Fijnproevers - Rijksmuseum

Fijnproevers
Themaspeurtocht
Basisonderwijs groep 6 – 8
Mijn naam is
Ik zit in klas
Sla de flap open: hier vind je de plattegrond

zaal 3
zaal 4
zaal 5
3
Fijnproevers
Een wandeling langs het eten
en drinken in de 17de eeuw
zaal 2
2
zaal 1
1
Ingang
Uitgang
7
6
begane grond
Pas op!
Wees voorzichtig!
De schilderijen zijn kostbaar en kwetsbaar.
Wijs er niet naar met je pen of potlood!
De schilderijen en objecten waarover de vragen worden gesteld
vind je op de plattegrond. Als het bij een schilderij of object te druk
is kun je dat beter even overslaan. Probeer het later nog een keer.
Een fijnproever heeft een goed ontwikkelde smaak. Dat wil
zeggen dat hij/zij een echte kenner is op het gebied van eten,
drinken en de nieuwste mode. Voor zulke specialisten hebben
we deze wandeling gemaakt.
zaal 9
zaal 8
Veel plezier en succes!
8
zaal 11
zaal 10
zaal 6
4 5
zaal 7
zaal 12
9
zaal 14
zaal 13
Museumwinkel
eerste verdieping
· zaal 1
5

1 Bartholomeus van der Helst
Schuttersmaaltijd ter viering van
de Vrede van Munster, 1648
Schuttersmaaltijd
Het is een feestelijke maaltijd. De schutters eten en drinken met elkaar.
Alleen de jongste schutter lijkt zich te vervelen en wil liever gaan schieten.
Waar staat de jongste schutter en waaraan kun je zien dat hij de jongste is?
De waard vult de glazen.
Waar komt de koude witte wijn vandaan?
Twee heren drinken liever rode dan witte wijn. Ze drinken de wijn uit
een fluitglas.
Kun je dit fluitglas natekenen? Het andere type glas (voor de witte wijn)
heet een roemer. Probeer dit ook eens na te tekenen.
fluitglas
roemer
Het is feest!
Eindelijk is er vrede met Spanje, er is een einde gekomen aan de Tachtigjarige
Oorlog. De kapitein en de luitenant zijn zeer tevreden met dit resultaat en
schudden elkaar de hand. In zijn linkerhand houdt de kapitein de drinkhoorn
vast die straks gevuld met wijn rond zal gaan.
Op het schilderij zijn twee vrouwen afgebeeld. Rechts komt de waardin binnen
met de kalkoenpastei. De tweede vrouw houdt het wapen van Amsterdam vast.
Waar staat de vrouw met het wapen van Amsterdam?
De drinkhoorn is gemaakt van:
buffelhoorn aluminium zilver
Op de hoorn is te zien dat een prinses wordt gered door Joris, een ridder te paard.
Tegen wie vecht deze ridder?
Wist je dat · Scherven brengen geluk!
In de 17de eeuw gebruikte men wel een mes maar
zelden een vork. Eten deed je gewoon met je vingers.
Als je dan met je vette handen een glas wilde pakken,
gleed het glas gegarandeerd uit je vingers. Vandaar
dat men op sommige glazen nopjes heeft aangebracht
tegen het slippen. Mooi én handig!
6
· zaal 1
7

2 Foedraal voor Goudse pijpen,
ca. 1675 – 1700
Pijpfoedraal
Een pijpfoedraal is een heel handig ‘koffertje’ om je kwetsbare pijp in op
te bergen. Dit foedraal is rijk versierd met ivoren plaatjes.
Waar hebben de Nederlanders dit foedraal laten maken?
in Europa
in Amerika
in Azië
Op het foedraal is zelfs een pijprokende Nederlander te zien.
Teken hem na in zijn 17de-eeuwse pak met de pijp in zijn hand.
Vergeet je zijn hoed niet?
Nu weet iedereen dat roken slecht is voor de gezondheid. Vroeger wisten ze dit
niet dus konden ze naar hartenlust roken. Sigaretten en sigaren bestonden nog
niet in de 17de eeuw, toen rookte je tabak met een pijp. En wat voor één! In Gouda
werden speciale pijpen gemaakt met een klein kopje en een zeer lange steel.
Wat zou daar nou zo handig aan zijn?
zo kon de rook alvast en beetje afkoelen voordat deze je mond bereikte
zo’n pijp met lange steel ziet er stoer en indrukwekkend uit
zo’n lange pijp breekt snel en is daarom goed voor de werkgelegenheid
in Gouda
Wist je dat · Mooi en onhandig
Als je jezelf heel belangrijk vond dan rookte je een
heel lange pijp, maar ja, echt hándig was dit niet.
8
· zaal 2
9

3 plateelbakkerij Het Moriaenshooft
Theepot, ca. 1685 – 1690
Theepot
In Nederland was er veel Chinees porselein.
Zoek de overeenkomst tussen de theepot en deze drie dingen.
Omcirkel ze in de theepot.
De theepot is opgebouwd uit onderdelen die uit een mal komen. Het in
elkaar lijmen van de pot was een heel precies werkje: als je niet uitkijkt
heb je een lekkende theepot.
Waarom kon de pottenbakker deze theepot niet op een
pottenbakkersschijf draaien?
Naast bier en wijn was er nu eindelijk iets te drinken zonder alcohol. Thee!
De Nederlanders namen in de 17de eeuw de thee mee uit China. Je kunt
het je haast niet voorstellen maar thee drinken was ongelofelijk chic én duur.
Deze Aziatische drank schonk je natuurlijk uit een exotisch servies.
Het theepotje ziet er dan ook Chinees uit maar werd in Delft gemaakt.
Hoeveel kopjes thee kun je uit deze theepot schenken?
4
12
36
Zoals jij je limonade in je glas verdunt met koud water zo werd de sterke thee
uit deze theepot in je kopje verdund met heet water. Dan kon je toch de hele
visite trakteren op een kopje exotische thee.
Wist je dat · Thee als medicijn
De (omstreden) arts Cornelis Bontekoe schreef een
enthousiast boek over thee. Daarin schreef hij dat thee
goed is voor het gehele lichaam. Zelf dronk hij wel
honderd kopjes thee per dag! Helaas werd de gezonde
Bontekoe slechts 38 jaar. Hij maakte een dodelijke
val van een trap.
10
· zaal 5
11

4 Dirck Hals
De buitenpartij, ca. 1624
Buitenpartij
Een échte heer heeft een hoed. Zijn er ook níet-echte heren in het gezelschap?
Hoeveel tel je er en wat doen ze?
Ik tel er
Ze zijn aan het
Dit feest is zo uitbundig, het prikkelt alle zintuigen.
Verbind de dingen die bij elkaar horen met een lijn.
Met je mond proef je
Met je ogen zie je
Met je neus ruik je
Met je oren hoor je
Met je handen voel je
de hond
de wijn
mooie mensen
een streling
de muziek
Stel je eens voor dat je wordt uitgenodigd voor dit tuinfeest. Dan trek je vast
je mooiste kleren aan. Pas dán mag je mee-eten, mee-drinken, mee-flirten en
mee-musiceren. De mensen op het schilderij zien er prachtig uit.
Wat is het verschil tussen de kragen van de vrouwen en de mannen?
De kragen van de vrouwen zijn
Wist je dat · Wie zit er nou voor aap?
De kragen van de mannen zijn
Het aapje heeft zich niet chic gekleed, maar geniet wel
van het feest. Hij knabbelt aan een appel. Misschien
zit hij wel aan de ketting vast omdat hij zich tijdens
het vorige feestje een beetje heeft uitgesloofd. Zo zie
je maar: deftige mensen halen geen apenstreken uit!
12
· zaal 6
13

5 Floris van Dijck
Stilleven met kazen, ca. 1615
Gedekte tafel
Waaraan kun je dit zien?
Rechts staat een kruik van steengoed.
Wat zou daarin zitten?
Hoeveel servies van Chinees porselein zie je op tafel staan?
En wat ligt erop?
Het prachtige damasten tafellaken kwam uit Haarlem maar oh wee …
er zijn twee vogels weggevlogen.
Teken de vogels weer in het kleed.
Schuif eens aan bij deze bijzondere tafel. Rijk gedekt met fijn tafellinnen, glaswerk
en Chinees porselein, maar vooral met véél lekkers. Floris van Dijck, de maker van
dit schilderij, was ongetwijfeld dol op kaas. Van de oudste kaas is al flink gegeten.
Kun je me vertellen waar de jongste kaas ligt?
Wist je dat · Lekker is soms gevaarlijk
Welk moment van de maaltijd geeft dit schilderij weer?
voor de maaltijd
tijdens de maaltijd
na de maaltijd
In de 17de eeuw gaven échte fijnproevers de voorkeur
aan oude kaas. Dit was de lekkerste maar óók de
gevaarlijkste omdat de kaas tijdens het rijpen per ongeluk
wel eens ging rotten. En zeg nou eerlijk… een boterham
met zo‘n stukje kaas erop is vast niet gezond en ook niet
erg lekker!
14
· zaal 7
15

6 Nicolaes Maes
Oude vrouw in gebed, bekend als
‘Het gebed zonder eind’, ca. 1655
Vrouw in gebed
Schrijf in je eigen woorden op waar het gebed van deze vrouw
over zou kunnen gaan
Nicolaes Maes schilderde een oude vrouw die is getekend door het leven.
Vergelijk je eigen handen maar eens met de handen van deze vrouw.
Ook het schilderij is zichtbaar een dagje ouder geworden. De verflaag
is doorzichtig geworden en nu kun je zien dat Nicolaes de grote sleutels
eerst op een andere plek had geschilderd.
Waar was dat?
Deze vrouw bidt heel aandachtig. De kat grijpt zijn kans, het is nu of nooit.
Wat pakt de kat het liefste denk jij?
Wat blijft er dan nog over?
Wist je dat · Wat van ver komt is lekker
Tegenwoordig komt zalm uit verre landen, uit Canada,
Noorwegen of Schotland. In de 17de eeuw wierp je je
hengel uit in de grachten van Amsterdam om een zalm
te vangen. Zalm was héél gewoon volksvoedsel.
16
· zaal 8
17

7
Willem Kalf
Stilleven met zilveren schenkkan, ca. 1655
Stilleven
Heb je het zakhorloge rechts op de tafel ook ontdekt?
Een lastige vraag, maar waarom zou Willem Kalf een horloge
op dit stilleven hebben geschilderd?
Kun je deze versieringen op de zilveren schenkkan ontdekken?
Breng met een pijl de versieringen naar de juiste plek op de kan.
Alles lijkt net echt: de schaal gevuld met fruit, de schenkkan en het drinkglas...
maar schijn bedriegt. Het is slechts verf op doek.
Omdat de objecten zo goed geschilderd zijn, kun jij vast wel vertellen
welke vijf verschillende materialen Willem Kalf heeft geschilderd?
1 4
2 5
3
Wist je dat · Geniet, maar drink met mate
Een drinkglas gemonteerd in een bekerschroef was wel
het toppunt van feestelijkheid. Alleen de allerrijksten
konden daarvan genieten. Misschien is dit een leuk
idee om na te maken voor een bijzondere verjaardag?
18
· zaal 9
19

8 Jan Steen
Het Sint Nicolaasfeest, ca. 1665
Sint Nicolaasfeest
Trek een pijl van de teksten naar het schilderij:
Samen liedjes zingen
Je schoen zetten
Blij zijn met je kolfstok
Niet blij zijn met de roe in je schoen
Straks lekker snoepen uit de mand
Zie de maan schijnt door de bomen
Dit kinderfeest bestaat nog steeds in Nederland, maar gelukkig zijn
er wel een paar dingen veranderd: stoute kinderen krijgen geen pak
slaag met de roe en niemand gaat meer mee in de zak naar Spanje!
Het meisje heeft een popje gekregen. Dit is leuk om mee te spelen,
maar bovendien handig want het is Sint Jan, die beschermt tegen ziekten.
De allerkleinste van de familie heeft een eetbaar popje in haar handen.
Waar is dit popje van gemaakt?
Sinterklaas kapoentje,
gooi wat in m’n schoentje,
gooi wat in m’n laarsje,
dank u Sinterklaasje!
Het is vijf december, het feest van Sint Nicolaas. Buiten is het guur en koud
maar binnen is het warm en gezellig.
Rechtsachter schuift oma de gordijnen van de bedstede opzij.
Zou er nog een cadeautje liggen?
Voor wie zou dat kunnen zijn?
Wist je dat · Wie weet waar Sint Nicolaas woont?
Het verhaal van Sint Nicolaas is wonderbaarlijk.
In december komt de goedheiligman een paar weken
naar het koude Nederland. Meestal woont hij in
Madrid, hij is begraven in het Italiaanse Bari, hij was
bisschop van Myra, maar werd geboren in het oude
Patras in Turkije. Dát is toch héél duidelijk?!?
20 · zaal 11
21

9
Rembrandt Harmensz van Rijn
Het korporaalschap van kapitein Frans
Banninck Cocq, bekend als ‘De Nachtwacht’,
1642
De Nachtwacht
Wat houdt de kapitein in zijn rechterhand?
en
Naast de kapitein staat ook de luitenant in het licht.
Toch is er nog iemand die het volle licht vangt, wie is dat?
De schutters hebben de taak om de stad te beschermen. Daarom dragen ze
verschillende wapens: lansen, speren, een zwaard en zelfs geweren. Links
vooraan laadt een schutter zijn geweer. Rechts van de luitenant blaast een
oudere schutter het buskruit van zijn wapen. Maar er wordt ook een knallend
schot gelost. Je ziet zelfs het vuur en de rook op het schilderij.
Waar wordt het schot gelost?
In deze zaal hangt een kopie van dit beroemde schilderij geschilderd door
een leerling van Rembrandt: Gerrit Lundens.
Deze kopie is kleiner maar óók groter.
Kleiner want
Groter want
Kun je nog een verschil noemen?
Wat is het een kabaal op dit beroemde schilderij van Rembrandt! In deze
drukte geeft de kapitein de opdracht aan zijn schutters om te gaan marcheren.
Welke kleur heeft de sjerp van de kapitein?
Waaraan kun je zien dat hij een bevel geeft?
Wist je dat · De Dagwacht
‘Nachtwacht’ is een bijnaam, die ontstond toen het schilderij door vuil erg donker
was geworden. Nu het schilderij weer schoon is, kun je zien dat de schutters in
het daglicht staan. Misschien is ‘De Dagwacht’ dus wel een betere titel voor het
schilderij! De echte titel is heel lang: ‘Het korporaalschap van kapitein Frans
Banninck Cocq en luitenant Willem van Ruytenburch, bekend als ‘De Nachtwacht’’.
Dan is ‘De Nachtwacht’ toch een stuk makkelijker, hoewel die makkelijke titel
dus niet echt klopt, want deze schutters draaien géén nachtdienst!
22
· zaal 12
23

Colofon
In opdracht van de afdeling Publiek & Educatie van het Rijksmuseum
door Petra Kana-Devilee en Robert Uterwijk
2011, derde herziene druk (eerste druk in 2004)
Ontwerp
Druk
Fotografie
Foto voorzijde
Irma Boom Office
Kunstdrukkerij Mercurius
Afdeling Beeld van het Rijksmuseum
Céline M. van Balen
25

· zaal 1