 

aspect en dat het publiek te weinig ontwikkeld is 

om de eeuwige stem van het recht los te maken 

van haar contingente verklanking in de tijd. Alles 

wat bijdraagt tot de openbaring van dit eeuwige 

karakter, zal het succes der Vondel-spelen Vondel~spelen 

ten 

goede komen en bestendigen. Maar dit betekent 

een ernstige verdieping der V Vondel-studie, ondel~studie, welke 

dient losgemaakt van louter eenzijdige litteraire be~ be- 

spiegeling en een verregaande hervorming der crer 

heersende Vondel-traditie. 

Vondel~traditie. 

Een typisch voorbeeld van de wijze waarop 

Vondel het rechtselement opvat als grondslag van 

dramatische verwikkeling, welke dynamische kracht 

er van uitstraalt, vinden wij op een plaats waar 

men zulks het minst zou vermoeden en wel in zijn 

landelijk spel De Leeuwendalers. 

Waarom gaat het in dit spel? Ongetwijfeld om 

de liefde van Hageroos en Adelaert. Maar de 

stuwende macht, de intrige, waardoor de toenade~ toenade- 

ring tussen beide geliefden bewerkt en verwezen~ verwezen- 

lijkt wordt, is een rechtsmotief, dat steunt op de 

107

uitlegging en de voltrekking van een vonnis, een 

vonnis „waardoor "waardoor rechtvaardigheid den vrede kan 

gemoeten-. gemoeten". Dit rechtselement is is de bron en de 

oorsprong der dramatische spanning, die het spel 

tot spel verheft. Nu heeft wel is waar dit rechts- 

rechtsmotief 

in de Leeuwendalers niet de majestatische 

ernst der rechtsproblemen in de andere spelen, doch 

dramatisch en dynamisch vervult dit rechtsmotief 

er dezelfde rol. Het wordt ingeschakeld en ont- 

ontplooid 

in het tweede en vierde bedrijf, die als het 

ware de zuilen zijn waarop de lyrische en drama- 

dramatische 

overbloemingen van het eerste, derde en 

vijfde bedrijf frusten. 

De Leeuwendalers is bovendien ook een zeer 

typisch voorbeeld, omdat in dit spel de rechts- 

rechtsfunctie 

'van .van"den „den Heemraad- Heemraad" naar voren wordt 

gebracht en gewezen wordt op een specifieke vorm 

van het gewoonterecht: het lotrecht. Hoe primitief 

ook deze rechtsvormen mogen zijn, zij zijn niet- 

niettemin 

vormen van het rechtsgevoel en van het 

rechtsbewustzijn, die de grondslag vormen van het 

dramatisch verloop der gebeurtenissen en de bron 

zijn der dynamische spanning. 

'En nog om een andere praegnante reden is de 

Leeuwendalers belangrijk. Wij ontmoeten hier voor 

het eerst het probleem, dat een zo voorname plaats 

in Vondels rechtsinetaphysische rechtsmetaphysische opvattingen be- 

bekleedt, 

namelijk het probleem der billijkheid en 

der rechtmatige verklaring van Gods wil. Vondel 

formuleert dit probleem van den mens als weifelend 

rechter in een verklaring van Volkaart: 

"Ik „Ik vat dit vonnis niet, dees bloedige uitspraak 

moet 

Wat anders in den zin dan in den klank beduiden." 

(Vierde bedrijf) ) 

108

In dit vierde bedrijf ligt de voorafspiegeling van 

Vondels Jephta. Dit rechtsmotief wordt reeds aan- 

aan~ 

gevoerd in het tweede bedrijf op verschillende 

plaatsen, waar gehandeld wordt over „den "den Heemraad'', 

zijn keur en de daarmee verbonden loting. 

Heem~ 

raad", 

Wij halen slechts, ter oriëntering, enkele uitspra- 

uitspra~ 

ken aan die in de loop der dialogen voorkomen: 

"De „De heemraad vat het recht, als mannen, wien het 

roer 

Van deze vryheid past te houden en te sturen..." 

" 

"Waartoe „Waartoe de keur van 't 't lot dan langer uitgesteld? 

Het lótrecht lotrecht ga zyn gangk, zoo raakt men uit dit 

vreezen. 

Vermag Uw Godtheid niet te scheiden van haar 

recht?..." 

" 

Dit zijn enkele kernspreuken waaruit de sfeer 

der dialogen blijkt. Men dient echter het hele 

tweede en het hele vierde bedrijf in acht te nemen 

om de belangrijkheid der dramatische en dynami- 

dynami~ 

sche functie der hier ontplooide rechtsgedachte op 

volle waarde te schatten. 

In verband met deze vaststelling stel ik de vraag: 

wat kan er van de opvoering van een dergelijk spel 

terecht komen, wanneer men niet ten volle acht 

slaat op de dynamische verwerkelijking der rechts- 

rechts~ 

idee, zoals zij door Vondel werd uitgebouwd, de 

rechtsidee, die het merg is van de twee essentiële 

bedrijven waarop de handeling van dit bekoorlijke 

en leerzame spel berust? En welke waarde heeft 

een bespiegeling, die deze factor voorbij ziet? 

109

IX 

VERWANTSCHAP VAN VONDEL EN 

DESCARTES 

Na de Groot is er niemand die zoveel invloed op 

Vondels denken heeft gehad als Descartes. Inhoud 

en vorm van.beider vanbeider geestesleven bieden een zonder~ zonderlinge 

overeenkomst, welke niet alleen aan de alge~ alge- 

Hnge 

mene geestesrichting dier dagen en aan de invloed 

der franse wijsbegeerte in Nederland, maar vooral 

aan de persoonlijke invloed van Descartes' werken 

te danken fs. iTs. Rechtstreekse bewijzen, dat Vondel 

Descartes heeft ontmoet en persoonlijk gekend, zijn 

niet voorhanden, maar beider leven biedt zoyeel zoveel 

aanrakingspunten, dat men gerechtigd is te be~ be- 

weren, dat zij naast elkander hebben geleefd en 

beiden in dezelfde kring van kennissen en vrienden 

hebben vertoefd. Een rechtvaardiging dezer ver~ ver- 

onderstelling vinden wij al al dadelijk il]. een feit, dat 

de verhouding Descartes-Vondel Descartes—Vondel zeer duidelijk in 

het licht stelt. Ik bedoel hier de toezending door 

,H. Reneri van een der tweehonderd eerste exem- 

exem~ 

plaren van Descartes' Discours de la méthode, in 

1637, aan den Drost van Muiden, P. C. Hooft. In 

de begeleidende brief schrijft Reneri: 

"Estant „Estant à A Amsterdam pour distribuer quelques 

exemplaires du livre de Monsr. Descartes A. à per- 

per~ 

sonnes de qualité, dont il faisait estim.e estime pour avoir 

eu l'honneur de les avoir veii veü et de leur avoir parlé 

aultre fois, il m'avait recommandé de bailler un 

ou Ie le faire tenir à Vostre Seigneurie pour Ie le grand 

estime qu'il fait de vostre mérite, désirant bien 

d'estre tenu pour vostre humbIe humble serviteur." 

Uit deze brief staat onomstotelijk vast, dat Hooft 

en Descartes elkander kenden en ontmoet hadden. 

110

Zou dit niet te Muiden zijn geweest? En zou Von- 

Von~ 

del, die eerst in 1643 met Hooft brak, onkundig zijn 

gebleven van een feit, dat ongetwijfeld in de Mui- 

Mui~ 

derkring grote aandacht moest trekken, ook al 

wegens de vriendschap welke Descartes met een 

anderen geestverwant van den drossaart, namelijk 

Huygens, verbond. Uit een mededeling van Huy- 

Huy~ 

gens weten wij hoe sterk de nieuwe wijsbegeerte 

de aandacht trok. 

"Ce „Ce qui a fort plu —- schrijft Huygens —- dans 

le commencement quand cette philosophie a com- 

com~ 

mencé de paraître paraitre c'est qu'on entendait ce qui disait 

M. Descartes, au lieu que les autres philosophes 

nous donnaient des paroles qui ne faisaient rien 

comprendre comme ces qualités occultes formes 

substantielIes, substantielles, espèces intentionnelles, etc..." 

" 

Er is bovendien nog het schrijven van Plempius 

over Descartes' verblijf in Amsterdam, hetwelk ons 

bewijst hoe dicht Descartes bij Vondels vrienden 

en kennissen stond. De verhouding van Vondel 

tot Plemp is algemeen bekend. Wat schrijft nu 

Plemp over Descartes? „J'ai "rai fréquenté intimement 

cet homme illustre à Amsterdam, avait d'avoir été 

appelé à .à la chaire de Louvain par la Ser. Infante 

Isabelle. Par l'intermédiaire de Jean Elichmann, 

médecin mèdecin silésien, je Ie le connus et je m'entretins sou- 

sou~ 

vent de la physique avec lui." Deze brief is van 

21 December 1652, maar heeft betrekking op de 

jaren 1630-1632. Descartes legde zich in die jaren 

toe op de anatomie en het is ook de ontledingskunst 

van Plemp, die door Vondel in zijn gedicht Op de 

ontleding des menschelijken lichaams bezongen 

wordt. Behalve dit feit der persoonlijke relaties met 

de familie Plemp, zien wij hier Vondels opmerk- 

opmerk~ 

zaamheid voor een kunst, waarin Descartes en 

Plemp zich gelijkelijk oefenden. Zal de intimiteit 

1111 

1 1

der twee geleerden aan Vondel ontgaan zijn? Vondels 

gedicht is van 1633. 

Von~ 

deIs 

Dit zijn twee concrete feiten, die de aanrakings- 

aanrakings~ 

sfeer van Descartes' en Vondels leven preciseren. 

Twee feiten, die wellicht door tal van andere in- 

in~ 

ducties kunnen bekrachtigd worden. Doch er zijn 

nog probantere beschouwingen, vaststellingen van 

gelijkbeïnvloedende gelijkbeinvloedende geestesstromingen en ten slotte 

het testimonium der overeenstemming van Vondels 

en Descartes' werken, werken. 

De meest algemene overeenkomst tussen beide 

denkers is wel, dat beiden vertegenwoordigers zijn 

van wat men in de zeventiende eeuw noemt: „Yes- 

"res~ 

prit géometrique”, géométrique", een manier van denken, waar- 

waar~ 

door de zichtbare en ook de zedelijke wereld onder 

meetkundige verhoudingen beschouwd werd. Ruim- 

Ruim~ 

te en tijd, waarin de hoegrootheidsbepalingen gevat 

zijn, worden beheerst door wetmatigheid, wetmatigheid. Dezelfde 

denkmethode wordt toegepast op de innerlijke we- 

we~ 

reld uit hoofde der analogische normering van het 

denken zelf. De conceptie van het heelal is een 

statische. God is de bouwmeester van het heelal, 

waaruit alle verhoudingen zijn. Alles is door God 

in een harmonieuze verhouding in de hemelruimten 

geplaatst en de zedelijke ordening kent als grond- 

grond~ 

wet het behoud dezer fundamentele architectoniek. 

Deze structuur is een structuur van juiste verhou~ verhou- 

dingen, d.w.z. dat zij berust op natuurwettelijkheid, 

dus op een juridische grondslag. De schending der 

kosmische ordening is is het kwade, omdat zij een 

miskenning is van de „more "more geometrico'', geometrico", vastge- 

vastge~ 

stelde waardeverhoudingen, en van de evenredig- 

evenredig~ 

heid der onderdelen van het geheel. Deze even- 

even~ 

redigheid is het wezen van het recht. Aldus is het 

universum een rechtsopenbaring. Buiten haar is het 

heelal een zinloze chaos. 

112

Deze opvatting treedt met des te meer gezag 

naar voren naar mate het geloof in een zuiver per- 

per~ 

soonlijke Godheid taant. In wetenschappen en 

staatkunde blijft deze wetmatigheid de band der 

eenheid uitmaken. Het volkenrecht vervult dezelfde 

functie na het verdwijnen der christelijke eenheid 

in staat en maatschappij. Het streeft naar een har- 

har~ 

monieuze gelijkschakeling van autonoom geworden 

tegendelen. 

„More "More geometrico" denkt Vondel evenals Des- 

Des~ 

cartes, omdat beider streven gericht is op het behoud 

van het onmisbare erfdeel der middeleeuwen en 

op de reconstructie ener synthetische visie, die een 

algemeen aanvaardbaar begrip inhoudt der nieuwe 

noodzakelijke levensordening. Als zodanig weer- 

weer~ 

spiegelen de werken der beide denkers dezelfde 

fundamentele funa.amentele trekken. Architectonisch behoren zij 

tot dezelfde school. Doch waar Vondel met Des- 

Des~ 

cartes samenging, omdat beiden op de achtergrond 

hunner levensvisie dezelfde geloofstraditie als ze- 

ze~ 

kerheidscriterium behielden, daar week Vondel van 

Spinoza af. Doch „more "more geometrico- geometrico" blijft hij ook 

met dezen groten tegenstander zo niet essentieel, 

dan toch formeel verwant. Al verschilt hun Gods- 

Gods~ 

opvatting ten enenmale, hun metaphysische visie 

op het universum stemde formeel overeen. Om de 

overeenstemming van essentiële en formele opvat- 

opvat~ 

ting zijn aldus Descartes' en Vondels denken nauw 

aan elkaar verwant. Beiden zijn ontwerpers van 

geometrische visies, waarvan de bouwkundige or- 

or~ 

dening tendeert naar een supreme harmonie, waarin 

alle elementen, zowel der deductie als der inductie 

aan de mathematisch strenge ordening der logische 

ontwikkeling zijn onderworpen. Hun denken is der- 

der~ 

halve monumentaal-statisch monumentaal~statisch en de beweging, welke 

113

wij in hun universum waarnemen, is gedetermineerd 

door de wetmatigheid van een transcendenten 

Schepper, die het grote werktuig van het heelal 

drijft en stuwt met de onverbiddelijkheid van on- 

on~ 

veranderlijk immanente wetten. Door deze imma~ imma- 

nentie te verbinden met de goddelijke wil, over- 

over~ 

bruggen zij de kloof tussen natuur en Godheid en 

heffen het dualisme, dat door de renaissancistische 

opvattingen was ingeluid, op. 

Mocht Vondel deze wetmatigheid in zijn spelen 

dramatiseren, in zijn Bespiegelingen huldigt hij deze 

met evenveel klaarheid als Descartes in zijn Médi~ Méc 

tations métaphysiques en de overeenstemming tus~ tus- 

sen deze twee werken is zo opvallend, dat het vol~ vol- 

doende is hun structuur te vergelijken om tot de 

conclusie te komen dat hier van een innige essen- 

essen~ 

tiële verwantschap gesproken mag worden. Het 

denken, God, de mens en de natuur -— is de volg~ volg- 

orde, waarin beide schrijvers hunne denkconstructie 

optrekken. Vondel echter gaat verder dan Descar~ Descar- 

tes; zijn deducties voor het zedelijke en godsdien~ godsdien- 

stige leven zijn concreter. Hij vult zijn meta- 

meta~ 

physche bespiegelingen aan met twee werken, De 

Heerlyckheit der Kercke en de Altaergeheimenis~ 

Altaergeheimenis- 

sen, die de visie op zijn universum volledig at- 

af~ 

ronden. De wetmatigheid der religieuze en mystieke 

belevenis heeft Vondel klaar en duidelijk uitgelijnd. 

Deze algemene overeenkomst nu wordt door tal 

van tekstconcordantiën der beide denkers bevestigd. 

Wij stippen enkele overeenstemmingen aan: 

Het meest karakteristieke en tevens duidelijkste 

bewijs van Descartes' invloed op Vondel is wel de 

aanhaling en de omschrijving van het "Cogito „Cogito ergo 

sum"op het einde van het eerste boek der Be~ Be- 

spiegelingen. Vondel dicht aldaar: 

114 

114

„Geen "Geen droom, noch dronckenschap benevelt my, 

die ken 

en buiten twyfel stel dat ick in wezen ben.” ben." 

(Besp. I. v. 1363. 1364) 

In de volgende verzen: 

„Niet "Niet eeuwigh was, zoo quam myn wezen dan te 

spruiten 

Van niet, of van een iet enz..." 

" 

(Besp. I. v. 1365. 1366 e.v.) 

vinden wij een nieuw bewijs van Descartes' invloed, 

daar in deze verzen de kwintessens van belangrijke 

hoofdstukken van het eerste boek van Descartes' 

Principia meesterlijk saamgevat zijn. In deze hoofd- 

hoofd~ 

stukken zegt Descartes: ,,Que I,Que nous ne sommes pas 

la cause de nous males, mêmes, mais que c'est Dieu et 

que par conséquent il y a un Dieu" en „Qu'encore "Qu'encore 

que nous ne comprenions pas tout ce qui est en 

Dieu, il n'y a rien toutefois que nous ne connais- 

connais~ 

sions si clairement comme ses perfections." Vondel 

parafraseert als volgt: 

" ............... van niet, dat kan niet sluiten: 

Want niet is maghteloos. Zoo sproot ick van 

een iet. 

Dit iet was eeuwighlyck in wezen voor het niet. 

Het was 't begin van al wat hier af quam te daelen. 

Want was'er buiten dit iet daetlyx, of in schyn, 

Dat moest nootzaeckelyck van niet gesproten zyn. 

Is dit het enckel al, wat is'er uitgelezen 

Van wysheit, goetheit, maght, dat in dit louter 

wezen 

Niet entloos uitmunt? Klim en klauter nu niet steil 

Door doornehaegh, en rots: hier is uw hoop en heil, 

115

Kunt gy u zelven, en uw'oirsprong overweegen 

en 

De Godtheid loopt u zelf met opene armen tegen.- tegen." 

(Besp. I. v. 1366-1378) 

Dat God ons niet kan bedriegen: „Que "Que Dieu 

n'est point la cause de nos erreurs'' erreurs" is wel een der 

belangrijkste stellingen van Descartes, immers in de 

Méditation troisième schrijft Descartes: „Mais "Mais afin 

de pouvoir öter 6ter toute raison de douter je dois exa- 

exa~ 

miner s'il y a un Dieu ...... et et si si je je trouve qu'il y 

en ait un je dois aussi examiner s'il peut être trom- 

trom~ 

peur: car sans la connaissance de ces deux vérités, 

je ne vois pas que je je puisse jamais &re être certain 

d'aucune chose.- chose." 

Vondel zal het Descartes nazeggen in het eerste 

boek der Bespiegelingen (v. 1335-1341): 

"Om „Om d'oirzaeck ga te slaen, waer door dees kennis 

spruit 

Zy vloeit uit 's hemels mont ...... 

De mont des hemels kon zich zelven niet beliegen. 

Een grontbewys, dat, schoon de mensch het wil 

verdrucken 

In 't hart gewortelt blyft, en niet is uit te rucken.'' rucken." 

Een nieuwe overeenstemming van Vondel met 

Descartes vinden wij in het eerste boek der Bespie~ Bespie- 

gelingen en wel daar waar Vondel uitweidde over 

de onzichtbaarheid van God en van de ziel. Vondel 

werkt daar breedvoerig uit de vergelijking met de 

onzichtbare maar toch reële lucht. Evenals wij de 

lucht en de wind niet zien, zo is het dat wij noch 

God noch een andere geest kunnen zien. Wij be- 

be~ 

merken hun zijn en hun aanwezigheid uit hun 

werking (I. v. 155-302). 

116

In de Méditation seconde (par. VII) zinspeelt 

Descartes op deze opvatting en al is het om ze te 

bestrijden, toch is is het een feit dat hij het beeld, 

dat Vondel breedvoerig uitwerken zal, uitdrukkelijk 

aanduidt. Descartes schrijft aldaar over zijn eigen 

wezen: "Je „Je ne suis point un air delié et pénétrant 

répandu dans tous ces membres, je ne suis point 

un vent, un souffle, ni rien de tout ce que je puis 

feindre et imaginer..." 

" 

En in de Réponse aux cinquièmes objections 

(par. II) beklemtoont Descartes dezelfde gedachte. 

"Dites „Dites moi donc, je vous prie, 6 '6 chair, ou qui que 

vous soyez, et quel que soit le Ie nom dont vous voulez 

qu'on vous appelle, appelIe, avez-vous avez~vous 

si peu de commerce 

avec r l'esprit que vous n'ayez pu remarquer r rendroit 

ou oft j'ai corrigé, ,cette imagination du vulgaire, par 

laquelle on feint que la chose qui pense est sem- 

sem~ 

blable au vent ou à quelque autre corps de cette 

sorte?... 

Hier heeft de dichter niet geschroomd een argu- 

argu~ 

ment voor het bestaan van God en van de ziel uit 

de populaire denkwijze over te te nemen. Of deze 

beeldspraak wetenschappelijk meer of minder juist 

was, leek hem van minder belang. Zij zette kracht 

bij aan zijn algemeen betoog en Vondel blijft er 

met voorliefde bij staan, daar deze populaire mening 

hem de mogelijkheid biedt tot een rijke, dichterlijke 

ontwikkeling. Vondel neemt ter wille van het be- 

be~ 

toog zijn goed waar hij het vinden kan, doch dat 

hij het ditmaal bij Descartes vindt, lijkt mij, gezien 

het omvattend kader van de algemeen met Descar- 

Descar~ 

tes overeenstemmende gedachtengang, niet twijfel- 

twijfel~ 

achtig. 

Deze overeenstemming valt telkens en telkens op, 

bij voorbeeld in het eerste boek der Bespiegelingen, 

waar Vondel een betoog houdt over de de redelijkheid 

117

van het onderzoek, of men in zijn prille jeugd niet 

verkeerd is voorgelicht aangaande de Godskennis. 

Het betoog is gevat in de verzen 53 tot 116. In 

deze verzen neemt Vondel uitdrukkelijk de ge- 

ge~ 

dachtengang van Descartes' Principia over, waar 

Descartes wijst op de verkeerde meningen, welke 

wij tijdens onze kinderjaren aankleven. Descartes 

schrijft aldaar: 

"Que „Que la première et principale cause de nos 

erreurs sont les préjugés de notre enfance" enfance- en „que "que 

pour óter doter les les préjuges de notre enfance il faut 

considérer ce qu'il y a de clair en chacune de nos 

premières notions". notions-. Vondel dicht Descartes na, 

wanneer hij schrijft: 

Dit scherpen voester, en de vader, vooght, en 

hoeder 

Den jongen kinderen in, en leeren vroeg het jong 

Dien gallem, uit de wiegh, nabaeuwen met zijn tong 

Dus erft het kint een taal door omgang en 

hanteering 

Met 'smoeders taele en spraeck de vaderlycke 

Ieering leering 

En erfgewoonte schept een anderde natuur, 

Die lastigh wort verleert. Zit waerheit aen het stuur 

Van huis en huisgezin, zoo vaert het kint geluckigh. 

Zit logentael te roer, hoe jammerlyck en druckigh 

Vernielt dees schipbreuck dan al d'afkomst van 

dien stam! 

Een ommezichtigh brein, mistrout hierom de mam 

En overievering overlevering van moeder, vooght en vader, 

Om erfbedrog te vlikn, vliên, en wenscht uit angst zich 

nader 

Met reden te bera'èn, beraên, te toetsen, scherp en stil 

Wat Godt en godtsdienst raeckt, eer 't 't oordeel 

stemmen wil, 

118

Om door aenzienlyckheit van baerden, penne en 

schooIen schoolen 

Een huurtong niet zo dom, met al den hoop, 

te doolen, dooIen, 

Die dommer dan het vee, gedreven naer het nest 

Den dryver volght, die zich op 't smeer der kudde 

mest..." 

" 

(Besp. I. v. 59-102) 

Bovendien draait heel Vondels betoog van Gods 

bestaan, evenals bij Descartes, om het ideologische, 

het ontologische en het kosmologische bewijs. Dit 

driedubbele bewijs omvat de hele gedachtengang 

van Vondels Bespiegelingen. Wel schijnt Vondel 

-— hetgeen bij een dichterlijke natuur als de zijne 

makkelijk te verklaren valt -— Gods bestaan voor- 

voor~ 

namelijk te willen betogen uit Gods eigenschappen. 

Doch dit doet geen afbreuk aan de stelling van 

Descartes die in de Principia zegt: „Qu'encore "Qu'encore que 

nous ne comprenions pas tout ce qui est en Dieu, 

il n'y a rien toutqfois toutE;,fois qui nous ne connaissons si 

clairement comme ses perfections." Integendeel. 

Bovendien wijst Vondel uitdrukkelijk op Descar- 

Descar~ 

tes' ideologisch argument, wanneer hij dicht: 

„Hier "Hier stuit my een en zeght: waertoe veel overlegh 

Belieft het U, zoo baen den allerkortsten wegh 

Om Godt te vinden en dus wyt niet om te draeven 

Welaen, nu luistert toe. Godt is niet ver te zoeken 

De waerheit steunt op zich en hoeft geen bergh 

van boecken." 

(Besp. I. v. 1355 e.v.) 

Wie bedoelt Vondel hiermee? Wie anders dan 

de man, dien Plemp vond te te Amsterdam: „Livré "Livré a à 

119

ses méditations solitaires, qui ne lisait pas de livres 

et n'en possedait point." Descartes, want onmid- 

onmid~ 

dellijk op deze verzen laat Vondel Descartes' 

' 

"Cogito „Cogito ergo sum" volgen. En voor heel zeevarend 

en zeelievend Nederland maakt hij de denkwijze 

van Descartes vatbaar door haar te te vergelijken met 

een mogelijke doorbraak van de Suez-engte, Suez~engte, 

om 

aldus de reis naar Indië te te verkorten. 

"„...0m Om Godt te vinden en dus wyt niet om te 

draven 

Men iloeft hoeft van Memfis slechts dry mylen door te 

graven 

Naer 't roode meer, zoo zeilt de zeeman met een 

lust 

Uit onze noortzee kort aen d'Indiaensche kust.” kust." 

(Besp. 1. I. v. 1357 e.v.) 

Zinspeelt Vondel hier op een in de zeventiende 

eeuw bestaand plan om aldus de indische reis te 

verkorten? Was dit plan wellicht van Descartes 

afkomstig? Het is in ieder geval opmerkelijk hoe de 

idee van zulk een groot waterbouwkundig werk 

door Vondel in verband wordt gebracht met Des- 

Des~ 

cartes' denkwijze. Is er verband tussen zulk een 

stout en zeker opvallend. denkbeeld en Descartes' 

reizen door Europa? Vóór V66r hem was Usselinx de- 

de~ 

zelfde gang gegaan voor het droogleggen van grote 

onvruchtbare gebieden en het verrichten van aan- 

aan~ 

zienlijke bouwkundige werken. Het is niet onmo- 

onmo~ 

gelijk dat Von.dels Vondels vers hier een kostbare inlichting 

geeft nopens een nog onopgelost en wellicht onge- 

onge~ 

steld vraagstuk. 

Een der meest treffende concordantiën tussen 

Vondel en Descartes vinden wij in het ganse twee- 

twee~ 

de en derde boek der Bespiegelingen, dáár daár waar 

120

Vondel betoogt, dat de Godsidee in den mens het 

merkteken is van den goddelijken werkmeester. Tal 

van plaatsen çlaatsen komen in deze boeken voor, waar 

Descartes' beroemde uitspraak door Vondel in het 

betoog is verwerkt. Descartes schrijft in het acht 

en dertigste hoofdstuk van zijn M Méditation troi- 

troi~ 

sième: "Et „Et certes on ne doit pas trouver &range étrange 

que Dieu en me créant ait mis en moi cette idée 

(idée (id& de Dieu) pour Etre être comme la marque de 

l'ouvrier empreinte sur son ouvrage." Het is on- 

on~ 

mogelijk om de talrijke plaatsen aan te halen, waar 

Vondel deze gedachte uitwerkt. Zoals wij het reeds 

zeiden, zijn het tweede en derde boek op deze 

grondgedachte gebouwd. Wij geven nochtans 

enkele nadere aanduidingen: in het tweede boek 

de verzen 387-389 en 1323-1333, in het derde 

de verzen 55-60 en 303-308. Dit Dit zijn slechts 

een paar typische overeenstemmingen. Nog vinden 

wij in het derde boek een overeenstemming, die 

boekdelen spreekt en wel de overeenstemming met 

Descartes' beroemd betoog over „het "het wasch" uit 

de tweede Méditation métaphysique (par. XI, XII, 

XIII) van ,het "het wasch'' wasch" dat dat wel wel uiterlijk veranderen 

kan van vorm, maar steeds het wezen van „het "het 

wasch'' wasch" blijft behouden. Dit in verband met het 

wezen der zielen en haar kenvermogen. In het derde 

boek (v. 483-489) zegt Vondel Descartes na: 

"Dit „Dit is d'eenige oirzaeck van het wassen en vergaen 

Der wezens, die alleen uit element bestaen. 

En wisselen van staet, gestorven of of herboren. 

De stof behoudt haer duur; de formen gaen 

verloren. 

Zoo lydt het weecke wasch, en blyft eenzelve ding 

V Verandert naer na~r 

het merck van 's 's konings 

wapenring..." 

" 

121

Van de hoogste belangrijkheid is bovendien het 

feit, dat Vondel Vendel onder „natuur" "natuur" hetzelfde als Des- 

Des~ 

cartes begrijpt n1. nl. God, in de Méditation sixième 

(par. XXII): „Car "Car par la la nature considerée en 

général, je n'entends maitenant autre chose que 

Dieu même, ou bien l'ordre et la disposition que 

Dieu a établié dans les choses créés..." " Dat het 

wezen van God bestaat in de „Isheit", "Isheit", zoals Vondel 

het zo geniaal uitdrukt, stemt ook geheel en al 

overeen met Descartes' stelling, dat bij God alleen 

existentie en essentie samenvallen. Tal van andere 

overeenstemmingen zijn nog aan te stippen. Hen 

alle en volledig aan te halen, zou ons leiden tot 

het overschrijven van Vondels Bespiegelingen en 

Descartes' Méditations. Wij moeten ons tot de 

meest belangrijke bepalen. Aldus vestigen wij nog 

de aandacht op het beginsel der „ratio "ratio sufficiens" 

of „raison "raison suffisante" als kenmerk der waarheid. 

Vondel dicht daaromtrent in het derde boek 

( v. 1009-1018): 

018 " .................. In 't stercken stereken van een waerheit 

Zoo noodigh, dient gelet op bondigheit en klaer- 

klaer~ 

heit; heft; 

Behoudens naer den aert der stoffe: want indien 

Men hier de wiskunst eischt, om toonbaar te bedien 

Door maeten en getal, den eigen aert der zielen 

Die nooit, als 't lyf, Iyf, in 't 't lot der sterflyckheit 

vervielen. 

Dat waer een onbescheit, men eiseh' eisch' geen' klaerder 

dagh 

Van reden dan de zaeck natuurlyck geven magh. 

En dit vernoeght een hart, dat niet, als ziende 

blinden 

Een tastbare reden eischt, die hier niet is te 

vinden." 

122

In de Méditation cingième cinqième (par. IX) verdedigt 

Descartes dezelfde stelling, waar hij betoogt: -„Qu' "Qu' 

étant impossible de penser à A Dieu sans lui attribuer 

toutes sortes de perfections; son existence qu'on 

en conclut, n'est pas une suit& suité d'une pure supposition- 

—- „Cette "Cette nécessité nécessite - zo schrijft Descartes —- 

est suffisante pour me faire conclure (après que 

supposi~ 

tion" 

j' ai reconnu que r l'existence est une perfection) ) que 

cet ètre être premier et souverain existe veritablement 

etc ........ 

In par. XLI en XLII van de Méditation sixième 

doet Descartes een beroep op dezelfde ratio suf- 

suf~ 

ficiens en op de harmonie van het leven om de 

waarachtigheid van de menselijke kennis te bewij- 

bewij~ 

zen. ±en. Tegenover de verwarring der dromen stelt 

Descartes de logische, blijvende orde van ons ge- 

ge~ 

wone denkleven en dit denkbeeld van redelijkheid 

en harmonie wordt bij hem het hoogste criterium, 

waardoor overdreven twijfel 'verdwijnt en detail- 

detail~ 

vergissingen vanzelf wegvallen ten gevolge van de 

tegenstrijdigheid welke zij openbaren tegenover 

eenheid en algemeenheid. Het laatste woord van 

Descartes is een beroep op de harmonie en de doel- 

doel~ 

matigheid. Deze idee der doelmatigheid is ook doorslaggevend 

gevend voor Vondel en voor hem voldoende volçloende 

door~ 

tot aanvaarding der voorgehouden waarheid. Zij is 

breedvoerig uitgewerkt in het derde boek der Be~ Be,- 

spiegelingen. 

Niet minder belangrijk is het feit dat Vondel met 

Descartes overeenstemt in in de opvatting van de 

natuur der stoffelijkheid, die met geen zelfstandig- 

zelfstandig~ 

heid, of zelfstandige eigenschappen bezield is, maar 

afhangt van den eersten Beweger, die haar aan de 

wetten der beweging onderwerpt (I. v. 386-446; 

lil. III. v. 909-912; 909---:912; III. lil. v. 833-836). Ook het feit 

dat volgens Vondel de natuur nergens „ledigheid- "ledigheid" 

123

vertoont, is een overeenstemming met Descartes' 

stelling, stelling. dat de natuur het ledige uitsluit. Eveneens 

de totale onafhankelijkheid van ziel en lichaam, lichaam. zo~ zo- 

als zij door Vondel voorgehouden wordt. wordt, bewijst 

een belangrijk parallelisme met Descartes' opvattin~ opvattin- 

gen in dezen. Dit` Dit' onderdeel van het derde boek 

(v. 1035-1086) is wel een der allerbelangrijkste 

voor het begrijpen van Vondels kentheorie. Hij be~ be- 

strijdt er dingen: 

„,,(( die) wanen wat men vat, wort eerst in brein 

begrepen 

En zinnen: geen verstant, hoe scherp, hoe fyn 

geslepen 

Kan wercken door op ',t 't geen in 's menschen 

harssens speelt 

Verschynt, en door den zin 't begryp wort 

ingebeelt. 

Wy stemmen oock met hun dat onze ziel te schatten 

Van al 't verstaenbre hier wel stofwys op kan 

vatten. 

Door haer verbeeldingen; maar sluiten evenwel 

Dat zy met stofgewys hierop haer oordeel veil'; vell'; 

Naerdienze dickwyl stemt, gelycke zelfs belyden 

De dingen, die rechtuit met •'s menschen zinnen 

stryden, enz .....,."" 

Deze verzen zijn niets anders dan een omschrij~ omschrij- 

ving van Descartes' Première méditation en ge~ ge- 

richt tegen de materialisten, die beweerden dat er 

niets in het verstand ontstond dan door toedoen 

der zinnelijke waarneming. Zijn kentheorie is dus 

van spiritualistische aard en verwant aan de idealis~ idealis- 

tische stelling. 

Deze vaststelling is tevens belangrijk voor het 

bepalen van het karakter van Vondels aesthe~ aesthe- 

124

tiek, daar door de uitschakeling van de idee ener 

zelfstandige bezieling van de materie, Vondel zowel 

als Descartes de theorie der occulte eigenschappen 

der stof bestrijdt, en het vitale beginsel uit de 

physiologie weert. De natuur heeft geen organi- 

organi~ 

sche functies als zodanig, zij is niet bezield maar 

gedreven door den eersten Beweger, die het heelal 

regeert, door de veer en het gewicht die de maat 

van het universele leven reguleert. Wij treffen hier 

de opvatting der vooropgestelde harmonie die het 

primaat aan de inwerking van Gods geest toekent. 

God is aldus te vergelijken met een klokkenmaker, 

die na de schepping van zijn werk rusten kan in 

de heerlijke rust der zekerheid, dat alles geregeld 

is naar zijn goddelijk inzicht en naar de berekening 

zijner wijsheid stipt verlopen zal. Aldus heeft God 

een eminent bestaan in de natuur, zijn aanwezig- 

aanwezig~ 

heid herschept haar t'allen fallen stond, behoudt en be- 

be~ 

stiert haar, vervult haar heel en al. De goddelijke 

substantie valt aldus niet buiten de toevalligheid 

der gebeurlijkheden. gebeurNkheden. De natuur is is "God „God in in Gode". Gode. 

En dat is wat Descartes en Vondel in in vervoering 

brengt. De bespiegelingen van, God en van Gods 

eigenschappen zijn hun beiden tot hoogste vreugde. 

In en door haar bereiken zij reeds op aarde een 

hemels genot. Men vergelijke Descartes' en Vondels 

gelijkluidende bekentenis hieromtrent. 

Von~ 

deIs 

Wij vinden ze bij Descartes a.m. o.m .. in de Médita~ Médita- 

tion troisième (par. XL en XLI), waar hij zegt: 

"Qu'on „Qu'on ne saurait trop s'arrêter s'arrèter à contempler contempIer et 

adorer ce Dieu tout parfait. 

Mais auparavant que j'examine cela plus soig- 

soig~ 

neusement, et que je passe ià à la consideration des 

autres vérités que l'on en peut recueillir, il me semble 

très à propos de de m'arrêter m'arrèter quelque temps à la con- 

con~ 

templation de ce Dieu tout parfait, de peser tout 

125

à loisir ses merveilleux attributs, de considérer, 

d'admirer, et d'adorer l'incomparable beauté de 

cette immense lumière, au moins autant que la force 

de mon esprit, qui en demeure en quelque sorte 

ébloui. ébloui, me Ie le pourra permettre.- permettre." 

(Med. III. 111. XL) 

"Car „Car comme la foi nous apprend que la souve- 

souve~ 

raine felicité de l'autre vie, ne consiste que dans 

cette contemplation de la Majesté divine; ainsi 

experimentons nous dès maintenant, qu'une une sem- 

sem~ 

blable Méditation quoique incomparablement moins 

parfaite, nous fait jouir du plus grand contentement 

que nous soyons capable de ressentir en cette vie.- vie." 

(Med. III. XLI) 

Men leze nu bij Vondel, in het vierde boek der 

Bespiegelingen Bespiegielingen (v. 838-863), hoe hij de bespiege- 

bespiege~ 

ling der Godheid bezingt: 

"Bestaet „Bestaet nu 's menschen heil in geen uitwendigh 

goet 

Genooten by fortuin, door 't 't lichaem of gemoedt 

Verlustight by den zin; noch in verstaenbre 

vreughden 

Gesproten uit de daet van zedighert, zedigheÎt, en deughden; 

Noch kennis en verstant van kunst, en wetenschap 

Zoo moet ons heil bestaen en op eenen en hooger trap. 

In 't stil bespiegelen der Godheit, en de klaerheit 

Van 't 't goddelycke licht der onbevleckte waerheit.- waerheit." 

Het eigenste oogenmerck, waerop ons wezen mickt 

En daer al 'n minder goet var. van Godt is toegeschikt. 

Dus zweemt de mensch naer Godt, den Vader aller 

dingen 

Die eewigh in zich zelf en zijn bespiegelingen 

Gerust en stil volhardt, en opgetogen blyft; 

Terwyl hy 't 't al al beweeght, wat om hem ommedryft. 

Tot dus bespiegeling van Godt, dien ongezienen 

126

Moet ons gezontheid, rust, en ongesteurtheit dienen 

Die uit de zeden vloeit; en elck uitwendig ding 

By ons te vatten dient tot dees bespiegeling." 

Men zou de overeenstemmingen tussen Vondel 

en Descartes Descilrtes nog nader kunnen aanduiden. Er zijn 

er talrijke en belangrijke, die wij nog niet hebben 

aangeroerd, bij voorbeeld de overeenstemming in 

de aanvaarding van de „idées "idées innées", een gedach- 

gedach~ 

te, die telkens en telkens bij Vondel bij het bespreken 

der natuurwettelijkheid naar voren komt. 

be~ 

~preken 

De termen: ingeboren, in het hart gesneden, inge- 

inge~ 

drukt, komen telkens en telkens voor onder zijn 

pen. Er is ook de overeenstemming bij beide den- 

den~ 

kers over het wezen der ziel en der vrijheid van de 

wil, over de zedelijkheid en het opperste goed, over 

het bestaan der goddelijke Voorzienigheid enz. De 

concordantiën zijn zo algemeen en zo veelvuldig, 

dat zij een ieder, die beide schrijvers heeft gelezen, 

direct in het oog valt. Zij is is evident, en behoeft 

geen nader betoog. Derhalve sluiten wij dit betoog 

met een paar opmerkingen betreffende een interes- 

interes~ 

sant en nog onopgelost probleem, waar Vondel en 

Descartes beiden in betrokken zijn en ten slotte 

met een beoordeling van de bij Vondel veelvuldig 

voorkomende axiomatische vorm, waarin hij zijn 

gedachten formuleert. 

Het bedoelde probleem houdt verband met 

Vondels omschrijving van het „Cogito "Cogito ergo sum". 

Vondel schrijft: „Geen "Geen droom noch dronckenschap 

benevelt mij." De vraag is nu of Vondel door deze 

zeer specifieke omschrijving heeft willen zinspelen 

op het feit dat het „Cogito "Cogito ergo sum" en heel de 

denkmethode van Descartes gericht waren tegen 

de hermetische denkwijzen, die toentertijd in Neder- 

Neder~ 

land in zwang waren. Tegen al het troebele en ver- ver~ 

127

warde dat deze pseudo-mystische pseudo~mystische wijsheid bevatte? 

Deze esoterische leer was zeer verspreid in Neder-N eder~ 

land door de vertaling van Franciscus Patricius en 

vierde hoogtij in de vergaderingen der Rozenkrui- 

Rozenkrui~ 

zers. Opmerkelijk is, dat de term „dronckenschap- 

"dronckenschap" 

een geliefde wijze van bestempeling der geestes- 

geestes~ 

verwarring in deze kringen was. Nu weet men, en 

de zaak is door Gilson en Cohen onderzocht, dat 

Descartes misschien lid van de Rozenkruizers was. 

Een afdoend bewijs is niet gevonden. Komt nu de 

omschrijving van het "Cogito „Cogito ergo sum" deze ver- 

ver~ 

moedens versterken? Het samenbrengen der teksten 

verzwakt de veronderstelling niet. 

De Hermetische tekst komt voor in de Poeman~ Poeman- 

der, het derde boek der Hermetische geschriften. 

De tekst luidt als volgt: 

"Dat „Dat het grootste quaedt in den Mensch de on- 

on~ 

erkentenis Gods zy. 

1) 1 ) Waar loopt ghy doch heen, ghy droncke lie- 

lie~ 

den; ghy die den wyn der onerkentenis in U hebt 

gedroncken? den wekken welcken ghy doch niet en kont 

verdraghen, zoo ghy den selvigen niet uyt en 

spought. 

2) Zyt toch nuchteren, en siet met de oogen des 

harten; en zoo ghy al esamen t'samen sulckx sukkx niet en kont 

soo doet het doch alleenlyck, ghy, ghy die kont; 

want het quaet van de onerkentenis overswemt den 

ganschen Aerdbodem en verderft daertoe, die in 't 

lichaem verslootene siele; doordien sy deselvigh 

niet toe en laetdat sy tot de poorte des heyls 

komme. 

3) Soeckt den leydsman, die ons leyt tot de 

deuren der kennissen aldaar het hellichtende heIlichten licht 

is; van alle duysternis ghereynight; aldaar niemant 

droncken en is." 

Het betoog van Descartes munt zeker uit door 

128

nuchterheid. Maar wat dan? Is Vondels omschrij- 

omschrijving 

een zuivere aanduiding van Descartes' Rozen- 

Rozenkruizersschap 

of of bedoeld als een aanvechting van 

deze esoterische leer? Een verwantschap valt niet 

te ontkennen. Echter wanneer wij de geschriften 

van Vondel nagaan, dan zien wij dat hij de 

Hermetische leer bestrijdt in hare vervalsing. De 

passages waar Vondel over de Hermetische leer 

spreekt, zijn veelvuldig. Men vindt ze o.a. in het 

derde boek der Bespiegelingen (v. 735, v. 1137, 

v. 1169). In het vierde boek is is de bestrijding al zeer 

scherp (v. 1094-1145). Nog zijn er er zinspelingen 

in het vijfde boek (v. 69 en 1455-1460). 1455-146,0). Op grond 

van deze veelvuldige uitweidingen, die hun verant- 

verantwoording 

dienen te vinden in Vondels werk, menen 

wij dat Vondel de de Hermetische leerstellingen in 

hun toenmalige vorm bestrijdt en dat Descartes dit 

eveneens doet met zijn nieuwe denkleer. Vondel 

wil aantonen dat oorspronkelijk de Hermetische 

leer vol wijsheid was. Doch 

"De „De bloem der wysheit, uitgezogen by de spin 

Veranderde in venyn, door averechts misduiden.” 

misduiden." 

Deze vaststelling sluit de veronderstelling niet 

uit, dat Descartes en wellicht ook Vondel tot de 

Rozenkruizers hebben 'behoord, en er zijn in Vondels 

werk andere gegevens, die daarop wijzen 

Von- 

- (zie mijn artikel in de Vondelkroniek, getiteld 

Eusebia) —- 

doch de bestrijding is evident, wan- wanneer 

men de verzen 499 tot 523 van het tweede 

boek der Bespiegelingen in het oog houdt. Daar 

valt Vondel Gods tegenvoeter aan, den Fenix, die 

in de zonnestad vereerd werd. Nu denke men aan 

Rembrandts verheerlijking van den Fenix, een ver- verheerlijking 

waarop nog niet zo lang geleden de 

129

aandacht is gevestigd door den heer Schmidt— Schmidt 

Degener. Men neme ze in contrast met Vondels 

levensopvatting, waartegen de Rembrandtiaanse 

opvatting door Schmidt-Degener Schmidt—Degener wordt uitge- 

uitge~ 

speeld en men begrijpe hoe door Vondel hier wel~ wel- 

licht de hele geestesstroming, waarvan de geniale, 

maar vitalistische opvatting van Rembrandts kunst, 

de verheerlijking was, in het geding wordt gebracht. 

Ligt hierin ook niet de reden van Vondels afzijdig 

stilzwijgen tegenover zijn groten tijdgenoot? Von~ Vondels 

aesthetiek is de tegenvoeter van de Rem- 

Rem~ 

deIs 

brandtiaanse. Rijzen Rembrandts visies als het ware 

uit de donkere bezieling zijner duistere achtergron~ achtergron- 

den op, Vondels kunst is klare uitlijning en duide~ duide- 

lijke beweging van buiten af veroorzaaki. veroorzaakt. Niet uit 

de warme energiezwangere stoffelijkheid der bezielde 

materie worden zijn visies geboren, maar uit 

de klare en heldere situering in in een begrijpbare, 

be~ 

logisch gedetermineerde uiterlijkheid, die bewogen 

wordt door een onafhankelijken en albesturenden 

wetgever. Rembrandts aesthetiek is van pantheïsti~ pantheïsti- 

sche aard, Vondels aesthetiek is gericht op de geo~ geo- 

metrische uitlijning van de beweging in een heldere 

ruimte, zij is heel en al Cartesiaans. Dit zeggende 

ligt het niet in onze bedoeling tussen deze twee 

genieën, Vondel en Rembrandt, partij te kiezen, 

maar enkel en alleen het karakter van beider aes~ aes- 

thetiek aan te duiden met behulp en tegen de ach- 

ach~ 

tergrond van de geestelijke stromingen van hun 

tijd. Men vergete het niet: Vondels tijd was een 

tijd waarin de alchimie hoogtij vierde en deze ver- 

ver~ 

derfelijke geesteswending was de oorzaak van 

rampen en verwarring, die Vondel gebrandmerkt 

heeft in het derde boek der Bespiegelingen (v. 575 

—586) -586) als een kracht. 

130

"Die „Die maght van zielen moort, en dompelt in een 

vloet 

En zee van traenen en vergoten menschbloet." 

menschbloet.” 

Wij rekenen slechts met de kunstwaarde. Vondel 

stond dicht genoeg bij het wezen der dingen en 

van feiten, die hem de ware zedelijke of verderfe~ verderfe- 

lijke grond der levensuitingen openbaarden. 

Met een laatste overeenstemming van Vondel 

met Descartes willen wij besluiten, en wel met te 

wijzen op het karakter van categorische eenstem- 

eenstem~ 

migheid van oordeel, die in vele verzen van Vondel 

voorkomt en wel in zijn axiomatische voorstelling 

der waarheid. Deze uitspraak in veelvuldige kern- 

kern~ 

achtige spreuken is een beroep op de eenstemmig~ 

eenstemmig- 

heid, waarmede een „notion "notion commune- commune" is aange~ aange- 

nomen. Deze eenstemmigheid is een criterium voor 

de geldendheid der waarheid. Zij duidt op een wijze 

van kennen, die gezaghebbend is en wijst op de 

dieper liggende grond der geldendheid. Descartes 

zegt van deze uitspraken: „Que "Que nous les prenons 

pour une certaine verité éternelle qui a son siège 

en notre pens& pensée et que ron l'on nomme une notion 

commune op Q,u une maxime" maxime- (Principia). 

Vondels werken zijn vol van deze spreuken en 

in tegenstelling met andere schrijvers van zijn tijd 

hebben zijn spreuken meestal betrekking op rechts~ rechts- 

beginselen. Bij hem meer dan bij wien ook zijner 

tijdgenoten wijzen zij op een categorische formu- 

formu~ 

lering der waarheid en wellicht heeft deze denk~ denk- 

vorm, die bij hem zijn rijkste en diepzinnigste uit~ uit- 

drukking vond, bijgedragen tot de uitgroei van zijn 

rechtszin en rechtsgevoel naar een universeel gel- 

gel~ 

dend rechtsbewustzijn, dat slechts bevrediging vond 

in een rechterlijke dogmatische uitspraak van alge~ alge- 

meen geldende waarheden. 

131

x 

VONDELS VROOMHEID. 

Vondels vroomheid omvat geen apart staand deel 

van zijn leven. Zij beheerst zijn hele bestaan. Zijn 

bewustzijn is steeds doordrongen geweest van een 

vurig streven naar het goede, is steeds verstrengeld 

geweest met een trouwhartigheid en een godsdien~ godsdien- 

stigheid, m.a.w. met een rechtzinnigheid, waarin 

zijn leven zijn hoogste doelstelling vinden zou. 

Godsdienst en rechtvaardigheidszin zijn bij hem 

onafscheidbaar van elkander. Het recht is hem de 

openbaring van Gods alomtegenwoordigheid en 

daarom klinkt door al zijn werken de roep naar 

rechtvaardigheid. Zij is de wetmatigheid, die de 

essentie van alle leven uitmaakt. Doch de verwer~ verwer- 

kelijking van die zielsovertuiging tijdens de diverse 

tijdvakken van Vondels leven moest wel, evenals 

alle menselijke idealen, onderworpen zijn aan de 

betrekkelijkheid der tijdelijke normering. Toch was 

deze aanpassing der eeuwige beginselen aan de 

door de Voorzienigheid vastgestelde tijdelijkheid 

geen afbreuk aan de hoogste volmaaktheid, maar 

een verwerkelijking van Gods wereldplan; het af- 

af~ 

drukken van 's konings wapen in de voorbijvliegen- 

voorbijvliegen~ 

de toegemeten tijd van eigen leven. Aldus vertoont 

Vondels vroomheid verschillende schakeringen van 

gemoedsinstelling, maar één onveranderlijk levens- 

levens~ 

aspect, dat beheerst blijft door een zelfde zich ont- 

ont~ 

wikkelend rechtsbewustzijn. De bloem van dit 

rechtsbewustzijn is is door de ontwikkeling van de 

kiemende rechtsdrang niet veraard, maar is de fi- 

fi~ 

nale openbaring van haar doelmatig wezen. Dat de 

groei van dit rechtsbewustzijn fors was en aan de 

onstuimigheid van een vurige kiemkracht onder- 

onder~ 

132

hevig, is een bewijs van haar bizonder begenadigde 

gaafheid. Trouw aan zijn roeping bleef Vondel 

steeds, en deze trouwhartigheid was de macht, die 

hem verbond met de zon der eeuwige gerechtig- 

gerechtig~ 

heid, die zich in en over hem uitstortte. Doch Von~ Von- 

.del ervoer niet slechts de oneindigheid van het 

grote, alomvattende levensprinciep, hij onderging 

ook de oneindigheid van het kleine verstoffelijkte 

leven. Meer dan anderen wellicht heeft hij na zijn 

hemelhoge vluchten de vunzigheid en de ellende 

van de onvermijdbare aardsheid doorvoeld. De 

immensiteit zijner ziel heeft hij moeten beknellen 

in de omwoeling van het dagelijkse gebeuren. Bal- 

Balling, 

uitgedreven en rechteloos heeft hij ervaren 

wat het zeggen wil andermans brood te eten en 

zich een voorlopige schuilplaats, ver van het geluk, 

te moeten veroveren. Immers, toen Vondel, na zijn 

aankomst in Amsterdam, zich van het ontoereiken- 

ontoereikende 

der hem en zijn familie zo dierbare doopsgezinde 

levensbeschouwing moest overtuigen en deze ge- 

gemeenschap, 

welke voor hem alle eer en welzijn 

vertegenwoordigde, verliet, stond hij vrijwel moreel 

en materieel dakloos. En vooraleer hij een nieuw 

veilig en bevredigend tehuis vond, heeft Vondel 

een tijd lang zich tevreden moeten stellen met het 

voorlopig onderkomen in de levensopvatting der 

Stoa, waar hij zich geborgen voelde tegen de stor- 

stormen 

der onzekere dagen en tevens de hulpmiddelen 

vond vo-or voor een uitgroei naar het volmaakte univer- 

univer~ 

salisme, waar zijn ontluikend 'rechtsgevoel hem 

machtig heendreef. Tijdens dit overgangstijdperk 

leerde hij gehoorzaamheid aan de rechtsbeginselen 

en wetten die uit het hart van Hollands bodem 

waren opgegroeid. Hij verpuurde zijn levensinzicht 

in het aanvaarden en beleven ener sociabiliteit, die 

de optimistische uiting was van verdraagzaamheid 

133

en gematigdheid. Hij leerde er tevens eerbied en 

ontzag voor het stijlvolle stoïcijnse leven en het 

doorzettingsvermogen der patricische geslachten. 

Voorbeelden van hoge stijlvolle plichtsbetrachting 

en heroisch herülsch geduld in tegenspoed, gevangenis en 

ballingschap omringden hem en hij zelf stond in het 

kamp der beproefden. Zichzelf te overwinnen, het 

hoofd deemoedig te buigen voor de dwingende loop 

der door God gewilde omstandigheden, zich groot- 

groot~ 

moedig aan te passen aan de „natura "natura rerum" van 

het hem geschonken leven, dit alles werd Vondel 

tot vaste levensregel. Aldus groeide de verstotene 

op tot het beeld van den wijze, die steunend op 

een redelijk inzicht in de woeling van de levens- 

levens~ 

loop onberoerd in zijn overtuiging pal blijft staan, 

zielszeker zeker dat de rechtvaardigheid de wilde chaos 

der wisselvalligheid blijft beheersen en alles naar 

de vaste levenswet van een ingeschapen rechts- 

rechts~ 

orde bestuurt. Steeds op de bres om de rechtlozen 

voor de rechtbank der mensen te verdedigen, on- 

on~ 

vermoeide aanklager van onrecht en disharmonie, 

wendt hij ten slotte zijn blikken op de bespiegeling 

der eeuwige waarheden en haar zuiverste belicha- 

belicha~ 

ming op aarde, om aldus de rust der aanschouwing 

te bereiken in de eucharistische rechtsverwerkelij- 

rechtsverwerkelij~ 

king met het albezielende woord. .. 

Ingegaan in de 

beschouwing van de universele geméenschap gemèenschap van 

Gods glorievolle ordening, boven het krakeel der 

menselijke twisten verheven, geniet hij de zekerheid 

van het opperste goed en het deelachtig-zijn deelachtig~zijn 

aan 

de alomvattende liefde Gods. Verpuurd tot heldere 

intellectuele schouwing en vervuld met de begrij- 

begrij~ 

pende kennis van een alvergevend vaderhart gaat 

zijn geest uit naar het ideaal ener allesomvattende 

eenheid in het teruggevonden vaderhuis der erf- 

erf~ 

rechtvaardigheid, waar allen gespijzigd worden 

131 134

door hetzelfde levensbrood en dezelfde levensdrank 

der aloude, alom beleden en eeuwenlang bevestig- 

bevestigde 

waarheid. Aldus bereikt Vondel de hoogst mo- 

mogelijke 

levensstijl, levensstijl. een ideaal-concrete opvatting 

waardoor elk vers zijner gedichten achteraf straalt 

als een fijngeslepen diamant, waar het enige beeld 

van den enigen God zich oneindig in in weerspiegelt. 

Dit beeld is geen ander dan het aanschijn Gods, 

zoals het in het brandend braambos aan den leider 

van het uitverkoren volk verscheen, het beeld dat 

ook voor Vondel de vuurzuil was, die hem door 

het leven leidde en in zijn hart en geest de fakkel 

der eeuwige rechtvaardigheid brandend hield. 

135

XI X I 

VONDELS ROOMSGEZINDHEID 

Zoekt men nu een concreet teken van waaruit al 

het voorafbespiegelde „historisch" "historisch" te verklaren 

valt, dan rijst voor onze ogen op het brandpunt, 

waarin al Vondels idealen saamgevat zijn, het mid- 

middelpunt 

van waaruit zij met directe duidelijkheid 

spreken, het visioen der „civitas "civitas maxima'', maxima", van 

Rome. Rome, dat voor Vondel was, evenals voor Virgilius, 

. 

•„'s : werelds hoofdstad, het grootste van alle din- 

dingen". 

Immers Rome was boven alle praal en pracht 

uit „legum "legum domus augustissima et eorum omnium 

qui latinas copsiderunt c0r-siderunt leges aut altrix aut geni- 

genitrix". 

In deze stad hoorde Vondel van nature thuis 

met al degenen, die de hoogste verwerkelijking der 

gerechtigheid op aarde zoeken en door het na- 

nastreven 

van dit ideële burgerschap medewerken tot 

de bevestiging en de verdediging der "civitas „civitas Dei". Der. 

Daar zou Vondel trachten te zijn: 

"Justissimus „Justissimus unus ...... et servantissimius aequi." 

(Aen. 11. II. v. 426. 427) 

In het nastreven van het burgerrecht in die ideële 

rechtsstaat lag Vondels „roomsgezindheid". "roomsgezindheid". En het 

is dank zij de huldiging van deze overtuiging, dat 

Vondel er in slaagde zich te verheffen boven alle 

partijschappen en zich aansloot bij degenen, die 

beleden dat de ware burger van nature romeins is. 

Met recht zou men voor Vondel Tertulianus' be- 

bekende 

uitspraak: anima naturaliter christiana, kun- 

kunnen 

omschrijven en mutatis mutandis op hem toe- 

toepassen 

de spreuk: civis naturaliter romanus. In deze 

overtuiging ging Dante Vondel véér vóór waar hij ge- 

136

tuigt, dat de ware hemelstad daar is waar Christus 

is Romein. 

Vondels werk bevestigt deze stelling ten volle. 

Geen werk meer dan het zijne getuigt voor deze 

roomsheid, omdat het een ideële samenvatting ver- 

ver~ 

onderstelt van de stromingen van zijn tijd en voor- 

voor~ 

houdt hoe de zeventiende eeuw een verhelderde 

symbiose was van de tegenstellingen, die de renais- 

renais~ 

sance beroerden. Een symbiose, waarvan Rome het 

klassieke voorbeeld is en waarvan het zeventiende- 

zeventiende~ 

eeuwse Amsterdam in de nederlandse Republiek 

de trouwe afspiegeling beoogde te zijn. Immers, zo- 

zo~ 

als alle wegen naar Rome voeren en langs die vele 

wegen alle geestesstromingen daarheen vloeien om 

zich in de smeltkroes der eeuwige stad te verzame- 

verzame~ 

len, te mengen en te louteren, zo was voor VOor Vondel 

het Amsterdam zijner dagen een afspiegeling van 

de moederstad, waar het herboren rechtsbewustzijn 

ener nieuwe eeuw, harmonie, vrede en welvaart 

zou brengen. 

Aldus is het te begrijpen, dat voor Vondel even- 

even~ 

als voor Virgilius de bestemming van Rome heilig 

was. Aan deze stad was de taak opgedragen de 

wereld naar vaste wetten te ordenen, het aanbrui- 

aanbrui~ 

sende leven der volkeren te beheersen en het leven 

te brengen onder het stevige juk der rechtmatige 

billijkheid. Haar roeping was allen tot waardige 

burgers te verheffen, fen, hen op te voeden tot „vires "vires 

justissimi, servantissimi aequi". En hij kon deze 

bestemming des te geredelijker beamen, daar zij 

de verering der Godheid impliceerde. „In ,.In primis 

venerare deos" had Virgilius den landman in zijn 

Georgica toegedicht en ook dit woord was uit Von- 

Vondels 

hart gegrepen. Er is in Vondels werken een 

gedicht, waarin wij het uitdrukkelijk bewijs vinden 

en de verklaring van de zin, welke Vondel aan het 

137

woord "justus" „justus" hechtte. Het is het lijkdicht dat 

Vondel in,1650 in. componeerde ter nagedachtenis van 

den graaf van Montrose. Het is getiteld g.etiteld Grafnaald 

van Montrose; en boven dit gedicht prijkt als citaat 

Virgilius' beroemde vers: „Justissimus "Justissimus unus qui fuit 

in Teucris et servantissimus aequi". ((Aen. II. 11. v. 

426). Hier viert Vondel den held als den man die: 

" ......... Schoon recht moet zwichten voor geweld 

(Hij) handhaaft 't heilig recht der volken." 

Wie dit doet, wordt verheerlijkt als het voor- 

voor~ 

beeld van trouw. De slotverzen van het gedicht 

laten geen twijfel daaromtrent bestaan. Vondel 

dicht daar: 

Dat al de wereld schrikk' en Yz' Y De Trouw behoudt haar waarde en prys." 

J Justissimus is aldus volgens Vondels uitdruk- 

uitdruk~ 

kelijke verklaring de trouwhartige d.w.z. de man, 

de held, die leeft voor de verdediging van het heilig 

recht der volken. En dit is de oprechte deugd, de 

ware verwerkelijking van het geloof. 

In Vondels overtuiging leefde evengoed als in 

Virgilius' geest de zekerheid van de rechtsverwer- 

rechtsverwer~ 

kelijking door de macht van Rome; Virgilius had 

het met profetische woorden voorspeld, toen voor 

hem in de onderwereld Aeneas' vader Anchyses 

had gezegd: 

"Excudent „Excudent alii spirantia mollius aera 

Credo iquidem; vivos ducent de marmore vultus; 

Orabunt causas melius, caelique meatus 

Describent radio et surgentia sidera dicent: 

Tu regere imperio populos, Romane, memento; 

138

Hae tibi erunt artes, pacique imponere morem 

Parcere subjectus, et debellare superbos." 

(Aen. VI. v. 847-853) 

Hetgeen aldus door Vondel werd verklankt: 

,,'k Geloof een ander zal in koper kloek en net 

Het leven en natuur met zyn graafyzer tergen 

Een ander beelden uit de marmerstene bergen 

Naar 't leven houwen; of zyn pleit ter vierschaar 

klêên klëën 

Met schyn van beter recht; of nut van 't 't algemeen, 

De starren schieten met den graadboog, wisser 

weten 

De starren ga te slaan, en 's hemels loop te meten; 

Maar gy, Romain, U past, uw werk is 't, dat 

gy ziet, 

Te heerschen over 't volk in 't 't wereldsche gebied. 

Een rechte maat en wys op pais en vréé vrêê te zetten 

't Gedwee te sparen, en het trotse hart te pletten." 

De slechting der antithetische strevingen, het 

scheppen ener levensharmonie, waarin alle levens- 

levens~ 

krachten hun gelouterde verwerkelijkingswaarde 

bereiken, gezuiverd worden van de ballast der 

remmende overtolligheden: ziedaar de roeping van 

Rome. En aan deze roeping is Rome ten allen tijde 

trouw geweest. Zij is steeds gebleven de stad der 

hoogste rechtspraak, der rechterlijke conciliatie, der 

categorische formulering der essentiële levenswaar- 

levenswaar~ 

den, en in die louterende rechtsfunctie berust het 

wezen der roomsgezindheid. 

Met welke liefde Vondel de heldengang van 

Rome's s zedelijke grootheid en bestemming ver- 

ver~ 

klankt heeft, hoe dierbaar hem Virgilius' werk en 

geest waren, lezen wij niet slechts in de toezen- 

toezen~ 

139

dingsbrieven aan Huijgens, Hooft en de Graaf, in 

Het leven van Publius Virgilius Maro, of uit enkele 

desbetreffende gedichten, maar vooral in de weer- 

weer~ 

klank, welke Virgilius' geest bij hem vond. Vondel 

vereerde Virgilius als den groten meester, „den "den 

onnavolgbare, onbestrafbare, meester der zang~ zang- 

godinnen, onverbeterlyk, goddelyk, zuil der latyn~ latyn- 

sche sprake, trompet en faam van de stad, de Man~ Man- 

tuaansche Homeer, het eenige voorbeeld om na te 

volgen, en alleen waardig den naam van Poëet te 

dragen". dragen-. Doch Vondel bootste daarom Virgilius 

niet na, maar paste zijn geest toe op die dingen, 

waarin zijn natuur met het inzicht van den groten 

Mantuaan overeenstemde. Al AI treedt Virgilius niet 

zichtbaar in Vondels werk op, zoals dit gebeurt in 

Dante's Divina Commedia, toch is hij steeds aan 

Vondels zijde, ongezien maar steeds waarneem~ waarneem- 

baar als de wijze meester, uit wiens werk hij het 

smeden van lapidaire uitspraken leerde en de nuan~ nuan- 

cering van het klassieke gevoelsleven. Als episch 

en didactisch dichter is Vondel bij Virgilius in de 

leer geweest en het epos, dat Vondel aan Joannes 

den Boetgezant wijdde, kan men beschouwen als 

een christelijke Aeneas, waar al de kwaliteiten van 

het romeinse epos in weerspiegeld zijn. Het is even- 

even~ 

eens aan Virgilius' genie te danken, dat Vondel 

zich verhief tot die lumineuze klaarheid der uit~ uit- 

drukking en der compositie, waardoor alle visies 

en denkbeelden zo werkelijk en zo gaaf aandoen. 

De monumentaliteit van Vondels compositie en de 

haast harde werkelijkheid van zijn concrete detail- 

detail~ 

lering, vinden hun oorsprong in Virgilius' daglicht. 

Alles baadt bij Vondel in een klaarte, waardoor 

alle- omtrekken scherp uitgelijnd voorkomen, niets 

overgelaten wordt aan de twijfel van het daft- 

cIair~ 

obscur der formulering en der conceptie. Vondels 

140

licht is evenals Virgilius' licht romeins. Dit is de 

passende atmosfeer, want, welbeschouwd gebeurt 

alles bij Vondel evenals bij Virgilius om Rome. 

Wat is de Gysbrecht anders dan een weerspiege- 

weerspiege~ 

ling van de Aeneas, van Troje's ondergang, zoals 

hij door Aeneas wordt verhaald? Om Amsterdam, 

evenals om Rome, worden hemel en aarde bewogen 

en het dodenrijk wordt verontrust om beider lots- 

lots~ 

bepaling. Op de schouders van Aeneas—Gysbrecht 

Aeneas-Gysbrecht 

rust de titanische last om de ideële stad in het 

beloofde land op te bouwen en beide helden wor- 

wor~ 

den hetzelfde symbool van den zwervenden, zwak- 

zwak~ 

ken en aan alle wisselvalligheden van het lot onder- 

onder~ 

worpen balling, die twijfelend streeft naar de vei- 

vei~ 

lige haven van een verzekerd geluk. 

Voor beider geestesoog zweeft het beeld der 

uitverkoren stad, die eens boven de volkeren ver- 

ver~ 

rijzen zal met torens gekroond, evenals Berecynth, 

de moeder der goden: 

,,0 „O Zoon, wat wil de stad van Rome, dan gerekend 

Naamhaftig, hare macht en heersende beleid 

Met 's aardryks ommeloop en haar groothartigheid 

Met 's hemels ommekreits bepalen en vergroten. 

Deze eene stad alleen zal hare' 'zeven sloten 

Besluiten met een muur, gelukkig in 't bewind 

Door manlyke afkomst zyn: gelyk vrouw Berecynth 

Met toornen ryk gekroond, op haren hoogen wagen 

Door Frygiaansche steen ten toon wordt 

omgedragen 

Gemoedigd op de goon, haar zonen, honderd sterk 

Al neven uit haar bloed, die alle, boven 't 't zwerk 

In 't heldere gestarnt gezeten, daar regeeren." 

" 

(Aen. VI) 

Als tegenhanger zal Vondel later, op het slot 

141

van De Heerlyckheit der Kercke, het visioen ont- 

ont~ 

plooien van het rijk Gods op de dag des oordeels, 

waar de volkeren geoordeeld zullen worden ten 

overstaan der triomferende Kerk: 

"Aanschouw „Aanschouw de heerlykheit der Kerke met 

Uwe oog en. 

Daar zit ze, ze. zegt hy, als een bruid, bruid. in top getogen 

Te pryk. Zy heeft nu lang het kleed der 

sterflykheid 

Op dit gewyde feest voor d'oogen afgeleid. 

Een sneeuwwit kleed, kleed. bezaaid vol zonnen, dekt 

haar leden 

De myter eert het haar, haar. dat afvloeit naar beneden 

En riekt als nardusgeur. Rondom den myter draait 

De ryke sluierkroon, die driemaal ommezwaait. 

Het kruisjuweel beschut het hart, de bron van 

't leven. 

De rechterhand bewaart den kruisstaf, haar 

gegeven 

Van boven; maar zy vat en draagt met d'andere 

hand 

De sleueels sleu~ls en Gods boek. Zy blaakt van diamant 

Gezaaid in haren riem en ziet de maan beneden 

Haar voeten; enen draak, draak. vertreen en afgestreden 

Nu zielloos tuimelen; den aardkloot omgekeerd 

En Christus, op een wolk gezeten, triomfeert 

Op d'engelsche bazuin; terwyl ontelbre scharen 

Door dezen klank gewekt, gewekt. voor 't hoog gerecht 

vergaren...'' 

Wel is het toneel veranderd, veranderd. de draagwijdte ver- 

ver~ 

ruimd, het tijdelijke heeft plaats gemaakt voor het 

eeuwige, doch de innerlijke spanning is dezelfde 

gebleven. Beide visies zijn uitbeeldingen van de 

ideële rechtsstaat. rechtsstaat, die beide dichters steeds voor 

142

ogen zweeft. Of het een hemelse dan wel een 

aardse kerkvergadering betreft, Vondel beschouwt 

ze steeds: 

„Als "Als Rechterstoelen, daar de waarheid triomfeert." 

(A. K. III. lIL v. 1142b) 

De kruisbanieren worden te Rome geplant, doch 

op „'t ,,'t gouden kapitool" in het hart van „des "des aard- 

aard~ 

rijks hoofdstad". Met fierheid zal Paulus voor den 

rechter zich beroepen op zijn romeins burgerschap 

en in zijn brieven, waar hij de de wereldorganisatie 

der Kerk uitlijnt, zal hij een hoofdplaats inruimen 

aan de leer der rechtvaardiging, die hoe men ook 

hare toepassing en verwerkelijking uitleggen wil, 

de rechterlijke beslissing van God zelf tot grond- 

grond~ 

slag heeft. Een waarheid die uit de natuur van 

het leven spruit, maar eerst tot volle ontplooiing 

kwam in het romeinse recht. 

Dat het christendom als de uiteindelijke bekro- 

bekro~ 

ning en verwezenlijking van een rechtsideaal be- 

be~ 

schouwd werd, vinden wij ook in Dante's De 

M Monarchia uitgedrukt, daar waar hij zegt, dat de 

Christus dan ter wereld kwam, wanneer overal de 

romeinse vrede gevestigd was. En het is steeds 

die gedachte die bij Vondel gepaard gaat met zijn 

christologische opvattingen. 

Ten bewijze volstaan wij met de aanhaling van 

Vondels Gebed aan Jezus Christus, waar dit 

rechtsaccent zeer duidelijk beklemtoond wordt: 

"Aartsrechter, „Aartsrechter, in 't gerecht, daar allerhande volken 

Verschynen moeten, als de jongste dag verschynt. 

En gy ter vierschaar zit, op enen troon van wolken 

Waar voor de duistre nacht der wereld snel 

verdwynt. 

143

Zie neder, en bestraal ons met genadige oogen 

Want wy misdadigen, geenszins in 't 't zuiver licht 

Hetwelk geen met smet gedoogt, van ver genaken 

mogen 

Noch duren konnen kannen voor uw heilryk aangezicht. 

Gy schiept den mens eerst na uw beeld oprecht, 

eenvuldig, 

Volkomen, onbesmet, en heilig, U ten prys, 

Maar Adam, om zyn schuld gebannen, en 

strafschuldig 

Verloor de handvest, hem verleend in 't 't paradys, 

En alle mensen, in hem schuldenaars gerekend 

Verdienden ongena, met even door de schuld 

By elk voor zich begaan, en boven aangetekend. 

Wat raad, o 0 schuldheer? neem in 't uiterste geduld 

Met uwen schuldenaar, en straf hem niet 

rechtvaardig 

Gelyk de schuld verdient, maar matig het gerecht 

Beslecht het ongelyk door middel, en gewaardig 

Den schuldigen gena, van ouds hem toegezegd. 

Gy, 't zaad der vrouwe, hebt de slang het hoofd 

vertreden 

De macht des doods verplet, en, als een middelaar 

Den mens met God verzoend, den bitt'ren dood 

geleden 

En strekte een offerande ferande op 't 't bloedig kruisaltaar. 

Getrouwe voorspraak, houd ons woord by uwen 

Vader 

Opdat gy ons aanschouwe uit zyne majesteit 

In U, den liefsten zoon gekend, en niemand nader. 

Bekleed ons met een kleed van uw 

rechtvaardigheid. 

Dat d'invloed der genade alle ongebondenheid 

teugel 

En wy, U dienende naar 's hemels nieuwe wet 

Gerust gehandhaafd, en beschaduwd van uw vleugel 

144

Ter heilpoorte intreén, intreên, vry en rein en onbesmet. 

Daar u van engelen en allerhande tongen 

Het Alleluja wordt met blydschap toegezongen.- 

toegezongen." 

Hier klinkt de nagalm van Davids Harpzangen 

en de rechtsidee, die hen bezielt. 

,:k „'k Wisch nooit uw Recht en vryspraak uit myn 

ziel 

Want 't was uw Recht, dat my in 't 't leven hiel... 

Hoe hange ik aan uw wet met zulk een min! 

Ik spiegel my den ganschen dag hierin 

Zy leert me kloek met mynen vyand leven 

Want eeuwig staat ze in in myn gemoed geschreven. 

Ik lees hierdoor myn leeraars over 't hoofd 

En overwege al wat uw wet belooft. 

'k Versta ze meer dan oude en gryze haren 

En zocht ze scherp, om eeuwig te bewaren. 

Gy zyt, o 0 Heer, rechtvaardig, recht en slecht 

Uw oordeel is rechtmatig, regelrecht. 

Gy toont ons uw getuigenis in de klaarheid 

Van 't 't heilzaam recht, een loutre en zuivre 

waarheid." waarheid.- 

(Harpzang CXVIII) 

Dit zijn woorden door den profeet geuit, maar 

door Vondels levensbeschouwing bekrachtigd. Zij 

waren hem heilig en de wet van zijn leven. Dat is 

dan ook het geheim waarom Vondels „roomsgezindheid'', 

zindheid", zijn katholicisme zo ruim, zo verzoenend 

en zo vrij was van de overprikkeling van het goed- 

goed~ 

menend, maar vaak zo blind gemoed, van die on- 

on~ 

evenwichtige ijver, die niet steeds bezield is met de 

bovenpersoonlijke neiging om de menselijke en 

"roomsge~ 

145

goddelijke verhoudingen onder het licht van het 

rechtsbewustzijn te zien. 

Wie Vondel wil begrijpen, begrijOen, kan deze waarheid 

niet ongestraft voorbijgaan. En hem aldus begrij~ begrij- 

pende, zal hij zien hoe hij de stem was van een 

eeuwen en een wijsheid, die boven de woelingen van 

tegenovergestelde strevingen uit, zocht naar de 

constructieve vernieuwing van rechtsbeginselen en 

opvattingen, die de wereld en het heelal in zijn 

voegen houdt, en waarin het onvergankelijke beeld 

van Gods wezen zich aan de mensen openbaarde. 

146

XII 

VONDELS RECHTSGELEERDHEID 

Was Vondel een rechtsgeleerde? Het antwoord op 

deze vraag hangt af van de begripsbepaling, welke 

men aan dit woord toekent. Indien men onder het 

woord rechtsgeleerde verstaat de vakman, die de 

technische rechtskwesties rechtskwestie~ 

in de dagelijkse practijk 

van het juridische leven behandelt, dan luidt het 

antwoord ontkennend. Verstaat men echter onder 

deze benaming den man, die heel zijn leven door- 

door~ 

drong van de rechtsbeginselen en steeds streefde 

naar het hoogste rechtsbewustzijn en de volmaakt- 

volmaakt~ 

ste rechtsverwerkelijking, die de kern der gods- 

gods~ 

dienstigheid is, dan luidt het antwoord bevestigend. 

De twijfel aan de juistheid van dit antwoord komt 

slechts op bij hem, die uit het oog verliest dat, om 

met Vondel zelf te spreken, rechtvaardigheid „de "de 

bron is waar de beek der godsdienst uit vloeit" 

(Besp. IV. v. 703). In het vierde boek der Be~ Be- 

spiegelingen heeft Vondel deze kernverhouding 

breedvoerig beklemtoond. Rechtvaardigheid is het 

merg der godsdienstigheid. De teksten zijn over- 

over~ 

duidelijk. Bovendien bestaat godsdienstigheid niet 

in „oefening "oefening der zeden'', zeden", maar in een verstandelijke 

bespiegeling van de rechtsverhouding tussen God 

en mens (Besp. IV. v. 831-836). Men leze en 

bespiegeIe bespiegele voornamelijk de de verzen 409-455, waar 

de overeenkomst van' rechtvaardigheid en gods- 

gods~ 

dienstzin scherp omschreven wordt. Wij halen 

slechts enkele verzen aan, welke bekrachtigd wor- 

wor~ 

den door het verband waarin zij gevat zijn. 

"De „De godsdienst is een deught, waer door de mensch 

met reden 

147

Den schepper eigenaer en allerhoogsten heer 

Der dingen, naer zyn maght, den dienst en 

schuldige eer 

Geheelyck opdraeght ...... 

Indien rechtvaerdigheid alle ongelyckheden slecht 

Den schultheer niets onthoudt van zyn 

rechtmaetigh recht 

Zoo magh de godsdienst wel de naem van 

hooftdeught draegen 

Die Godt door diensten eert, en ziende op 't hoogh 

behaegen 

Ontziet 't onthouden 't 't geen hun eigen toebehoort 

Ontziet, door ongelyck en wat de Godtheit stoort 

Te quetsen: want dit heet met reden Godt 

te vreezen.- vreezen." 

Het heilig verband van natuurwet en godsdienst 

heeft Vondel breedvoerig verdedigd in hetzelfde 

vierde boek. De verzen 871-1014 14 behoren als zo- 

zo~ 

danig tot het belangrijkste, wat Vondel ooit dichtte. 

Nergens heeft hij met meer helderheid, met meer 

beginselvastheid zijn levensovertuiging in haar 

diepste grond onthuld. Het is door deze huldiging 

van het natuurrecht, dat Vondel naast Grotius ge- 

ge~ 

noemd mag worden als de verdediger der rechts- 

rechts~ 

beginselen, waarop in de zeventiende eeuw de 

basis van een nieuwe wereldordening werd ge- 

ge~ 

legd. Evenals Grotius heeft .hij geleerd dat er geen 

rechtvaardigheid en geen rechtsverwerkelijking 

buiten Gods wet bestond en dat zij zonder God 

ondenkbaar waren. 

Doch dit is niet de enige reden waarom deze 

teksten een zo belangrijke betekenis bevatten. De 

samenstelling van het vierde boek, waarvan zij als 

het ware de kern uitmaken, openbaart ons nog een 

148

even kostbaar geheim en wel het geheim van de 

wijze, waarop Vondel het ideale levensbeeld op- 

op~ 

vatte. Op het einde van het vierde boek weidt 

Vondel uit over Hermes Herrnes Trismegistos. Hij houdt 

hem ons voor als het ideale type, die godsdienstig- 

godsdienstig~ 

heid, rechtsbeleving en wijsheid in zijn persoon 

verenigt. Dit is niet, zoals oningewijden lichtelijk 

zouden denken, een simpele uitweiding zonder meer, 

die den dichter van pas kwam. Neen, het op- 

op~ 

roepen van het beeld van den groten hebreeuw-. hebreeuwsen 

wijsgeer heeft hier een diepere zin, waardoor 

de veelvuldige verwijzing van Vondel naar dit 

model een duidelijke dUidelijke verklaring verkrijgt. Het ge- 

ge~ 

tuigenis der katholieke ascetische literatuur uit de 

zeventiende eeuW eeuw komt deze stelling bevestigen. 

Evenals Jeremias Drexelius stelt Vondel Hermes Herrnes 

Trismegistos als het grote voorbeeld van de ver- 

ver~ 

eniging van drie volmaaktheden, die den mens tot 

priester, rechter-koning rechter~koning 

en wijsgeer verheffen. In 

dit ideale type van mens-zijn mens~zijn 

bereikt de godsdien- 

godsdien~ 

stigheid haar hoogste verwezenlijking, de recht- 

recht~ 

vaardigheid bepaalt haar rechtmatigheid en de be- 

be~ 

spiegeling voert ons naar de bronnen der Open- 

Open~ 

baring. Het teken waarin deze driedubbele eenheid 

van geestelijke hoofdgaven zich verwerkelijkt, is 

het leven van het geweten. Daar is het gebied waar 

dit ideaal mens-zijn mens~zijn 

ontluikt en zich ontplooit, het 

rijk waar het getoetst, gevormd en gesterkt wordt. 

Niemand heeft deze functie van het geweten als 

bron van rechtvaardigheid, godsdienst en wijsheid 

meer geprezen dan Vondel. Hij legt het tot grond- 

grond~ 

slag van alle ware kennis en inzicht. In het geweten 

licht voor Vondel het scherpziend oog, dat alle 

waarheid herkent, en alle rechtsverhoudingen aan 

eeuwige onuitwisbare rechterlijke openbaring toetst. 

Het geweten is voor Vondel de zetel van het liet 

149

eeuwige recht, het is het grote boek, de onuitput- 

onuitput~ 

telijke bron der wijsheid en de levende norm waar- 

waar~ 

aan alle rechtswaarden van het menselijk doen en 

laten gemeten worden. Daar klinkt de stem van 

den eeuwigen rechter, waarvan alle rechtsbewust- 

rechtsbewust~ 

zijn slechts de weerklank is. 

In deze betekenis, als de zanger van het ge- 

ge~ 

weten, is Vondel een ware rechtsgeleerde en omdat 

hij alle levensverhoudingen -— ook in stad, staat 

en maatschappij -— zag als een verhouding tot het 

Opperste Wezen, is zijn godsdienstigheid steeds 

een rechtvaardigheidsgetuigenis en een belijdenis 

van rechtsbewustzijn geweest. Men heeft Vondels 

leven en denken trachten saam te vatten in de 

spreuk: „Justus "Justus ex fide vivit". Met evenveel recht 

zou men, zonder afbreuk te doen aan deze betite- 

betite~ 

ling, van hem kunnen zeggen: „Fides "Fides ex justitia 

vivit". Beide spreuken vullen eikander elkander aan en ver- 

ver~ 

klaren Vondels ware wezen. 

Op deze rechtsgeleerdheid, die het hele gebied 

van 's mensen handelen en schouwen beheerst, 

komt het ten slotte aan, en voor den mens als 

zodanig en voor de volkeren in het algemeen, voor- 

voor~ 

al in tijden waar de bizondere verwerkelijking van 

het algemene levensideaal gevaar loopt de vaste 

grond ener algemeen geldende evenwichtige fun- 

fun~ 

dering te verliezen. Door het rechtsbewustzijn tot 

norm en bron der godsdienstigheid en der wijsheid 

te verheffen, schiep Vondel een basis van een- 

een~ 

stemmigheid en evenwichtige bezinning boven het 

krakeel der godsdiensttwisten en partijschappen 

uit, een bezinning van waaruit de nieuwe tijden, 

vereend naar ruimere en vredevolle beleving der 

waarheid konden opstreven. Hij richtte voor het 

150

oog der wereld het ideale beeld van den waren 

„Trismegistus "Trismegistus Christianus" Christianus- op, waarin de vol- 

vol~ 

maakte drieënige verhouding der geestelijke mach- 

mach~ 

ten, die den mens bezielen, stralend lichtte. 

De Vondel-beschouwing, Vondel~beschouwing, die afbreuk doet aan 

deze drieënige samenvatting, kan nooit aanspraak 

maken op overtuigende kracht, omdat zij psycho- 

psycho~ 

logisch noch historisch verantwoord is. 

151

XIII 

DE RECHTSORDE DER LIEFDE 

Een laatste vraag dringt zich aan ons op, nl. nI. deze: 

Doet Vondels rechtsmetaphysische ordening geen 

afbreuk aan de alomvattende werking der liefde? 

Het antwoord kan niet anders dan ontkennend lui- 

lui~ 

den. Immers, Vondels metaphysische rechtsorde- 

rechtsorde~ 

ning bevestigt ten volle de „ordo "ordo amoris'', amoris", want 

de rechtsordening, die ten grondslag ligt aan alle 

leven, beoogt zijn behoud en volmaakte uitbloei en 

is als zodanig de hoogste uiting van Gods liefde. 

Zij is de uitstraling van de de goddelijke harmonie. 

Alles toch is uit liefde geschapen en draagt in zijn 

wezen het merk van Gods goedheid. Dante's 

rechtsmetaphysiek bevestigt deze opvatting, en dit 

is het hoofdkenmerk waardoor Vondel met Dante 

overeenstemt. Het opschrift dat Dante boven de 

poort der hel grift, getuigt voor de volmaakte wer- 

wer~ 

king van Gods liefdemacht: „Liefde "Liefde heeft mij tot 

stand gebracht.- gebracht." Liefde immers veronderstelt recht, 

recht~ 

vaardigheid, omdat zij het behoud van het geluk 

-— het harmonisch-zijn harmonisch~zijn —- impliceert. Buiten het 

behoud uit rechtvaardigheid is geen liefde denk- 

denk~ 

baar. Uit eigen zwaartekracht neemt de misdadiger 

of de heilige de plaats in, waar hij de universele 

harmonie bevestigen moet. De werking dezer zelf- 

zelf~ 

ordening in het universum is een gevolg der gees- 

gees~ 

telijke vrijheid en ligt in de natuurwet, die alle 

leven beheerst. Zoals Augustinus het zo krachtig 

uitdrukt is het universum een „carmen "carmen pulcherrimum”, 

een volmaakt gedicht waar alles aIIes in ver- 

ver~ 

puIcher~ 

rimum", 

houding staat tot de ideële schoonheid. Vondel en 

Dante huldigen hetzelfde standpunt. De supreme 

ordening der harmonie is hun hoogste wet en alles 

152

is bij hen afgestemd op de uiteindelijke eniging der 

ziel met God. Evenals Dante voert Vondel ons 

door de drie rijken van hel, hel. loutering en hemel en 

schouwt er de werking der goddelijke liefde. In zijn 

Joannes de Boetgezant brengt Vondel ons in het 

rijk der doden en beschrijft er de werking van Gods 

eeuwige rechtvaardige wil. Het vagevuur, het rijk 

der loutering, heeft hij ons geschilderd in zijn drama's, 

waar de gerechtigheid steeds verhelderend 

dra 

en herstellend werkt en\ de rechtsordening der 

hemelen heeft hij ons met evenveel schoonheid uit- 

uitgebeeld 

in zijn Lucifer. In dit drama —- 

waarvan de 

hemelse eeuwige rechtsordening de achtergrond 

vormt —- 

heeft Vondel zijn rechtsmetaphysische 

denkbeelden hoogtij laten vieren. Zij verschijnen 

ons omkleed met een luister, die niet onderdoet 

voor de heerlijkheid van Dante's visies. Hier prijkt 

in glorieuze ontvouwing het rijk Gods, de „ordo "ordo 

amoris". amoris-. En de volheid van Vondels uitbeelding is 

zo concreet, zo nauw-aansluitend aan het zijn, dat 

er geen volmaaktere gaafheid van aanduiding en 

vormgeving mogelijk is. Alle mysteries van Gods 

oneindige schoonheid en goedheid en liefde zijn 

hier in de supreme ordening van hun wezen in 

God geopenbaard, heden en toekomst, voor 

eeuwig, zijn hier uitgestippeld met de kristalhelder- 

kristalhelderheid 

van noodwendig, eenvoudig zijn. De uiterste 

schouwing is is hier gevat in de meest concrete 

realiteit van ontologische levensgestaltenis. 

Hieruit leren wij dat onze verhouding tot God, 

tot de alomvattende, alles doordringende en alles 

behoudende godheid een liefdesverhouding is. En 

in welke eloquente plasticiteit is deze waarheid ge- 

gevat!' 

Vondels Lucifer leert ons dat wij, zoals alle 

leven, deel uitmaken van Gods hofhouding. Onze 

innerlijke gesteldheid duidt ons de plaats aan, waar 

153

WIJ wij in In deze hofhouding thuis horen. Die plaats 

duidt onze werkelijke grootheid aan. Evenals de 

koren der geesten om Gods wezen, als om hun 

middelpunt zijn geschaard en Hem in zoveel onge- 

ongelijke 

kringen omzweven, zo zo ook staan wij op de 

trap, in de sfeer van onze verhoudingsgraad tot 

God. Onze ordening tot Hem is bepaald door de 

zuiverheid onzer liefde tot den Schepper. Hij, de 

Vader van al het zijn, is het middelpunt en het 

aantrekkingscentrum, waartoe de zwaartekracht 

van ons ware leven in Hem ons trekt. Wij zijn 

Gods „leenmannen-. "leenmannen". De grondwet van het Gods- 

Godsrijk 

ligt in dit leenmanschap saamgevat. 

Wie de plaatsen zou willen optekenen, waar 

Vondel Gods liefde als alles omvattende en door- 

doordringende 

scheppingsmacht huldigt, zou bijna het 

hele werk van Vondel moeten aanhalen. De plaat- 

plaatsen, 

waar Vondel dit uitdrukkelijk doet, zijn de 

toppunten van zijn oeuvre en zijn zeer talrijk. Bui- 

Buiten 

de Lucifer vinden wij de praegnantsie praegnantste bewijzen 

in de Bespiegelingen vervat. Wij volstaan met te 

wijzen op Vondels huldiging van het leven der 

H. Drieëenheid, waarin hij het hooglied der liefde, 

der goddelijke liefde, uitzong. 

Doch boven het 

ganse werk van Vondel zou men, in blijde zin, 

Dante's opschrift kunnen plaatsen: „Liefde "Liefde heeft 

mij tot stand gebracht'', gebracht", omdat het Gods universele 

liefdesordening huldigt. 

Dit is de zin van Vondels rechtsmetaphysiek. 

Vondels Vdndels rechtsbewustzijn is slechts de openbaring 

van de „ordo "ordo amoris'', amoris", die hij over heel de schep- 

schepping 

zag uitgebreid, een weerspiegeling van de 

vreugde, waarmede heel de schepping „ter "ter reidans'' reidans" 

gaat om Gods troon. 

154

XIV 

DE HERAUT DER GERECHTIGHEID 

Er is in het oeuvre van Vondel een heel epos ge- 

ge~ 

wijd aan de 'voorspelling der gerechtigheid. Dit 

epos —- Joannes de Boetgezant —- heeft zich nooit 

in de bijval der critiek mogen verheugen. Het werk 

is veelal zonder meer afgedrukt; wel ontbreken cte de 

"verklarende" „verklarende- voetnoten niet, maar over de be- 

be~ 

tekenis van het epos in de zielegang van Vondel 

wordt niet gerept. Waar de critiek voorkomt is 

de toon niet bijster opgewekt; conceptie, inspiratie, 

doelmatigheid, vormgaafheid getuigen van een in- 

in~ 

zinking van Vondels genie. Ik deel deze mening 

niet. Daar de vraag voor mij van ondergeschikt 

belang is, om de eenvoudige reden dat ik niet de 

aesthetische waarde der Vondelwerken op het oog 

heb, zie ik af van een weerlegging dezer gering- 

gering~ 

schatting. Laat ik voorlopig volstaan met te zeg- 

zeg~ 

gen, dat dergelijke beoordelingen slechts de buiten- 

buiten~ 

kant van het werk raken en meestal niets-zeggend 

niets~zeggend 

zijn, omdat zij de dieper liggende ontstaansfactoren 

buiten beschouwing laten, en niet wijzen op de bron 

der bezieling waaruit het werk ontstond. Wie niet 

ziende blind is, moet bij de kennismaking van 

Vondels tekst er van overtuigd zijn dat Joannes 

de Boetgezant het doorslaand en evident bewijs 

geeft van het feit dat het motief der gerechtigheid 

een fundamentele functie in de levensbeschouwing 

van Vondel vervult. 

Hoe is het mogelijk dat men tot hiertoe deze 

klaroenstoot, deze kreet naar gerechtigheid niet 

heeft opgemerkt, dat hij zo lang onopgemerkt in de 

woestijn der critiek heeft geklonken? Draagt de 

betiteling van het epos wellicht schuld aan deze 

155

miskenning? Of heeft het religieuze gevoel, de 

traditionele opvatting der Joannes-figuur Joannes~figuur de critiek 

hier parten gespeeld? Zulk een eenzijdige instel- 

instel~ 

ling, ongetwijfeld van belang voor de geschiedenis 

van het religieuze gevoel is objectief onaanvaard- 

onaanvaard~ 

baar, omdat zij de de beoordelingsmogelijkheid ver- 

ver~ 

engt en den lezer in een illusionnaire wereld ver- 

ver~ 

plaatst, waarin de tekst een bedenkelijke gedaante- 

gedaante~ 

verandering ondergaat, die geen recht laat weder- 

weder~ 

varen aan Vondels opvatting. Het gerechtigheids- 

gerechtigheids~ 

accent is bij Vondel zó z6 primair, dat men onwille- 

onwille~ 

keurig de vraag gaat stellen of zij, die Vondels 

epos ter hand namen, zich wel de moeite hebben 

getroost om het met aandacht te lezen. Hoe het ook 

zij, uit de tekst van Vondel blijkt zonneklaar dat 

het Vondels bedoeling niet was joannes J uit te te beef- 

beel~ 

den als boetedoener, maar wel als den heraut der 

dagende gerechtigheid. De gerechtigheid als boete, 

niet de boete om de boete, ziedaar Vondels opvat- 

opvat~ 

ting. En daarom ook geen uitweidingen over boete- 

boete~ 

praktijken en kastijdingen, maar het recht maken 

van de weg des Heren door de toepassing der ge- 

ge~ 

rechtigheid. Zulks sluit de boete niet uit, doch ziet 

haar slechts als middel om gerechtigheid tot stand 

te brengen. Het verschil met de traditionele op- 

op~ 

vatting is essentieel. 

Wie zich overtuigen wil van de juistheid dezer 

stelling leze in het eerste boek de verzen 51 tot 108, 

waarmede het verlossingsmotief wordt ingeluid, ingeluid; de 

ongerechtigheid heerst alom: 

"Het „Het wetboeck wort gekreuckt, de trou is ner- 

ner~ 

gens velligh." Om deze Om deze ongerechtigheid te te keren 

wordt Joannes opgeroepen, hij zal de komst van 

den Gerechten melden: 

„Gy "Gy zult den woestynier, in zyne rotsspelonck 

156

Aenmaenen in het ampt, hem toegekeurt, te treden 

Gelyck de geest hem leert, en, 't 't menschdom tucht 

en zeden 

Inscherpende, onvertsaeght te tuigen van den helt, 

Die hen verlossen komt van 's afgronts erfgewelt. 

De nacht der wet verdwynt, en eischt, dat, zonder 

draelen 

Hy daedlyck aenblicke, eer het stercker licht koom' 

straelen, 

De zon van billyckheit en van rechtvaerdigheit." 

(I. v. 116-123) 

Dat het gaat om het geven van een nieuwe wet 

blijkt uit de verzen 233 en 234: 

"De „De hemel gaf de wet, in steen gedruckt, zyn volck, vokk, 

In woeste wildernis door Amrams zoon, Godts tolk: 

Het is dan billyck, dat de nieuwe wet, geschreven 

In 's menschen harte, in een woestyne wort 

gegeven..." 

" 

Wel zal de wet in in de de woestijn worden gegeven, 

doch dit kader is slechts het toneel waardoor de 

komst van het nieuwe rijk verzekerd verzekèrd wordt. Het 

kwaad dient geboet, maar vooral nieuwe zeden 

-— de gerechtigheid -— ingevoerd. Dit is de ware 

betekenis der boete, de ware boetedaad. 

Hoe het volk, gedreven door de hoop op de 

komst der gerechtigheid, te Quarentane samen- 

samen~ 

stroomt om het woord van Joannes te vernemen, 

lezen we in de verzen 449 e.v. Bovendien toont 

ons het gesprek tussen Nicodemus en Jozef van 

Arimathea, hoe de verzuchting naar de gerechtigheld 

in aller verwachting leeft (v. 365-375). 

Neen, Vondel laat ons niet in twijfel over zijn 

bedoeling. Het gerechtigheidsmotief domineert van 

157 

gerechtig~ 

heid

de aanvang af, het zal de ontwikkelingsgang van 

het hele epos Blijven olijven beheersen. Het zijn de varian- 

varian~ 

ten van dit motief die het rhythme van de com- 

com~ 

positie bepalen. De hele architectoniek van de 

structuur wordt er door genormeerd. 

Mocht er nog enige twijfel daaromtrent bestaan, 

het tweede boek verduidelijkt ten volle wat Vondel 

met de dagende gerechtigheid bedoelt. Het ganse 

boek is gewijd aan de verkondiging der heilsecono- 

heilsecono~ 

mie en aan de beschrijving der gouden eeuw van 

Christus' rijk. Het wezen der nieuwe wet wordt 

aan de hand van de de profeten uiteengezet, en 

Joannes' roeping culmineert in zijn verklaring: 

"Om „Om alle volcken vokken tot zoo groot een heil te leiden, 

En dien gezalfden heerde 'de heirbaen te bereiden, 

Verschyn ick, van den geest gedreven, herwaert 

aen. 

Ontwaeckt, bereit den heer in 't harte eene 

effenbaen 

Men slechte heuvels: men verheffe gezoncke dalen. 

Zoo plagh men eenen vorst en koning in te halen 

Met alleeerbiedigheit, eerbiedigheit, in 't opgesloten hof. enz ..." 

(11. (II. v. 401-452) 

Wat klinkt de vermaning tot boetvaardigheid 

hier gedempt! Hier is het begrip „versterving" "versterving" eer- 

eer~ 

der van toepassing, zo weinig striemend zijn de 

gekozen woorden, maar hoe glorieert daarentegen 

het voorspelde rijk Gods! Vondel Vohdel evoceert de hele 

heilseconomie om de vreugdetoon van Joannes' 

prediking te verhogen. Ook aan den scherpzinnigen 

Baumgartner is dit opgevallen, alhoewel hij geen 

verklaring van die specifieke toon weet te geven. 

Wellicht werpt iemand op, dat de de vermaning 

scherpte wordt bijgezet door het voorbeeld van het 

158

gestrafte Ninive. Inderdaad, Inderdaad. op de de noodzakelijk- 

noodzakelijk~ 

heid van-echt berouw wordt de klemtoon gelegd, gelegd. 

maar hoe zachtzinnig treedt God niet op tegenover 

de rouwmoedigen! en! 

"Degodtheit „De laet zich haast zijn dreigement 

berouwen...'' ..... 

(11. (II. v. 473) 

Neen. Neen, de toon is niet naar de droefheid gericht, gericht. 

maar naar de glorie van Gods rijk. Bij de beschrij- 

beschrij~ 

ving van Gods optreden wordt er er meer gewezen 

op de glorie der rechterlijke macht dan op de wijze 

van straffen. fen. Er zijn trouwens meer tonelen, tonelen. vooial vooral 

in het derde en vierde boek —- 

waarin het conflict 

tussen het rijk dezer wereld en Gods rijk zich 

historisch kristalliseert -— waarin God als rechter 

en bestuurder van het heelal optreedt. De beschrij- 

beschrij~ 

ving van „den "den hemelraet- hemelraet" in het derde boek (v. 175 

-264) —264) hoort tot het prachtigste dat Vondel ooit 

c

die ongetwijfeld tot de best geslaagde en meest 

dramatische uitbeeldingen van een weifelend, ge- 

ge~ 

folterd en door hartstochten gekweld mens behoort. 

Hoe woelt hem de zorg in hart en hoofd! En hoe 

scherp steekt tegen deze bedorven hofsfeer, waar 

ontucht en misdaad hoogtij vieren, de onschuld af 

der natuur die zich ter gouden eeuw bereidt! On- 

On~ 

der de voeten van den naderenden Christus ont- 

ont~ 

luikt het leven en het geluk. 

"Waer „Waer hy de voeten zette en aenquam scheen de 

zegen 

Te vallen vaJlen uit de lucht: gelyck na eenen regen, 

Verwacht met smerte, en daer de dorre beemt om 

riep 

De zon veel schooner schynt, het gras groeit dat 

het piep 

Een lent van bloemen verft de heuvels en de 

dalen..." 

" 

(111. (III. v. 275-317) 

Wat staan wij ver van de boetetaferelen in dit 

paradijs der ontluikende gerechtigheid! Hoe heer- 

heer~ 

lijk rijst voor ons oog het beeld van den boetge- 

boetge~ 

zant op! Vondel beschrijft hem bij zijn verschijnen 

voor het volk, als een jongeling, in de volle aan- 

aan~ 

minnigheid ener bekoorlijke gedaante: 

"Ten „Ten lange leste quam de jongling, nu getroost 

Door al den drang des volx; het aenschyn naer 

het oost 

Gekeert, en zette zich, om spreeckende te leunen 

En vast te staan, daer twee rotspalmen 

ondersteunen 

Een dwershout van weerzyde. Elck Ekk eerde en 

groette hem 

160

De helt hen desgelyx, doch zedig zonder stem 

En reede, als hy 't gezicht in 't ronde eerst had 

geslagen 

Alle oogen dochten datze een Engels aenschyn 

zagen 

If 

En schyn van heiligheit heit om 't hooft ......" 

(I. v. 483-491) 

Zo spreekt hem ook Herodes toe, bij hun eerste 

ontmoeting (IV. v. 184-190). Men moet toegeven 

dat dit beeld enigszins verschilt met het beeld dat 

de christelijke traditie en de iconographie ons heb- 

heb~ 

ben overgeleverd! Wanneer wij ons bepalen tot de 

afbeelding van Donatello, een der meest gevierde 

uitbeeldingen van den Doper, dan zien wij het 

boetekarakter de hele figuur beheersen. Wij staan 

voor een afgepijnigde gestalte van een oud man, 

wiens gelaat weinig vreugde weerspiegelt. Al 

schijnt de open mond te spreken en de diep uitge- 

uitge~ 

holde ogen door de vreugde van het woord ver- 

ver~ 

licht te zijn, toch blijft de smartelijke indruk domi- 

domi~ 

neren. Ook in onze dagen heeft Rodin op deze 

traditie voortgebouwd. Zijn Joannes is een forse 

gestalte van een man in de volle leeftijd. le:eftijd. En alles 

in de uitbeelding wijst er op dat Rodin niet getracht 

heeft de „engelachtige" "engelachtige" schoonheid van een jonge- 

jonge~ 

ling uit te beelden. Integendeel. Zijn Joannes is 

een reus wiens stap diep in de aarde drukt en met 

onweerstaanbare kracht vooruit rukt. Een modern 

beeld van universeel groeiend rechtsgevoel. Von- 

Von~ 

dels opvatting wijkt ten enenmale van beide visies 

af. Zijn Joannesfiguur is de joannes Joannes zoals da Vinci Vind 

hem zag; zag, zoals deze hem uitbeeldde op het paneel 

dat nu, te Parijs, in het Louvre te zien is, in 

hemelschone gedaante, een engel gelijk, bekleed 

met de onsterfelijke jeugd der wedergeborenen. 

161

Uit hem spreekt, beter zingt u toe het voltrokken 

wonder der verlossing. Heel de gedaante is uit het 

Woord, verhemelst door de de erfrechtvaardigheid, 

heid, 

ongerept als op de dag der schepping. Hier is is meer 

dan een renaissancistische interpretatie, hier is het 

wonder der verlossingsidee vlees en bloed gewor- 

gewor~ 

den. Het is het wonderwerk der genade. Joannes, 

de ster die de zon der gerechtigheid voorafgaat, is 

een engel wiens schoonheid alle schoonheid over- 

over~ 

treft, behalve de schoonheid van een, die hijzelf 

uitbeelden zal in het rijk der doden bij de huivering 

der duizenden die het licht van Joannes' woord 

indrinken (VI. v. 595-620). 

Het feit dat Voftdel Vondel evenals Dante een helle- 

helle~ 

vaart heeft beschreven, schijnt een hoofdreden ge- 

ge~ 

weest te zijn om tussen beide dichters een parallel- 

parallel~ 

gang te veronderstellen. Vanzelf rees de vraag: 

heeft Vondel de Divina Commedia gekend? Aldus 

gesteld lijkt het mij een povere vraag. Een gelijk- 

gelijk~ 

luidende vraag is ook gesteld voor Vondel en Mil- 

Mil~ 

ton en voor tal van andere dichters. Een povere 

en een bedenkelijke vraag voor wie ie ze stelt, omdat 

men er uit concluderen moet dat de steller in de 

waan verkeert dat de gelijktijdigheid der teboek- 

teboek~ 

stelling niets te maken heeft met de scheppings- 

scheppings~ 

macht waaruit de besproken werken ontstonden. 

Weet men dan niet dat hoe dieper men graaft 

hoe dichter men komt tot de fundamentele idee 

waaraan alle varianten, in een voortdurend schep- 

schep~ 

pingsmoment ontspringen? Het Het is is een ijdel en 

kinderachtig spel. spel, wanneer de genetische nood- 

nood~ 

zakelijkheid vaststaat, de accidentele toevallig- 

toevallig~ 

heid een waarde toe te kennen die strijdig is 

met het weien der schepping. Historische co- 

co~ 

incidentie is geen bewijs van noodzakelijk ver- 

ver~ 

band. Valt hieruit af te leiden dat er geen verband 

162

tussen Vondel en Dante zou bestaan? Integendeel! 

Dit verband bestaat maar berust op geen toeval- 

toeval~ 

lige gronden. Zij berust op de rechtsmetaphysische 

overeenstemming van beider levensvisies, levensvisies: beiden 

waren ballingen, in een geschokte levensorde, bei~ 

den droegen in hun hart en geest de eeuwige roep 

der gerechtigheid die leeft in elk mensenhart, 

mensenhart. bei~ 

den waren de verkondigers van het algemene ver- 

ver~ 

langen, dat in ieder leven -— op welke wijze ookuiting 

vindt. Inde orde der tijdelijkheid steken 

— 

beide dichters torenhoog noven boven de menigte uit, 

maar, hoe groot ook hun genie is, groot zijn zij 

vooral door hunne verbondenheid met het mense- 

mense~ 

lijke, als medespelers in het aller treurspelen treur- 

treur~ 

spel. Hoewel zij verschillende wegen der balling- 

balling~ 

schap bewandelden, hun einddoel was hetzelfde: 

het paradijs der gerechtigheid terug te vinden en 

anderen er heen te wijzen. Belandt Dante's supreme 

stijging in de Visio Beatifica, Vondel bereikt de- 

de~ 

zelfde hogte, op schijnbaar bescheidener wijze, 

doch met niet minder vastheid en zekerheid, in de 

beschrijving van Christus' komst (VI. v. 595). Zij 

is niet minder goddelijk dan de mystieke evocatie 

van den groten Florentijn, zij heeft de vastheid 

van het God-menselijke God~menselijke van het Woord dát da voor 

ons is mens geworden, en in zijn mensheid de 

totaliteit der goddelijkheid insloot. 

163

xv 

XV 

VONDELS RECHTSMETAPHYSIEK 

Hoe meer men zich in Vondels levensbeschouwing 

verdiept, hoe meer men tot de vaste overtuiging 

komt, dat Vondels levensvisie opgetrokken is tegen 

de duidelijke achtergrond ener zeer concrete rechts- 

rechts~ 

philosophie. Uit zijn werken dringt zich opvallend 

de waarheid naar voren, dat deze philosophie ge- 

ge~ 

dragen wordt door de idee, dat het leven van het 

recht de kern uitmaakt der zijnsorde. Deze op- 

op~ 

vatting spreekt duidelijk uit Vondels behandeling 

der geschiedkundige gegevens, niet minder uit de 

betekenis, welke hij toekent aan hèt wezen van het 

kwaad en ten slotte uit de natuur der straf, die 

het kwaad noodzakelijk treft. 

Vooreerst, hoe staat Vondel tegenover de ge- 

ge~ 

schiedkundige gegevens, die in zijn spelen ver- 

ver~ 

werkt zijn? Aanvaardt hij die gegevens als louter 

relaas der gebeurtenissen ofwel gebruikt hij ze als 

typologische vaststelling van een bizonder rechts- 

rechts~ 

conflict?! Een onmiddellijk opvallend feit is, dat de 

ïdramatische faramatische behandeling van het historische ge- 

ge~ 

. beuren sterk afwijkt van het nuchtere historische 

relaas, dat wij meestal aantreffen in de aan de 

drama's voorafgaande „Inhoudt". ,.Inhoudt". Dit verschil 

wordt vaak voorbereid en geaccentueerd in de in- 

in,;. 

leiding, verantwoording of het „berecht", "berecht", waarin 

\yondel"de \\Vondel •cle dramatische behandeling verantwoordt. 

Doch het meest opvallende en praegnante verschil 

ligt in de typologische opstelling der conflictsele- 

conflictsele~ 

menten, de dialectische mise-en-scène, mise~en~scène, 

waarmee 

'Vondel de tegenstelling tussen de eeuwige rechts- 

rechts~ 

ordening en. haar aanvechting in een bizonder 

geval uitwerkt.· Personages en gebeurtenissen, 

164

schijnbaar van bijkomstige aard, maar constructief- 

constructief~ 

dramatisch van essentiële betekenis worden inge- 

inge~ 

schakeld. Hun belangrijkheid ligt hierin dat zij 

representatieve elementen zijn van natuurrechte- 

natuurrechte~ 

lijke potenties, die de ware kerndynamiek der 

intrigue uitmaken. Een dergelijke figuur is bij voor- 

voor~ 

beeld in Jephta: de wetgeleerde, in Salmoneus: 

Salrnoneus: 

Bazilides, in Faëton: de hemelraad, enz. Men zou 

nog tal van voorbeeiden voorbeelden kunnen aanhalen, zij lig- 

lig~ 

gen voor het grijpen zelfs in het „lantspel" .. Leeu~ Leeu- 

wendalers, waar het tweede en vierde bedrijf f ons 

een primitieve vorm van volksgerecht voorhouden. 

De elementen van het reciltsconflict recqtsconflict worden aldus 

opgesteld: de feiten, de overtuigingen, de normen 

waarop zij steunen en krachtens welke zij ageren, 

al wat dienen kan tot tof het „vinden" .. van de richtige 

oplossing, wordt tegen elkaar afgewogen en dra- 

dra~ 

matisch geschikt. Het gaat bij Vondel immer om: 

.. „de fixte tong 

Van Themis' weeghschaal, weeghschaaI. die rechtveerdigh 

Terwyl 't geschil in twyfel (hangt) 

Het v.onnis vonnis (velt) en scheidt 't waerdigh 

En minderwaerdigh juist en net." 

(Salmoneus: Priesterrei, Priesterrei. 

Uit het IIde Bedrijf). 

Het gaat steeds om het probleem, probleem. hetwelk Von- 

Von~ 

del aanduidt in het eerste boek der Bespiegelingen, 

wanneer hij dicht: 

.. „de wezenheit der zaeck door 't wezen niet 

Betoont wort, wort. daar 't geschil in 't ·t.recht noch hangt 

en ziet 

Op eene kenbaerheid van dit bepleite wezen...'' 

...... 

(Besp. I. v. 351-353) 

165

Aldus uitgaande van een algemene rechtsnorm, rechtsnorm. 

de ingeplante natuurwettelijkheid, natuurwettelijkheid. brengt Vondel 

ons door middel der dialectische tegenstelling —- 

in 

pleitvorm -— tot het inzicht van gebod, overtreding 

en noodzakelijk herstel. Met andere woorden, hij 

licht uit het incidentele gebeuren de eeuwige norm 

op en toetst het accidentele der geschiedk4ndige 

geschiedktJndige 

gebeurtenis aan de norm der eeuwige levenswet. 

Wat nu Vondels typologische voorbeelden betreft, 

deze zijn hoofdzakelijk aan de Bijbel ontleend. 

be,.. 

treft. 

Al deze voorbeelden brengen vormen van het ge- 

ge,.. 

zag in het geding, geding. bij bijvoorbeeld het koningschap, 

de tyrannie, tyrannie. de volksregering, volksregering. de eeuwig geldende 

rechtsbeginselen in bestuur en samenleving. Al 

deze gezagsvorrnen gezagsvormen of gezagsopvattingen worden 

getoetst aan het alles beheersende natuurrecht, natuurrecht. het- 

het,.. 

welk de reelende regelende basis vormt van alle leven. Aan 

het wezen van het natuurrecht heeft Vondel dan 

ook de grootste en belangrijkste delen zijner Be,.. Be- 

spiegelingen gewijd (derde en vierde boek passim). 

In mijn boek Staat en Recht bij Vondel heb ik deze 

passages aangeduid, ik kan er hier slechts naar 

verwijzen. 

Doch niet slechts in de Bijbel (Het Pascha, 

Salomon, Jephta, de Daviddrama's, Samson, Noah 

enz.) maar ook in de geschiedenis der heidense 

Oudheid (Faëton, Salmoneus) en in de geschiede- 

geschiedenis 

van eigen volk of eigen tijd diepf diept Vondel zijn 

typologische voorbeelden op (Batal'ische (Batavische Gebroe- 

Gebroe,.. 

ders, Gysbreght van Aemstel, Palamedes, Zung- 

Zung'" 

chin, Leeuwendalers). 

Aldus zien wij hoe Vondel alle mensen, alle 

volken en tijden, buiten alle verschil van .ras en 

beschaving onderwerpt aan dezelfde rechtsnorm. 

Immers, het christelijk natuurrecht. waarvan Von- 

Von,.. 

del uitgaat, legt de plaats van het rechtsbewustzijn 

166

in het geweten, hetwelk aan alle mensen, zonder 

onderschéid onderscheid met het leven geschonken werd. Deze 

fundamentele waarheid wordt ons voorgehouden 

door de christelijke wijsbegeerte en door Thomas 

in het bizonder, waar hij leert dat alle mensen, die 

ter wereld komen, verlicht worden door een natuurlijk 

weten „ex "ex participatione hujus verae lucis" 

na~ 

tu~r1ijk 

(Comm. in Joh. 1). I). 

Vondels drama's nu voeren alle tot dezelfde 

conclusie, nl. tot de bevestiging en de triomf van 

hetzelfde licht, dat straalt uit dezelfde eeuwige, 

onveranderlijke rechtsnorm. Om deze reden mag 

men derhalve Vondels drama's ieder afzonderlijk 

beschouwen als een moment van het wereldgebeu- 

wereldgebeu~ 

ren, hetwelk in zijn geheel een openbaring is van 

het eeuwige recht. Om deze reden ook mag men 

Vondel huldigen als den íanger zanger van het christelijke 

natuurrecht en zijn verbeeldingen kunnen gelden 

als een typische bijdrage tot de de natuurrechtelijk- 

natuurrechtelijk~ 

historische opvatting van het wereldgebeuren. 

Welke betekenis kent Vondel nu toe aan het 

kwaad? Welke rol speelt het in zijn levensopvat- 

levensopvat~ 

ting? 

Tegenover het rechtsbeginsel, dat ons met het 

leven is ingeplant, in tegenstrijdigheid met de norm 

die uit God zelf is en een weerspiegeling van zijn 

wezen, de grondslag der universele harmonie staat 

als wortel van alle kwaad de zelfzucht. Zij toch 

doet afbreuk aan de wet der eeuwige harmonie 

die de schepping beheerst. Het kwaad is aldus 

niets anders dan datgene, waardoor de eeuwige 

norm der evenredigheid geschonden wordt, alles 

wat in de waan der zelfverblinding afbreuk doet 

aan de scheppingsgedachte, aan haar supreme 

schoonheid. Uit deze disharmonie wordt smart en 

leed g geboren. 

167

Vondel wijst op een tweevoudige bron vanh.et het 

kwaad. Het kwaad is of uit natuurlijk erfgebrek of 

uit de vrije wil van den mens. In den mens is er 

geen gelijkheid van wezen en natuur, zoals dit bij 

God voorkomt. Daarom is er strijd in den mens, 

derhalve lijden. In het tweede boek der Bespiege~ Bespiegelingen 

Zingen (v. 105 e.v.) zegt Vondel: 

„Waer "Waer eenigh wezen lydt, daer woelt een 

strydigheit 

In wezen en natuur, hetwelck de vrientschap 

scheit 

Want waer gelyckheit geIyckheit is van aert, daer valt geen 

lyden 

Geen gelyckaerdigheit heeft ergens mee te stryden 

Deze evenredigheit grypt plaets in Godt alleen." 

De mens is uit erfgebrek aan toevalligheid on- 

on~ 

derworpen en dus onvolmaakt. 

"AI „Al wat toevalligheid in zich heeft is niet aL" al." 

(Besp. 11. II. v. 173) 

"Want „Want wat beginsel heeft en endt, dat komt en 

gaet 

En lydt door 't schocken en veranderen van zyn 

staet 

Gelyck een schepsel lydt en duIt, dult, by welcks lyden 

De tydt bestaat ......" 

(Besp. 11. II. v. 877-880) 

Doch behalve deze ontologische onvolmaaktheid 

of dit natuurlijk kwaad is is er ook het zedelijk 

kwaad, het kwaad· dat ontspruit uit de vrije wil 

van den mens die de harmonie van het heelal 

schendt. -Door dit kwaad wordt 

168

"d'algemeene „d'algemeene bant die 't mengsel Czamenhielt 

t'zamenhielt 

gebroken, als een snoer; zoo leght de klomp 

vernielt." vernielt.” 

(Besp. II. v. 321. 322) 

De reden wijst ons de bron van dit kwaad aan: 

" ...... de reden zal ons leiden 

Naer 't schepsel. schepsel, van de deught verbastert en 

gescheiden 

Dewyl 't veranderlyck en wisselbaer van aert 

Het ingeschapen goet der godtheit niet bewaert 

En in zyn plicht bezwyckt vrywillig door 

't bekooren 

Van 't schyngoet, daer Godts beelt' en gunst in 

wort verloren." 

(Besp. II. v. 1223 e.v.) 

Dit zedelijk kwaad is een afbreuk aan' de wer- 

wer~ 

king van Gods universeel harmonische liefdes- 

liefdes~ 

ordening. 

Gods alomvattende liefde 

"Zoekt „Zoekt altyt het beste des beminden 

Wil zich vereenigen met dat beminde pant 

Want deze deught schept lust een onderlinge bant 

Te. leggen tusschen twee of meer verscheiden- 

verscheiden~ 

heden." 

(Besp. 11. II. v. 1244 e.v.) 

Maar hoe het bestaan van het kwaad te ver- 

ver~ 

klaren? Vinden wij bij Vondel een onoverbrugbaar 

dualisme tussen goed en kwaad zoals dit voorkomt 

bij voorbeeld in de hellenistische gedachte en de 

daaruit stammende geestesstromingen? De albe- 

albe~ 

zielde drang naar harmonie, de stuwing naar het 

169

heroveren der erfrechtvaardigheid waarvan Von- 

Von~ 

dels levensvisie zo vervuld is, geeft ons de sleutel 

der oplossing. En hier onderging Vondel wellicht 

de invloed van Augustinus. Immers, Augustinus 

overwon de eeuwenoude tegenstelling door de 

huldiging van de idee der universele harmonische 

schoonheid van het kosmische leven. In het elfde 

en twaalfde boek der De Civitate Dei roept Augus~ Augus- 

tinus het beeld van het universum op als „pulcher- 

"pulcher~ 

rimum carmen". God heeft de wereld als een vol- 

vol~ 

maakt mooi gedicht geschapen en heeft het leven 

versierd met de tegenstelling van va.n goed en kwaad. 

Zoals de tegenstelling der onderdelen noch de 

eenheid noch de schoonheid van een gedicht in zijn 

geheel aantast, maar daarentegen tot de volmaakt- 

... 

heid held der conceptie bijdraagt, zodanig is is ook de 

schoonheid van de wereld door de harmonische 

samenstelling der gebeurlijkheden. Deze tegensteb. tegenstel .. 

ling is dus een geordende. In deze opvatting ver- 

... 

schijnt het kwaad als de schaduwzijde van het 

goed, het diepwerk, dat als in een reliëf met het 

hoogsel samenhangt en harmonisch bijdraagt tot 

de schoonheid van het geheel. Niet op de tegen- 

tegJ:!n ... 

stelling als zodanig, maar op de harmonieuze sa- 

... 

mensmelting komt het ten slotte aan. Derhalve 

is het kwaad niet langer meer een onoverbrugbare 

tegenstelling met het goed, geen beginsel dat nood- 

... 

zakelijk naast het goed bestaat, maar slechts een 

gradueel verschil met dit. Het hoort in het spel 

van den goddelijken kunstenaar, die de schepping 

ter zijner ere wendt. 

" ...... d'ongelyckheit geeft een' luister aan 't ge~ geschapen 

Dat afsteeckt door de draght en 't ongelycke wapen 

Des scheppers, eveneens als overste en soldaet 

170

Verschillen in hunn' draght en ongelyck cieraet, 

In dienst van eenen vorst: want clonck er in 

't verheffen fen 

Geen ongelycke waerde, en deelde elck schepsel 

effen 

fen 

In 't goet, men sloot met recht dat 

d'oppermajesteit 

Uit kracht van haer natuure, en een nootwendigheit 

De werelt had gebaert; dit werckstuck waer 

geworden 

Uit redenlooze maght, daer wysheit, streeck noch 

orden 

Noch keur noch billyckheit doorgaends in wiert 

gemerckt 

Maer alles eveneens gemaelt stont, en beperckt; 

Gelyck de schildersgeest, schildersgeest. die plomp in 't ordineeren 

De beelden stelt alleens, geen verwen kan 

schakeeren..." 

" 

(Besp. 11 II v. 1179-1192) 

Men late zich niet van de wijs brengen door de 

schijntriomf van leed en onrechtvaardigheid. Dit 

wordt slechts geduld tot hoger doel en het spel 

des levens wordt steeds door God beheerst. Op 

het slot van het derde boek (v. 1393-1413) dicht 

Vondel dienaangaande: 

"Schoon „Schoon alle hemelen en heldre starretranssen 

Doorgaends op eene maet et ten reie gaen, en danssen, 

Om Godts voorzienigheit; terwyl, beneen de maen 

De staet der weerelt schynt, in 't op en ondergaen. 

Te luistren noch naer toom noch roede, spoor en 

regel 

Van 't recht, der vroomen kroon, der goddeloozen 

vlegel. 

171

Nochtans is Godt om hoogh de maght, die 't al 

bestiert, 

En, waer zyn zyrl wysheit, zelf der zaecken breidel 

viert, 

Of intoomt op haer tyt, van 't eerste tot het leste. 

Den boozen tot een straf. straf, de goede ziel ten beste, 

En allebey ten prys der oppersten, die 't al 

Gelyk, gebruickt, en wendt zyn eere te geval. 

In d'uitkomst wordt doorgaends het wys beleit 

geprezen; geprezen. 

Al valt dit boeck voor ons te doncker om te lezen: 

Godts wysheit springt te rugge, ge, om grooter sprong 

te doen 

Zy mickt verkeert, en treft, daer 't niemant zou 

vermoen. 

Godts zorge waackt ac alom, zy zweeft door al de 

leden 

Van hemel, hemel. aerde en zee en zyn geschapenheden. 

De hooghste liefde neemt op al haer wercken acht 

Maer eerst en allermeest op 't menschelyk geslacht. 

Dat zoeckt ze uit al haer maght te redden, en te 

winnen." winnen.” 

God beheerst aldus het levensspel en straft den~ den- 

gene, "die .clie afbreuk tracht te doen aan zijn eer. De 

boze spelbreker wordt door Gods toorn getroffen, 

maar Gods ingrijpen beoogt ten slotte het herstel 

van het goddelijk wereldplan. De natuur der 

doelstelling is metaphysisch. Doch dit herstel heeft 

niettemin een zeer positieve kant. 

In het vierde boek (v. 317-344) heeft Vondel 

het wezen en de economie der straf vast om~ om- 

schreven: 

„Nu "Nu vint men schendingen, die Godt noch mensch 

ontzien, 

172

De wetten het gezagh en 't 't recht den rugge biên, 

En staet en lant door roof en moort en brant 

verdelgen 

en 

De Godtheit heeft met recht zich billyck dat te 

belgen. 

Het waer een smet in haer, indien ze stil bleef 

staen, 

En zagh, als stom en doof, doof. met goeden oogen aen, 

De schellemstucken, daer onnozelen om treuren, 

Terwyl hun geenen troost noch noothulp magh 

gebeuren. 

De gramschap past aan Godt zoo eerlyck als gena, 

Opdat zyn heerschappy in haere kracht besta. 

Door begenadigen van 't 't goet en 't geraet te 

wreecken 

De droefheid, vrees, en nyt en vreckheit zyn 

gebreecken 

Die dwaelen buiten Godt; maar liefde, en 

billyckheit 

En gramschap, en gena de kroon der majesteit. majesteit, 

Des hemels, als robyn en diamant vercieren; 

Terwyl de weerelt zich van boven laet bestieren, 

En, onder 't hoogh gezagh van 't 't hemelsche palais 

Gewenschte rust geniet, en ongesteurden pais; 

Tenzy de Godtheit haer den toom viere, als door 

't wrocken 

Der koningen alom de koningkrycken schocken 

Of spatten uit hun loot, tot een byzonder endt, 

Den oppersten alleen en zynen raet bekent, 

Die deughden op den troon verheft door 

't onderdrucken, 

De boosheit kroont, om haer met kracht ten val 

te rucken, 

Na dat ze op 't 't aerdsch tooneel de rol heeft 

uitgespeelt. uitgespeelt, 

173

En afleght deze gryns, die wys van 't aanzicht 

scheelt 

Dan melt ons d'uitgang welck van bey men schat 

voor 't beste 

Het tydelyck t)idelyck geluck, of 't eeuwigh op het leste." leste.- 

De aldus toegepaste straf is geen loutere ver~ ver- 

gelding maar beoogt hoofdzakelijk een rechtsher~ rechtsher- 

stel. God treedt op als rector van het leven, . het 

behoud van het rijk Gods -— de kern van alle 

leven -— is het transcendente doel der straf. De 

straf is evenredig aan de afbreuk: 

"Want „Want zy 't gerecht voltreckt, en streng en 

godeloos 

Naer d'uitmaet van het quaet weer inmeet voor 

altoos." altoos.” 

(Besp. IV. v. 637-638) 

Daaruit volgt dat de straf de levenswil niet in 

zijn essentie treft, doch slechts de wijze waarop 

de wil indruist tegen de universele levensordening. 

Het kwaad kan wel iets accidenteels storen maar 

vermag nooit het diepste wezen van den mens aan 

te tasten om de eenvoudige reden dat, al is de wil 

op het negatieve gericht, hij nooit de essentie van 

zijn eigen bestaan, dat uit God is, vernietigen kan 

en daaruit vloeit voort dat de straf nooit de vorm 

ener loutere negatieve vergelding kan aannemen. 

Bovendien dragen goed en kwaad, uit de natuur 

van het leven zelf, straf en loon in zichzelf. Het 

loon voor het goede is is het positieve deelhebben 

aan de objectieve rechtsordening, het delen in de 

kosmische vreugde der liefde Gods, het kwaad 

sluit vanzelfsprekend het negatieve deelhebben aan 

dezelfde rechtsordening in. 

174

De plaats waar het kwaad onverbiddelijk wordt 

gestraft is „de "de vierschaer des gemoets". 

"De „De vierschaer van 't 't gemoedt verdaghvaert 

goddeloosheit 

En overtuight ze, en straft ze ze om d'overtuighde 

boosheit. 

Hoewel de dwingelant te recht zit in zyn zaeck 

Hy velt zyn vonnis zelf, gegeesselt van de wraeck. 

In 't sterven lochent hy met sidderen en beven 

Dat vromen hier gedruckt, de schelmen, in dit leven 

Gezegent, met de ziel verrotten in het graf 

En Godt geen deughden kroone, en geene boosheit 

straf." strar." 

(Besp. 111. III. v. 1105-1112) 

Op vele andere plaatsen —- 

te talrijk om op te 

noemen -— heeft Vondel gewezen op de macht van 

het straffende geweten: 

.. ( dat) schichtig op den hiel 

den boozen achterhaelt en naerstapt... 

(Besp. IV. v. 682. 683) 

Deze onverbiddelijkheid is is het gevolg van de 

natuurwet. . 

.. „Natuurwet leerde 't recht van onrecht 

onderscheiden 

Het eerlyck van 't onnutte en snoo, snoo; 

be:taemlyckheden 

betaemlyckheden 

Van onbetaemlyckheid, uit reden, door den wil 

Verkoren of versmaet, daer 't oordeel dit geschil 

Beslecht had in 't verstant.. .... 

Wat goet is uit zyn' aard, stelt reden dan alom 

De maet, gelyck de reen de maet stelt en den regel 

175

Aen 't willen van den mensch, eer hy de zaeck 

bezegel. bezegel, 

En dees rechtmaetigheit, begreepen en in 't verstant, 

Omhelst van 's menschen wil, bleef doorgaends 

ingeplant 

I,n In 't redelyck gemoet, gezint naer 't recht te 

streven, 

Dies haer den titel van natuurwet wiert gegeven. 

Dewylze 't redendom gebiet, gebiet. en oock verbiet, verbiet. 

het welck zich klaer hierin, als in een spiegel ziet, 

Of zuiver, of besmét, besmet, ten waer een vlies op 

d'oogen 

Van 't oordeel en begryp de menschen had 

bedrogen. 

en. 

Zoo menighmael de mensch dees hooftwet overtreet 

Beklaeght hy zich, en voelt zyn hartquetzuur met 

leedt. 

Waer zich 't geweeten went, het vint noch rust 

noch voordeel 

De rechter spant in 't hart de vierschaer, velt het 

oordeel 

Inwendigh, anders niet dan of natuur dien treck 

En neiging tot het goet, en afkeer van 't 't gebreck, 

Den mensch had ingeplant, en weeten in te te drucken 

Zoo diep, dat geen gewelt den wortel uit kon 

rucken...'' ..... 

(Besp. IV. v. 967 e.v.) 

Deze opvatting van het geweten als natuurwet, 

ook als de plaats waar het natuurrecht heerst, is 

het punt, waarin Vondels rethtsmetaphysiek reêhtsmetaphysiek haar 

hoogtepunt bereikt, de slotsteen zijner rechtsmeta- 

rechtsmeta:~ 

physische beschouwingen. 

Dat Vondel de enige nederlandse denker was 

die deze natuurrechtelijke theorieën plastisch leven 

schonk en de daarbij passende rechtsmetaphysische 

176

eginselen uitdrukkelijk en breedvoerig in zijn 

Bespiegelingen formuleerde is een feit. feit, dat ons niet 

onverschillig kan laten. Het geeft ons het recht 

naast den algemeen gevierden dichter, dichter. in hem den 

denker en rechtsphilosoof te erkennen en te eren. 

177

XVI 

A CONTRARIO RIO 

Voor velen zal wellicht de laatste twijfel over de 

vraag of Vondel al dan niet zijn werk heeft opge- 

opge~ 

trokken tegen de achtergond ener welbewuste. 

rechtsphilosophische basis, verdwijnen, wanneer 

wij de wijze van behandeling, de eigenaardige op- 

op~ 

vatting zijner drama's toetsen aan de conceptie 

zijner tijdgenoten of van voorgangers, die eenzelf- 

eenzelf~ 

de thema of onderwerp hebben behandeld. . 

Bij deze vergelijking springt de specifiek juridi~ 

sche inslag van Vondels levensvisie duidelijk naar 

voren en spreekt helder en onbetwistbaar het 

eigenaardige zijner levensbeschouwing. Uit deze 

herschepping blijkt zijn originaliteit en de macht 

van zijn genie. 

Tot de bevestiging van dit oordeel draagt in niet 

geringe mate bij de critische beschouwing van en- 

en~ 

kele spelen zoals: Salomon, Leeuwendalers, Sam- 

Sam~ 

son of heilige wraeck, en Joseph in Egypten. 

Bij het aandachtig lezen lefen van de Salomon drong 

zich telkens aan mijn geest op de herinnering aan 

Racine's Bérénice. Het probleem is in beide werken 

gelijksoortig. Bij Racine gaat het om het breken 

van keizer Titus met de koningin van Palestina. 

Bij Vondel om het breken van Salomon met Si- 

Si~ 

donia, de koningin van Saba. Titus staat voor de 

keuze: Rome of Bérénice. Hij overwint zijn liefde 

tot de joodse vorstin en geeft gehoor aan Rome's 

roepstem. In Voridels V Olldels drama staat Salomon voor 

eenzelfde noodzaak. Voor Jerusalems J heil zal hij 

Sidonia's liefde prijs moeten geven. Tot zover 

stemmen de gegevens overeen. Doch hoe verschil- 

verschil~ 

lend is de dramatische uitwerking van het conflict 

1781

ij beide schrijvers! Terwijl Racine door het op- 

op~ 

roepen van een medeminnaar, Antiochus koning 

van Comagène, en het uitwerken van de rol van 

Bérénice Béréniee tot hoofdrol -— waarom alles draait —- 

het spel tot een liefdesconflict liefdesconfliet opvoert, legt Vondel 

de kern van het gebeuren in de tegenstelling van 

Gods en Astarte's wet. Hij scherpt het liefdesconflict 

tussen Salomon en Sidonia niet toe, maar 

bouwt het hele drama op de tegenstelling van Sa- 

Sa~ 

liefdescon~ 

fliet 

lomons neiging tot Sidonia's religieuze overtuiging, 

met Gods wet. Hier treedt geen Antiochus-figuur 

Antiochus~figuur 

op, die naast Salomon naar de liefde van Sidonia 

dingt, maar in diens plaats, de wetgeleerde, de 

Sanhedrin, Sadock de aertspriester, Nathan de pro- 

pro~ 

feet en de Rey van Jerusalemmers, J die de partij 

der rechtvaardigheid voorstaan en strijden voor de 

triomf van Gods wet. Het gaat bij Vondel niet 

hoofdzakelijk om de liefde ener vrouw, zoals dit 

wel het geval is bij Racine —- 

maar om de bouw 

van de tempel aller goden en om het al of niet 

bewieroken door Salomon van Astarte's beeld. Bij 

Vondel ligt de dramatiek in de aantasting der wet, 

bij Racine in het tegenspel van Antiochus en Titus 

om Bérénice's liefde. Kort zijn bij Racine de to- 

to~ 

nelen waar Rome tegenover Bérénice optreedt. Bij 

Vondel is die tegenstelling van Jerusalem J en Gods 

wet niet een onderdeel, onderdeel. dat maar terloops aange- 

aange~ 

roerd wordt, maar het drama zelf. 

Zulks doende blijft Vondel trouw aan de opzet 

van zijn koningsspelen: Adonias, Koning David in 

Ballingschap en Koning David Herstelt. Het zijn 

alle spelen der goddelijke gerechtigheid, waar het 

gaat om de eerbiediging en naleving van Gods 

vooropgestelde wet. Vondel voert deze hoge op- 

op~ 

vatting streng door en laat zich zieh nergens afleiden 

179

door het uitspinnen van het gevoelsconflict, dat 

slechts siechts zirfi zijfi hoofdgegeven stoffeert. 

Zijn drama verliest aldus wel aan romantische 

bekoorlijkheid, maar niaar boet nergens in aan hoogheid 

van tragische conceptie. Het .gehele gebeuren blijft 

'hoofdzakelijk -hoofdzakelijk overspannen door Gods rechtvaar- 

rechtvaar~ 

digheid en de verschillende personages, die naast 

de hoofdfiguren optreden, bestaan slechts in ver- 

ver~ 

houding tot deze functie. Achteraf blijft bij Vondel 

God —- en zijn rechtvaardigheid —- de voornaam- 

voornaam~ 

ste en wellicht enige personage, die de hele dra- 

dra~ 

matische economie beheerst. Er is in deze drama's 

geen andere tegenpartij dan de partij, die Gods 

wet en wil bestrijdt. 

Aldus bedoel ik niet te zeggen, dat Vondel geen 

voorname voomame plaats aan de vertegenwoordigers van 

het menselijke gevoel heeft ingeruimd. De figuur 

van Abizag, David's weduwe, zoals zij in de Ado~ Ado- 

nias voorkomt, is wellicht de ontroerendste vrou- 

vrou~ 

wenfiguur van Vondels bijbelse drama's. Mijns 

inziens kan zij de vergelijking met de teergevoe- 

teergevoe~ 

ligste heldinnen van Racine's drama's doorstaan. 

Doch, hoe ontroerend ook, blijft in dit geweldige 

drama van Gods rechtvaardigheid —- 

een rechter- 

rechter~ 

lijk drama bij uitstek -— Abizag een nevenfiguur, 

die buiten de kernverwikkeling blijft, zodat zij nooit 

het verloop van het drama kan wijzigen. Alles 

staat of Valt valt hier naarmate het al of niet overeen- 

overeen~ 

stemt met Gods wil. Om een tegenvoeter van Vondels 

hoge opvatting te vinden, dient men terug te 

Von~ 

deis 

grijpen naar Racine's Athalie, waar eenzelfde 

strenge bijbelse uitwerking van Gods rechtvaardigheld 

ten tonele wordt gebracht. Vindt men deze 

rechtvaardig~ 

heid 

hoge concepten in een enkel werk van Racine, Radne, bij 

Vondel daarentegen is zij doorgaans het leidende 

thema, waarvan hij nooit afwijkt. Mocht er van 

180

eentonigheid in Vondels werk sprake zijn, dan ligt 

zij wellicht in het feit, dat er bij hem feitelijk maar 

één speler is waar het ten slotte op aankomt en 

waartoe alles is terug te voeren, de „judex "judex aequus", 

die de loop der tijden beheerst, God en zijn eeuwige 

wet. 

Wie deze zienswijze bekrachtigd wil zien, leze 

bij voorbeeld Vondels spel: Samson of heilige 

wraeck. Velen zullen bij het lezen van dit drama 

onthutst of teleurgesteld zijn, omdat er zo weinig 

romantische situaties in verwerkt zijn. Geen spoor 

van liefdestonelen tussen Delila en Samson, daar 

tegenover echter een ruwen rauw drama van 

menselijk leed en goddelijke wraak, een somber 

spel der gerechtigheid tussen Dagon en zijn tra- 

tra~ 

wanten aan de ene zijde, en God, Samson, en 

Israël aan de andere kant. Men vergelijke daarbij 

de zoetsappige, romantische opvatting van een mo- 

mo~ 

derne librettist, die Samsons liefdesverhouding tot 

Delila in het middelpunt van zijn lyrisch drama 

plaatste. Bij Vondel, die blijkens zijn Joseph in 

Egypten toch wel de taal der zinnelijkheid wist 

te hanteren, is geen spoor van dergelijke roman- 

roman~ 

tische gevoelsuitingen te vinden. In de dreigende 

atmosfeer, die over het hele werk ligt, is slechts 

plaats voor de voorbereiding van Gods wraak. 

Door de betiteling van zijn drama legde trouwens 

Vondel duidelijk de klem op de primaire belong- 

belang~ 

rijkheid van dit motief. 

Een zelfde dramatische wending vindt men in 

Vondels Noah, tevens in zijn Joseph in Egypten. 

Dit laatste spel levert een typisch testimonium 

op voor Vondels opvattingen en voor de juridische 

grondslag. grondslag, die hij steeds als kern en basis van het 

gebeuren in het oog hield. In de opdracht aan 

Joan Victoryn, Victoryn. rechtsgeleerde, rechtsgeleerde. vergelijkt Vondel 

181

zijn opvatting met die van Euripides. Euripides; De kern vart van 

het verschil tussen beide spelen legt Vondel in de 

opvatting van de hoofdfiguur Joseph. J Dienaan- 

Dienaan;.. 

gaande zegt Vondel: 

........ Wie dit stuck (van Euripides) wat naen, naer ... 

der inziet, zal lichtelyck bevinden, dat in 't afslaen 

der onkuisehe, onkuische, d'Amazoner niet zonderlinghs noch 

lofwaerdighs uitrechte, waarom hy den titel van 

gekroonde Hippolytus verdiende: eendeels, over- 

over~ 

mits de stiefzoon, niet zonder bloedschande, zyne 

stiefmoeder kon misbruicken; andetdeels, anderdeels, om dat 

hy uit den aert Misogamos en Misogunes een 

huwelyxhater, ja ja vrouwenhater was was ...... enz ...... 

Anders is 't met myn godvruchtigen en allerkuisch- 

allerkuisch~ 

ten Joseph gelegen die, van Godt en de natuur niet 

misdeelt, nae 't uitharden van dien schrickelycken 

storm der bekooringen, in de bloem en hitte zyner 

jaeren, na zyn onverdiende tweejarige gevangenis, 

op den troon van eere geraeckt, in huwelyck trat 

met Asnath enz ........ 

Verder wijst Vondel er op dat „zommige .. heide- 

heide~ 

nen... de weelde van hun natuur met vergiftige 

drancken uitbluschten of met steene messen be- 

be~ 

snoeiden, doch dat dees Hebreeusche profeet (Jo- 

(Jo~ 

seph) en heldt, heIdt, in 't worstelperck en de loopbaen 

der kuischheit, met den prys stryken gaat, alleen 

uit kracht l::racht van zyn geloof en godvruchtigheid, vry- 

vry~ 

willig, niet gelyk een opgevoede by Pittheus of in 

Pythagorische, maar in de volmaakte leeringen en 

schole des allerheiligsten Meesters van wien hy 

zoveel eeuwen te voren door zynen onbesproken 

wandel, vernedering en verheffing een schets en 

schaduw verstrekte." 

Volgens deze verklaring is het ongetwijfeld aan 

Josephs godvruchtigheid te danken dat hij de ver- 

ver~ 

leiding overwint. Doch hoe wordt „dramatisch" 

.. 182

deze deugd voorgesteld, welk is de grond waarop 

zij voor ons optreedt? Het vierde bedrijf geeft een 

dUidelijk duidelijk antwoord op deze vraag. Men leze en 

overwege het daar voorkomende toneel tussen 

Joseph en Iempsar, waarin het hoofdzakelijk gaat 

over de wetten die het overspel verbieden, over het 

menselijk en goddelijk recht, die door het overspel 

geschonden worden, over het geweten dat nacht 

en dag zijn stem verheft en aanklaagt, hoe diep 

ook de schennis ligt gedompeld. Het zijn al de 

constitutieve elementen van het rechtsbewustzijn, 

die naar voren worden gebracht, waarvan de rich- 

rich~ 

tige aanwending het leven van de deugd uitmaakt. 

En dit is het fundamentele verschil met Euripides' 

spel, dat heel en al gespeend is van een beroep 

op recht en wet. Een verantwoording van vrijwil- 

vrijwil~ 

lig zedelijk handelen is er evenmin te vinden, het 

drama gaat er om een een natuurrijke natuurlijke tegenstelling, 

waarover het blinde noodlot beslist. Bij Vondel 

daarentegen gaat het steeds om het'vaststellen van 

een klaar bewustzijn, dat steunt op dialectisch vast- 

vast~ 

gestelde normen. Dat is zijn bloedeigen geestes- 

geestes~ 

merk. 

Stappen wij nu van het bijbelse drama af en 

keren wij onze blikken naar een tegenvoeter dezer 

schrikwekkende spelen der goddelijke gerechtig- 

gerechtig~ 

heid, ik bedoel de Leeuwendalers, een „lantsper "lantspel" 

vol liefelijkheid en arcadische stemming. Vergelij-V ergelij~ 

ken wij dit fraaie herdersspel met de grote voor- 

voor~ 

beelden, die Vondels schepping voorafgingen: Tas~ Tas- 

so's Aminta, Guarini's Pastor Fido, ook Hoofts 

Granida. Vindt men tal van gelijksoortige situaties 

bij voormelde schrijvers en Vondel verwerkt, vol- 

vol~ 

gens een klassiek geworden model, één element is 

er waardoor Vondel zijn originaliteit bevestigt, één 

dramatische factor zonder welke de Leeuwendalers, 

183

ondanks al zijn verdiensten, verdiensten. hoogstens een geniale 

nadichting zou blijven. Dit element is het inscha- 

inscha~ 

kelen van het volksgericht, volksgericht. de toepassing van het 

keurrecht in het tweede en vierde bedrijf van het 

"Iantspel". „lantsper, waardoor Vondels Vonde1s verwikkeling gron- 

gron~ 

dig afwijkt van de dramatische opvatting zijner 

grote voorgangers. Deze typische, typische. originele tegenstelling, 

die over twee bedrijven loopt, loopt. is een beslis- 

beslis~ 

tegen~ 

stelling. 

send bewijs van Vondels specifieke dramatische 

visie. Zo is hij doordrongen van de de belangrijkheid 

der wetsidee. wetsidee, dat hij zelfs in een eenvoudig „lantspa- 

er niet van afweek dit grondthema —- 

het 

"lant~ 

sper' 

thema zijner levensvisie -— naar voren te brengen 

en het zelfs daar waar men het 't minst verwachten 

zou, hoogtij liet vieren. 

Dit vaststellen zal voor velen. een verrassing zijn. 

Maar Vondel is voor den aandachtigen lezer vol 

van dergelijke openbaringen. De détailuitwerking 

van zijn hoofdthema biedt telkens en telkens, telkens. op 

talloze plaatsen, plaatsen. uitspraken, sententies, sententies. spreuken, 

die rijke vergezichten openen op Vondels denk- 

denk~ 

beelden omtrent de gerechtigheid. Er zou een heel 

compendium van dergelijke uitspraken vast te stetlen, 

zijn. zijn, een verzameling waaruit het juridische 

stel~ 

taaleigen van Vondel machtig spreken zou. 

Voor wie zal bij voorbeeld het derde bedrijf f van 

Samson geen openbaring zijn, zijn. wanneer men daar 

Vondels denkbeelden aantreft over de verhouding 

van volk, gerechtigheid, godsdienst en gezag? Het 

desbetreffende stuk is te belangrijk om niet in het 

volle licht te worden geplaatst. Het omvat de ver- 

ver~ 

zen 730-764. Het luidt als volgt: 

Vorstin: Verstaet de vorst dit, dit. al de weerelt zal 

't verstaen 

184

Vorst: 

De menschen zyn gedeelt in aert en 

zinlyckheden. 

Vorstin: Hoe kan een reedlyck dier zich kanten 

tegen reden? 

Vorst: 

Wat's reden by het volck? 

Vorstin: 

dat redenmatigh is. 

Vorst: 

Nu stel de maet van reén reên eens zeker en 

gewis. g Vorstin: 

Dat by de wyzen magh de maet van 

reden heeten. 

Vorst: 

Der wyzen reden zelf valt ongelyck in 

't meeten. 

Vorstin: 

Hoe kan dit zyn? 

Vorst: 

dees schiet te verre, en die te kort. 

Vorstin: 

Is reden niet den mensch natuurlyck 

ingestort! 

Vorst: 

Z'is elck natuurelyck, doch ongelyck, 

gegeven. 

Vorstin: 

Hoe waer 't dan mogelyck op eenen voet 

te leven? 

Vorst: 

Dat is onmogelyck, dit houdt het volck 

gedeelt g Het volck, voIck, dat hooft voor hooft, in 

't oordeel wyt verscheelt. 

Vorstin: 

Om dan gelyck te gaen, wert maght 

vereischt in 't sieren 

van menschen, 

Vorst: 

Een geslacht van heele en 

halve dieren. 

Deze ongelyckheit heeft de maghten 

ingezet. 

De weereltwysheit weereItwysheit smede uit noot een 

wyze wet 

Om al wat afdwaelt van de middenlyn 

te toomen. toornen. 

185

Noch konze tot haer wil en ooghmerck 

geensins komen, 

Door hoop van loon, en vrees voor straffe 

van het genaet: 

Daer wert noch iet vereischt, dat vry wat 

verder gaet: 

Want weereltsche overheit kon slechts 

de leén leên regeeren, 

Zoo wyt haer maght reickt, maer de 

harten niet grondeeren. 

Dies quam de vreeze voor de goón goon 

(een hooger maght) 

Die elx gedachten kent, en, als een 

zwaert, met kracht 

Door ''s s menschen boezem dringt, ontrust 

het valsch geweeten, 

Het vroome rust besteit, bestelt, en uit en in kan 

meeten 

Wat elck verdient, ten steun der 

overhêen, overhéen, den staet 

Door 't innevoeren van den Godtsdienst, 

noch te baet. 

Zoo dienen dan, om 't volck geschickt en 

recht te leiden 

Het outerboeck en 't zwaert in geener 

wys gescheiden. 

De tweederhande maght is noodigh, en 

't gemeen 

heeft zaligh, stemmen deze eenstemmigh 

overeen 

Als snaeren op een luit." 

Maar —- zo vraag ik nu —- waar, in de literatuur 

der zeventiende eeuw, vindt men een zo duidelijke, 

bondige, klare uiteenzetting van de beginselen van 

staat en recht? En kan men twijfelen aan het feit 

186

dat Vondel, in dit verband, uitdrukkelijk het wezen 

en het doel der toneelkunst bepaalt, wanneer hij 

er op wijst, dat het toneel: 

" ......... sticht een staet, verschoont geen laster- 

laster~ 

vleck 

En smet in heiligh, noch onheiligh, elx gebreck 

Wort zonder iemants naem te quetsen 

aangewezen ..... . 

Zoo wort de deught deugh~ met vreught den vorsten 

ingeplant.- " 

Het is geen toevalligheid dat deze teksten op 

elkander volgen. Dat het verband uitdrukkelijk 

door Vondel is gewild, springt in het oog. Het zijn 

uitspraken, die men bij bij de de Groot als vanzelfspre- 

vanzelfspre~ 

kend zou aannemen. Zij hebben de diepte en de 

eenvoud van zijn genie. Het is het zonlicht van 

de Groots inzicht en leringen, die door Vondels 

verzen straalt. „O ,,0 zon van mijn gezang'', gezang", dichtte 

terecht Vondel de Groot toe en hoe meer men zich 

in beiden verdiept, hoe meer men tot de overtuiging 

komt, dat beide schrijvers op een evenredige wijze 

dezelfde waarheid verdedigen. Vondels drama be- 

be~ 

doelt te zijn een leerschool van rechtvaardigheid. 

Steeds streeft Vondel, evenals de Groot, naar een 

"uitrechten" „uitrechten" der moeilijkheden, naar het uitwerken 

van een rechtvaardig oordeel. Wat van Eysinga 

schrijft over de Groot is ook toepasselijk op Von- 

Von~ 

del. Het oordeel, over welk vraagstuk ook, moet 

rechtvaardig zijn, maar -— en daar gaat het hoofd- 

hoofd~ 

zakelijk in Vondels drama om —- 

dit rechtvaardig 

oordeel moet tevens beantwoorden aan de eisen 

van een rechterlijk vonnis. In deze woorden ligt 

het geheim van Vondels dramatiek gevat. 

187

XVII 

VONDELS RECHTSACCENT 

Meer dan enige tegenstelling vermag, levert de 

vergelijking van Vondels werk met het oeuvre 

zijner tijdgenoten het bewijs, dat zijn visie een 

aparte, eigen stempel draagt en dat dit aparte 

Vondeliaanse juist "het „het juridische" juridische'' is. 

Velen hebben in de loop der zeventiende eeuw 

staatkundige vraagstukken pf Qf situaties in hun wer~ wer- 

ken aangeroerd; geleerden, publicisten, toneeldich~ toneeldich- 

ters, en zulks meestal naar gelang zij in de beleve~ beleve- 

nis van de toenmalige strijd om de gezagsbegin~ 

gezagsbegin- 

selen en gezagsvormen betrokken waren. 

Dit was het geval met Milton, Filmer, Sidney, 

Hobbes, de Groot, Hooft. Enkele hunner betraden 

hoofdzakelijk het theologisch terrein, bij voorbeeld 

Salmasius, anderen bewogen zich slechts in de let- 

let~ 

terkundige wereld hunner dagen, vanwaar zij de 

politieke gebeurtenissen op de voet volgden, en er 

de weerklank van in hun geschriften neerlegden. 

En ongetwijfeld hoort ook Vondel in niet geringe 

mate tot deze laatsten. Hun aller politieke belang~ belang,. 

stelling laat zich samenvatten als de gezamenlijke 

stem ener zeer bepaalde geestesstroming. Toth is 

er meer dan die rijke eenstemmigheid_ der gedach~ gedach- 

ten, er is ook de rijke verscheidenheid der accenten, 

waardoor het afzonderlijke werk geïndividueerd 

wordt. 

Zo brengt Miltons werk het republikeins accent 

naar voren. Hij is de de bestrijder beBtrijder der monarchale 

theorie, zoals zij geformuleerd was in het Basilicon 

Doron van Jacobus I. I, en in zijn Remonstrante for 

the Right of kings. Tegenover deze werken stelt 

hij zijn Eikonoklastes en vereenzelvigt zich na de 

188

terechtstelling van Karel I met diens moordenaars. 

Tegenover de puriteinse overmacht rijst op het 

vasteland onder meer de figuur van Salmasius, die 

in zijn Defensio Regia pro Carolo I den terecht- 

terecht~ 

gestelden koning huldigt als den rechtmatigen 

en 

vorst. Dit was de politieke faqade façade van de strijd 

tussen tegenovergestelde levensbeschouwingen, die 

de grondslagen van het geloof raakten. Het debat 

liet geen levensgebied onaangeroerd en het grote 

probleem van de dag was dan ook partij te te kiezen 

tussen de heersende tegenstellingen. Het is aan 

deze samenloop van omstandigheden toe te schrij- 

schrij~ 

ven dat de staatkundige theorieën en tractaten hun 

ongemene verspreiding te danken hadden. Daarbij 

komt nog, dat de studie der klassieke schrijvers, 

zoals Tacitus, Plutarchus en van tal van andere 

verwante geesten, machtig bijdroeg om de bespie- 

bespie~ 

gelingen over het hangende vraagstuk algemeen 

goed te maken. Sententiën, spreuken, waarin 

staatsmanswijsheid samengevat lag en gepopu- 

gepopu~ 

lariseerd werd, komen in vele werken voor. De 

vroomheid dier dagen krijgt klank en stem in deze 

formules en van lieverlede groeit uit die gedachten- 

gedachten~ 

sfeer het beeld van den vromen vorst, den wijzen 

bestuurder, waar alle verlangens naar gericht zijn. 

Het zijn vooral de tussen de twee uitersten in 

staande staatslieden, juristen en publicisten, die dit 

beeld omschrijven en gestalte geven. Vooraan ging 

daarbij de partij van de „politiques'', "politiques", de gematig- 

gematig~ 

den, die een verzoening tussen monarchisten en 

republikeins gezinden voorstonden. Deze partij 

vond hoofdzakelijk haar aanhangers onder de le- 

le~ 

gisten, de magistratuur en het patriciaat. Tot deze 

partij, die, van franse oorsprong, heel en al onder 

franse invloed stond, behoorden hier te lande de 

Groot, Hooft en Vondel. Zij zijn de gemodereer- 

gemodereer~ 

189

den, die het monarchale stelsel huldigen als het 

beste, maar „het "het vorstelijke" leggen in een ideale 

belichaming der vroomheid. Hendrik IV, Lodewijk 

XIII, Christina van Zweden zijn de belichaming 

van dit staatkundig ideaal-type. ideaal~type. 

Doch dezen zijn 

slechts afschaduwingen van het oerbeeld, hetwelk 

ons voorgehouden wordt in de Bijbel, door wie 

op ideale wijze beleefd worden de beide verbonden, 

op welker harmonieuze wisselwerking, de goede, 

deugdelijke regeringsvorm gevestigd is: het ver- 

ver~ 

bond tussen God en Israël en het verdrag van 

subjectie, hetwelk de verhouding tussen vorst en 

volk regelt. De tyran is de vorst, die afbreuk doet 

aan dit dubbele constitutieve verdrag. 

Heel de ontwikkelingslijn waarlangs het vorste- 

vorste~ 

lijke beeld zich ontplooit, loopt van Adam, vader 

en koning aller volken, tot het ideaal-type ideaal~type 

waarin 

de constitutieve eigenschappen van gezalfden leider 

en dienaar der volken saamgevat zijn. In deze ont- 

ont~ 

wikkelingslijn neemt de Joseph-figuur Joseph~figuur -— een pre- 

pre~ 

figuratie van den Christus ---- - zoals zij door de 

Groot werd uitgebeeld, een belangrijke plaats in. 

Hij is, volgens de woorden van Vondel, de wijze 

regeerder, die "zich „zich draeght als een degelyck vorst 

en toont dat mogentheid en vromigheid wel kunnen 

vergezelschapt gaen, zonder dat de regeerder zich 

aenstelle, als een die van schellemstucken enbooze 

geveinstheit t'zaemenhangt. ezaemenhangt. Men hoort hier —- 

zo 

vervolgt Vondel —- 

geen grollen noch beuzelingen, 

veel min ophitzingen tot wederspannigheid, moor- 

moor~ 

den, rooven en plonderen: pIon maer de toehoorder 

wordt aenigemaeni aengemaent tot vrede en vromigheid; de 

vorst tot rechtvaerdigheid en godsvruchtigheid, de 

gemeente tot gehoorzaemheid aen Godt en den 

koning en haere wettige overheit" (Voorrede v. 

Sophompaneas 435. 111 III W.B.). 

190

De Sophompaneas is belangrijk omdat hij de 

visie van de Groot weergeeft, maar ook omdat 

Vondel de Groots opvatting door zijn overzetting 

in zijn werk heeft ingeschakeld. Wij kunnen uit 

beide werken leren, hoe het accent van het pro- 

pro~ 

bleem verschoven wordt. Het gaat hier niet meer 

om de al of niet wettigheid van het gezag, maar 

om de wijze van regeren, niet om monarchale noch 

om republikeinse staatsvormen, maar om den recht- 

recht~ 

vaardigen raadsman, den wijzen vorst. Dit is in de 

literatuur dier dagen een novum, die het specifieke 

van de Groots irenische opvatting uitmaakt. Toch 

blijft het hoofdaccent gericht op de staatsmans- 

staatsmans~ 

kunst. 

Ook bij Vondel vinden wij die bizondere nuan- 

nuan~ 

cering van het accent terug, bij voorbeeld in zijn 

Salomon. Doch bij Vondel is de staatsmanskunst 

als zodanig geen hoofdmotief. Vondel gaat een 

stap verder in de uitbeelding van de vroomheid 

en legt de kern dezer deugd in in de de rechterlijke 

waarde van den regeerder. De vrome vorst is is voor- 

voor~ 

al vroom rechter. Het verschil lijkt gering maar is 

essentieel. essentieel, omdat de kern van Vondels dramatiek 

er in gefundeerd ligt en wij met deze opvatting 

voortschrijden in de ontwikkeling van het primi- 

primi~ 

tieve beeld naar de algemeen menselijke toepas- 

toepas~ 

sing in de figuur van den mens als souvereinen 

rechter. De vroomheid vindt haar algemene bepa- 

bepa~ 

ling in het al of niet/bereiken der rechtvaardigheid, 

en wel door middel van de dialectische vorm ener 

rechterlijke procesvorming. De dramatische ver- 

ver~ 

wikkeling waarin Vondel het aramatische dramatische conflict 

ziet, is fundamenteel van juridische aard. De tot- 

tot~ 

standkoming van het rechtsbewustzijn primeert het 

staatkundig motief. 

In dit grote verschil van opvatting ligt het eigen- 

eigen~ 

191

aardige van Vondels accent. Men wordt er zich 

dadelijk van bewust, -wanneer men Vondels werk- 

werkwijze 

gaat vergelijken met de werkwijze van andere 

tijdgenoten, die het staatkundig accent hebben ge- 

gehuldigd 

en toegepast. Ik bedoel daarbij Hooft. Men 

leze diens Geeraert van Velzen en bemerke welke 

functie hij daarbij inruimde aan het vorstelijke ka- 

karakter. 

Het tweede bedrijf van Hoofts spel toont 

ons graaf Floris in de macht van zijn tegenstan- 

tegenstanders. 

Wat doet hij ter zijner verdediging? Hij be- 

beroept 

zich tegenover de samenzweerders op zijn 

vorstelijk karakter en ontzegt aan zijn onderge- 

ondergeschikten 

het recht om over hem recht te spreken. 

Dat hij wettig vorst is, moet hem tegen hun aan- 

aanslag 

beschutten. Wanneer Herman van Woerden 

aan Floris de vraag stelt: „Welck "Welck uitvluchten dicht 

uw geese" geest?" antWoordt antwoordt de graaf hem: 

"Ghy „Ghy Heeren, ben ick niet uw wettig 

vorst?" vorstr 

En Woerdens repliek klinkt: 

"Geweest. „Geweest. 

Ghy waart het, alzoo lang ghy eer en 

eedt betrachtte. 

Toen die versturven in uw goddeloos 

gedachte 

Verstorf aan ons de staf der 

vorstelycke handt.- handt." 

En Gysbrecht van Aemstel vervolgt: 

„Aen "Aen ons die leden zyn der staaten 

van het landt 

Dien ghy 't 't voornaemste der voor- voorwaerden 

hebt gebroken 

Dewelke waaren op uw huldinge 

besprooken. 

192

Ghy zwoert met daaging Godts en by 

gestaafden eed 

Dat ghy dit vrye volk, in oorlogh en 

in vreed, 

Berechten trouwlyk zoudt, en 

vroomelyk beweeren: 

Eer dat het graaflyk goudt genaaken 

mocht uw heeren. 

Daar zyt ghy op gehult en is U 

toegezeit 

Byeede wederom, daar op 

gehoorzaemheidt, 

't Welck toen ghy maakte los, 

los werden d'onderzaaten.- 

d'onderzaaten." 

Floris: 

Zoo stelt my dan te recht door 

't lichaem van de Staeten 

't geen my myn kransse gaf, dat 

oordeel van myn krans,. 

Geeraert: 

De minste van het volck is halsheer 

des tyrans. 

Herman: Des rechts uitroyer is onwaardigh' 

rechts weldaaden. 

Floris: Uw broeder is gedoemt by wettigh hof 

en raaden. 

Gysbrecht: Gekozen wettigh, maar wel wetteloos 

van stem. 

Floris: Zy strecken 't vonnis uit. 

Geeraert: 

Ghy voerd' het tegens hem. 

Floris: Is 't recht vervalscht, zy dêên dan 't: 

verhaal het op hen alle.- alle." 

Dit is een heel belangrijke tekst omdat hij een 

voorbeeld is van de verschuiving van staatkundig 

naar rechtskundig accent, in de dramatiek der 

zeventiende eeuw, waarin het spel der meningen 

zich weersriiegelt. weerspiegelt. Verhouding van vorst en on- on~ 

193

derdaan vormt nog wel het hoofdmotief, hoofdmotief. maar ook 

op de rechtsverhouding tussen beiden wordt ge- 

ge~ 

wezen. Immers de vraag wordt gesteld wie recht 

tot rechten heeft, m.a.w. wie kan hier als recht- 

recht~ 

vaardig rechter optreden. De tekst is is uitdrukkelijk: 

"Geen „Geen man het recht ontwast," betoogt Geeraert 

van Velzen. Doch Gysbrecht —- 

die ook optreedt 

als verdediger van het geweten —- 

beroept zich op 

het feit dat hij tot het verbond is toegetreden in 

de mening dat een beroep zou worden gedaan op 

de Staten. Doch Geeraert van Velzen, die door 

wrokgevoelens is gedreven, weerstreeft hem zeg- 

zeg~ 

gende: 

"De „De minste van het volck is halsheer des tyrans." 

Dit is een frappante tegenstelling van inzichten, 

waaruit de figuur van Gysbrecht als voorstander 

van rechtvaardig rechtspreken tegenover bruut 

wraakgevoel prachtig naar voren treedt. Wellicht 

heeft Vondel in deze karaktertrek de eerste aan- 

aan~ 

leiding gevonden tot het concipiëren van zijn 

Gysbrecht? 

Hoe het ook zij, zo hangt bij Hooft het geschil 

der inzichten, tussen wraakgevoel en redelijke 

rechtspraak, eigen richting en optreden der wettige 

overheid. 

Onaannemelijk is daarom de critiek, die beweert be:weert 

dat het verwerken dezer elementen een verbreking 

der handeling is, een toegeven aan de vragen van 

de dag, waarin meer de stem van den schrijver dan 

de stem der personages klinkt. Mag het zo lijken 

voor werken, waarin het historisch-legendarische 

historisch~legendarische 

overweegt, toch is en blijft het staatkundig en 

rechtsacéent rechtsaccent dezer spelen het hoofdmoment hoofdrnoment waar- 

waar~ 

uit het zich verder ontwikkelende drama zich 

ontplooit. Deze ontwikkeling dient gezien in ver- 

ver~ 

houding tot dit speciale accent en buitên buitén deze ont- ont~ 

194

wikkelingslijn is een begrijpen van Vondels drama 

overgeleverd aan de willekeur van literaire theo- 

theo~ 

rieën. 

Bij Vondel nu komt het rechtsaccent tot volle 

ontplooiing. Bij hem gaat het niet meer om de 

vraag: wie tot rechtspreken bevoegd is, maar om 

de vraag: hoe recht gesproken wordt. Het gaat om 

den .. „judex aequus-, aequus", die bij de Groot een zo grote 

rol speelt en door hem als „de "de rechtvaardigheid- 

rechtvaardigheid" 

wordt opgevat. In het De jure Belli ac Pacis, uit~ uit- 

gave van Dr Or Molhuysen 1919, komt hij bij voor- 

voor~ 

beeld voor op p. 406 par. 2 onder 2. Dat de uit- 

uit~ 

drukking louter betekent "dat „dat wat rechtvaardig is'' is" 

blijkt volgens Prof. van Eysinga zeer duidelijk op 

p. 580 regel 5, p. 595 regel 9 van beneden en 596 

regel 13. Van Eysinga verwijst ook in dit verband 

naar zijn Gids voor de Groot's Groo(s „De "De jure Belli ac 

Pacis, 1945. Ook is hij de overtuiging toegedaan, 

dat men in de brieven van de Groot de „aequus "aequus 

judex'' judex" telkens tegenkomt. De stelling van van 

Eysinga is echter, zoals volgens hem uit het 

voorafgaande blijkt, dat de „judex "judex aequus- 

aequus" al~ 

daar niet is op te vatten als een bepaald rechter, 

bij voorbeeld God, maar als als „gepersonifieerde 

"gepersonifieerde 

uiting van wat rechtvaardig is''. is". Deze toelichting 

welke mij in een persoonlijk schrijven over de be- 

be~ 

tekenis van den „judex "judex aequus'' aequus" door Prof. van 

Eysinga werd medegedeeld, geeft de positie van 

de Groots denkbeelden in de besproken ontwikke- 

ontwikke~ 

ling van het rechtsaccent nauwkeurig aan. Vondel 

echter gaat een stap verder. Als uitbeelder van 

begrippen, omkleedt hij de gestalte van den „judex "judex 

aequus'' aequus" met het vlees en bloed der der menselijkheid. 

Hij toont ons den „judex "judex aequus'' aequus" als weifelend 

mens, onderworpen aan de wisselingen des ge- 

ge~. 

moeds, aan de onzekerheden van het weifelend 

195

oordeel. Bovendien transcendeert Vondel, in zijn 

koningsdrama's evengoed als in zijn Lucifer het 

beeld van den „judex "judex aequus" en ziet in God de 

ideële belichaming van deze gestalte. In deze ko- 

ko~ 

ningsspelen is God evenwel op een uitdrukkelijke 

wijze zichtbaar en wel in den persoon van den 

koning, die de afschaduwing is van het goddelijk 

gezag. Opstand tegen den wettigen vorst, het be- 

be~ 

dreigen van diens leven en toekomst, is is „crimen "crimen 

laesae majestatis". Deze vergrijpen zijn schennis 

van het „jus "jus divinum" en daarom kern der hoogste 

dramatiek. Wie de belangrijkheid van dit begrip 

voor de zeventiende-eeuwse zeventiende~eeuwse rechtsopvattingen wil 

peilen, leze Graswinckel's s De lure Jure Majestatis, M en 

ervare dat het vergrijp tegen dit recht uitdrukkelijk 

valt onder het „jus "jus divinum voluntarium", en als 

schending van positief recht gold. Telkens en tel- 

tel~ 

kens werd het als zodanig toegepast. 

Het standpunt van Vondel is duidelijk en ver- 

ver~ 

zekert aan zijn drama's een unieke positie in de 

geschetste ontwikkelingslijn. Er is is in de wereld- 

wereld~ 

literatuur zijner dagen slechts één voorbeeld, waar 

die hoge lioge opvatting van Vondel gevolgd wordt en 

dit is de Athalie van Racine. Radne. Kan hier van een 

invloed van Vondel gewaagd worden? Men weet, 

dat Racine Radne zich na Phèdre Phédre in de volle opgang van 

zijn genie plotseling van het toneel terugtrok om 

eerst lange jaren nadien de pen wederom op te 

'nemen \nemen tot het dichten van het subliemste zijner 

werken. Hoe men over een mogelijke beinvloeding 

beïnvloeding 

ook denke, vast staat dat Vondels werk aan het 

hof van Lodewijk XIV niet onbekend was. Is de 

aanwezigheid van Vondels werk in de boekerij van 

den Zonnekoning een loutere toevalligheid? De 

stand der nederlands-franse nederlands~franse betrekkingen laat ver- ver~ 

196

onderstellen, dat men te Parijs goed op de hoogte 

was van wat er in Nederland gebeurde op weten- 

weten~ 

schappelijk, maar ook op litterair gebied, zeker in 

de dagen waar het toneel en zijn invloed de aan- 

aan~ 

dacht had van mannen als Bossuet, Arnauld en 

Pascal. En mag men veronderstellen dat de Groot, 

die zich als zweeds gezant aan het franse hof ver- 

ver~ 

toonde, nagelaten zal hebben over het werk van 

zijn groten en reeds zo beroemden geestverwant te 

spreken? 

Welke ook de resultaten van een nader onder- 

onder~ 

zoek aangaande dit vraagstuk mogen zijn, feit is 

dat Racine's Athalie dezelfde specifieke opvatting 

vertoont, die de hoogheid van het Vondeliaanse 

drama uitmaakt. 

Een laatste vraag en wel de niet onbelangrijkste 

luidt: welk is bij Vondel het rhythme van dit 

rechtsaccent? Waneer zet het in, hoe ontwikkelt 

het zich, onder welke aspecten vertoont het zich 

in zijn werken? Begon het met de invloed van de 

Groot? Feit is dat de Palamedes in hoge mate een 

rechtsaccent vertoont en dit met een duidelijkheid 

die in de latere werken nauwelijks zal worden 

overtroffen. Welke invloed deed zich hier gelden? 

Onderging hij de invloed van de Groots vrienden? 

Volgde hij wellicht de raad en de de aanwijzingen 

van zijn rechtsgeleerden broeder Wi1Iem Willem bij het 

concipiëren en uitwerken van zijn overdrachtelijk 

drama? Was Vondel toentertijd reeds zo ver- 

ver~ 

trouwd met de rechtsidee, dat hij zelfstandig het 

rechtsaccent zo prachtig kon beklemtonen? Zeker 

is, dat men geruime tijd zal moeten wachten, voor- 

voor~ 

aleer het rechtsaccent met dezelfde nadrukkelijk- 

nadrukkelijk~ 

heid wederom in zijn werk naar voren komt. Het 

staatkundige en historische element lebben hebben een tijd 

197

lang, in rijke afwisseling met het zuiver rechterlijk 

element, om de prioriteit gedongen, doch met de 

Electra, de Maria Stuart, de Lucifer, de Jephta, 

de Salomon, de Phaëton en de koningsspelen spelen is 

het primaatschap van het zuiver rechtsaccent boven 

het staatkundig-historische staatkundig~historische heel heil en al verzekerd. 

Hoe de verhoudingseconomie, de wisselwerking 

der staatkundige, rechterlijke elementen ook moge 

zijn, op welke wijze zij met elkaar gepaard gaan 

of gescheiden zijn, beide elementen blijven de 

grondaccenten van Vondels dramatische visie. Bei- 

Bei~ 

der wisselwerking loopt steeds uit op het tot stand 

komen van den „aequus "aequus judex'', judex", waarin de tegen- 

tegen~ 

stellingen der zo bewogen geestesstromingen dier 

tijden een evenwichtige oplossing vinden. Bij de 

Groot heerpt heeri't de verstilling der uiterlijke ordening, 

bij Vondel daarentegen de bewogenheid van de 

innerlijke verpuring, die zich in het verlichte ge- 

ge~ 

weten voltrekt. 

Want ook het geweten is evenmin als het oor- 

oor~ 

delen vrij van de stormen en de vertroebeling van 

het gemoed. Het rechtvaardig oordeel is slechts 

te bereiken langs de veilige weg van de "vinding", „vinding", 

die de normen der redelijkheid als richtinggevend 

vooropstelt. 

Doch bij Von.clel VoivIel is ten slotte dit accent door- 

door~ 

zond door een hogere toonsfeer, die de wijding 

ener getranscendeerde opvatting veronderstelt. In 

die sfeer krijgt het wezen van het recht een boven- 

boven~ 

menselijk aspect, het is zuiver Godsrecht gewor- 

gewor~ 

den, positief Godsrecht, welks gebod en verbod in 

rechtstreekse verhouding staan tot de Belofte. Het 

recht, waarover hier. gesproken wordt, is „jus "jus di- 

di~ 

vinum voluntarium'', voluntarium", uit kracht van eigen natuur, 

en transcendeert alle gegroeid, menselijk recht. Het 

is normerend voor het geweten, zowel van volken vqlken 

198

als van enkelingen. Het geloof in de bestemming 

der mensheid wordt richtinggevend en de voltooi- 

voltooi~ 

ing van het goddelijk verlossingsplan wordt de 

hoogste norm, waaraan alle handelen getoetst 

wordt. Dit messiaanse recht ligt beschreven in het 

verbond met Israël, in de mosaïsche wet, de pro- 

pro~ 

feten, en in het evangelie. Het leeft uit het geloof 

en put zijn .ijn gezag uit het koningschap Gods, uit 

welks titel alle gezag wettig is. Koninklijk gezag, 

wet en geloof zijn aldus versmolten tot een levens- 

levens~ 

eenheid van transcendentaal positieve orde, die alle 

gebeurlijkheid van louter tijdelijke positivering on- 

on~ 

eindig overtreft. 

Verbreed en verpuurd verheft zich aldus bij 

Vondel het rechtsaccent, van het algemeen 

menselijk natuurrechtelijke tot het transcendentaal 

positief Godsrecht op en vermaagschapt zich ten 

slotte met de alles overkoepelende lijn der heils- 

heils~ 

economie, die de uitwerking is van Gods eeuwige 

wil. 

199

XVIII 

VONDEL EN GROTIUS GROTlUS 

Niemand heeft meer dan Grotius het denkleven 

van Vondel beïnvloed. Grotius' Grbtius' streven is de achtergrond, 

rond, waartegen en waarop Vondels oeuvre 

ach~ 

zich ontplooit. Het is het fundament waarop Vondels 

gedachte voortbouwde. Vondels dankbaarheid 

jegens de Groot staat dan ook in gulden letters in 

Von~ 

deIs 

zijn werk geboekt. Nochtans is er tussen Vondel 

en Grotius een essentieel verschil, hetwelk bij 

nadere beschouwing zeer groot is is en scherp in 

het licht springt. 

Beiden, Vondel en Grotius, waren voorstanders 

van het natuurrecht als basis der sociale'ordening, 

als grondslag van alle rechtsverhouding. Doch bij 

Grotius blijft deze natuurrechtelijke opvatting de 

vrucht ener theïstische, min of meer rationalis- 

rationalis~ 

tisch getinte levensbeschouwing, en aldus reikt zij, 

ondanks haar grote positieve en wetenschappelijke 

belangrijkheid niet veel verder dan de peripherie 

van het leven. Bij Vondel daarentegen reikt zij tot 

grotere diepten en bereikt een voordien ongekende 

spanning. Dit vindt zijn oorzaak in het feit, dat bij 

Vondel het natuurrecht aangewend wordt als een 

onderdeel van de synthese tussen de loutere na- 

na~ 

tuurwettelijkheid en de kosmische liefdesmystiek 

tot het wezen der dingen en en zijn alomregelende 

ordening. Bij Grotius vinden wij als cement der 

sociale binding het beginsel der "gezelligheid". „gezelligheid-. Het 

wa1? w,” achteraf een compromis met het burgerlijke 

karakter van de heersende protestantse gezags- 

gezags~ 

opvatting. Bij Vondel vinden wij dit beginsel der 

gezelligheid in ruime mate verwerkelijkt, doch 

Vondel kent niet de beperktheid der uiterlijke po- po~ 

200

sitiviteit, hij staat er niet bij stil, stil. zij is hem slechts 

tot uitgangspunt, dat wel is waar onmisbaar is, 

maar ontoereikend om zijn rechtvaardigheidszin 

geheel en al te bevredigen, en daarom zoekt en 

vinc\t vind,t hij de bron en de werking dezer gezelligheid 

in Gods liefde. Zulks doende brengt Vondel de 

synthese tot stand tussen natuurrecht als basis der 

sociale ordening en de liefde Gods als bezielend 

rhythme van het universele leven. 

Vondels opvatting der Godheid is aldus totaal 

verschillend van de opvatting der Godheid in vroe- 

vroe~ 

gere eeuwen. Bij Vondel vertoont zij een gesubli- 

gesubli~ 

meerd metaphysisch karakter. De God van Vondel 

is de Vader der mensen, de al-goede al~goede 

Bestuurder 

en Behouder der menselijke levensordening, maar 

tevens de Vader van het universele leven, wiens 

schepselen als kinderen in het grote gezin van Gods 

rijk verzameld zijn, in het genot vaneen volmaakt 

harmonisch leven. Aldus is de natuurwettelijkheid, 

welke bij Grotius als zodanig primeerde, bij Vondel 

vervangen of liever veredeld door de alomvattende 

liefdesbezieling van den scheppenden Vader. De 

wereld, het universum van Vondel is aldus een 

incarnatie van den Vader, een incarnatie die als 

het ware een eeuwigvoortdurende schepping is, 

overeenstemmend met het reddende of offerIeven ferleven van 

het Woord. 

Vondel overtreft aldus de scholastische theorie, theorie. 

volgens welke de natuur een louter hiërarchische 

ordening der wezens voorhoudt. Hij gaat verder, 

hij verhoogt de kwaliteit der levensordening door 

de transcenderende macht der liefdesordening. De 

natuur is immers voor Vondel het uitdrukkingsveld 

van deze universele levensordening, levensordening. welke wel is 

waar formeel een statisch karakter vertoont, m'aar m~ar 

een statisch karakter dat getranscendeerd wordt 

201

door de werking van een spiritualistischliefdes~ liefdes- 

beginsel. 

Het universum blijft derhalve voor Vondel een 

maatschappij. maatschappij, een alles omsluitende sociale ordening, 

maar een sociale ordening waar de kwaliteit kwa,Iiteit 

orde~ 

ning. 

der liefde de waarde en de maat van het leven 

bepaalt en alle verhoudingen terugvoert tot een 

universeel. universeel, albezielend en alnormerend centrum. In 

dit pIl piles overheersend doelcentrum zijn alle stands- 

stands~ 

en staatsverschillen tot harmonische eenheid ver- 

ver~ 

smolten. Organologisch gedifferentieerd zijn zij 

ontisch één en gelijk uit de natuur van de finaliteit, finaliteit. 

die de schepping sçhepping omvat. 

Er ligt bovendien in de liefdesbetoning van Von~ Von- 

del een rijke schakering van gevoelskleuring. De 

bernardijnse opvatting van de geestelijke bruiloft 

det der ziel met God, God. heeft bij Vondel een hoogtepunt 

bereikt. bereikt, welks volmaaktheid ons aan Ruusbroecs 

heerlijkste vervoeringen denken doet, maar ook zijn 

er bij Vondel vele sporen der franciscaanse my- 

my~ 

stiek merkbaar, nl. zijn liefde tot de natuur en de 

gevoelvolle zangen over den lijdenden Christus. 

Dat Vondel er in slaagde zijn metaphysische 

wereldbeschouwing te bezielen met de persoonlijke 

liefdesvervoeringen jegens het mensgeworden 

Woord, Woord. dat hij een kosmische identificatie bereikte, bereikte. 

waarin de strevingen der nieuwe tijden een rijke 

uitdrukking vonden. vonden, en die identificatie vervol- 

vervol~ 

maakte door de exultatie der liefdesverhouding tot 

cten den persoon van Jèzus Jezus als Heiland, is het specifieke, 

-waardoor Vondel zich oneindig boven Gro- 

Gro~ 

tius verheft. Vondel neemt het wetenschappelijke 

standpunt van Grotius ten volle op, maar transcen- 

transcen~ 

deert het en bereikt aldus de synthese, die Grotius 

tevergeefs zocht. 

Het is om deze redenen, dat Vondel een zeer 

speci~ 

fieke. 

202

izondere verschijning in onze beschaving is, nl. 

omdat hij er in slaagde een synthese te te vormen 

tussen elementen, die als tegenstrijdig werden be- 

be~ 

schouwd en derhalve machtig bijdroeg tot het ont- 

ont~ 

bloeien van een nieuwe levensvisie, die een ver- 

ver~ 

jonging en een verruiming van het christendom 

zijner dagen betekende. 

Om die redenen ook is Vondel actueel. Meer 

dan ooit is hij door zijn sociale metaphysiek, welke 

het gehele universum als het werk en de uitdruk- 

uitdruk~ 

king der geordende liefde beschouwt, de man die 

zich aan ons opdringt, wiens wereldbeschouwing 

beantwoordt aan de universele spanning van een 

personalistische levensorde. Want de wereld van 

Vondel: de natuur, zoals hij die opvat, en het in 

haar levende leven is niet slechts de natuur be- 

be~ 

schouwd als een object van overheersing door den 

willekeurig optredenden mens, geen louter veld van 

arbeid, maar een ware maatschappij, een samen- 

samen~ 

leving van relatief ongelijke waarden en krachten, 

ontisch gericht op een alles en allen veredelend 

en enigend doel. Historisch is deze houding van 

Vondel belangrijk, omdat zij tegen de vervlakking 

van het burgerlijk leven, dat uit het egaliteitsbegin- 

egaliteitsbegin~ 

sel van het protestantisme ontstaan was, de aristo- 

aristo~ 

cratische levensopvatting der kwalitatief waarde- 

waarde~ 

volle liefdesordening opponeerde, en tevens de 

emotionele verhouding der zinnelijke strevingen 

veredelde, waarvan de zuiverheid, door het mate- 

mate~ 

rialisme ener tegen alle mystieke levensvervoering 

gekante opvatting, bedreigd was. 

De metaphysische spanning der renaissance, vrij 

van haar dwalingen en pantheïstische buitenspo- 

buitenspo~ 

righeid, werd in jongere banen geleid en het 

natuurrecht veredeld tot de ontologische grondslag 

van de christelijke liefdesordening. 

203

Deze verklaring van een universum, welks le- 

le~ 

vensrhythme in de liefdesordening van een eeuwig 

scheppenden Vader berust, deze metaphysisch~ 

metaphysisch- 

sociale opvatting van het leven, is de verklaring 

die zich meer dan ooit aan de zoekende wereld op- 

op~ 

dringt, en licht als een veilige uitkomst in de ver~ ver- 

warring dezer tijden. 

Meer dan ooit spreekt Vondel weer tot zijn volk, 

meer dan ooit toont hij ons de weg der heilbren~ heilbren- 

gende bezinning. 

204

XIX 

VONDELS GEHEIM 

Hoe meer men zich met Vondels werk vertrouwd 

maakt, hoe meer men doordringt in zijn gedachten- 

gedachten~ 

gang en de perspectivische achtergrond zijner 

visies peilt, hoe meer men tegenover hem staat als 

tegenover een tovenaar wiens grenzeloos kunst- 

kunst~ 

vermogen beheerst wordt door een magische toyer- 

tover~ 

formule, een spreuk of een woord dat de werelden 

zijner begenadigde fantasie bijna willekeurig voor 

onze ogen oproept. De verstandelijke overpeinzing 

der Vondeliaanse denkbeelden kan ons het stramien 

zijner levensbeschouwing belichten, doch op 

stra~ 

de achtergrond van dit zo rijk versierde stramien, 

uit de grondeloze diepten van het zijn straalt een 

openbaring, het woord dat alles samenbindt en 

tevens alles verklaart, het woord GOD. Dit woord 

is de sleutel van Vondels genie, de toverformule 

die alle problemen van zijn werk openlijk ver- 

ver~ 

klaart. 

Uit dien hoofde is Vondel niet slechts een der 

begenadigdste denkers zijner eeuw maar een der 

grootste zieners aller eeuwen. Zijn blik blijft ge- 

ge~ 

richt op God en alles wat hij ons zegt is vol van 

het goddelijk licht. Zijn arendsblik is nooit ver- 

ver~ 

troebeld door de onzekere formulering der dwa- dwa~ 

Iing, ling, steeds licht in zijn scheppingen de vaste ze- 

ze~ 

kerheid der waarheid die allen bindt, tot eenheid 

samensnoert en opvoert tot de bron aller wezen- 

wezen~ 

heid. 

De geschiedenis van het het zeventiende-eeuwse 

zeventiende~eeuwse 

denken bevestigt deze stelling. 

Immers wie de denksystemen der zeventiende 

eeuw nagaat ontdekt weldra dat de kern waaruit 

205

en waarom die systemen zich ontwikkelen geen 

andere is dan de bepaling van het wézen wezen der God- 

God~ 

heid. Wel is dit vraagstuk steeds de kern aller 

philosophie geweest, doch in de zeventiende eeuw 

drong het zich op een zeer praegnante` praegnante~ wijze naar 

voren, in verband met de verrassende verwijding 

van het zichtbaar universum en met de daaruit 

voortspruitende vraag welke de plaats was van den 

mens in het onmeteliik onmetelijk ttitgebreide Uitgebreide veld der waar- 

waar~ 

neembaarheid. Dit vernieuwde standpunt weerspiegelt 

zich niet slechts in de denksystemen der wijs- 

wijs~ 

weerspie~ 

geit 

geren en dichters maar evengoed in de geloofs- 

geloofs~ 

overtuiging der brede massa's. Niet ten onrechte 

schrijft dienaangaande Land in zijn inleiding tot 

Spinoza's Godgeleerd Staatkundig Vertoog: "Het „Het 

hoofdpunt waarom de strijd stri,d ontbranden kon was 

het middelpunt zelf der algemeene wereld en le- 

1e~ 

vensbeschouwing, het denkbeeld van God. Zooals 

het zich in den loop der eeuwen gevormd had, 

bevatte het kwalijk te vereenigen elementen. Aan 

den eenen kant, als nawerking van de aloude kin- 

kin~ 

derlijke theologie, de voorstelling van een wezen 

zeer veel machtiger dan menschen, doch hen gelij- 

gelij~ 

kende en naast hen staande zooals de sterkere en 

betere rnensch mensch naast den zwakkeren en minder 

bedeelden staat, dus altijd nog behoorende tot de 

som der wezens in het heelal, heelal; volgens de geschie- 

geschie~ 

denis de beschermgod van een enkel volk, die in 

het bewustzijn zijner aanbidders, de goden van alle 

andere volken eerst overvleugeld en ten slotte ver- 

ver~ 

nietigd had, waarna hij ook in veel breederen kring 

was gehuldigd. Aan den anderen kant, als uitkomst 

van aanvankelijk nadenken over den samenhang 

der dingen, het begrip van het eene onverganke- 

onverganke~ 

lijke wezen, waarin al wat is zijn grond heeft en 

dat uit zijn aard in dezelfde betrekking staat tot 

206

alle dingen en gebeurtenissen in de wereld, een be- 

be~ 

trekking die men min of meer begrijpelijk maakte 

door ze te vergelijken met die tusschen oorzaak en 

uitwerksel, doel en middel, grondstelling en ge- 

ge~ 

volg, en wat dies meer zij, doch die aan geene 

verhouding die tusschen deelen en van het bestaande 

kan worden aangewezen, geheel beantwoordde. De 

eenheid van dat wezen verklaarde de eenheid der 

wereld, de eenparigheid en bestendigheid der orde 

die daarin heerscht en te meer aan het licht komt 

hoe vollediger wij hare verschijnselen leeren ken- 

ken~ 

nen. Wat er dan nog verder omtrent dat hoogste 

voorwerp van vereering verkondigd werd, bestond 

uit een menigte van beweringen die beurtelings op 

dien uitnemendsten aller personen en op dien 

grond aller wezens van toepassing waren, of an- 

an~ 

ders tot vereenzelving trachtten te dwingen wat 

toch tweeërlei voorstelling was en blijven moest. 

Toch kon, zoo dit nooit te voltooien samenstel iets 

baten zou, geen der beide factoren gemist worden. 

Deed men afstand van den persoonlijken, of zooals 

men gaarne zeide, van den levenden God, dan had 

men aan de spits van het heelal een God wien 

goed noch kwaad, en 's menschen wedervaren vol- 

vol~ 

maakt om het even waren, en tot wien het geen 

zin had te willen bidden. Ziet men echter het al- 

al~ 

wezen los, dan bleek niet hoe die persoon naast 

anderen die men overhield, aan het recht en het 

verlangen kwam, tegenover die anderen, hoewel 

veel minder begaafden, als wetgever en vergelder 

op te treden. Zijne gansche waardigheid moest hem 

dan wel door zijne aanbidders, zij het door vrees, 

of door eerbied overmand, zijn opgedragen. Aristo- 

Aristo~ 

teles had indertijd een eenigen, zelfbewusten God 

gesteld, die echter niets in de wereld maakte of 

deed, maar den standaard van volmaaktheid ver- ver~ 

207

strekte, waarin het werkende beginsel in het heelal, heelal. 

dat hij de natuur noemde, zijne gewrochten voort- 

voort~ 

durend trachtte op te voeren. Op deze in de scho- 

scho~ 

len toenmaals welbekende „natuur" "natuur" gelijkt de god 

van Spinoza veeleer dan op dien van den griek- 

griek~ 

schen meester en daarom zegt hij op zijn standpunt 

zeer doeltreffend: fend: God God of de of de natuur. natuur ....." Tot zo- 

zo~ 

ver Land. 

Deze beoordeling, beoordeling. hoe waar zij ook lijke, is ten 

dele onjuist, onjuist. omdat zij uitgaat van de oude tradi- 

tradi~ 

tionele tegenstelling van systemen naar de inhoud. 

Zij houdt geen rekening met de filiatie die tussen 

de tegenovergestelde denkers bestaat wat betreft 

de denkwijze waarop zij leren dat God, God. het al- 

al~ 

zijnde, het al-omvattende al~omvattende zich in en door de wereld 

uitdrukt. Deze denkwijze is de de metaphysische, 

d.w.z. de denkwijze die wars van anthropomorphi- 

anthropomorphi~ 

sche opvattingen der Godheid er op gericht is een 

dualistische opvatting van het universum uit te 

sluiten. De intrinsieke waarde dezer methode is 

echter dat zij, uitgaande van het geloof aan het 

anes~omvattende alles-omvattende wezen der Godheid, streefde naar 

de transcendentatie der dualistische tegenstelling 

die alle rationele oplossingen aankleefde en uit- 

uit~ 

mondde in de coïncidentia contradictorum der my- 

my~ 

stieke schouwing. Behalve de speculatieve aantrek- 

aantrek~ 

kingskracht dezer methode moest haar irenisch ka- 

ka~ 

rakter Vondel zeer bekoren en het is te begrijpen 

dat hij aan deze metaphysische Godsbeschouwing 

een zeer ruime plaats heeft gegeven. De plaats 

welke hij voor deze Godsbeschouwing inruimde in 

zijn Bespiegelingen van Godt is zeker niet minder 

belangrijk dan de veelvuldige belichting van de 

Godsopvatting van Oud en Nieuw Testament in 

andere delen van zijn oeuvre. De oud-testamenti- 

oud~testamenti~ 

sche voorstelling voorsteIIing komt overduidelijk voor in de 

208

koningsdrama's, s, terwijl de nieuw-testamentische 

nieuw~testamentische 

van het vleesgeworden Woord overal door het 

werk van Vondel verspreid ligt. Deze drie wijzen 

van Godsbeschouwing zijn verweven tot een 

machtige synthese in de Altaergeheimenissen 

waar de beschouwing van het mysterie der aller- 

aller~ 

heiligste Drievuldigheid de kern en de sluitsteen 

vormt. De centrale positie welke Vondel toekent 

aan de bespiegeling van dit mysterie en vooral de 

wijze waarop hij dit doet wettigt de vraag of 

Vondels geloof niet sterk is beinvloed beïnvloed geweest door 

de duitse middeleeuwse mystiek vooral door de 

mystiek der Keulse school. Wij zijn geneigd, op 

gronden welke wij hier niet kunnen uit.eenzetten, 

uiteenzetten, 

te beweren dat Vondel zeer sterk de invloed van 

Eckhart en vooral van Nicolaas van Cusa eusa onder- 

onder~ 

ging. Van den laatste vooral die niet slechts theo- 

theo~ 

loog en mysticus maar ook jurist was. Vergeten 

wij het niet, niE't, op welke wijze Vondel de Godheid 

bespiegelt, steeds stelt hij God voor als rechter. In 

de bijbelse drama's zien wij hem als straffend 

rechter, in de Bespiegelingen als ordenend rechter, 

in de nieuw-testamentische nieuw~testamentische 

opvatting als verzoe- 

verzoe~ 

nend rechter. Dit is en blijft het specifiek eigen 

karakter van Vondels levensbeschouwing. Het ligt 

verankerd in zijn denken. De rol die Vondel toe- 

toe~ 

kent aan het geweten komt deze stelling nog eens 

bevestigen. Het geweten is de stem van God in 

den mens. Maar die stem bezit een zeer eigen- 

eigen~ 

aardig karakter, zij bezit een macht tot oordeelyelling. 

velling. Zij is de uitspraak der absolute waarheid. 

Zulks vloeit voort uit het feit dat het denken een 

weerspiegeling is van het wezen aller dingen. En 

daar dit oerbeeld zich in het denkvermogen weer- 

weer~ 

spiegelt evenals de gelijkvormigheid met het model 

in het portret, zo komt het dat het denken van 

oordeel~ 

209

nature een centrum van vergelijking insluit, dat het 

in staat stelt in zich zelve oordelen te vellen, die het 

als het ware afleest als van een levende wet, welke 

het denken in zichzelf vindt telkens wanneer het er 

toe genoopt wordt. Deze opvatting impliceert dat er 

geen kennis bestaat die niet de kennis van God 

voorop stelt. De enkelheid is de wortel van het ge~ getal, 

het is: tal. 

"een „een eenigh, 't welck weick de veelen en 

Een maet verstreckt; aldus ontvangen zy en 

deelen 

Meervouwigh uit het een: maer d'overeenkomst van 

't Meervouwig steunt alleen op 't wezen ......" 

(Besp. 11. II. v v. 480) 

Zonder de kennis van het getal is de kennis van 

het deel onmogelijk. Van uit de eenheid van het 

denken, waarin de gelijkvormigheid met het oer~ oer- 

beeld tevens de bron is van alle bewegen wordt het 

oordeel gevormd en geveld. Het denken ontvouwt 

zich in veelvuldigheid veeivuldigheid op dezelfde wijze als de, d~ 

inspiratie van den musicus omgezet wordt, zich 

belichaamt in veelvuldigheid van harmonische 

klankverhoudingen. M.a.w. de harmonie der oor~ oor- 

deelsmacht die zich beweegt in het denken als een 

levend, onderscheidend getal is een weerspiegeling 

der. der" goddelijke harmonie. Ergo kan men zeggen, 

dat ons denken de beweging is van een goddelijk 

getal en dat het zijn eigen determinatie van nature 

insluit. 

Dit harmonische is het geheim van Vondels 

genie, waarin het dichterlijk vermogen versmolten versrnolten 

ligt met de oordeelsmacht van zijn denken. Het is 

de bron van zijn rechtsbewustzijn en de grond der 

evenredigheid welke hij als norm der gerechtigheid 

verkondigt. In dit licht dient dan eok Vondels slot- slot~ 

210

eschouwing van zijne Bespiegelingen te worden 

gelezen waar hij dicht: 

„Geluckigh "Geluckigh is de man, die, uit de wilde zee 

Zoo veeler dwalingen en jammeren en wee 

Door alle klippen heen, by wyle in schuim begraven, 

Van barningen bestulpt, in 't eindt eIndt de stille haven 

Des godtsdiensts innezeilt, en veilighlyck belant 

By Godt, der menschen heil, in 't 't hemelsch 

vaderlant, 

En Godts onsterflyckheit, van boozen afgescheiden: 

Daer wenscht myn godtsgedicht eenieder te 

geleiden, 

Te stuuren, buiten noot van schipbreuck, en gevaer. 

Zoo zy het Godt gewyt op zyn gewyt altaer." 

(Besp. V. v. 1983-1992) 

Vondels theodicee bevat de sleutel van zijn leven 

en werk. 

211

BIBLIOGRAFIE 

ARISTOTELES, Metaphysica (Tauchnitz —- Leipzig, 1843) 

BOASSON, J. J., Het Rechtsbewustzijn (Nijhoff - 's-Gravenhage, 

1919) 

's-Gra- 

BOUTROUX, E., Des vérités éternelles chez Descartes Descades 

(Alcan -— Paris, 1927) 

DANTE, De Monarchie (W. B. -— Amsterdam, 1940) 

DESCARTES, R., Les Méditations métaphysiques (Belin -— 

Paris, 1898) 

EYSINGA. EYSINGA, W. J. M. VAN, Gids voor de Groots De jure Jure 

Belli ac Pacis (B:ilI -— Leiden, 1898) 

FRIEDMANN, G., Leibnitz et Spinoza (Gallimard -— Paris, 

1946) 

GIERKE, 0., O., Johannes Althusius (Koebner -— Breslau, 1880) 

GROOT, H. DE, De Jure Belli ac Pacis (Brill —- 

Leiden, 

1939) 

GUARDINI. GUARDINI, R., La Coscienza (Morcelliana —- 

Brescia, 

1933) 

HUAN, G., Le Dieu de Spinoza (Alcan -— Paris, 1934) 

JANET, P., Histoire de la science. politique dans ses rapports 

avec la morale (Paris, 1872) 

KANT, I., 1., Metaphysische Anfangsgriinde Anfangsgründe der Rechtslehre 

(Königsberg, (Kbnigsberg, 1797) 

KRABBE, H., Het Rechtsgezag (Nijhoff —- 

's-Gravenhage, 

1917) 

KRANENBURG, R., Positief Recht en en Rechtsbewustzijn 

(Noordhoff —- Groningen, 1928) 

LALANDE, A., Vocabulaire technique. et critique de la Phi- Philosophie 

(Presses Universitaires —- Paris, 1947) 

NOLENS, W. H., De leer van den H. Thomas van Aquino 

over het Redd Recht (Beyers —- Utrecht, 1890) 

ROMMEN, H., Die Ewige Wiederkehr der Naturrechts 

(Hegner .- -- Leipzig, 1936) 

Die Staatslehre des Franz Suarez S.J. (Volksverlag —- 

M.-Gladbach, 1926) 

TROELTSCH, E., Die Soziallehren der Christlichen Kirchen 

und Gruppen (Tiibingen, (Taingen, 1919) 

VECCHIO, G. DEL, DEL. Diritto e personalitá personalità umana nella 

storia del pensiero (Zanichelli —- Bologna, 1917) 

VRALATOUX, J., La Cité de Hobbes (Le Coffre —- 

Paris, 

1935) 

213

8610.1 

216

Bekijk het PDF bestand.

Transform your PDFs into Flipbooks and boost your revenue!

Delete template?

Save as template ?