Tijdschrift voor - Sophia

Tijdschrift voor 

Genderstudies 

De deeltijdval Beeldvorming over ambitie en 

deeltijdwerk bij Nederlandse vrouwen en hun 

leidinggevenden pagina 21 

Parttimewerk en gender in Europa 

Nog steeds divers? pagina 33 

Hoe vrouwen hun eigen boontjes doppen Sociale 

klasse en het inkomen van Britse, gescheiden 

vrouwen pagina 48 

4 

Jaargang 13, 2010 

Betaald werk

Tijdschrift voor Genderstudies 

Het Tijdschrift voor Genderstudies is het Neder 

landstalige forum voor de wetenschappelijke problematisering 

van sekse in relatie tot etniciteit, seksualiteit, 

klasse, leeftijd etc. Het ontleent haar engagement 

aan feminisme en verzet tegen uitsluiting. De redactie 

staat open voor artikelen over gendervraagstukken 

van uiteenlopende disciplines. Het tijdschrift wil een 

wetenschappelijke bijdrage leveren aan, en gepaste 

interventies plegen in debatten over gender en diversiteit 

in Nederland en Vlaanderen. Het tijdschrift beoogt 

een interdisciplinair medium te zijn en te opereren op 

het kruispunt van de maatschappij-, de cultuur-, de 

geestes-, de gezondheids- en de natuur wetenschappen. 

Het tijdschrift verschijnt vier keer per jaar en biedt 

behalve wetenschappelijke artikelen ook interviews, 

boekrecensies, discussiedossiers en opiniërende artikelen. 

Redactie ● Iris Bogaers (eindredactie), Marieke Borren 

(Universiteit van Amsterdam), Mariëlle Cloïn (Sociaal en 

Cultureel Planbureau, Den Haag), Louis van den Hengel 

(Universiteit Maastricht), Fleur van Leeuwen (Yeditepe 

University, Istanbul), Janneke van Mens-Verhulst (Universiteit 

voor Humanistiek/Universiteit Utrecht), Joz 

Motmans, Jantine Oldersma (Universiteit Leiden) (voorzitter), 

Elke Valgaeren. 

Redactiesecretariaat ● Carin Hereijgers, Radboud Universiteit 

Nijmegen, Institute for Genderstudies, Postbus 

9102, 6500 HC Nijmegen. redactie@tijdschriftgenderstudies.eu 

Redactieraad ● Arina Angerman, Barbara van Balen 

(BvB consultancy), Yvonne Benschop (Radboud Universiteit 

Nijmegen), Liesbeth Bervoets (Universiteit van 

Amsterdam), Rosemarie Buikema (Universiteit Utrecht), 

Irene Costera Meijer (Vrije Universiteit Amsterdam), 

Freda Dröes (Onderzoeksbureau Levensbeschouwing 

en Cultuur), Stefan Dudink (Radboud Universiteit Nijmegen), 

Vincent Duindam (Universiteit Utrecht), Joke 

Hermsen, Alkeline van Lenning (Universiteit van Tilburg), 

Amade M’Charek (Universiteit van Amsterdam), 

Ilja Mottier (oud-ministerie OCW), Anne-Claire Mulder 

(Theologische Universiteit Kampen), Evelien Tonkens 

(Universiteit van Amsterdam), Veronica Vasterling (Radboud 

Universiteit Nijmegen), Judith Vega (Rijksuniversiteit 

Groningen). 

Beeldredactie ● Carin Hereijgers 

Adviesraad ● Mieke Bal (Universiteit van Amsterdam, 

The Netherlands), Elsje Bonthuys (University of the 

Witwatersrand, South Africa), Mineke Bosch (Rijksuniversiteit 

Groningen, The Netherlands), Rosi Braidotti 

(Universiteit Utrecht, The Netherlands), Jeanne de Bruijn 

(University of The Netherlands Antilles, Curaçao), Catherine 

Cornille (Boston College, USA), Marysa Demoor 

(Universiteit Gent, Belgium), Philomena Essed (Antioch 

University, USA), Halleh Ghorashi (Vrije Universiteit 

Amsterdam, The Netherlands), Francisca de Haan (Central 

European University, Hungary), Willy Jansen (Radboud 

Universiteit Nijmegen, The Netherlands), Maaike 

Meijer (Universiteit Maastricht, The Netherlands), Veronique 

Mottier (Cambridge University, UK/ Université de 

Lausanne, Switzerland), Nelly Oudshoorn (Universiteit 

Twente, The Netherlands), Joyce Outshoorn (Universiteit 

Leiden, The Netherlands), Gail Pheterson (Université de 

Picardie Jules Verne, France), Lorraine Radtke (University 

of Calgary, Canada), Selma Sevenhuysen (Universiteit 

Utrecht, The Netherlands), Mieke Van Haegendoren 

(Universiteit Hasselt, Belgium). 

Online ● Website Tijdschrift voor Genderstudies: 

www.tijdschriftgenderstudies.eu 

Online nummers (abonnees): 

http://rjh.ub.rug.nl/index.php/genderstudies/ 

Abonnees kunnen een paswoord opvragen bij: 

w.a.braakman@rug.nl 

Uitgeverij ● Amsterdam University Press, 

020 4200050, info@aup.nl, www.aup.nl 

Abonnementenadministratie ● 

abonnementen@tenbrink-meppel.nl, of: 

Ten Brink, Postbus 41, 7940 AA Meppel 

Abonnementen ● Een jaargang omvat twee nummers 

van 64 pagina’s en twee nummers van 96 pagina’s. Het 

abonnement geeft recht op zowel de gedrukte als de 

digitale versie. 

De prijs per jaargang bedraagt € 49 voor particulieren 

en € 220 voor instellingen. Voor studenten en aio’s geldt 

een gereduceerd tarief van € 34. Voor abonnementen 

buiten de Benelux wordt een toeslag van € 16 in rekening 

gebracht. Nieuwe abonnementen kunnen schriftelijk, 

telefonisch of per e-mail worden opgegeven bij 

de uitgever. De prijs van een los nummer is € 19 (excl. 

verzendkosten). 

Vormgeving en opmaak ● Trees Vulto DTP en 

Boekproductie, Schalkwijk 

ISSN ● 1388-3186

Inhoudsopgave 

Artikelen 

Transparantie in academische werving en selectie 

Marieke van den Brink, Yvonne Benschop en Willy Jansen 7 

De deeltijdval 

Beeldvorming over ambitie en deeltijdwerk bij Nederlandse vrouwen en hun 

leidinggevenden 

Pascale Peters, Inge Bleijenbergh, Berber Pas en Ine Gremmen 21 


Nog steeds divers? 

Hanno van Eldik 33 

Hoe vrouwen hun eigen boontjes doppen 

Sociale klasse en het inkomen van Britse, gescheiden vrouwen 

Maike van Damme 48 

1 

Inhoudsopgave 

Dit is geen tekst over Teresa 

Psychoanalytische methoden voor feministische epistemologie 

Bibi Straatman 64 

Rubrieken 

Aan de lezeressen en lezers 2 

Redactioneel • Gender en betaald werk 

Mariëlle Cloïn en Fleur van Leeuwen 4 

Werk in beeld • Een beeld van vrouwen 

en betaald werk Mariëlle Cloïn 62 

Recensies 77 

Uitnodiging • Derde Gendergala 89 

Summaries 90 

Gegevens auteurs 92 

Referenten 2010 94 

Register jaargang 13, 2010 95

Aan de lezeressen en lezers 

voor Genderstudies ● 2010 ● nr. 4 2Tijdschrift 

Het Tijdschrift voor Genderstudies heeft, net als haar voorganger het Tijdschrift voor 

Vrouwenstudies, een trouwe en meelevende kring van abonnees, lezers, eminente auteurs 

en – niet te vergeten – anonieme referenten. Zij maakten het mogelijk om nu al 

drie decennia lang viermaal per jaar een Nederlandstalig wetenschappelijk tijdschrift 

te produceren. Een blad dat ‘wil bijdragen aan de ontwikkeling van feministiese wetenschapsbeoefening 

in Nederland’, heette het in het eerste nummer ‘1980 Jaargang 1 

Nummer 1’. In ‘eerste jaargang nr. 1 maart 1998’ van het Tijdschrift voor Genderstudies 

werd het tijdschrift omschreven als ‘het Nederlandse forum voor wetenschappelijke 

bijdragen aan de problematisering van sekse vanuit de verschillende disciplines’. Dat 

de opeenvolgende redacties gedurende een zo lange periode er telkens weer in zijn geslaagd 

een nummer van het tijdschrift bij de lezers op de mat te doen belanden – en 

meestal ook nog op tijd – is eigenlijk verbazingwekkend. Redacteuren kwamen en gingen, 

uitgevers kwamen en gingen, universitaire afdelingen Vrouwen- en Genderstudies 

kwamen en gingen, maar het Tijdschrift bleef. 

Het zal ook onze lezeressen en lezers niet zijn ontgaan dat het (wetenschappelijk) medialandschap 

in Nederland en daarbuiten bloot staat aan stormachtige ontwikkelingen. 

Ook het Tijdschrift voor Genderstudies beweegt daarin mee. We kennen al langere tijd 

een digitale versie van het Tijdschrift, naast de gedrukte, en we zijn bezig om ook het 

archief volledig online beschikbaar te stellen. In gedeelten zullen alle oude jaargangen 

voor iedereen toegankelijk worden gemaakt; voorlopig blijven de twee meest recente 

jaargangen alleen toegankelijk voor de abonnees. Het bestuur en de redactie zijn zich 

echter aan het beraden op de mogelijkheid om een volledig ‘open acces’ tijdschrift te 

worden. Dat vereist gedegen studie van alternatieve ‘business models’; het maken van 

een tijdschrift kost nu eenmaal geld en dat blijft ook zo als het volledig digitaal is. De 

vraag waar dat geld vandaan moet komen zal ons ook in het komende jaar weer veel 

hoofdbrekens kosten. Daar komt bij dat onze uitgever Aksant onlangs is geïncorporeerd 

in de Amsterdam University Press. Wij hopen dat we in een vruchtbare gedachtewisseling 

met de nieuwe uitgever in de komende periode een toekomst kunnen uitstippelen 

die recht doet aan ons rijke verleden. Ook staan we open voor goede adviezen van onze 

abonnees, lezeressen en lezers.

Intussen zijn de redacteuren druk doende om in het oog van deze storm ook het komende 

jaar weer – hetzij digitaal of in druk – een aantal interessante thema’s onder uw aandacht 

te brengen. We hopen uitgebreid in te gaan op theorie en praktijk van wat in kringen 

van specialisten op het gebied van mensenrechten ‘schadelijke culturele praktijken’ 

worden genoemd. De genderdimensies van de Belgische politiek komen uitgebreid ter 

sprake, we hopen een themanummer aan kinderen te wijden en we staan in de startblokken 

voor het maken van een themanummer over feministische mannen. Aan boeiende 

thema’s en interessante artikelen dus geen gebrek. We hopen dan ook dat we in het komende 

jaar weer op uw steun kunnen rekenen. Die steun kunt u op verschillende manieren 

laten blijken: door abonnee te blijven natuurlijk of door een abonnee te werven. Door 

een mooi artikel te schrijven. Door – als u toch de zolder opruimt – oude nummers aan 

ons aan te bieden, want ons archief vertoont enkele lacunes. Maar ook door op 20 mei 

naar het Gendergala te komen waar behalve heerlijk eten, ook weer – zie de advertentie 

elders in dit nummer – een boeiend programma wacht. 

U toont zich daarmee ook een ware mecenas. Door de kortingen op kunst en cultuur die 

ons waarschijnlijk te wachten staan, is het mecenaat weer volop in de belangstelling gekomen. 

Helaas kent ons vakgebied geen Joop en Janine van den Ende’s. Beoefenaren van 

Genderstudies hebben echter wel geleerd – zij het met enige moeite – de middelen bijeen 

te sprokkelen die nodig zijn om te overleven. Die vaardigheden zijn nu meer dan ooit 

nodig; zelfs het bewaren van oude nummers (al of niet digitaal) kost geld. Het is in ons 

aller belang om het erfgoed van de feministische wetenschapsbeoefening ook in de toekomst 

veilig te stellen. Daarvoor is het noodzakelijk om ook onder feministes een meer 

sponsor-minded cultuur te ontwikkelen, willen we ons gedachtegoed niet in het moeras 

zien verdwijnen. Alle beetjes helpen daarbij. 

3 

Aan de lezeressen en lezers 

In ruil voor die steun mag u ook van ons verwachten dat alles op rolletjes loopt. Helaas 

blijkt dat af en toe niet helemaal te lukken. We krijgen nogal eens klachten over de bezorging 

en auteurs moeten soms lang wachten op een bewijsexemplaar. Mocht u ook 

dergelijke klachten hebben, laat dat dan vooral weten via ons redactieadres (redactie@ 

tijdschriftgenderstudies.eu) . Wij kunnen alleen zorgen voor verbetering als we weten 

waar het fout gaat. 

De redactie van het Tijdschrift voor Genderstudies wenst u alle goeds toe voor 2011 en 

wij doen ons best om daar weer verdieping, reflectie en leesgenot aan toe te voegen. 

De redactie

Redactioneel 

Gender en betaald werk 

Mariëlle Cloïn en Fleur van Leeuwen 


Voor u ligt het laatste themanummer van het 

jaar 2010. Het nummer bevat vier artikelen, 

waarin de relatie ‘gender en betaald werk’ 

vanuit verschillende invalshoeken wordt 

belicht. We beginnen daar waar het op de 

arbeidsmarkt ook vaak begint: de fase van 

werving en selectie. Toegespitst op de academische 

wereld laten Marieke van den Brink, 

Yvonne Benschop en Willy Jansen zien hoe 

belangrijk meer transparantie in selectieprocedures 

is voor de benoeming van vrouwen. 

Zo is de kans op een benoeming voor een 

vrouw groter wanneer er vrouwen in de sollicitatiecommissie 

zitten en er open procedures 

worden gevolgd. Van den Brink, Benschop en 

Jansen laten zien dat het nadelig is voor vrouwen 

wanneer kandidaten via (in)formele, vaak 

vrij homogene netwerken worden geworven; 

iets wat in de academische wereld zeker niet 

ongewoon is. Vooralsnog trachten universiteiten 

hoofdzakelijk door middel van protocollen 

de transparantie in de benoemingsprocedure 

te waarborgen. Deze zijn echter regelmatig 

eenvoudig te omzeilen en men blijkt achteraf 

vaak nauwelijks verantwoording af te hoeven 

leggen. Wanneer ontbrekende of onduidelijke 

selectiecriteria het mogelijk maken om deze 

verschillend op mannen en vrouwen toe te 

passen (gebaseerd op genderstereotypen) en 

beslissingen gebaseerd zijn op ‘onderbuikgevoelens’, 

dan heeft dat een nadelige uitwerking 

voor vrouwen. In essentie blijkt uit het 

artikel dat vrouwen, ondanks de formele inspanningen 

op het terrein van transparantie, 

nog altijd meer problemen tegenkomen en 

meer hinder ondervinden van onvoldoende 

transparantie in academische benoemingspraktijken. 

Daar komt bij dat vrouwen vanwege 

de negatieve beeldvorming beter moeten 

presteren dan mannen. 

Over die beeldvorming is meer te lezen in 

de bijdrage van Pascale Peters, Inge Bleijenbergh, 

Berber Pas en Ine Gremmen over de 

relatie tussen deeltijdwerk en de ambities van 

vrouwen. De auteurs laten zien dat ook buiten 

de academische wereld de ambities van 

vrouwen niet altijd worden erkend. Dat heeft 

te maken met de vermeende (beeldvorming 

over de) lagere carrièregerichtheid van vrouwen. 

Hoewel het veel te kort door de bocht 

is om te zeggen dat vrouwen inderdaad niet 

ambitieus zijn, geven zij aan het begrip ambitie 

wel een andere invulling dan mannen. Zo 

hebben vrouwen het vaker over verdiepen dan 

over hogerop komen op de carrièreladder. 

Dit wordt door Peters en anderen horizontale 

versus verticale ambitie genoemd. Tegelijk 

merken veel vrouwen op dat het voor hen not 

done is om te koop te lopen met ambities en 

dat ambitie vaak wordt afgelezen aan fysieke 

aanwezigheid op het werk op bepaalde tijden. 

Werkgevers veronderstellen op hun beurt wel 

erg gemakkelijk dat vrouwen de carrièregedrevenheid 

van veel mannen niet delen, waarbij 

ze impliciet uitgaan van het verticale carrièrebegrip. 

Zoals Peters en anderen laten zien, is 

hierbij sprake van een zichzelf versterkende 

wederzijdse relatie. Om deze te doorbreken, 

pleiten de auteurs ervoor dat werkgevers zich 

bewuster moeten worden van het vrouwelijk

talent dat zij in huis hebben en van het idee 

dat er ook op parttimebasis carrière kan worden 

gemaakt. 

Deeltijdwerk is als vanzelfsprekend een 

belangrijk onderwerp in een Nederlandstalig 

themanummer over gender en betaald werk. 

Nergens ter wereld wordt immers zo veel in 

deeltijd gewerkt als in Nederland. Hanno van 

Eldik plaatst deze uitzonderlijke positie van 

Nederland in een breder, Europees perspectief. 

Hij laat zien hoe er in bepaalde landen 

sprake is van een geleidelijke verschuiving van 

parttime- naar fulltimewerk door vrouwen. 

Het deeltijdmodel is dus niet per definitie 

een statisch model, maar kan mettertijd evolueren. 

In zijn analyse onderscheidt hij een 

‘Nederlandse’ en een ‘Deense’ variant. Kenmerkend 

voor de eerste is een oorspronkelijk 

relatief lage arbeidsparticipatie van vrouwen 

die tijdens de jaren tachtig en negentig sterk 

toenam, met name doordat veel vrouwen 

in deeltijd gingen werken. De tweede variant, 

die bijvoorbeeld wordt waargenomen in 

Denemarken en Zweden, betreft landen die 

traditioneel een hoge arbeidsparticipatie van 

vrouwen kennen en waar in de jaren tachtig 

en negentig een aanzienlijk minder grote 

stijging (of zelfs een daling) van arbeidsparticipatie 

van vrouwen plaatsvond. Wel trad er 

een verschuiving van parttime- naar fulltimebanen 

op. Deze constatering leidt tot een interessante 

vraag: wat zou er gebeuren met de 

arbeidsdeelname van vrouwen in landen als 

Nederland, wanneer vrouwen een niveau van 

arbeidsparticipatie hebben bereikt dat vergelijkbaar 

is met dat in deze Scandinavische 

landen? Deze vraag kan Van Eldik nog niet 

beantwoorden, maar wel stelt hij voor om de 

veranderende voorkeuren en gedragingen van 

hoogopgeleide vrouwen te bestuderen, als 

voorlopers in het proces van emancipatie en 

voltijdse arbeidsdeelname. 

Maike van Damme bekijkt de financiële 

positie van vrouwen na een echtscheiding 

en de invloed van sociale klasse op de kans 

dat een vrouw na echtscheiding haar eigen 

boontjes kan doppen. Zij laat zien dat getrouwde 

of samenwonende vrouwen nog vaak 

in zekere mate economisch afhankelijk zijn 

van hun partner; een afhankelijkheid die vaak 

pijnlijk tot uiting komt na een scheiding. Alimentatie 

en uitkering zijn dan de geijkte inkomensalternatieven, 

maar vaak leveren deze 

niet genoeg op om in het eigen levensonderhoud 

te kunnen voorzien. Hertrouwen (en 

dus het inkomen van een nieuwe partner) en 

betaald werk zijn succesvollere strategieën, 

waarbij werk het meest effectief blijkt te zijn, 

vooral op de langere termijn. Vrouwen met 

een (ex-)partner uit een hogere sociale klasse, 

blijken veelal beter in staat te zijn om na een 

echtscheiding voor zichzelf een acceptabel 

inkomen te verwerven dan vrouwen uit lagere 

sociale klassen. Mogelijk krijgen zij meer geld 

van hun ex-partner of zijn zij beter in staat om 

met betaald werk een bepaald inkomen voor 

zichzelf te verdienen. 

Een vraag die opkomt na het lezen over de 

financiële zorgelijke situatie van vrouwen, met 

name na een echtscheiding, in de bijdrage 

van Van Damme is waarom zoveel vrouwen 

niet meer inzetten op hun eigen financiële 

zelfredzaamheid. In Nederland was in 2008 

46% van de vrouwen economisch zelfstandig, 

wat inhoudt dat ze minimaal 70% van het 

minimumloon verdienen. Vrouwen weten dat 

ze na een echtscheiding financieel slechter 

af zijn, maar laten dat zolang zij een partner 

hebben kennelijk niet zwaar wegen in hun afwegingen 

over betaald werk. Ze weten dat zij, 

omdat zij minder ‘verticale’ ambities hebben 

(iets wat uitstraalt over vrouwen als groep), 

minder snel doorstromen naar hogere functies 

(zie de bijdrage van Peters en anderen). 

Daarnaast hebben vrouwen de instituties en 

de beeldvorming niet altijd mee. Het lijkt er 

op dat hier sprake is van een (suboptimaal) 

5 

Redactioneel


evenwicht dat zichzelf vermoedelijk nog lang 

in stand zal houden. 

Ten slotte nog een artikel dat eigenlijk 

thuishoort in het themanummer Epistemologie, 

maar dat helaas moest worden verschoven. 

Bibi Straatman laat in Dit is geen tekst 

over Teresa zien hoe ze, al onderzoekende, 

ontdekte dat ze door een proces van slow 

lezen en interpreteren van teksten en context 

een nieuwe verhouding ontwikkelde tot haar 

onderzoeksobject. De teksten van de middeleeuwse 

mystica Teresa van Avila, op het 

eerste gezicht mijlenver verwijderd in tijd en 

in mentaliteit van een 21e eeuwse onderzoekster, 

bleken onverwachte diepten te bevatten. 

Door over eeuwen heen in gesprek te 

gaan met haar onderzoeksobject ontwikkelde 

Straatman een andere kijk op agency in een 

voor vrouwen extreem gesloten institutie als 

de rooms katholieke kerk. Straatman breekt, 

met andere woorden, het sociale nadeel van 

standpuntdenkers open.

Transparantie in academische werving 

en selectie 

Marieke van den Brink, Yvonne Benschop en Willy Jansen 

Benoemingen van hoogleraren zijn cruciale 

gebeurtenissen in de reproductie van 

genderongelijkheid in academische organisaties 

(EU, 2008; Özbilgin & Healy, 2004). 

Het academische benoemingssysteem 

wordt vaak beschreven als een informeel, 

gesloten en ondoorzichtig besluitvormingsproces. 

De indruk bestaat dat er regelmatig 

in bekende (informele) netwerken wordt 

gezocht voor vervulling van een vacature 

en dat van tevoren bekend is wie benoemd 

wordt. Internationale studies benadrukken 

dat transparantie van evaluatieprocedures 

de kansen van vrouwelijke kandidaten 

vergroot (onder anderen Brouns & Addis, 

2004; Husu, 2000; Ledwith & Manfredi, 

2000; Martin, 1994; Rees, 2004). Deze studies 

beargumenteren dat genderbias voornamelijk 

voorkomt wanneer evaluaties gebaseerd 

zijn op vage criteria en het proces 

achter gesloten deuren plaatsvindt. Het 

verzoek van feministische onderzoekers 

om heldere en open procedures is grotendeels 

overgenomen in beleidsstukken van 

universiteiten, en transparantie wordt gezien 

als een van de sleutelinstrumenten om 

gendergelijkheid te vergroten. Het is echter 

opvallend dat we nauwelijks zicht hebben 

in het beleid dat universiteiten hanteren 

om deze transparantie na te streven en hoe 

deze voornemens in de praktijk uitwerken 

voor gendergelijkheid. Onvoldoende aandacht 

gaat bovendien uit naar de problematische 

implementatie van deze beleidsvoornemens, 

naar de betrokken actoren, 

naar de micropolitiek en genderpraktijken 

die in het geding zijn, en de onbedoelde bijeffecten 

van transparantiebeleid. 

Dit artikel richt zich op het concept 

transparantie als een middel om gendergelijkheid 

te bereiken en het analyseert de 

toepassing van dit beleid in academische 

benoemingenprocessen. Hiervoor hebben 

we meer inzicht nodig in de wijze waarop 

benoemingen plaatsvinden en welke rol 

gender- en machtsprocessen hierbij spelen. 

De vraagstelling luidt: hoe gaan Nederlandse 

universiteiten om met de roep om 

meer transparante benoemingen en hoe 

effectief is dit beleid voor het creëren van 

meer gendergelijkheid aan universiteiten? 

We maken gebruik van empirisch materiaal 

uit het onderzoek naar werving en selectie 

van hoogleraren (Van den Brink & 

Brouns, 2006; Van den Brink, 2010). Met 

deze analyse willen we de potentiële bijdrage 

van transparantie aan meer gendergelijkheid 

in benoemingen kritisch bekijken 

en aanbevelingen doen voor een mogelijk 

effectievere implementatie van dit begrip. 

Transparantie en gendergelijkheid 

De meeste definities van het begrip transparantie 

zijn te vinden in de literatuur 

uit de politieke wetenschappen (Neyland, 

2007; Siklos, 2003). Deze studies benadrukken 

dat overheidsinstellingen hun interne 

processen openbaar moeten maken 

voor externe partijen. Openheid betekent 

7 

Transparantie in academische werving en selectie


dat procedures en beslissingen kritisch 

kunnen worden bekeken door organisatieleden, 

externe stakeholders, journalisten 

en andere geïnteresseerde burgers. Dit 

vergroot de objectiviteit en ontmoedigt 

corruptie, nepotisme en andere onethische 

praktijken (Svensson, 2007). Siklos 

(2003, p. 280) definieert transparantie als 

‘a function of the quantity, type and clarity 

of information provided to the public’. 

Transparantie gaat dus niet alleen om het 

beschikbaar stellen van informatie, maar 

ook over de wijze waarop deze informatie 

wordt gegeven. In dit artikel definiëren we 

praktijken als ‘transparant’ wanneer informatie 

beschikbaar is voor buitenstaanders, 

en wanneer deze informatie accuraat en 

begrijpelijk is. Op deze wijze kunnen organisaties 

rekenschap afleggen over acties, 

beleid en prestaties. 

Feministisch onderzoek stelt groot belang 

in het vergroten van transparantie bij 

academische evaluaties. Deze studies stellen 

dat transparantie de kansen van vrouwen 

in promotiebeslissingen vergroot en 

genderbias vermindert (Brouns & Addis, 

2004; Husu, 2000; Rees, 2004; Van Balen, 

2001; Ziegler, 2001). 1 Internationaal onderzoek 

van Van Balen en Van Vianen (2002) 

geeft aanleiding om aan te nemen dat een 

gebrek aan transparantie in selectieprocedures 

kan leiden tot lagere successcores 

bij vrouwen. Een Nederlandse studie van 

Brouns en Spits (2001) naar selectieprocedures 

voor een prestigieuze onderzoekssubsidie 

toonde aan dat faculteiten met 

de meest geformaliseerde en transparante 

procedures dezelfde zijn als de faculteiten 

die procentueel de meeste vrouwen voordragen. 

Ook internationaal organisatieonderzoek 

laat zien dat de kansen van vrouwelijke 

sollicitanten toenemen naarmate 

criteria concreter zijn en procedures transparanter 

(Martin, 1994; Nieva & Gutek, 

1980; Teigen, 2002). 

Transparantie wordt dus beschouwd 

als een sleutelinstrument voor het bereiken 

van meer gendergelijkheid in werving 

en selectie. Echter, bijna geen enkele studie 

biedt empirische aanknopingspunten ter 

verduidelijking van wat transparant beleid 

inhoudt en hoe dit in de praktijk uitwerkt. 

Voor maximale effectiviteit bij het behalen 

van meer gendergelijkheid is aandacht nodig 

voor de daadwerkelijke implementatie 

van deze beleidsvoornemens en de rol die 

micropolitiek hierin speelt. In deze studie 

analyseren we daarom de problemen die 

universiteiten hebben bij de implementatie 

van transparantiebeleid in verschillende 

stadia van het benoemingsproces van 

hoogleraren. 

Aanpak en methoden 

Ons theoretisch raamwerk wordt gevormd 

door het sociaalconstructivistisch feminisme 

(Lorber, 2005), dat zowel organisaties 

als gender als sociale processen beschouwt 

en interactie verbindt met institutionele 

structuren en culturele symbolen (Martin, 

2006; Van den Brink & Stobbe, 2009). 

Vanuit deze epistemologische traditie gebruiken 

we de term genderpraktijken, die 

refereert aan complexe, meerlagige, alledaagse 

sociale praktijken van het maken 

van onderscheid tussen mannen en vrouwen, 

mannelijkheid en vrouwelijkheid 

(Benschop, 2007). Gender is een belangrijk 

onderdeel van organisatiepraktijken en 

dus ook van het werven en selecteren van 

academisch personeel. De verstrengeling 

tussen machtsprocessen en benoemingspraktijken 

is in dit onderzoek zichtbaar 

gemaakt door het concept micropolitiek: 

processen waarin individuen en groepen 

formele en informele macht gebruiken om

hun belangen of die van de organisatie te 

behartigen (Morley, 2006). Wij beschouwen 

academische benoemingen als een 

politiek proces waarin onderhandelingen 

plaatsvinden tussen verschillende actoren 

met diverse belangen. 

In dit onderzoek zijn kwantitatieve en 

kwalitatieve data gecombineerd. De nadruk 

in deze studie ligt echter op de kwalitatieve 

data, omdat we inzicht willen 

krijgen in de dagelijkse praktijken van benoemingsprocessen 

waarin gender en micropolitieke 

processen een rol spelen. Dit 

zijn processen die zich moeilijk laten vormgeven 

in vragenlijsten aangezien ze in hoge 

mate verborgen zijn en als vanzelfsprekend 

worden beschouwd (Hirsch & Gellner, 

2001; Walsh, 1998). De studie bestond uit 

drie deelstudies. De eerste studie omvat 

een inhoudsanalyse van 971 benoemingsrapporten 

van zeven Nederlandse universiteiten. 

Gegevens zijn verzameld omtrent de 

samenstelling van de benoemingsadviescommissie, 

evenals gegevens omtrent het 

type werving. Ten tweede zijn de officiële 

benoemingsprotocollen van universiteiten 

geanalyseerd, zodat een analyse kon worden 

gemaakt van het beleid op papier en de 

daadwerkelijke implementatie. In de derde 

fase zijn 64 interviews gehouden met leden 

van benoemingsadviescommissies. Alle 

geïnterviewden hebben een beschrijving 

gegeven van hun ervaringen in het benoemingsproces 

met betrekking tot de implementatie 

van de transparantiemaatregelen 

inzake de wijze van rekruteren (open versus 

gesloten), het informele zoekproces, de 

selectiecriteria en de samenstelling van de 

commissie. Deze data hebben inzicht gegeven 

in de wijze waarop belangrijke beleidsvoornemens 

op het gebied van transparantie 

in de praktijk worden vormgegeven. 

Formele praktijken van transparantie: 

protocollen 

Beleidsmakers aan Nederlandse universiteiten 

hebben zich gebogen over het vraagstuk 

hoe processen aan universiteiten, en 

dan met name benoemingen, transparanter 

kunnen worden gemaakt. Een moeilijkheid 

hierbij is het privacyissue: het 

vergroten van de transparantie vraagt het 

openbaar maken van informatie over commissieleden, 

kandidaten en het besluitvormingsproces, 

terwijl tegelijkertijd rekening 

gehouden moet worden met de privacy van 

betrokkenen. Dit betekent dat in Nederland 

geen sprake is van volledige transparantie 

zoals eerder omschreven, maar van 

beperkte transparantie: slechts een kleine 

groep behorend tot een wetenschappelijke 

elite heeft toegang tot de informatie 

over benoemingen. In plaats van volledige 

openheid kiezen universiteiten voor het 

formaliseren van benoemingen door het 

instellen van werving- en selectieprotocollen. 

Deze protocollen bieden richtlijnen 

en checklists voor de te volgen procedure 

en geven aan welke stappen betrokkenen 

moeten volgen. 

Onze analyse laat zien dat er in deze 

protocollen vier momenten zijn waarop 

universiteiten aandacht schenken aan 

transparantie. Op de eerste plaats geven de 

protocollen het belang aan van een divers 

samengestelde commissie zodat verschillende 

groepen vertegenwoordigd zijn. Ten 

tweede benadrukken de protocollen het 

belang van open werving: er dient geadverteerd 

te worden, zodat potentiële kandidaten 

op de hoogte worden gesteld van de 

vacature en de mogelijkheid hebben om te 

solliciteren. Commissies hebben toestemming 

van de decaan of het universiteitsbestuur 

nodig, wanneer zij afwijken van deze 

regel. Op de derde plaats benadrukken de 

9 


10 

Tijdschrift voor Genderstudies ● 2010 ● nr. 4 

protocollen het belang van een duidelijke 

profielschets en van eenduidige criteria 

om de kandidaten te beoordelen. Selectiecriteria 

beschrijven de kwaliteiten, kennis 

en ervaring die nodig zijn voor de positie 

en vormen de basis voor het selectiegesprek, 

de evaluatie en het opstellen van de 

shortlist. Een vierde punt is het opstellen 

van een uitgebreid benoemingsrapport. 

De protocollen vereisen een informatief en 

duidelijk rapport waarin het proces en de 

beslissing duidelijk wordt gemaakt aan het 

universiteitsbestuur. 

Slechts enkele protocollen bevatten referenties 

naar gendergelijkheid, zoals het expliciet 

zoeken naar vrouwelijke kandidaten 

en het opnemen van ten minste één vrouwelijk 

lid in de benoemingscommissie. Vier 

Nederlandse universiteiten hebben een 

protocol voor genderneutrale werving en 

selectie ontwikkeld; een checklist om commissies 

te wijzen op gendergerelateerde zaken 

tijdens de selectie. Elke commissie is 

verplicht om deze checklist in te vullen en 

te retourneren aan het universiteitsbestuur. 

In de volgende paragraaf wordt geanalyseerd 

in welke mate deze vier transparantiemaatregelen 

in de benoemingspraktijk 

worden geïmplementeerd. 

Transparantie in de praktijk 

In deze paragraaf analyseren we vier fasen 

in het benoemingsproces om te inventariseren 

hoe normen van transparantie en 

gendergelijkheid in universiteiten worden 

gerealiseerd. 

Samenstelling selectiecommissie 

De protocollen geven richtlijnen voor de 

samenstelling van de benoemingsadviescommissie 

(BAC) om een evenwichtige 

samenstelling te verzekeren met betrekking 

tot de functie, positie en sekse van de 

leden. Expliciet wordt bovendien vermeld 

dat ten minste één vrouwelijk lid moet 

worden opgenomen in de commissie. Onze 

data laten zien dat in negen procent van de 

benoemingen geen commissie is geïnstalleerd 

vanwege de noodzaak voor een ‘snelle 

benoeming’. In de gevallen dat er wel een 

commissie wordt ingesteld, geven respondenten 

aan dat er sprake kan zijn van ‘strategisch 

handelen’ in commissies, of dat de 

benoemingscommissie puur decoratief is: 

Het was een interne kandidaat die al gespot 

was, zelf een profiel had geschreven en dat 

was naar de commissie gestuurd. In dat 

profiel waren de belangrijkste politieke en 

strategische beslissingen al genomen. En 

dan is het een kwestie van het toevoegen 

van het cv. Van deze specifieke kandidaat 

was ik totaal niet onder de indruk, maar de 

beslissing was al genomen. Het was duidelijk 

dat dit ging gebeuren, mijn mening ging 

daar niets meer aan veranderen (interview 

medische wetenschappen, vrouw). 

Zulke ‘decoratieve’ benoemingsprocedures 

komen vooral voor wanneer de keuze voor 

de te benoemen kandidaat al is gemaakt. 

Ondanks dat andere commissieleden dit 

realiseren, wordt dit vaak oogluikend toegestaan. 

Loyaliteit aan de voorzitter of andere 

sleutelfiguren die de benoeming steunen, 

is voldoende reden om de beoogde 

beslissing te accorderen. Dit suggereert 

ook dat micropolitieke processen een rol 

kunnen spelen bij de samenstelling van 

de commissie. De voorzitter kan strategisch 

bepaalde leden selecteren waarvan 

hij of zij zeker is dat zij de ‘voorgekookte’ 

benoeming steunen. Sommige commissieleden 

reflecteerden op deze strategische 

coalities in hun opmerkingen ‘niet tegen de 

baas ingaan’, ‘een gunst doen’, ‘loyaliteit’, 

en ‘de juiste mensen op de positie krijgen’.

Sommige voorzitters van benoemingsadviescommissies 

gebruikten woorden zoals 

‘begeleiden’, ‘beïnvloeden’, ‘controleren’ en 

zelfs ‘manipuleren’ om te laten zien dat er 

ruimte bestaat om te manoeuvreren in het 

besluitvormingsproces. 

Als ik een kandidaat zie waarvan ik denk 

‘dat is een hele goeie, vind ik heel goed’, dan 

kan je als voorzitter het zo manipuleren dat 

die kandidaat het wordt. Dat is zo. Het is 

een kwestie van wie tegen wie je afzet, hoe 

je het gesprek ingaat, op welk moment je ineens 

heel positieve dingen gaat roepen. Dat 

is het. Dat is zo. (bètawetenschappen, man). 

Deze respondent is overtuigd dat hij zijn 

favoriete kandidaat kan helpen in de procedure 

door via strategische manoeuvres 

andere commissieleden te overtuigen. Het 

lijkt erop dat de voorzitter een reële kans 

heeft om de uitkomst van het proces te beïnvloeden, 

met name wanneer hij of zij een 

directe link heeft met de decaan of het universiteitsbestuur. 

Genderpraktijken in de samenstelling 

van de benoemingsadviescommissie 

In de protocollen bestaan formele regels 

over de samenstelling van de commissie 

en het aantal vrouwelijke commissieleden. 

Onze data laten zien dat deze regels 

in de praktijk nauwelijks worden nagevolgd; 

maar liefst 44 procent van de benoemingscommissies 

(tussen 1999-2003) 

bestond volledig uit mannen. De meerderheid 

van de benoemingsrapporten maakt 

niet duidelijk waarom er geen vrouw in 

de commissie is opgenomen. De vraag 

is of de ondervertegenwoordiging van 

vrouwen in de commissies effect heeft op 

benoemingen en kansen van mannen en 

vrouwen. Bovendien blijkt een significant 

verschil tussen de seksen (p 

Man 305 (93%) 235 (86%) 102 (78%) 18 (78%) 660 (100%) 

Vrouw 24 (7%) 37 (14%) 29 (22%) 5 (22%) 95 (100%) 

Totaal 329 (100%) 272 (100%) 131 (100%) 23 (100%) 755 (100%) 

Bron: Dossieronderzoek 755 dossiers

12 


meer op consensus gericht en vrouwelijke 

leden zouden meer aandacht hebben voor 

sociale en persoonlijke kenmerken, niet 

slechts ‘publicaties tellen’ en bovendien rekening 

houden met de levenssituatie van 

een kandidaat. Dit argument is dus in lijn 

met de statistische uitkomst dat vrouwen 

betere kansen hebben in een divers samengestelde 

commissie. 

Naar de mening van sommige andere 

mannelijke en vrouwelijke leden is de aanwezigheid 

van een vrouw daarentegen geen 

garantie voor een meer ‘vrouwvriendelijke’ 

commissie. Sommige vrouwelijke commissieleden 

zouden zelfs kritischer zijn op 

vrouwelijke kandidaten. Of de aanwezigheid 

van vrouwelijke commissieleden invloed 

heeft op de kansen van vrouwelijke 

kandidaten blijkt afhankelijk van de wijze 

waarop vrouwelijke commissieleden zich 

opstellen en van de invloed die zij kunnen 

uitoefenen. Echter, een divers samengestelde 

commissie in termen van functie, positie 

en gender vergroot de transparantie van 

de commissie en verkleint de kansen op 

een groep ‘old boys’ die beslissingen neemt 

op basis van kloongedrag. 

Werving 

Alle protocollen benadrukken het belang 

van open werving voor een transparant 

en eerlijk proces. Het afwijken hiervan is 

slechts toegestaan in ‘exceptionele gevallen’, 

al wordt uit de protocollen niet duidelijk 

wanneer hiervan sprake is. Het lijkt 

er bovendien op dat dit soort ‘exceptionele’ 

gevallen regelmatig voorkomt. Uit het onderzoek 

blijkt dat de meerderheid van de 

hoogleraren (64 procent) wordt geworven 

in gesloten procedures. Bij een gesloten 

procedure worden kandidaten geworven 

via (in)formele netwerken door zogenaamde 

scouts (Van den Brink, 2007). Dit hoge 

percentage gesloten benoemingen laat zien 

dat universiteiten in hoge mate afwijken 

van het formele beleid, ondanks het belang 

van open werving voor de transparantie. Er 

bestaat een discrepantie tussen de officiële 

standaard van ‘open werving’ en de dagelijkse 

praktijk. Beleidsmakers en bestuurders 

waren daarom ook verbaasd toen zij 

geconfronteerd werden met dit hoge percentage 

gesloten benoemingen. 

De meerderheid van de commissieleden 

beschreef een open procedure wanneer er 

gevraagd werd naar de wijze waarop een 

hoogleraarbenoeming normaliter plaatsvond. 

Echter, wanneer de interviewer vroeg 

om een beschrijving van de laatste procedure 

waarin de respondent betrokken was 

geweest, kwamen er antwoorden als ‘ja, dat 

was een heel ander verhaal’, ‘dat was geen 

standaard procedure’, en ‘we moesten het 

anders organiseren’. Deze gesloten benoemingen 

komen echter zo vaak voor, dat ze 

eerder de regel dan de afwijking vormen. 

In principe werven we altijd open, maar in 

feite maken we vaak één-op-één afspraken 

(interview, sociale wetenschappen, man). 

Op het moment dat je open gaat werven, 

het gaat toch om de snelheid waarmee je 

iemand te pakken kunt krijgen. Als je weet 

dat iemand geïnteresseerd is in de organisatie, 

moet je ‘m proberen zo snel mogelijk 

binnen te halen. Dan moet je niet eerst een 

procedure beginnen van een advertentie of 

brieven. Dan loop je continu het risico dat 

iemand je voor is (interview, medische wetenschappen, 

vrouw). 

Deze citaten illustreren dat commissieleden 

vaak noodzakelijkerwijs uitzonderingen 

toestaan op het gesloten systeem, 

vooral omdat ze een kandidaat op het oog 

hebben. Een paar commissieleden ver-

trouwden de interviewer toe dat zij voldoende 

mogelijkheden zagen om buiten de 

protocollen om te handelen. Parallel aan de 

open werving wordt reeds gescout en worden 

er gesprekken gevoerd met deskundigen 

uit het veld. We zien hier voorbeelden 

van micropolitiek binnen het wervingsproces, 

aangezien het profiel hierbij soms 

wordt toegeschreven naar een kandidaat 

die eigenlijk al min of meer voorgedragen 

is voordat de commissie bij elkaar is geweest. 

Dit heeft tot gevolg dat kandidaten 

in de reguliere procedure (die formeel solliciteren) 

reeds een achterstand hebben of 

buiten beschouwing worden gelaten. 

Genderpraktijken in het wervingsproces 

Het gesloten wervingsproces is – in tegenstelling 

tot de verwachting op basis van bestaand 

onderzoek – niet nadelig voor vrouwen. 

Vrouwen worden iets vaker benoemd 

in open procedures, maar dit verschil is 

niet significant. Wel zien we dat vrouwen 

die benoemd worden via gesloten procedures, 

vaker benoemd worden op de minder 

invloedrijke persoonlijke leerstoelen (Van 

den Brink & Brouns, 2006). In de reguliere 

procedures voor kernhoogleraren heeft 

het scouten bovendien een uitsluitend effect 

en wordt, met name vrouwelijk, talent 

vaak over het hoofd gezien (Van den 

Brink, 2007). Uit enkele interviews blijkt 

dat scouts minder vanzelfsprekend vrouwelijke 

kandidaten in overweging nemen. 

Vrouwen zijn ondervertegenwoordigd op 

scout-posities vanwege hun ondervertegenwoordiging 

op invloedrijke posities in 

de wetenschap. De combinatie van de riante 

oververtegenwoordiging van mannelijke 

scouts en het feit dat deze netwerken 

van mannen vrij homogeen zijn (Ibarra, 

1997), zorgt ervoor dat vrouwen in mindere 

mate worden voorgedragen voor een 

hoogleraarpositie. Het feit dat mannen in 

hun eigen (mannelijke) netwerken zoeken, 

heeft vooral te maken met de macht der gewoonte 

(‘het is altijd zo geweest’) en met 

onzekerheidsreductie; ze weten wat ze van 

een man kunnen verwachten. De ‘reguliere’ 

procedures laten dus onbewuste, maar 

sterke genderpraktijken zien in de vorm 

van mannelijke, homosociale netwerken en 

supportsystemen die zorgen voor de reproductie 

van genderongelijkheid aan de universiteit. 

Selectie 

De meeste protocollen geven een overzicht 

van belangrijke selectiecriteria: onderzoekskwaliteit, 

succes bij het binnenhalen 

van fondsen, ervaring op het gebied van 

onderwijs, management en bestuurlijke taken 

en soms praktijkervaring en bijdrage 

aan het maatschappelijk debat. 

Benoemingsrapporten laten zien dat 

kandidaten op de shortlist meestal voldoen 

aan de minimumeisen in de profielschets. 

Echter, commissieleden geven aan dat het 

moeilijk is om een beslissing te nemen tussen 

kandidaten die op het eerste gezicht 

van hetzelfde niveau zijn. Er kunnen subtiele, 

maar significante verschillen zijn: de 

ene vrouwelijke kandidaat is een ervaren 

wetenschapper die vaak in het buitenland 

is, een andere mannelijke kandidaat is een 

aanstormend talent, maar heeft weinig 

managementervaring en de derde kandidaat 

(man) is niet helemaal thuis in het 

vakgebied, maar heeft een indrukkend cv 

als het gaat om het binnenhalen van tweede 

en derde geldstromen. De officiële criteria 

geven hier niet voldoende richting om 

de beslissing op te baseren. In deze fase 

zijn de criteria vaak impliciet of worden 

beschreven in vage termen, zoals commissieleden 

die praten over kandidaten met 

‘een sterke visie’, ‘wist waar het veld heen- 

13 


14 


ging’, ‘creatief is’, ‘een bepaald niveau van 

ambitie’, ‘een excellente reputatie’, ‘een internationale 

topper’. De data laten zien dat 

commissieleden hun beslissingen baseren 

op meerdere criteria – en op interpretaties 

van die criteria – en dat deze beslissingen 

worden gekenmerkt door verwarring, tegenstelling 

en zelfs conflict. 

Het gebrek aan transparante criteria is 

een uitstekende basis voor micropolitiek. 

Het lijkt erop dat deze fase dan ook het 

meest geschikt is om via manipulatie kandidaten 

te laten sneuvelen of juist te laten 

overleven. Omdat de criteria flexibel zijn 

en afhankelijk van de context, is het mogelijk 

om ze strategisch in te zetten. Dit kan 

gebeuren wanneer commissieleden hun 

voorkeur wijzigingen op basis van nieuwe 

informatie, maar ook als resultaat van een 

machtsspel. 

R: Natuurlijk, ik heb commissieleden gezien 

die zo’n interview manipuleren … 

hmm … dit is lastig vanwege privacy 

… Een van de leden was door zijn team 

naar voren geschoven om een bepaald 

resultaat te behalen. Zij [dat specifieke 

team] wilde absoluut niet verder met 

kandidaat A. 

I: Waarom niet? 

R: Ik ben er niet zeker van, maar ik vermoed 

dat het afdelingshoofd met deze 

persoon had samengewerkt, en ze waren 

niet bepaald vrienden, snap je. Maar 

als het afdelingshoofd in de commissie 

had plaatsgenomen was het te obvious 

geweest, dan was het teveel opgevallen. 

Het moest natuurlijk geen achterdocht 

veroorzaken (alfawetenschappen, man). 

In dit voorbeeld werd een lid aan de commissie 

toegevoegd door het afdelingshoofd 

om de benoeming van kandidaat A te voorkomen. 

Het commissielid werd geïnstrueerd 

om de kandidaat de pas af te snijden, 

aangezien de benoeming van kandidaat 

A gezien werd als een bedreiging van de 

machtspositie van het afdelingshoofd. Vervolgens 

hebben we gevraagd op welke wijze 

dit commissielid de rest van de commissie 

heeft gemanipuleerd. 

Voor mij was het vrij duidelijk; hij [het commissielid] 

heeft ingebracht dat hij [de kandidaat] 

geen inspirerende docent was. Maar 

hij had genoeg publicaties. En de onderwijscomponent 

was echt niet zo belangrijk. Het 

werd gewoon tegen hem gebruikt. 

Door de kwaliteiten van de ongewenste 

kandidaat te devalueren of de kwaliteiten 

van de gewenste kandidaten te overdrijven, 

kunnen commissieleden een benoeming 

manipuleren, of tenminste beïnvloeden. 

Tijdens deze fase is het ontzettend moeilijk 

om kandidaten objectief met elkaar te 

vergelijken, aangezien er geen standaardcriteria 

zijn op basis waarvan ze vergeleken 

kunnen worden. We kunnen concluderen 

dat een nieuwe hoogleraar wordt geselecteerd 

aan de hand van meritocratische 

principes en objectiveerbare criteria, die 

zijn ingebed in een meer subtiel en plooibaar 

proces rond personen, criteria en reputaties. 

Genderpraktijken in het selectieproces 

De protocollen bevatten geen maatregelen 

die aandacht besteden aan genderstereotypen 

in de selectiefase. Alleen universiteiten 

met protocollen voor genderneutrale werving 

en selectie geven richtlijnen voor de 

wijze waarop criteria worden geformuleerd 

en gehanteerd. Maar zelfs deze universiteiten 

slaan in de praktijk nauwelijks acht op 

deze protocollen, waardoor micropolitiek 

de vrije hand heeft. Wanneer criteria niet 

bij voorbaat duidelijk geformuleerd zijn,

estaat er meer onderhandelingsruimte 

over wat de doorslaggevende criteria zijn 

en over wat excellentie is. Hierdoor bestaat 

er meer kans dat criteria anders worden 

toegepast op mannen en vrouwen, omdat 

genderstereotypen zijn vervlochten met 

percepties van kwaliteit (Greenwald et al., 

2002; Valian, 1998). 

In de benoemingsrapporten en interviews, 

wordt vaak genoemd dat vrouwen 

de competitie verliezen vanwege een gebrek 

aan track record of minder ‘excellent 

zijn’. De rapporten geven voorbeelden van 

hoe de kwaliteiten van vrouwelijke kandidaten 

ter discussie worden gesteld. Een 

vrouw op de shortlist werd afgewezen vanwege 

het feit dat ‘de commissie haar proefschrift 

als adequaat, maar zeker niet excellent’ 

had beoordeeld. Vervolgens werd een 

man benoemd die zijn proefschrift niet 

had afgerond (in praktijkdisciplines komt 

dit nog voor), wat duidelijk neigt naar dubbele 

standaarden. 

Vrouwelijke kandidaten worden enkel 

benoemd wanneer ze zonder twijfel ‘excellent’ 

zijn, zoals het volgende citaat illustreert: 

Vrouwen die hoogleraar willen worden in 

het bijzonder, moeten nog steeds meer presteren 

dan mannen. […] Het heeft allemaal 

te maken met beeldvorming. De essentie is 

dat vrouwen, hoe dan ook, meer problemen 

tegenkomen en zich altijd weer moeten 

bewijzen. En echt lukken wil het nooit (alfawetenschappen, 

vrouw). 

Deze respondent benadrukt de dubbele 

standaarden in de evaluatie van mannelijke 

en vrouwelijke kandidaten. Heersende 

opvattingen over gender beïnvloeden de 

perceptie van het gedrag van mannen en 

vrouwen (Valian, 1998) en de kwaliteiten 

van vrouwen worden vaak anders beoordeeld. 

Stereotype opvattingen over excellente 

wetenschappers en over mannelijkheid/vrouwelijkheid 

kunnen leiden tot een 

onderbenutting van vrouwelijk talent (zogenaamde 

false negative), maar ook tot een 

overbenutting van mannelijk talent (zogenaamde 

false positive). Er verschijnt steeds 

meer onderzoek, dat erkent dat excellentie, 

zoals dit in de academische context wordt 

gemeten en beoordeeld, vervlochten is met 

genderstereotypen en dat deze constructie 

van excellentie mannen structureel bevoordeelt 

(Asiemberg & Harrington, 1988; 

Bailyn, 2003; Deem, 2009; Valian, 1998). 

Nominatie en verslaglegging 

De laatste sectie van de protocollen heeft 

betrekking op de benoemingsrapporten 

met de nominatie die ter goedkeuring 

voorgelegd worden aan het universiteitsbestuur. 

De meeste protocollen bevatten een 

lijst met items die moeten worden opgenomen 

in het rapport, zoals de profielschets, 

brieven van de zusterfaculteiten, het verslag 

van de commissievergaderingen, de 

cv’s van de voorgedragen kandidaten, de 

nominatie van de decaan en, in sommige 

gevallen, brieven van referenten. 

Uit onze analyse van 971 benoemingsrapporten 

blijkt dat de rapporten enorm 

variëren in omvang en stijl. Sommige rapporten 

beschrijven de evaluatie van diverse 

kandidaten in detail, terwijl andere slechts 

informatie geven van de persoon die ‘duidelijk 

de meest geschikte kandidaat was’. 

Veel rapporten bevatten slechts enkele 

items van de voorgeschreven lijst en lijken 

geschreven op basis van routine. De kwaliteiten 

in de profielschets worden simpelweg 

herhaald bij de nominatie van de kandidaat 

zonder een duidelijke argumentatie 

waarom deze persoon het meest geschikt 

zou zijn. De competenties of kwaliteiten 

15 


16 


waarop deze geschiktheid is gebaseerd, 

worden nauwelijks toegelicht. Sommige 

respondenten benadrukken de rol van een 

goede verslaglegging en het afleggen van 

rekenschap over gemaakte keuzes: 

Stel er zijn twee kandidaten; er is één goeie 

en één slechte. Maar die slechte wil je hebben 

om wat voor reden dan ook. Dan is het 

helemaal niet ingewikkeld om een brief zo 

te schrijven dat die slechte kandidaat de 

beste kandidaat was die je hebt gezien. […] 

Wat je ziet is meestal een verhaal voor één 

kandidaat. Dat is raar. […] Als ik vraag aan 

mensen in zo’n eerste gesprek waar ze zo’n 

briefselectie op baseren, van ‘waarom valt 

deze nou af en waarom die niet?’, dan zijn 

er heel vaak mensen die zeggen van ‘ja, nou, 

ja… ik weet het niet, maar als ik het zo lees, 

dan…Nee, dat leek me helemaal niks’. Als 

harde criteria geen rol spelen of niet geëxpliciteerd 

worden dan ben ik bang dat heel 

veel kandidaten buiten de boot vallen. Niet 

alleen vrouwen, hoor. Maar dat gewoon, gegeven 

het feit dat je niet goed achteraf kan 

vertellen van ‘dit is de reden waarom ik dat 

gedaan heb’ (natuurwetenschappen, man). 

Deze respondent benadrukt het belang van 

rekenschap afleggen voor gemaakte keuzen 

tijdens het benoemingsproces. Volgens 

hem neemt de kans op beslissingen gebaseerd 

op ‘onderbuikgevoelens’ af naarmate 

commissieleden rekenschap moeten afleggen 

voor gemaakte keuzes. Uit het onderzoek 

blijkt dat met name bij Gezondheid en 

Techniek de rapporten kort zijn en weinig 

informatie bevatten over het aantal vrouwelijke 

kandidaten en de redenen waarom 

een kandidaat is benoemd. Dit geldt met 

name voor de benoemingen met gesloten 

procedures waar één of enkele kandidaten 

bij betrokken zijn. 

Genderpraktijken in de nominatie en 

verslaglegging 

Accountability – verantwoording moeten 

afleggen voor het proces en de uitkomsten 

van selectieprocessen – zou volgens 

diverse onderzoekers van invloed kunnen 

zijn op de kansen van vrouwen (Brouns & 

Spits, 2001; Van Balen, 2001; Van Balen & 

Van Vianen, 2002). Foschi (1995) heeft aanwijzingen 

dat de successcore voor vrouwen 

kan toenemen wanneer beoordelaars rekenschap 

moeten afleggen van de gemaakte 

keuzes. Bij sommige universiteiten benadrukken 

de protocollen dat het belangrijk 

is om aan te geven waarom er geen vrouwelijke 

kandidaten zijn genomineerd, maar 

deze vraag wordt volgens decanen nauwelijks 

beantwoord. 

Vier universiteiten hebben geëxperimenteerd 

met protocollen voor genderneutrale 

werving en selectie. Geen enkele 

universiteit heeft deze protocollen behoorlijk 

geëvalueerd, zodat het niet duidelijk is 

of ze ook daadwerkelijk worden nageleefd. 

Bovendien is de meerderheid van de commissieleden 

niet erg enthousiast over de 

introductie van dit type protocollen of 

checklists voor genderneutrale werving 

en selectie, aangezien zulke maatregelen 

zouden leiden tot meer bureaucratie en 

mogelijk zelfs tot een schending van de autonomie. 

De weerzin tegen bureaucratie is 

eveneens sterk, wanneer het gaat om beleid 

dat te maken heeft met gendergelijkheid. 

Dat is niet de manier waarop het gaat. En 

het eindigt allemaal in hopeloze bureaucratie 

waardoor we weer wat regels moeten 

toepassen of uit moeten leggen waarom 

we dit wel of niet gedaan hebben. Echt, het 

systeem regelt zichzelf en dat werkt prima. 

Anderen moeten zich er niet zo mee bemoeien 

(sociale wetenschappen, man).

Wanneer protocollen slechts richtlijnen 

blijven die niet in de praktijk worden gehanteerd, 

kunnen we spreken van een ‘papieren 

tijgerin’. Aangezien er geen sancties 

staan op het niet naleven van protocollen, 

kunnen faculteiten hun oude handelingswijze 

zonder problemen laten voortbestaan. 

De politiek van protocollen 

Dit artikel heeft laten zien welke problemen 

er verbonden zijn met het vergroten 

van transparantie in verschillende stadia 

van het werving- en selectieproces van 

hoogleraren aan Nederlandse universiteiten. 

Hoewel er voldoende goede argumenten 

zijn voor transparantie in werving en 

selectie, hebben we laten zien dat de pogingen 

van universiteiten om transparantie te 

vergroten slechts gering effect heeft gehad. 

We moeten dan ook concluderen dat geen 

enkele benoemingsprocedure – inclusief 

open procedures – volledig transparant is. 

Dit heeft te maken met de volgende drie 

factoren. 

De eerste factor heeft te maken met het 

feit dat Nederlandse universiteiten vanwege 

privacybescherming hebben gekozen 

voor protocollen om transparantie te vergroten 

in plaats van daadwerkelijk openheid 

bieden in procedures. Slechts een 

beperkte groep academici heeft toegang 

tot deze informatie, zodat hooguit sprake 

is van begrensde transparantie. In andere 

Europese landen is de transparantie van 

academische benoemingen bij wet vastgelegd, 

waardoor procedures openbaar zijn. 

Zo kunnen de betrokkenen (maar ook buitenstaanders) 

achteraf de beslissingen van 

de commissie controleren en nagaan op 

welke basis de beslissingen zijn genomen 

(Hearn, 2003). Dit verhoogt in grote mate 

de accountability van de commissieleden 

en de mogelijkheid van betrokken actoren 

om later bezwaar aan te tekenen. 

De tweede factor die transparantie en 

gendergelijkheid verhindert, heeft te maken 

met de gebrekkige implementatie van 

de protocollen. Zulke implementatieproblemen 

zijn inherent aan beleid voor gendergelijkheid 

(Benschop & Verloo, 2006). 

In alle fasen van het benoemingsproces 

zijn micropolitieke processen te herkennen, 

die haaks staan op de uitgangspunten 

van de protocollen. De interviews bevatten 

verschillende voorbeelden van politieke 

spelletjes en losse interpretaties van de regels 

en richtlijnen. Deze worden vrij eenvoudig 

terzijde geschoven wanneer snelle 

beslissingen gemaakt moeten worden om 

een ‘excellente’ kandidaat te behouden. Het 

hoge percentage gesloten benoemingen 

(64 procent) wijkt af van het formele beleid 

dat uitgaat van open werving. Tevens 

bestond bijna de helft van de commissies 

(44 procent) alleen uit mannen, terwijl uit 

het hier gepresenteerde onderzoek blijkt 

dat in commissies met vrouwelijke leden 

ook meer vrouwelijke hoogleraren worden 

benoemd. De gebrekkige naleving van de 

werving- en selectieprotocollen kan worden 

verklaard uit de weerstand tegen meer 

bureaucratie, het beroep op het meritocratische 

principe en het gebrek aan consequenties 

vanuit het universiteitsbestuur 

wanneer het beleid niet wordt nageleefd. 

In de meest extreme gevallen werken deze 

beleidsmaatregelen zelfs contraproductief; 

commissieleden gebruiken micropolitieke 

technieken en strategieën om transparantie 

te ‘faken’, terwijl ze het systeem naar 

hun hand zetten. Bovendien blijven de protocollen 

een papieren tijgerin wanneer universiteitsbesturen 

geen druk uitoefenen op 

de naleving van de protocollen. 

Naast het feit dat beleidsmaatregelen 

inzake transparantie en gendergelijkheid 

17 


18 


nauwelijks worden geïmplementeerd, kunnen, 

op de derde plaats, sommige elementen 

in het wervingsproces moeilijk geformaliseerd 

of transparant gemaakt worden. 

Micropolitiek is de realiteit: iedere speler 

in het proces heeft een eigen agenda, die 

kan interfereren met het doel om openheid 

te creëren en de procedures te formaliseren. 

Het academische veld is een politieke 

arena waarin micropolitieke processen afbreuk 

doen aan de goede pogingen om genderpraktijken 

bloot te leggen en gendergelijkheid 

te realiseren. Standaardisering van 

het proces in protocollen en richtlijnen kan 

niet voorkomen dat commissieleden in een 

academisch-politieke omgeving beslissingen 

moeten nemen. 

De pogingen zouden echter wel meer 

vruchten afwerpen wanneer commissieleden 

meer rekenschap moeten afleggen 

in de benoemingsrapporten voor de genomen 

beslissingen. Genderpraktijken en 

micropolitiek zijn niet te voorkomen, maar 

krijgen minder ruimte wanneer commissieleden 

moeten expliciteren op welke 

gronden besluiten zijn genomen en waarom 

vrouwelijke kandidaten zijn afgevallen 

gedurende het proces. Ook moeten meer 

consequenties worden genomen wanneer 

de protocollen door de betrokkenen 

niet op de juiste wijze worden uitgevoerd. 

Decanen moeten helder communiceren 

dat procedures waarin gesloten geworven 

wordt, waarin homogeen samengestelde 

commissies bestaan en waarin onvolledige 

benoemingsrapporten worden ingediend, 

niet worden goedgekeurd en doorgestuurd 

naar het College van Bestuur. Dit vergt de 

betrokkenheid en consequentie van decanen 

en voorzitters van commissies. Tot 

slot moet er beter nagedacht worden door 

beleidsmakers op welke wijze gendergelijkheid 

wordt geoperationaliseerd in transparantiebeleid. 

We hebben opgemerkt dat expliciete 

referenties aan gender nauwelijks 

voorkomen en dat wanneer dit gebeurt, 

het specifiek over vrouwen gaat. De protocollen 

zijn voornamelijk gebaseerd op de 

toename van het aantal vrouwelijke kandidaten 

in de wervingsfase of in de commissie. 

Hoewel een toename van vrouwen kan 

bijdragen aan meer gendergelijkheid, is het 

niet gericht om de genderpraktijken in reguliere 

organisatiepraktijken aan te tonen 

(Verloo & Lombardo, 2007) en faalt het 

om masculiene normen te onderkennen en 

te veranderen. Structurele aandacht voor 

dubbele standaarden tijdens selectie en de 

rol van informele netwerken is op termijn 

effectiever. 

Noot 

1 Zie Van den Brink, 2010 voor een uitgebreid 

overzicht van literatuur inzake de relatie 

tussen kansen van vrouwen en transparante 

selectiepraktijken. 

Literatuur 

Asiemberg, N. & M. Harrington (1988). Women 

of academe. Outsiders in the sacred grove. 

Amherst: University of Massachusetts Press. 

Balen, van B. (2001). Vrouwen in de 

wetenschappelijke arena. Sociale sluiting in de 

universiteit. Amsterdam: Het Spinhuis. 

Balen, Van B. & A. van Vianen (2002). Old boys 

networks in de academie. Sociale sluiting in 

universiteiten. Tijdschrift voor Genderstudies, 

5(1), 18-27. 

Bailyn, L. (2003). Academic careers and gender 

equity. Lessons learned from MIT. Gender, 

Work and organization, 10(2), 137-153. 

Benschop, Y. (2007). Van lippendienst tot tegengas. 

Een kritische benadering van gender in 

organisatieverandering. Inaugurele rede door 

Prof. dr. Yvonne Benschop. Nijmegen: Radboud 

Universiteit Nijmegen. 

Benschop, Y. & M. Verloo (2006). Sisyphus’ 

sisters. Can gender mainstreaming escape 

the genderedness of organizations? Journal of 

Gender Studies, 15, 19-33.

Brink, M. van den (2007). Poortwachters van 

de wetenschap. Een genderanalyse van de 

wervingspraktijken voor hoogleraren aan 

Nederlandse universiteiten. Tijdschrift voor 

Genderstudies, 10(3), 8-20. 

Brink, M. van den (2010). Gender practices in 

recruitment and selection of professors in the 

Netherlands. Amsterdam: Pallas Publications. 

Brink, M. van den & M. Brouns (2006). Gender 

& excellence. Een landelijk onderzoek naar 

benoemingsprocedures van hoogleraren. Den 

Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en 

Wetenschap. 

Brink, M. van den & L. Stobbe (2009). Doing 

gender in academic education. The paradox of 

visibility. Gender, Work & Organization, 16(4), 

451- 470. 

Brouns, M. & J. Spits (2001). Toegang tot de top. 

Onderzoek naar selectie kandidaten KNAWfellowships 

Rijksuniversiteit Groningen 

ronde 1996 tot en met 2000. Groningen: 

Rijksuniversiteit Groningen. 

Brouns, M. & E. Addis (2004). Synthesis report on 

the workshop. In Gender and excellence in the 

making. Brussels: European Commission. 

Deem, R. (2009). Leading and managing 

contemporary UK universities. Do excellence 

and meritocracy still prevail over diversity? 

Higher Education Policy, 22(1), 3-17. 

EU (2008). Mapping the maze. Getting more women 

to the top in research. Brussels: DG-research, 

European Commission. 

Foschi, M. (1995). Assessing job applicants. The 

relative effects of gender, academic record, and 

decision type, Small Group Research, 26(3), 

328-352. 

Greenwald, A., M.R. Banaji, L.A. Rudman, S.D. 

Farnham, B.A. Nosek, D.S. Mellott (2002). A 

unified theory of implicit attitudes, stereotypes, 

self-esteem, and self-concept, Psychological 

Review, 109(1), 3-25. 

Hearn, J. (2003). Organization violations in 

practice: a case study in a university setting, 

Culture and Organization, 9(4), 253-273. 

Hirsch, E. & D. Gellner (2001). Inside 

organizations. Anthropologists at work. Oxford: 

Berg. 

Husu, L. (2000). Gender discrimination in the 

promised land of gender equality, Higher 

Education in Europe, 25(2), 221-228. 

Ibarra, H. (1997). Paving an alternative route. 

Gender differences in managerial networks, 

Social Psychology Quarterly, 60(1), 91-102. 

Ledwith, S. & S. Manfredi (2000). Balancing gender 

in higher education, The European Journal of 

Women’s Studies, 7(1), 7-33. 

Lorber, J. (2005). Gender inequality, feminist 

theories and politics. Los Angeles: Roxbury 

Publishing Company. 

Martin, J. (1994). The organization of exclusion. 

Institutionalization of sex inequality, 

gendered faculty jobs and gendered knowledge 

in organizational theory and research, 

Organization, 1(2), 401-431. 

Martin, P. (2006). Practising gender at work. 

Further thoughts on reflexivity, Gender, Work 

and Organization, 13(3), 254-276. 

Morley, L. (2006). Hidden transcripts. The 

micropolitics of gender in commonwealth 

universities, Women’s Studies International 

Forum, 29, 543-551. 

Neyland, D. (2007). Achieving transparency. The 

visible, invisible and divisible in academic 

accountability networks, Organization, 14(4), 

499-516. 

Nieva, V. & B. Gutek (1980). Sex effects on 

evaluation, The Academy of Management 

Review, 5(2), 267-276. 

Özbilgin, M. & G. Healy (2004). The gendered 

nature of career development of university 

professors: the case of Turkey, Journal of 

Vocational Behavior, 64(2), 358-371. 

Rees, T. (2004). Measuring excellence in scientific 

research. The UK research assessment exercise. 

In Gender and Excellence in the Making (pp. 

117-123). Brussels: European Commission. 

Siklos, P. (2003). Assessing the impact of changes 

in transparency and accountability at the Bank 

of Canada, Canadian Public Policy, 29(3), 279- 

299. 

Svensson, G. (2007). Legal requirements for 

transparency in appointments and promotions 

in Swedish higher education institutes, 

International Journal of Public Sector 

Management, 20(2), 118-133. 

19 


20 


Teigen, M. (2002). The suitable few. Managerial 

recruitment practices in the Norwegian 

state bureaucracy, Scandinavian Journal of 

Management, 18, 197-215. 

Valian, V. (1998). Why so slow: the advancement of 

women. Cambridge: MIT Press. 

Verloo, M. & E. Lombardo (2007). Contested 

gender equality and policy variety in Europe. 

Introducing a critical frame analysis approach. 

In M. Verloo (Ed.), Multiple meanings of 

gender equality. Budapest: Central European 

University Press 

Walsh, D. (1998). Doing ethnography. In C. Seale 

(Ed.), Researching society and culture. Thousand 

Oaks: Sage. 

Ziegler, B. (2001). Some remarks on gender 

equality in higher education in Switzerland, 

International Journal of Sociology and Social 

Policy, 21(1/2), 44-49.


Beeldvorming over ambitie en deeltijdwerk bij 

Nederlandse vrouwen en hun leidinggevenden 1 

Pascale Peters, Inge Bleijenbergh, Berber Pas en Ine Gremmen 

De groeiende vraag naar arbeid geeft ons de kans en de noodzaak 

om het talent van ieder mens te ontwikkelen. (Commissie Bakker, 2008: 5) 

21 

In het hedendaagse Nederlandse arbeidsmarktbeleid 

heeft bovenstaande stelling 

van de Commissie Bakker niet uitsluitend, 

maar wel vaak betrekking op het talent van 

vrouwen (ibidem; Taskforce Deeltijdplus, 

2008). In Nederland gaat een relatief hoge 

arbeidsmarktparticipatie van vrouwen (70 

procent in 2007) immers hand in hand 

met een hoog percentage deeltijdwerk: 75 

procent van de werkende vrouwen werkt 

minder dan 35 uur per week. De daarmee 

gepaard gaande onderbenutting van het 

arbeidspotentieel van vrouwen wordt vaak 

toegeschreven aan de heersende moederschapsideologie 

en het dominante rolpatroon 

voor mannen en vrouwen in de 

Nederlandse samenleving, waarin vooral 

moeders eindverantwoordelijk zijn voor de 

zorg voor en de opvoeding van kinderen en 

‘goede’ moeders niet meer dan drie dagen 

buitenshuis werken (Portegijs, Cloїn, Keuzenkamp, 

Merens & Steenvoorden, 2008). 

De zorg voor (jonge) kinderen zou volgens 

de geldende opvattingen hooguit deels 

aan derden moeten worden uitbesteed en 

vrouwen zouden geschikter zijn om voor 

jonge kinderen te zorgen dan mannen 

(Mescher, Benschop & Doorewaard, 2010), 

hetgeen gevolgen heeft voor hun arbeidsmarktparticipatie 

(Himmelweit & Sigala, 

2004). Geaccepteerd arbeidsmarktgedrag 

hangt daarbij sterk samen met de levensfase 

waarin vrouwen verkeren: zij zouden 

hun arbeidsuren bij voorkeur pas uitbreiden 

wanneer hun thuissituatie dat beter 

toelaat, dat wil zeggen, wanneer zij ‘uit de 

jonge kinderen zijn’ (Keuzenkamp, Hillebrink, 

Portegijs & Pouwels, 2009). 

Deeltijdwerk wordt internationaal gezien 

als een maatregel die de combinatie 

van arbeid en zorg vergemakkelijkt en 

daardoor gelijke kansen van mannen en 

vrouwen op de arbeidsmarkt bevordert 

(Bleijenbergh, De Bruijn & Bussemaker, 

2004). De gegevens laten echter zien dat 

een groot deel van de Nederlandse vrouwen 

niet financieel zelfstandig is, de meeste 

topfuncties door mannen worden bekleed, 

en de doorstroming van vrouwen naar 

dergelijke functies stagneert (Portegijs et 

al., 2008; Merens & Hermans, 2009; Portegijs 

& Keuzenkamp, 2008; Keuzenkamp 

et al., 2009), een indicatie dat deeltijdwerk 

ook een ‘valkuil’ is die gelijke kansen en 

loopbaanperspectieven belemmert en met 

name vrouwen op achterstand zet (Román, 

2006; Demenint-De Jongh, 1989). Een 

gangbare verklaring hiervoor is het feit dat 

veel organisaties hogere en leidinggevende 

functies niet in deeltijd willen aanbieden, 

vooral vanwege de vermeende problemen 

met de coördinatie van het werk tussen de 

De deeltijdval

22 


deeltijder en collega’s en zo geen loopbaanbeleid 

voor deeltijders realiseren (ibidem). 

Een andere belangrijke, maar nog weinig 

onderzochte schakel in de relatie tussen arbeidsduur 

en arbeidsmarktpositie is de dominante 

maatschappelijke opvattingen ten 

aanzien van de relatie tussen deeltijdwerk 

en ambitie, waarbij deeltijders door hun 

omgeving als minder ambitieus worden 

gepercipieerd (Eagly & Steffen, 1986; Sools, 

Van Engen & Baerveldt, 2007). Ambitie zou 

tot uitdrukking komen in de houdingen, 

keuzes en gedragingen van individuen ten 

aanzien van hun loopbaan (Pas, Peters, Eisinga, 

Doorewaard & Lagro-Janssen, nog te 

verschijnen). Omgekeerd geldt de veronderstelling 

dat in deeltijd werkende vrouwen 

niet meer uren willen werken, omdat ze er 

niet naar streven veel in hun werk te bereiken 

(Judge, Cable, Boudreau & Bretz, 1995). 

In deze bijdrage willen we deze veronderstellingen 

relativeren door in te gaan 

op de wijze waarop in deeltijd werkende 

vrouwen en hun leidinggevenden de relatie 

tussen deeltijdwerk en ambitie percipiëren 

en hoe dit doorwerkt op de positie 

van in deeltijd werkende vrouwen binnen 

organisaties. We benaderen ‘ambitie’ daarbij 

als een sociale constructie die tot stand 

komt in reactie op en in interactie met de 

omgeving. We besteden daarbij nadrukkelijk 

aandacht aan de rol die dominante 

maatschappelijke opvattingen daarin 

spelen. Het belang van de sociale context 

waarbinnen vrouwen ambities vormen, 

ontwikkelen en al dan niet tonen, en waarbinnen 

anderen deze ambities waarnemen, 

aanmoedigen en belonen, of juist niet opmerken, 

ontmoedigen, of zelfs afstraffen, 

komt ook naar voren in het onderzoek van 

Keuzenkamp en collega’s (2009). Zij laten 

zien dat de privé- en werkomgeving (uitbreiding 

van) betaald werk van vrouwen in 

veel gevallen niet of nauwelijks stimuleert. 

Het benaderen van ambitie als een sociale 

constructie stelt ons niet alleen in staat arbeidsmarktbelemmeringen 

bloot te leggen, 

maar ook om aanknopingspunten voor 

personeelsbeleid te formuleren om ambitie 

van deeltijders vanuit een ander perspectief 

te benaderen, gericht op het beter benutten 

van het in de organisatie aanwezige 

arbeidspotentieel. 

De centrale vragen die we in dit artikel 

bespreken, luiden: hoe percipiëren in 

deeltijdwerkende vrouwen de relatie tussen 

hun ambities en hun arbeidsduur? Hoe 

verhoudt zich dat tot de wijze waarop leidinggevenden 

de relatie tussen ambitie en 

arbeidsduur van hun medewerkers percipiëren? 

Welke rol spelen maatschappelijke 

opvattingen daarin? Hoe werken deze percepties 

door op de positie van in deeltijd 

werkende vrouwen binnen organisaties? 

Eerst gaan we in op het verband dat in de 

literatuur wordt gelegd tussen deeltijdwerk 

en ambitie. Daarna presenteren we de opzet 

van de onderhavige studie en bespreken we 

de resultaten van onze analyse. We sluiten 

af met een reflectie op onze bevindingen 

en met praktijkaanbevelingen voor personeelsbeleid 

in arbeidsorganisaties. We benadrukken 

daarbij de rol van leidinggevenden, 

omdat zij een cruciale rol spelen in het 

reproduceren en uitdragen van stereotype 

opvattingen over deeltijdwerk en ambitie, 

maar ook in de mogelijkheden om deze te 

doorbreken. 

Deeltijdwerk en ambitie 

Amerikaans onderzoek van Eagly en Steffen 

(1986) schetst op basis van de Social 

Role Theory de relatie tussen arbeidsmarktpositie 

(niet-werkend, deeltijder, voltijder), 

gepercipieerde ambitie, en sekse. Ambitie 

wordt daarbij gedefinieerd als ‘verticale

ambitie’ of ‘ambitie in smalle zin’, dat wil 

zeggen de wens om door te groeien naar 

een hogere functie en/of meer te gaan verdienen 

(zie ook Keuzenkamp et al., 2009; 

Pas et al., nog te verschijnen). De arbeidsmarktpositie 

van individuen heeft een 

sterke invloed op de aan hen toegedichte 

eigenschappen. Men ziet voltijders als ambitieuzer 

dan deeltijders, los van sekse. De 

eigenschappen die anderen aan deeltijders 

toedichten blijken echter juist sterk afhankelijk 

te zijn van het geslacht van de deeltijder. 

In deeltijd werkende vrouwen krijgen 

meer waardering voor hun rolvervulling 

in de privésfeer. Ze zouden gemeenschapsgezinder 

en minder egoïstisch zijn, maar 

tevens minder assertief en ambitieus. 

Mannelijke deeltijders verliezen sociale 

waardering voor hun rol als kostwinner, 

maar worden niet als gemeenschapsgezinder 

of minder egoïstisch gepercipieerd (zie 

ook Van Lenning & Willemsen, 2001). 

Recent onderzoek bevestigt het beeld 

dat in deeltijd werken zou samengaan met 

een lager ambitieniveau. Sools, Van Engen 

& Baerveldt (2007) deden onderzoek naar 

de manier waarop managers zich discursief 

in hun organisatie positioneren en hoe 

zij daarbij ‘ambitie doen’. Om serieus genomen 

te worden, dient men ambitie in het 

werk subtiel te tonen, bijvoorbeeld door 

toewijding aan de organisatie uit te stralen 

en de bereidheid te tonen om extra en uitdagende 

taken te verrichten. De managers 

zelf zagen geen relatie tussen arbeidsduur 

en ambitie in het werk: overuren maken 

was in hun ogen geen eerste vereiste om 

ambitie te laten zien. Niettemin bleken in 

deeltijd werkende vrouwelijke managers 

zich teweer te moeten stellen tegen de veronderstelling, 

van anderen en henzelf, dat 

het feit dat ze een kind hadden en in deeltijd 

werkten, impliceerde dat ze minder 

ambitieus in hun werk waren (geworden). 

Vrouwelijke managers ondervinden daarbij 

een double bind. Enerzijds wordt van hen, 

net als van hun mannelijke collega’s, verwacht 

dat ze niet met hun ambitie te koop 

lopen, maar deze op subtiele wijze wel laten 

blijken. Tegelijkertijd moeten ze tegenwicht 

geven aan de algemeen heersende 

veronderstelling dat vrouwen niet ambitieus 

zijn, dan wel niet langer ambitieus zijn 

als ze kinderen krijgen en/of in deeltijd 

gaan werken. Wanneer zij aan deze veronderstellingen, 

die zij deels óók zelf hebben, 

tegenwicht geven door uitdrukkelijker hun 

ambities te laten blijken, overtreden ze de 

regel om ambities alleen op subtiele wijze 

te tonen. In een dergelijke context is het 

dan ook extra moeilijk voor vrouwen die 

in deeltijd werken om hun ambities tot uitdrukking 

te brengen en te verwezenlijken. 

Onderzoeksdesign 

Voor onze analyse maken we gebruik van 

data die we hebben verzameld in opdracht 

van de Taskforce Deeltijdplus (Visser et al., 

2009). We hebben zes focusgroepen met in 

totaal 35 medewerkers en leidinggevenden 

werkzaam in organisaties binnen de sector 

‘gezondheidszorg en welzijn’ (hierna zorg) 

en in een organisatie binnen de ‘zakelijke 

(financiële) dienstverlening’. In deze sectoren 

werken naar verhouding veel vrouwen 

in (kleine) deeltijdbanen van MBO/HBOniveau. 

Deze vrouwen vormen de doelgroep 

van de Taskforce Deeltijdplus (2008) 

die, in het licht van het toekomstige tekort 

aan arbeidskrachten, vooral vrouwen met 

kleine deeltijdbanen (< 24 uur per week) 

wil stimuleren hun arbeidsduur uit te breiden 

(zie ook Commissie Bakker, 2008). 

Deelnemers aan de focusgroepen zijn 

via het intranet van de betreffende organisaties 

en via e-mail benaderd, waarna 

ze zich vrijwillig voor deelname konden 

23 

De deeltijdval

24 


aanmelden. In totaal namen negentien in 

deeltijd werkende vrouwen, zes in deeltijd 

werkende mannen, zes vrouwelijke leidinggevenden, 

en vier mannelijke leidinggevenden 

deel aan de focusgroepen. Negentien 

deelnemers werken in de zakelijke dienstverlening 

en zestien in de zorg. Hun leeftijd 

varieert van 30 tot 55 jaar. Voor het beantwoorden 

van de onderhavige probleemstelling 

hebben we het materiaal van de vrouwelijke 

deeltijders en alle leidinggevenden 

geanalyseerd. 

Om richting te geven aan de dataverzameling 

gebruikten we het begrip ‘ambitie’ 

als sensitizing concept. Hierbij is de deelnemers 

zo open mogelijk naar hun betekenissen 

van ‘ambitie’ gevraagd. Ook is gevraagd 

naar hun ambities in en buiten het werk en 

naar factoren die hun ambities stimuleren, 

dan wel belemmeren. Tot slot is gevraagd 

naar het verband dat de deelnemers zien 

tussen ambitie, sekse en het aantal uren 

dat men werkt. Om de vertrouwelijkheid 

voor de deelnemers te kunnen waarborgen 

werden met leidinggevenden aparte focusgroepen 

georganiseerd. 

De gesprekken zijn op band opgenomen 

en letterlijk getranscribeerd. Het verzamelde 

materiaal is met behulp van inductieve 

kwalitatieve inhoudsanalyse geanalyseerd 

(Boeije, 2005). De interviews zijn steeds 

door drie onderzoekers onafhankelijk gecodeerd; 

door de onderzoekers die de betreffende 

focusgroep hebben begeleid en 

door een onderzoeker die niet bij het betreffende 

gesprek betrokken was. Algemene 

leidraad bij de codering vormde de vraag 

naar opvattingen over de relatie tussen ambitie 

en deeltijdwerk en de wijze waarop de 

deelnemers zich hiertoe verhouden. 

De relatie tussen deeltijdwerk en 

ambitie 

Hardnekkige beeldvorming 

Opvallend is dat de deelnemers de betekenis 

van ambitie tijdens de focusgroep vrijwel 

onmiddellijk verleggen van het streven 

hogerop te komen in het werk en veel uur 

aan betaald werk te besteden (wat we eerder 

definieerden als de ‘verticale’ of ‘smalle’ 

betekenis van ambitie) naar een streven 

dat ‘breder’ is en meer refereert aan de intrinsieke 

motivatie om je te ontwikkelen. 

Deze ambitie kan volgens de deelnemers 

‘in elke functie’ en ‘ongeacht de arbeidsduur’ 

bestaan. Zowel medewerkers als leidinggevenden 

associëren ambitie met: ‘gedrevenheid’, 

‘passie’, ‘jezelf ontwikkelen’, 

‘iets willen bereiken’, en ‘gemotiveerd zijn 

om goede kwaliteit te leveren’. Ze voegen 

daar op gedragsniveau associaties aan toe 

als ‘extra taken op je nemen’, ‘flexibel met 

werktijden omgaan’, en ‘thuis nog taken 

voor het werk doen, zoals e-mail checken 

en verslagen doornemen’. Ook noemen ze 

‘invloed uitoefenen’ en daarmee ‘een positieve 

bijdrage aan de maatschappij leveren’. 

De deelnemers stellen ‘enkel werken 

om geld te verdienen’ en de ‘negen-tot-vijfmentaliteit’ 

in negatieve zin tegenover deze 

‘brede’ definitie van ambitie. De meeste leidinggevenden 

en medewerksters kenschetsen 

zichzelf volmondig als ‘ambitieus in 

brede zin’. 

Een medewerkster in de zorg stelt zich 

daarbij actief teweer tegen het beeld dat 

deeltijdwerk en ambitie niet zou kunnen 

samengaan. Tegelijk bevestigt zij juist het 

dominante en hardnekkige beeld hierover. 

Ze zegt: 

‘Ik heb niet het gevoel, omdat ik drie dagen 

werk, dat ik dan minder ambitie in mijn 

werk zou hebben als dat ik vijf dagen zou

werken, weet je wel? Ik heb het er wel eens 

met een collega over gehad, die dan ook een 

paar kinderen thuis heeft, zo van wij zijn 

wel extra gemotiveerd om ons werk heel 

goed te doen, omdat we slechts parttime 

werken, weet je wel?’ (r. 4, vrouw, deeltijd, 

zorg, medewerker) 

Sommige deelnemers stellen ook zelf vast 

dat ze tijdens de focusgroep snel ‘terugvallen’ 

op het ‘algemene’ beeld dat in deeltijd 

werken niet samen gaat met ‘ambitieus 

zijn’, terwijl ze dat idee aanvankelijk voor 

zichzelf juist overtuigend hadden tegengesproken. 

Arbeidsduur 

In de beeldvorming over ambitie blijkt arbeidsduur 

wel degelijk een rol te spelen. Zo 

stellen medewerkers dat er ‘tijd’ nodig is 

om ambitie in het werk te kunnen ontwikkelen, 

vormgeven en onderhouden. 

‘Je leest het eigenlijk ook al af aan de hoeveelheid 

uren…de grens ligt ongeveer bij 2, 

2,5 dag. Dan merk ik gewoon dat die groep 

met name … die zijn er gewoon om thuis 

er even uit te zijn.’ (r. 3, vrouw, voltijd, zorg, 

leidinggevende) 

Vooral ten aanzien van de ambitie om een 

leidinggevende functie te bekleden, stellen 

zowel medewerkers als leidinggevenden 

een ondergrens. Vooral in de zakelijke 

dienstverlening is men van mening dat 

een deeltijdfunctie op directieniveau niet 

mogelijk is. Het absolute minimum aantal 

uren voor een leidinggevende functie lijkt 

door de deelnemers in de zorgsector iets 

lager te worden gelegd (24 uur) dan door 

die in de zakelijke dienstverlening, waar 

het richting 32 uur of meer gaat. Leidinggevenden 

geven aan dat drie dagen werken 

onvoldoende is om ambities om ‘door te 

stromen’ te kunnen realiseren. 

25 


‘Voor mezelf wil ik minimaal 30 uur werken 

om op een bepaald niveau mee te kunnen 

draaien, en ambities ook te kunnen behouden. 

Niet de stilstand hebben, dat je vooruit 

kan.’ (r. 23, vrouw, deeltijd, zakelijke dienstverlening, 

medewerker) 

Net als werknemers koppelen ook leidinggevenden 

ambitie van werknemers aan het 

oppakken van extra taken en een daarmee 

verbonden mentaliteit. Ambitieuze werknemers 

strooien volgens de leidinggevenden 

niet met woorden als ‘dat staat niet in 

mijn functieomschrijving’ (r. 3, vrouw, voltijd, 

zorg, leidinggevende), of ‘ik vind het 

wel best zo, ik kan zo nog wel 20 jaar door’ 

(r. 14, man, voltijd, zakelijke dienstverlening, 

leidinggevende). 

Opvallend is dat leidinggevenden ambitie 

omgekeerd ook vaak uit het aantal arbeidsuren 

afleiden. 

‘Op het moment dat je in een rol zit waarin 

je je wilt ontwikkelen, wilt doorgroeien en 

bepaalde verantwoordelijkheid hebt, dat is 

niet te doen in drie dagen. […] Je hebt gewoon 

te veel, je hebt een verantwoordelijkheid 

en je wordt ook aangesproken op die 

verantwoordelijkheid en die verantwoordelijkheid 

kun je niet invullen in drie dagen. 

Dat red je gewoon niet. Ik bedoel vier, vijf 

dagen is eigenlijk al te weinig.’ (r. 15, man, 

voltijd, zakelijke dienstverlening, leidinggevende) 

Medewerkers bevestigen de veronderstelling 

dat, in het licht van de vervulling van 

hogere functies, deeltijdwerk op minder 

ambitie duidt. Maar hoe rijmen zij dit met 

hun standpunt dat ambitie en deeltijd goed 

kunnen samengaan? Gedeeltelijk doen ze 

dit door te verwijzen naar de aard van leidinggevende 

taken.

26 


‘Nou, ben ik het daar overigens wel mee 

eens. Het lijkt haaks te staan op wat ik zeg 

[ambitie en aantal uren zijn niet gerelateerd, 

auteurs], maar dat is niet zo. Want ik vind: 

met 24 uur werk ik te weinig om een hele 

afdeling te kunnen aansturen, heel simpel.’ 

(r. 21, vrouw, deeltijd, zakelijke dienstverlening, 

medewerker) 

In de relatie tussen arbeidsduur en het hebben 

van serieuze ambities voor een leidinggevende 

functie is echter wel enige ontwikkeling 

richting een nieuw beeld zichtbaar. 

Een kleine groep deelnemers, vooral in de 

zorgsector, is van mening dat een managementfunctie 

of beleidsfunctie wel degelijk 

mogelijk is binnen een aanstelling van 24 

uur. Volgens hen is het een kwestie van 

goed organiseren (vergelijk Demenint-de 

Jongh, 1989). Zo is overdragen, dat leidinggevenden 

in de zakelijke dienstverlening 

expliciet als een belemmering noemen, in 

de zorgsector gemeengoed, doordat er zeven 

dagen per week 24 uur per dag gewerkt 

wordt. 

Zichtbaarheid 

De focusgroepen laten zien dat de double 

bind die Sools en collega’s (2007) reeds 

voor vrouwelijke managers signaleerden 

ook voor in deeltijdwerkende vrouwen 

geldt. Zij mogen ambitie niet te nadrukkelijk 

tonen, maar dienen deze wel kenbaar te 

maken om tegenwicht te bieden aan stereotype 

verwachtingen. 

allemaal lastig. Hoe laat je weten welke weg 

je in wil en dat je tegelijkertijd kunt ontdekken 

waar die weg dan precies loopt?’ (r. 27, 

vrouw, deeltijd, zakelijke dienstverlening, 

medewerker)’ 

Deze medewerkster rapporteert dat haar 

leidinggevende haar waarschuwt (‘pas op’) 

om haar ambities niet te expliciet te tonen, 

omdat dat ‘arrogant gaat klinken’. Tegelijkertijd 

is het van belang dat ze laat weten 

wat ze wil, zodat haar leidinggevende haar 

daarin kan ondersteunen. 

Het probleem van de double bind voor 

vrouwen wordt versterkt door de beoordeling 

van aan- en afwezigheid op het werk. 

Het gaat hierbij niet alleen om feitelijke 

aanwezigheid (wie thuis werkt vanwege 

de kinderen krijgt een andere beoordeling 

dan iemand die afwezig is, omdat hij of zij 

in de OR zit), maar ook om de tijdstippen 

waarop men aanwezig is en de zichtbaarheid 

die daarmee gepaard gaat. 

‘Dat bedoel ik met zichtbaar zijn, hè. Terwijl 

mijn werkdag erop zit [van 7.00-15.00 uur, 

auteurs] en iemand anders die steevast om 

tien over negen binnen komt, natuurlijk, 

ja, maar die is er toch altijd tot half zes, ja 

nogal wiedes, die moet zijn acht uur ook 

maken. Snap je, maar dan heb je dat beeld, 

dat plaatje, het is toch zo’n goeie en dat 

is dan ook nog een man, die is er tot half 

zes, toppie.’ (r. 24, vrouw, deeltijd, zakelijke 

dienstverlening, medewerker) 

‘We hebben het al over profileren gehad. Ja, 

hoe doe je dat dan, jezelf profileren en wat 

is dat dan. Ik heb een paar keer aangegeven 

bij mijn leidinggevende, ik wil wel dit, ik wil 

wel dat. De ene keer zegt ie: jij pas op, want 

het gaat wel arrogant klinken. De andere 

keer … hè, dus ja je moet ook je weg zoeken 

van hoe doe je dat dan. [ ....] ik vind het wel 

Zelfs wie de schijn wekt in deeltijd te werken 

door, na een volledige werkdag, om 

15.00 weg te gaan, wordt als minder ambitieus 

in het werk gepercipieerd dan degene 

die later binnen komt, maar tot half 

zes blijft (‘het is toch zo’n goeie’, ‘toppie’), 

zo lijkt deze medewerkster te betogen. 

Werknemers die als werktijd tijdstippen

kiezen die te verenigen zijn met schooltijden, 

zijn minder zichtbaar op uren die 

doorgaans worden gekenmerkt als tijden 

waarop alleen de ‘ambitieuze’ mensen nog 

aan het werk zijn. Het citaat laat zien dat 

flexibele werktijden de arbeidsparticipatie 

van mensen met zorgtaken in de privésfeer 

wel kunnen vergroten, maar dat dit niet direct 

betekent dat men ook als ambitieuzer 

wordt gezien. Bepaalde tijdszones gelden 

blijkbaar in termen van ‘zichtbaar ambitieus 

zijn’ als belangrijker dan andere. 

Doorwerking van beeldvorming 

‘Bevroren’ ambities 

De vormgeving van ambities in werk en 

loopbaan hangt sterk samen met de privésituatie 

van de deelnemers. Het gaat dan 

onder meer om de zorg voor kinderen, het 

werk van de partner, en de houding van 

de sociale omgeving. Verscheidene medewerksters 

geven tijdens de focusgroepen 

aan dat zij worstelen met de verwachting 

dat ze in deeltijd zullen gaan werken als ze 

kinderen krijgen. 

‘Toen mijn eerste werd geboren had ik hetzelfde 

als jij, ik zei dat ik 32 uur wilde blijven 

werken. Toen werd ik bijna afgeschoten 

in gezelschappen privé, maar op het werk 

ook. Van nou, dat kan niet want je krijgt een 

kind.’ ( vrouw, zakelijke dienstverlening, 

deeltijd) 

De medewerkster ging onder invloed van 

de reactie van haar omgeving 24 uur per 

week werken, maar werd daar naar eigen 

zeggen ‘doodongelukkig’ van, ‘omdat 

ik niet kon doen wat ik wilde doen in die 

functie’. Ze werkt nu dertig uur per week 

om zo in de gelegenheid te zijn haar kinderen 

‘van school te halen’ en meer van haar 

ambities te realiseren. Maar de kinderen 

‘krijgen voorrang’, óók nu de medewerkster 

dertig uur per week werkt. 

Ook andere, in deeltijd werkende, vrouwen 

geven aan dat hun gezin op de eerste 

plaats komt. Ze willen een goede moeder 

zijn, maar hebben ook ambities in hun 

werk. Ze spreken de behoefte uit om zich 

professioneel te ontwikkelen, maar menen 

tegelijkertijd dat bepaalde periodes in hun 

leven zich daar gezien hun thuissituatie, 

niet voor lenen. 

‘Ik vind mijn gezin heel belangrijk, dat staat 

op nummer 1. [..] Toen ik het gister met 

mijn dochter erover had [de focusgroep, 

auteurs], toen zei ik dat en toen zei ze dat 

ga je toch niet zeggen hè, gezin staat op 

nummer 1. Maar ik zeg dat is wel zo! Eigenlijk 

ook wel leuk zei ze ja, dat staat toch op 

nummer 1. En dat houdt ook wel een beetje 

het ontwikkelen tegen, want er zijn natuurlijk 

heel veel leuke dingen, opleidingen en 

dergelijke... Ik heb dan een andere opleiding 

gedaan voor [naam functie, auteurs] en dat 

was iets van een half jaar en dat vond ik heel 

leuk, maar dat vraagt ontzettend veel om 

dat naast je werk en gezin ook nog te doen. 

Dus ik hou me ook wel een beetje gedeisd, 

zo van eerst maar eens toch nog wel wat 

meer tijd krijgen ook. Dan zou ik wel wat 

meer willen gaan doen.’ (r.4, vrouw, deeltijd, 


De bovenstaande citaten laten zien dat 

relatief jonge, in deeltijd werkende vrouwen 

het realiseren van hun ambities in het 

werk uitstellen naar een later tijdstip (‘eerst 

maar eens toch nog wel wat meer tijd krijgen 

ook’). Hun ambitie gaat als het ware tijdelijk 

‘de vriezer in’. 

Tijdens de focusgroepen blijkt echter 

dat dit uitstel tot problemen kan leiden ten 

aanzien van het alsnog realiseren van deze 

‘bevroren’ ambities. Zo houdt men er vaak 

27 

De deeltijdval

28 


geen rekening mee dat oudere werknemers 

door leidinggevenden doorgaans als 

minder ambitieus worden gezien en dat de 

ambities van ouderen minder ‘bruikbaar’ 

voor de organisatie lijken, waardoor de organisatie 

minder in oudere werknemers 

investeert. Zowel in de focusgroepen in de 

zorgsector, als in die in de zakelijke dienstverlening 

gelden jonge (in voltijd werkende) 

medewerkers als voorbeeld voor de ambitieuze 

medewerker. De meerderheid van de 

deelnemers is het er bovendien over eens 

dat jonge medewerkers, soms omschreven 

als high potentials, meer ruimte krijgen om 

hun ambities te ontwikkelen. 

‘Het is wel zo dat, zeg maar, de jeugd krijgt 

meer de mogelijkheden. Ik zit in zo’n potential 

groep en de oudste persoon bij ons is 

45.’ (r. 14, man, voltijd, zakelijke dienstverlening, 

leidinggevende) 

Oudere medewerkers komen minder snel 

in aanmerking voor een opleiding dan jongere. 

Tijdens de focusgroepen lijkt zich een 

tweedeling af te tekenen in mogelijkheden 

voor senior medewerkers (ouder dan 

40 jaar), vooral in de zakelijke dienstverlening. 

Jonge high potentials krijgen ruime 

ontwikkelmogelijkheden, komen op 

hogere posities en blijven mogelijkheden 

houden voor bijscholing en ontwikkeltrajecten. 

Deze praktijk sluit slecht aan bij de 

situatie van in deeltijd werkende vrouwen 

die hun werkgerelateerde ambities tijdelijk 

bevriezen, maar deze in een latere fase willen 

realiseren. 

‘Wat ik doe, is degene die harder loopt, 

die plan ik ook regelmatig uit de zorg voor 

studiedagen ter compensatie, dan beloon je 

dus iemand met ‘je hoeft geen zorg te doen, 

jij mag de hele dag werken aan je ontwikkeling’. 

(r. 1, man, voltijd, zorg, leidinggevende) 

Uit het bovenstaande blijkt dat leidinggevenden 

de ambities van deeltijders, zowel 

in eerdere, als in latere levensfasen, kunnen 

frustreren door hen geen ontwikkelingsmogelijkheden 

te bieden. De focusgroepen 

laten echter ook zien dat leidinggevenden 

hun medewerkers kunnen helpen hun ambities 

te laten ‘ontdooien’ of helder te krijgen, 

door stimulans en ruimte te bieden 

om deze te ontwikkelen en te realiseren. 

Een voorbeeld van een proactieve houding 

bij leidinggevenden komt naar voren 

in het verhaal van een deelneemster die 

vertelt dat ze pas ontdekte dat ze in staat 

was leidinggevende taken te verrichten, 

nadat haar leidinggevende haar voor deze 

taken had gevraagd en ze deze ook daadwerkelijk 

had vervuld. 

‘Toen viel iemand uit en toen moest daar 

tijdelijk een functie waargenomen worden 

[..] En toen heb ik dat een jaar gedaan en 

toen dacht ik oh, ik vind dit leuk, veel leuker 

dan ik dacht!’ ‘[..]Dus dat is ook leuk van je 

ontwikkelen en dingen uitproberen, dat je 

daar inderdaad toch voor gevraagd wordt en 

andere mensen het wel zien en dan ga je het 

zelf ook meer zien.’ (r. 33, vrouw, deeltijd, 


Zelfs een expliciet ontkende ambitie om 

een leidinggevende functie te vervullen, 

werd door de genoemde leidinggevende 

gewekt, zoals blijkt uit het verhaal van een 

collega van de hierboven geciteerde medewerkster 

in de zorg. Zij zegt: 

‘...Ik heb altijd geroepen, ik ga het niet doen, 

die klote functie (lacht). Maar dan doe je 

kennis op en dat is wel heel grappig, want 

dan, inderdaad […] als je niet weet wat het

inhoudt, dan heb je heel snel de neiging om 

te roepen, nee, dat wil ik absoluut niet. Ik 

tenminste, maar goed, nou had mijn hoofd 

het gevraagd en toen ben ik dus dat traject 

ingegaan en ik merk dat het me ligt en ik 

vind het leuk.’ (r. 32, vrouw, deeltijd, zorg, 

medewerker) 

Dynamisch perspectief 

Veel onderzoek naar de arbeidsduur en arbeidsparticipatie 

van vrouwen richt zich 

op de relatie tussen moederschapsideologie 

en de arbeidspositie van vrouwen (bijvoorbeeld 

Himmelweit & Sigala, 2004). 

Ambitie vormt een belangrijke, maar nog 

weinig onderzochte schakel in de relatie 

tussen arbeidsduur en arbeidsmarktpositie 

van vrouwen (Pas et al., nog te verschijnen). 

De veronderstelling is doorgaans dat in 

deeltijd werkende vrouwen niet meer uren 

willen werken, omdat ze weinig ambitieus 

zouden zijn (Eagly & Steffen, 1986) en niet 

het streven hebben om veel in hun werk te 

bereiken (Judge et al., 1995). Doel van de 

onderhavige studie was om deze veronderstelling 

te relativeren door in te gaan op de 

wijze waarop in deeltijd werkende vrouwen 

en leidinggevenden de relatie tussen deeltijdwerk 

en ambitie percipiëren, en door na 

te gaan hoe deze percepties doorwerken op 

de positie van in deeltijd werkende vrouwen 

in organisaties. Ambitie werd daarbij 

gezien als een sociale constructie die tot 

stand komt in reactie op en in interactie 

met de omgeving. Dominante maatschappelijke 

opvattingen over moederschap, 

deeltijd en ambitie spelen volgens dit uitgangspunt 

een belangrijke rol bij het vormen, 

uiten en realiseren van ambitie, en 

daarmee ook bij het (onder)benutten van 

het aanwezige talent in organisaties. 

Onze analyse op basis van focusgroepen 

laat zien dat de deelnemers hun eigen 

ambitie breder definiëren dan de gangbare 

opvatting van ambitie waarbij je vóór je 

veertigste levensjaar door veel inzet, een 

groot aantal werkuren en zichtbaarheid, 

een hogere positie verwerft in een arbeidsorganisatie. 

Ambitie heeft in de ogen van 

de deelnemers een bredere betekenis: gedrevenheid 

in het werk, je willen ontwikkelen 

in het werk, geen ‘negen-tot-vijf-mentaliteit’ 

hebben en het gedrag laten zien dat 

hierbij hoort. Een dergelijke invulling van 

ambitie is volgens de deelnemers in principe 

in elke functie te realiseren en onafhankelijk 

van de arbeidsduur. 

Hoewel de deelnemers (met het formuleren 

van deze brede definitie van ambitie) 

kritiek hebben op het dominante maatschappelijke 

beeld van ambitie in het werk, 

speelt dit beeld wel een belangrijke rol in 

hun overwegingen, vooral in die van de leidinggevenden. 

Waar de meeste medewerkers 

zich bewust zijn van de spanning tussen 

hun eigen visie en de maatschappelijke 

opvattingen, is het voor leidinggevenden 

vanzelfsprekender dat voltijds werkende 

medewerkers ambitieuzer zijn dan deeltijders. 

Bovendien zien zowel leidinggevenden 

als medewerkers een absoluut minimum 

van rond de twintig uur per week werken 

als noodzakelijk om hun eigen ambities te 

kunnen waarmaken. Tevens schrijft men 

aan medewerkers die vaker beschikbaar 

zijn, en die meer en op gemakkelijker in het 

oog springende tijden aanwezig zijn meer 

ambitie toe. 

Behalve de arbeidsduur die nodig is om 

eigen ambities te realiseren, noemen zowel 

leidinggevenden als medewerkers de 

aard van het werk en de bijkomende verantwoordelijkheden 

als obstakel voor opwaartse 

mobiliteit van deeltijders. Hiermee 

legitimeren ze de achterstandspositie 

van deeltijders. In de zakelijke dienstverle- 

29 

De deeltijdval

30 


ning houdt men min of meer vast aan het 

vereiste van voltijds werken voor leidinggevende 

functies, waarmee de dominante 

beeldvorming over ambitie en arbeidsuur 

in stand blijft. In de zorgsector wordt voor 

leidinggevende taken het minimum van 

24 uur genoemd. Mogelijk door de huidige 

krapte op de arbeidsmarkt lijkt er vooral 

in de zorgsector een verschuiving plaats te 

vinden in de opvattingen over ambitie en 

deeltijdwerk en in de daaraan verbonden 

mogelijkheden voor verticale doorstroom 

en professionele ontwikkeling. 

Omdat leidinggevenden vooral van voltijders 

ambitie verwachten, geven ambitieuze 

deeltijders aan zich extra te moeten 

bewijzen en hun ambities expliciet zichtbaar 

te moeten maken bij hun leidinggevenden. 

Echter, wie te expliciet ambitie 

toont, wordt niet serieus genomen. Dit laat 

zien dat een double bind, die eerder al bij 

managers is waargenomen (Sools, Van Engen 

& Baerveldt, 2007), ook voor de vrouwelijke 

medewerkers in onze focusgroepen 

geldt. Deeltijders moeten dan ook een soort 

‘undercover’ deeltijders zijn: wel in deeltijd 

werken, maar de verwachte werkhouding 

en werkgedrag van een voltijder ten toon 

spreiden, zoals op de ‘zichtbare’ uren werken 

en extra taken op zich nemen. Naast 

flexibele begin- en eindtijden, autonomie 

in het werk en de mogelijkheid tot thuis 

werken, die onmisbaar kunnen zijn om 

baan en privé-situatie goed te combineren 

(Keuzenkamp et al., 2009), is daarom ook 

verandering nodig van de heersende beeldvorming 

over ambitie en deeltijdwerk. 

Vrouwen die in deeltijd werken, stellen 

vaak hun werkgerelateerde ambities 

uit of ‘bevriezen’ deze tijdelijk. Ze lijken 

deze keuze vanuit het perspectief van hun 

privé -situatie bevredigend of op zijn minst 

noodzakelijk te vinden, bijvoorbeeld als ze 

jonge kinderen hebben. Als hun kinderen 

wat ouder zijn en de vrouwen de leeftijd 

van veertig vaak al zijn gepasseerd, gaan 

ze zich heroriënteren op wat ze in het werk 

willen bereiken. Door de associatie in de 

maatschappelijke beeldvorming van ambitie 

met jong zijn (en in voltijd werken), 

komen de ambities van vooral wat oudere, 

in deeltijd werkende vrouwen niet als vanzelf 

aan het licht (ook niet voor henzelf), en 

daarmee ook moeilijker tot hun recht. 

Door de bestaande percepties ten aanzien 

van de relatie tussen deeltijd en ambitie 

zijn de leidinggevenden in dit onderzoek 

meer geneigd om voltijders mogelijkheden 

voor verdere professionele ontwikkeling te 

bieden en een breder takenpakket toe te 

wijzen dan deeltijders, hetgeen deeltijders, 

zowel op de korte als de lange termijn, op 

achterstand zet om hun ambities te verwezenlijken. 

Leidinggevenden die er geen rekening 

mee houden dat ambities door de 

tijd heen kunnen veranderen, ‘ontdooien’ 

en na het 35ste jaar kunnen toenemen, zien 

ambities van wat oudere, in deeltijd werkende 

vrouwen dan ook gemakkelijk over 

het hoofd. Omgekeerd blijken leidinggevenden 

de bestaande percepties te kunnen 

relativeren en de ambities van vrouwen 

juist aanwakkeren, stimuleren en faciliteren. 

Juist een dynamisch perspectief op 

ambitie biedt aangrijpingspunten voor 

verandering in het loopbaanbeleid van 

organisaties. Dit brengt ons op een aantal 

aanbevelingen voor HRM-beleid in arbeidsorganisaties. 

Aanbevelingen 

Voor zowel medewerkers als organisaties 

kan deeltijdwerk gezien de huidige maatschappelijke 

opvattingen een valkuil vormen. 

Een deeltijdaanstelling geeft medewerkers 

meer tijd voor hun privé-situatie, 

maar brengt tegelijk het risico met zich mee 

dat hun ambities minder zichtbaar zijn en

daardoor minder tot ontwikkeling worden 

gebracht. Het aanbieden van deeltijdwerk 

kan organisaties veel mogelijkheden geven 

om het aanwezige talent te benutten, maar 

daarvoor is het nodig dat leidinggevenden 

ambities waarnemen voorbij seksestereotype 

beeldvorming en met een bewustzijn 

over de veranderlijkheid van ambities. Dat 

ambities sociaal geconstrueerd zijn, heeft 

consequenties voor het personeelsbeleid in 

organisaties. 

– Leidinggevenden (maar ook HR-beleidsmakers 

in organisaties) dienen te 

onderkennen dat ‘ambitie’ meerdere betekenissen 

heeft (in smalle en brede zin). 

Ambitie in het werk is niet rechtstreeks 

af te leiden uit de arbeidsduur en de tijdstippen 

waarop medewerkers werken. 

Met loopbaanbeleid waarin ook de brede 

betekenis van ambitie tot zijn recht 

komt, kunnen werkgevers het potentieel 

van vrouwen en mannen beter benutten; 

– Leidinggevenden dienen er oog voor te 

hebben dat de dominante maatschappelijke 

opvatting over gebrek aan ambitie 

bij deeltijders het gevaar van een 

self-fulfilling prophecy in zich draagt. 

Vrouwen die zichzelf in eerste instantie 

als ambitieus zien, gaan twijfelen omdat 

hun opvattingen over ambitie niet de 

norm zijn. Leidinggevenden dienen getraind 

te worden om ambitie bij medewerkers 

waar te nemen, te stimuleren en 

te belonen; 

– Organisaties kunnen het naleven van 

ambities faciliteren door mogelijkheden 

te bieden voor flexibele werktijden, autonomie 

in het werk en mogelijkheden 

tot thuis werken, waarbij meer aandacht 

voor sturen op resultaten kan bijdragen 

aan het loslaten van beelden over het belang 

van ‘ face-hours’. 

– Organisaties dienen mogelijkheden te 

ontwikkelen om (leidinggevende) taken 

te delen, mede aan de hand van ervaringen 

die andere organisaties en/of sectoren 

hiermee mogelijk al hebben opgedaan. 

Met deze studie beoogden we meer inzicht 

te bieden in de percepties ten aanzien van 

ambitie van in deeltijd werkende vrouwen 

als onderliggend mechanisme voor hun 

achterblijvende arbeidsmarktpositie. Op 

basis van onze bevindingen verdient het 

aanbeveling om in zowel het maatschappelijke 

als het wetenschappelijke debat minder 

veronderstellingen te uiten over het gebrek 

aan ambitie van deeltijders. Het zou 

interessant zijn om de gevonden mechanismen 

ook voor in deeltijd werkende mannen 

te onderzoeken. 

Ons onderzoek laat zien dat het loslaten 

van dominante, negatieve beeldvorming 

over de ambitie van deeltijders voor 

deeltijders meer mogelijkheden oplevert 

om hun ambities na te leven en voor organisaties 

om het potentieel van deze werknemers 

ten volle te benutten (zie ook Van 

Doorne-Huiskes, 2010). Organisaties kunnen 

medewerkers zo stimuleren om hun 

arbeidsduur uit te breiden, ontwikkelingsmogelijkheden 

aan te bieden ten behoeve 

van het realiseren van ambitie in smalle en 

brede zin én talentvolle deeltijders laten 

doorstromen naar hogere en leidinggevende 

functies. 

31 

De deeltijdval

32 


Noot 

1 Voor dit artikel hebben we materiaal gebruikt 

uit een onderzoek dat we in 2009 onder 

leiding van Prof. dr. Yvonne Benschop hebben 

uitgevoerd voor de Taskforce Deeltijd Plus. 

Naast de auteurs hebben dr. Marieke van den 

Brink, prof. Dr. Hans Doorewaard, dr. Caroline 

Essers, dr. Claudia Gross, drs. Brigit Fokkinga, 

Hanneke Megens Msc en Joke Leenders Msc 

aan genoemd onderzoek meegewerkt. 

Literatuur 

Bleijenbergh, I., Bruijn, J. de, & Bussemaker, M. 

(2004). European social citizenship and gender: 

discussions on the part-time work Directive. 

European Journal of Industrial Relations. 10(3), 

303-322. 

Boeije, H. (2005). Analyseren in kwalitatief 

onderzoek; denken en doen. Boom: Meppel. 

Commissie Bakker (2008). Naar een toekomst 

die werkt. Hoofdlijnen Advies Commissie 

Arbeidsparticipatie. Advies Commissie 

Arbeidsparticipatie. http://www. 

naareentoekomstdiewerkt.nl/Advies- 

Commissie-Arbeidsparticipatie.pdf 

Demenint-de Jongh, M. (1989). Arbeidsduur, 

organisatie en emancipatie: over de kwaliteit 

van deeltijdarbeid. Culemborg: Lemma. 

Doorne-Huiskes, A., van (2010). Vrouwelijk talent 

werkt …. Assen: Van Gorcum. 

Eagly, A. & Steffen, V. (1986). Gender stereotypes, 

occupational roles, and beliefs about part-time 

employees. Psychology of Women Quarterly, 10, 

252-262. 

Judge, T.A., Cable, D.M., Boudreau, J.W. & Bretz, 

R.D.J. (1995). An empirical investigation of 

the predictors of executive career success. 

Personnel Psychology, 48(3), 485-524. 

Himmelweit, S. & Sigala, M. (2004). Choice and the 

relationship between identities and behaviour 

for mothers with pre-school children: some 

implications for policy from a UK study. Journal 

of Social Policy, 33(3), 455-478. 

Keuzenkamp, S., Hillebrink, C., Portegijs, W. & 

Pouwels, B. (2009). Deeltijd (g)een probleem. 

Mogelijkheden om de arbeidsduur van vrouwen 

met een kleine deeltijdbaan te vergroten. Den 

Haag: SCP. 

Lenning, A. van & Willemsen, T (2001). Minder 

vanzelfsprekend, maar nog steeds gewoon. 

Sekseverschillen in taakverdeling bij moderne 

gezinnen. Tijdschrift voor Genderstudies, 4(3), 

5-19. 

Merens, A. & Hermans, B. (2009). 

Emancipatiemonitor 2008. Den Haag: SCP/CBS. 

Mescher, S., Benschop, Y. & Doorewaard, H. (2010) 

Representations of work-life balance support. 

Human Realtions, 63(1), 21-39. 

Pas, B., Peters, P., Eisinga, R., Doorewaard, H., 

& Lagro-Janssen, A. (nog te verschijnen). 

Explaining career motivation among female 

doctors in the Netherlands: the effects of 

children, views on motherhood and work-home 

cultures. Work, Employment & Society. 

Portegijs, W., Cloїn, M., Keuzenkamp, S., Merens, 

A. & Steenvoorden, E. (2008). Verdeelde tijd. 

Waarom vrouwen in deeltijd werken, Den Haag: 

SCP. 

Portegijs, W. & Keuzenkamp, S. (red.) (2008). 

Nederland deeltijdland. Vrouwen en 

deeltijdwerk. Den Haag: SCP. 

Román, A. (2006). Deviating from the standard: 

effects on labour continuity and career patterns. 

Amsterdam: Dutch University Press. 

Sools, A., Engen, M. van & Baerveldt, C. (2007). 

Gendered career-making practices: On ‘doing 

ambition’ or how managers discursively 

position themselves in a multinational 

corporation. Journal of Occupational and 

Organizational Psychology, 80(3), 413-435. 

Taskforce Deeltijdplus (2008). Een plus één is 

drie. Werkplan Taskforce Deeltijdplus. http:// 

www.arbeidsmarktbrabant.nl/html/doc. 

aspx?id=%7B1CDAD032-2B01-4E60-B362- 

4B68E83D93A8%7D&t=application/pdf&f=%20 

Werkplan_Taskforce.pdf. 

Visser, S., Ommeren, M. van, Kerchaert, A., 

Coenen, L., Engelen, M., Benschop, Y., 

Bleijenbergh, I., Brink, M., van den, Peters, 

P., Fokkinga, B., Pas, B. & Leenders, J. (2009). 

Ambitie kent geen tijd: Onderzoek naar de 

relaties tussen ambities, deeltijdwerk en gender. 

Den Haag: Taskforce DeeltijdPlus.


Nog steeds divers? 

Hanno van Eldik 

Parttimewerk bekleedt een prominente 

plaats binnen het onderzoeksveld dat arbeids- 

en gendervraagstukken aan elkaar 

koppelt. Deze grote onderzoeksinteresse 

hangt wellicht in zekere mate samen met 

de beleidsrelevantie van het onderwerp. 

Deeltijdarbeid speelt immers mogelijk een 

belangrijke rol in het verenigen van een 

aantal moeilijk verzoenbare beleidsdoeleinden, 

zoals het verhogen van de arbeidsparticipatie, 

een grotere flexibiliteit op de 

arbeidsmarkt en een betere combinatie van 

arbeid en gezin. Het is op dit kruispunt van 

objectieven dat zich in de literatuur een 

gangbare verklaring voor de verschijning 

van en toename in parttimewerk heeft 

gevormd. Recente trends in verschillende 

Europese landen lijken echter niet in overeenstemming 

met de verklaringen opgebouwd 

in de literatuur rond parttimewerk 

(Rasmussen, Lind & Visser, 2004). Deze 

trends laten ontwikkelingen in tegengestelde 

richtingen zien, die vooralsnog met 

name aan landspecifieke factoren worden 

toegeschreven. 

Dit vraagt om nieuw vergelijkend onderzoek 

naar trends in parttimewerk binnen 

Europa, met het oog op het in kaart brengen 

van diversiteit en convergentie en de 

onderliggende oorzaken hiervan. Vergelijkend 

onderzoek, dat verschuivingen in de 

tijd in rekening brengt, kan immers een 

oplossing bieden voor een tekortkoming 

die min of meer inherent lijkt te zijn aan 

de typologische benaderingen waarop internationaal 

vergelijkende studies veelal 

worden gebaseerd. Landen worden hierin 

geclusterd, verwijzend naar algemene gelijkenissen 

en verschillen in institutionele 

en culturele patronen (bijvoorbeeld Esping-Andersen, 

1990). Alhoewel dergelijke 

typologieën historisch verankerd zijn, gebaseerd 

op specifieke verhoudingen tussen 

overheden, markten en gezinnen, hebben 

zij de neiging gefixeerd te raken in de tijd. 

Wanneer van typologische verklaringen 

wordt uitgegaan, wordt, met andere woorden 

impliciet een belangrijke mate van continuïteit 

in deze verhoudingen verondersteld. 

Dit leidt tot een enigszins statische 

benadering, waarin historische veranderingen 

binnen en tussen clusters moeilijker 

te vatten zijn dan aanhoudende diversiteit. 

Om deze beperking te overstijgen, zal er 

dus aandacht moeten zijn voor zowel diversiteit 

tussen institutionele en culturele 

ideaaltypes als eventuele gemeenschappelijke 

ontwikkelingen binnen deze types. 

Dit geeft aanleiding tot de volgende onderzoeksvragen: 

1 Hoe ziet het totaalbeeld van parttimewerktrends 

in vergelijkbare Europese 

landen er uit? Is er sprake van toenemende 

convergentie, aanhoudende diversiteit 

of zelfs groeiende divergentie? 

Zijn er verschuivingen in de gender- en 

leeftijdscompositie van parttimewerk? 

2 Kan er, naast landspecifieke verklaringen, 

een gemeenschappelijk dynamiek 

worden geobserveerd die mede aan de 

33 

Parttimewerk en gender in Europa: nog steeds divers?

34 


basis ligt van deze trends? Wat betekent 

dit voor de interpretatie van die trends 

in het licht van bestaande typologieën? 

Balanceren tussen bedrijf, baan en 

gezin 

Europese arbeidsmarkten lijken voor een 

drieledige uitdaging te staan. Ten eerste 

wordt er door beleidsmakers een grote 

noodzaak gevoeld om de arbeidsparticipatie 

verder te verhogen, met name van bepaalde 

maatschappelijke groepen, waaronder 

vrouwen (CEC, 2003). Dit streven sluit 

aan op een groeiende bezorgdheid om de 

demografische verschuivingen, die een 

stijgende levensverwachting en een dalend 

kindertal met zich meebrengen (Vos, 

2009). Tegelijkertijd, echter, bestaat er toenemende 

aandacht voor de problematiek 

van het combineren van betaalde arbeid 

met gezinsverantwoordelijkheden, zoals 

de zorg voor kinderen, die deze eerste 

doelstelling mogelijk in de weg kan staan 

(CEC, 2005). Ten slotte speelt ook de roep 

om meer flexibiliteit op de arbeidsmarkt – 

voornamelijk vanuit werkgevershoek – een 

sleutelrol in het arbeidsmarktbeleid binnen 

Europa, met bijhorende uitdaging van 

het balanceren van deze flexibilisering met 

voldoende zekerheden voor werknemers 

(CEC, 2006; Wilthagen & Tros, 2004). 

Kortom, het synchroniseren van enerzijds 

de behoeften van werkgever en werknemer 

en anderzijds deze van werknemer en gezin 

lijkt zich op te dringen (Muffels et al., 

2008). 

Parttimewerk speelt een belangrijke rol 

in het samenbrengen van deze uiteenlopende 

en deels tegengestelde doelstellingen. 

Ten eerste kunnen deeltijdbanen mogelijk 

bijdragen tot een oplossing voor de spanning 

tussen verhoogde arbeidsparticipatie 

en een groeiende druk op het gezinsleven. 

Verschillende empirische studies tonen 

aan dat parttimewerk een positieve invloed 

kan hebben op de balans tussen werk en 

gezin en tot een verhoogd welzijn bij werknemers 

kan leiden. Binnen deze literatuur 

werd onder meer gevonden dat parttimers 

tevredener zijn met hun werkuren dan fulltimers, 

dat zij een verminderde negatieve 

spill-over tussen werk en gezin ervaren, 

evenals een beter evenwicht tussen baan en 

privé en een hoger algemeen welbevinden 

(Booth & Van Ours, 2009; Hill, Märtinson 

& Ferris, 2004; Van Rijswijk, et al., 2004). 

Bovendien kan parttime werk ook een uitkomst 

bieden voor het verzoenen van uiteenlopende 

behoeften van werknemers en 

werkgevers. Een belangrijke aanbodzijdeverklaring 

voor het bestaan van deeltijdbanen 

is namelijk dat ze voor werkgevers een 

grotere mate van flexibiliteit creëren, met 

name in een dienstengerichte economie 

(Euwals & Hogerbrugge, 2006; Allaart & 

Bellmann, 2007). 

Deze driehoek van werkgevers-, werknemers- 

en gezinsbehoeften staat centraal 

in wat Lind & Rasmussen (2008) het ‘klassieke 

verhaal’ van parttimewerk noemen. 

Alhoewel verschillende studies tevens de 

negatieve aspecten van deeltijdbanen benadrukken, 

zoals slechtere arbeidsvoorwaarden 

en grotere onzekerheid (McGovern, 

Smeaton & Hill, 2004; Leschke, 2007), is 

de literatuur doordrongen van de aantrekkelijke 

win-winsituaties die parttimewerk 

kan creëren, waarbij zowel werknemers, 

werkgevers als de economie in haar geheel 

zijn gebaat (Lind & Rasmussen, 2008). Een 

empirisch voorbeeld van de manier waarop 

parttimewerk deze verschillende noden 

kan overbruggen, is de spectaculaire 

werkgelegenheidsgroei – voornamelijk van 

vrouwen – vanaf de jaren tachtig in Nederland, 

die grotendeels door parttimebanen 

werd gestuwd. Visser (2002) verklaart deze

ontwikkeling als een complex samenspel 

van arbeidsmarkttrends, verschuivende 

genderrolopvattingen, nieuwe beleidsinitiatieven 

en reacties hierop vanuit de sociale 

partnerorganisaties. Een sterke groei in 

parttimewerk komt uit dit samenspel van 

factoren als een relatief onbedoeld resultaat, 

maar blijkt een effectieve manier om 

arbeidsparticipatie van vrouwen, veranderende 

maar nog steeds traditionele gezinsverhoudingen 

en interne flexibiliteit voor 

bedrijven te integreren. Deze ‘parttimeeconomie’ 

is echter ook bekritiseerd, omdat 

ze geen oplossing biedt voor de bestaande 

socio-economische ongelijkheid 

tussen vrouwen en mannen (zie Plantenga, 

2002). 

Er is bovendien geen eenduidig beeld 

van de empirische realiteit van een dergelijk 

perspectief op parttimewerk binnen 

Europa. Voorlopig laat internationaal 

vergelijkend onderzoek een eerder divers 

beeld van de inbedding van deeltijdwerk 

in verschillende landen zien (Rasmussen, 

Lind & Visser, 2004). Naast het bovengenoemde 

Nederlandse voorbeeld, laten recente 

data uit Denemarken sterk uiteenlopende 

en zelfs contrasterende trends 

zien. Parttimewerk daalt er, met name bij 

vrouwen, gestaag sinds de jaren tachtig. 

Bovendien treedt er een verschuiving op 

in de gender- en leeftijdscompositie van 

deeltijdbanen: de oververtegenwoordiging 

van vrouwen neemt sterk af en het zwaartepunt 

komt in toenemende mate bij jongeren 

te liggen. Deze ontwikkelingen stellen 

het ‘klassieke verhaal’ van parttimewerk, 

waarvan zij danig afwijken, in vraag en 

daarmee tevens de actuele waarde van de 

in de literatuur opgebouwde verklaringen 

(Lind & Rasmussen, 2008). 

Van typologieën naar trends 

Het beschreven succes van de toename in 

deeltijdbanen in Nederland impliceert dat 

dit ‘parttimemodel’ navolging zou kunnen 

krijgen in andere Europese landen, 

waar parttimewerk de arbeidsparticipatie 

mogelijk kan stimuleren (Visser, 2002). 

Bovendien zou dit tegemoetkomen aan de 

veronderstelde wens van een grote groep 

vrouwen om arbeid en zorg te combineren 

(zie Hakim, 2002). Daartegenover staat 

de hypothese dat het veeleer de in Denemarken 

geobserveerde trends zijn die een 

indicatie geven van de ontwikkelingen in 

parttimewerk binnen Europa (Lind & Rasmussen, 

2008). Vanuit een economisch 

perspectief kan inderdaad worden verwacht 

dat vrouwen hun arbeidsintensiteit 

zullen verhogen naarmate zij hoger opgeleid 

worden en dus meer inkomenspotentieel 

vergaren (zie Becker, 1981). Een derde 

mogelijkheid is dat er zich, in tegenstelling 

tot de twee hierboven geopperde trends, 

juist een aanhoudende internationale diversiteit 

tentoonspreidt, of zelfs verdere divergentie 

tussen landen. 

De nadruk op dergelijke cross-nationale 

diversiteit, en het belang van de nationale 

context hierin, heeft aanleiding gegeven 

tot een veelvoud aan typologieën waarmee 

verschillende arbeidspatronen kunnen 

worden bestudeerd (zie O’Reilly, 2006). 

Ongetwijfeld de meest invloedrijke hiervan 

is Esping-Andersens (1990; 1999) studie 

naar verschillende welvaartsstaatregimes 

binnen Europa. Hij onderscheidt achtereenvolgens 

een liberaal, een conservatief 

en een sociaaldemocratisch regimetype. 

Het eerste (bijvoorbeeld Verenigd Koninkrijk) 

wordt gekenmerkt door het primaat 

van het marktmechanisme in de allocatie 

van welvaart en de opname van zorgtaken. 

In het tweede type (continentaal Europa) 

35 


36 


speelt de arbeidspositie, waaraan sociale 

regelingen veelal zijn gekoppeld, een grote 

rol en wordt zorg primair als een gezinsverantwoordelijkheid 

beschouwd. Het derde 

(Scandinavië) wordt gekenmerkt door 

een sterke overheidsinterventie in het beschermen 

van individuen tegen marktfluctuaties 

en het ‘ontlasten’ van gezinnen met 

betrekking tot zorgtaken. 

Empirisch onderzoek heeft verschillende 

arbeidspatronen aan dergelijke typologische 

opdelingen gerelateerd. Anxo et al. 

(2007), bijvoorbeeld, vinden door een gedetailleerde 

analyse van werktijden gedurende 

de loopbaan een gelijkaardige clustering. 

Hierbij wordt in Scandinavische 

landen een universal breadwinner model 

geobserveerd, waarin zowel mannen als 

vrouwen overwegend fulltimewerken. Dit 

sluit aan bij het sociaaldemocratische regimetype, 

waarin zorgtaken in belangrijke 

mate worden overgenomen door publieke 

voorzieningen, hetgeen gezinnen toelaat 

voltijds te participeren op de arbeidsmarkt. 

Vanuit andere typologieën kan dit 

echter ook tot – onder andere – een egalitarian 

employment (Haas, 2005), een dual-earner-state-carer 

(Crompton, 1999) of 

een weak breadwinner (Lewis, 1992) model 

worden gerekend. Analoog hieraan worden 

binnen het liberale en conservatieve cluster 

verschillende ‘parttime’-modellen geobserveerd, 

waarin vrouwen overwegend 

in deeltijdbanen participeren, en in Zuid- 

Europese landen een exit-or-full-time model, 

met een gedwongen keuze tussen volledige 

en geen arbeidsdeelname (Anxo et 

al., 2007). Ook deze kunnen op vergelijkbare 

wijze aan de verschillende typologieën 

worden gekoppeld. 

Niettegenstaande het inzicht dat typologische 

benaderingen verschaffen in 

de cross-nationale diversiteit van werk en 

gezin, hebben ze de beperking dat er impliciet 

een nogal statisch beeld van (verschillen 

in) arbeidspatronen mee wordt 

opgeroepen. Een troef van typologieën, 

zoals deze van Esping-Andersen, is dat ze 

gebaseerd zijn op historische ontwikkelingen 

en machtsverhoudingen en daarmee 

een historisch ingebedde, in plaats van een 

universalistische verklaring beogen. Echter, 

sociale en economische veranderingen 

vanaf het vierde kwart van de twintigste 

eeuw maken deze typologieën relatief statisch 

in de tijd en wellicht minder geschikt 

om hedendaagse ontwikkelingen te begrijpen 

(Crouch, 2008). Het is waarschijnlijk 

dat huidige sociale problemen en conflicten 

zich uittekenen binnen deze uit het verleden 

‘geërfde’ institutionele context, maar 

dat betekent niet dat de context zelf onveranderd 

blijft (Streeck, 2007). Twee opgemerkte 

tendensen lijken in dit opzicht van 

specifiek belang: de veranderende maatschappelijke 

rol van vrouwen en de toenemende 

plaats van markten en marktwerking 

binnen welvaartsstaten. 

Esping-Andersen (2009) heeft zelf recentelijk 

ingespeeld op het bovengenoemde 

gebrek aan dynamiek in vergelijkende 

benaderingen, door te wijzen op de veranderende 

rollen van vrouwen in westerse samenlevingen 

als sleutelontwikkeling voor 

welvaartsstaten. De toenemende arbeidsparticipatie 

van vrouwen doorheen Europa 

noopt welvaartsstaten tot aanpassing, 

maar deze vertoont duidelijke ongelijkheden 

tussen landen. De overgang van een 

‘traditioneel’ evenwicht, met een strikte 

genderspecialisatie binnen het gezin (zie 

Becker, 1981), naar een ‘modern’ evenwicht, 

met gendergelijkheid binnen het huishouden, 

is een geleidelijk proces dat verloopt 

via instabiele situaties. Een tweede ontwikkeling 

die een belangrijke impact op 

de werking van welvaartsstaten heeft, is de 

graduele groei van markten en toenemen-

de flexibiliteit. Streeck (2008) en Crouch 

(2008) – onder anderen – argumenteren 

dat bescherming tegen marktfluctuaties 

en onzekerheid heeft plaatsgemaakt voor 

‘activering’ en het wapenen van individuen 

om met deze toegenomen onzekerheden 

om te gaan. Dit uit zich onder meer in een 

streven naar verhoogde arbeidsparticipatie 

van alle maatschappelijke groepen (zie ook 

High Level Group, 2004). Deze vermeende 

tendens van een gestaag groeiende arbeidsparticipatie 

– die zowel veranderende genderrollen 

als een shift naar activeringsbeleid 

reflecteert – kan dus worden verwacht 

een belangrijke impact op de werking van 

welvaartsstaten te hebben, met mogelijke 

implicaties voor de cross-nationale diversiteit 

binnen Europa. 

Samenvattend: de vergelijkende analyse 

van parttimewerktrends moet rekening 

houden met tenminste drie mogelijkheden: 

1 een algemeen convergerende trend in 

één bepaalde richting; 

2 aanhoudende diversiteit tussen gekende 

ideaaltypes of landenclusters; en 

3 veranderingen binnen deze welvaartsregimes, 

onder invloed van tendensen zoals 

verschuivende genderrollen en groeiende 

arbeidsmarkten. 

Databronnen 

Voor de analyses van trends in parttimewerk 

in Europese landen wordt hier gebruik 

gemaakt van recente statistieken uit 

de OESO-arbeidsmarktdatabank. Deze 

bevat internationaal vergelijkbare data op 

macroniveau, beschikbaar over de tijdspanne 

1987-2008, met betrekking tot de 

prevalentie en de gender- en leeftijdssamenstelling 

van parttimewerk. Percentages 

parttimewerk vertegenwoordigen het 

aandeel parttimewerk binnen de totale 

werkgelegenheid voor een bepaald jaar. 

De gender- en leeftijdscompositie worden 

geïllustreerd door, respectievelijk, het percentage 

van het totale parttimesegment 

dat ‘vrouwelijk’ is en het percentage van 

elke leeftijdscategorie (15-24, 25-54 en 55- 

64) dat parttime werkt. 1 

Parttimewerk wordt gedefinieerd volgens 

de standaarddefinitie van de OESO: 

het breekpunt ligt op dertig contracturen 

in de hoofdbaan van het individu. Dit is een 

nogal ruwe maat, maar valt voor vergelijkende 

studie te verkiezen boven de uiteenlopende 

nationale definities. De data zijn 

evenwel niet compleet voor alle Europese 

landen. Om voldoende diversiteit te garanderen, 

verwijzend naar verschillende welvaartsstaatclusters, 

werden de volgende 

landen geselecteerd: België; Denemarken, 

Frankrijk, Duitsland, Griekenland, Ierland, 

Italië, Nederland, Noorwegen, Spanje, 

Zweden en het Verenigd Koninkrijk. 

Data met betrekking tot de arbeidsparticipatie 

van vrouwen, mannen en verschillende 

leeftijdsgroepen zijn tevens beschikbaar 

via de OESO-arbeidsmarktdatabank. 

Trends in arbeidsparticipatie zijn te raadplegen 

over de periode 1961-2008, waarbij 

voor de meeste landen de data slechts vanaf 

1970 beschikbaar zijn. De arbeidsparticipatiegraad 

weerspiegelt de ratio van de op 

de arbeidsmarkt actieve bevolking tot de 

totale bevolking op beroepsleeftijd (15-64 

jaar). 

Parttimewerktrends: convergentie en 

divergentie 

Onderstaande figuren en tabel laten de recente 

trends in parttimewerk binnen Europa 

zien. Figuur 1 toont het percentage van 

de totale werkgelegenheid die deeltijds van 

aard is, dat wil zeggen minder dan dertig 

werkuren per week, tussen 1987 en 2008. 

In figuur 2 wordt het percentage van de 

37 


38 


totale parttimewerkgelegenheid die door 

vrouwen wordt ingevuld afgebeeld. Tabel 

1, ten slotte, laat het aantal procentpunten 

toe- of afname in parttimewerk tussen 

1989 en 2008 zien voor drie verschillende 

leeftijdscategorieën. Om de figuren 

overzichtelijk te houden, worden de trends 

niet voor alle landen afzonderlijk afgebeeld 

maar per geografisch afgebakende landengroep. 

De verschillen binnen deze clusters 

worden echter wel in de tekst besproken. 

De data kennen enkele beperkingen: de 

data voor Noorwegen zijn slechts vanaf 

1989 beschikbaar; bovendien ontbreken er 

data voor Noorwegen en Zweden voor de 

parttimewerktrend van verschillende leeftijdscategorieën. 

Met betrekking tot het aandeel parttime 

werk in de totale werkgelegenheid, 

kunnen aanzienlijke stijgingen in de 

West-Europese en Angelsaksische clusters 

worden geobserveerd. Ook in de Zuid- 

Europese landengroep is het percentage 

deeltijdwerk over de periode toegenomen. 

In de eerste twee clusters steeg het percentage 

parttimewerk van rond de 15 procent 

in 1987 tot boven de 20 procent in 2008. De 

derde groep kende een stijging van bijna 7 

procent in 1987 tot meer dan 11 procent in 

2008. De Noord-Europese cluster, daarentegen, 

wordt gekenmerkt door een stabiele 

trend, schommelend rond de 15 procent. 

Deze stabiele trend maskeert echter een daling 

in parttimewerk in Denemarken, van 

19,8 procent in 1987 naar 17, 9 procent in 

2008, die door de stabiele trends in Noorwegen 

en Zweden wordt gemaskeerd. Binnen 

de Angelsaksische cluster is de sterke 

stijging voornamelijk toe te schrijven aan 

de toename in Ierland, die met 13 procentpunten 

duidelijk sterker is dan de ruim 4 

procentpunt toename in het Verenigd Koninkrijk. 

In de Zuid-Europese landengroep 

contrasteert de stabiele Griekse trend met 

de sterke stijgingen in Spanje en vooral Italië 

(respectievelijk 6 en 8 procentpunten). 

In de West-Europese cluster wijkt enkel 

Frankrijk (relatief stabiel) af van de sterk 

stijgende trend die in België, Duitsland en 

vooral Nederland valt op te merken. 

De gendercompositie van parttimewerk 

is relatief stabiel gebleven tussen 1987 en 

2008 in zowel de West-Europese als de Angelsaksische 

cluster. In de eerste schommelt 

het aandeel vrouwen in parttimewerk 

rond de 80 procent en in de tweede tussen 

de 75 en de 80 procent. In de Noord-Europese 

landengroep is er een scherpe daling 

te zien. Terwijl hier in 1989 nog 8 van de 10 

parttimers vrouwen waren, werden in 2008 

nog maar 66 procent van de deeltijdbanen 

door vrouwen ingevuld. De tegenovergestelde 

beweging kan in de Zuid-Europese 

cluster worden geobserveerd: het aandeel 

vrouwen in parttimewerk is er gestegen 

van 68 procent in 1987 naar 74,5 procent in 

2008. Binnen de Noord-Europese cluster 

worden de sterkste dalingen in deze gender 

gap gevonden in Denemarken en Zweden. 

De Zuid-Europese landen kennen elk een 

vergelijkbare stijging over de periode. De 

stabiele trend in de Angelsaksische cluster, 

echter, verbergt een gelijktijdige daling 

in het Verenigd Koninkrijk en een stijging 

in Ierland, beide met ongeveer 10 procentpunten. 

Binnen de West-Europese groep 

wijkt Duitsland enigszins af, met een dalende 

trend van 90 procent in 1987 naar 80 

procent in 2008. 

In alle clusters en landen is er een sterke 

stijging in parttimewerk onder jongeren. 

Zowel in landen waar het percentage in 

1989 al hoog lag, zoals Nederland en Denemarken, 

als in landen met nauwelijks parttime 

werkende jongeren, zoals Duitsland, 

Italië en Spanje, is het aandeel deeltijdbanen 

onder 15-24-jarigen drastisch toegenomen. 

Voor de middengroep, 25-54 jaar,

Figuur 1: Parttimewerktrends, 1987-2008 – aandeel in totale werkgelegenheid 

Parttime aandeel in totale werkgelegenheid 

(%) 

Parttime aandeel in totale werkgelegenheid 

(%) 

25 

20 

15 

25 

10 

20 

5 

15 

0 

10 

1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 

Bron: 5eigen bewerking op basis van OECD (2010) 

85 

Aandeel vrouwen in totaal Aandeel parttime vrouwen werk in (%) totaal parttime werk (%) 

0 

80 

1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 

Figuur 75 2: Parttimewerktrends, 1987-2008 – aandeel vrouwen in parttimewerk 

85 

70 

80 

65 

75 

60 

70 

55 

65 

50 

1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 

60 

55 

50 

1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 

Bron: eigen bewerking op basis van OECD (2010) 

Noord-Europees 

Zuid-Europees 

West-Europees 

Angelsaksisch 


Zuid-Europees 

West-Europees 

Angelsaksisch 


Zuid-Europees 

West-Europees 


Angelsaksisch 

Zuid-Europees 

West-Europees 

Angelsaksisch 

39 

Parttimewerk en gender in Europa: nog steeds divers? 

Tabel 1: Verandering in aandeel (%) parttimewerk tussen 1989 en 2008 per leeftijdsgroep 

15-24 jr. 25-54 jr. 55-64 jr. 

Noord-Europees* + 19,8 - 4,7 - 7,7 

West-Europees + 13,4 + 4,3 + 10 

Zuid-Europees + 10,7 + 4,6 + 5,2 

Angelsaksisch + 17,3 + 4,1 + 11 

Bron: eigen berekening op basis van OECD (2010) 

* Voor 15-24 en 25-54 gegevens Denemarken en Zweden; voor 55-64 enkel gegevens Denemarken

40 


lag het aandeel deeltijdwerk in de meeste 

landen, behalve Nederland en het Verenigd 

Koninkrijk, in 1989 laag. Deze percentages 

zijn echter richting 2008 geleidelijk gestegen. 

Uitzondering hierop zijn Denemarken, 

Noorwegen en het Verenigd Koninkrijk, 

waar het aandeel parttimewerk voor deze 

leeftijdsgroep is gedaald. De oudste categorie, 

55-64 jaar, laat een bijna algemeen stijgende 

trend zien. Zowel in landen met veel 

als in landen met weinig parttime banen 

werken oudere werknemers in toenemende 

mate deeltijds. Denemarken vormt de uitzondering 

op deze regel en kent een substantieel 

dalende trend. 

De relatie tussen parttimewerk en 

arbeidsparticipatie 

Data met betrekking tot trends in arbeidsparticipatie 

tonen een grote verscheidenheid 

tussen verschillende leeftijdsgroepen. 

In de jongere (15-24) en oudere (55-64) 

categorieën is er geen eenduidige trend 

richting hogere arbeidsparticipatie, maar 

eerder aanhoudende cross-nationale diversiteit. 

In Denemarken en het Verenigd 

Koninkrijk schommelt de participatieratio 

van 15-24-jarigen rond de 70 procent, terwijl 

dit in landen als België, Italië en Griekenland 

slechts 40 procent of minder is. 

Enkel Nederland heeft een sterke stijging 

gekend over de periode 1970-2008. Deze 

diversiteit is nog sterker aanwezig in de categorie 

55-64 jaar. Scandinavische landen 

halen een ratio van gemiddeld 60 tot 70 

procent, terwijl vooral in België en Italië dit 

cijfer erg laag ligt (rond de 30 procent). De 

meeste landen kennen een licht U-vormige 

trend, waarbij de participatieratio daalt tot 

aan de jaren negentig en daarna weer geleidelijk 

begint te stijgen. Vanaf het eind van 

de jaren negentig worden bijna alle landen 

gekenmerkt door een aanzienlijke stijging 

in de participatiegraad van 55-64-jarigen. 

In de categorie 25-54 jaar is er wel een 

zeer eenduidige stijging van de arbeidsparticipatie 

over alle landen waar te nemen 

(zie figuur 3). Tussen 1970 en 2008 hebben 

de meeste landen 10 procentpunten 

of meer aan arbeidsparticipatie gewonnen. 

Diversiteit tussen de landen blijft bestaan, 

maar is over de periode wel een stuk kleiner 

geworden, doordat de landen met lage 

participatiegraden gemiddeld een snellere 

stijging hebben gekend. Wanneer de data 

worden uitgesplitst naar geslacht, blijkt 

dat deze toename vooral aan de sterke stijging 

van de vrouwelijke arbeidsparticipatie 

moet worden toegeschreven. Terwijl mannen 

tussen 25 en 54 over de hele periode 

een participatiegraad van 90 procent of 

meer hebben, is deze van vrouwen spectaculair 

gestegen. Het merendeel van de 

landen kent een stijging van boven de 20 

procentpunten. Enkel de Scandinavische 

landen, waar de participatie al langer relatief 

hoog lag, hebben een minder sterke 

toename gekend. De verschillen in participatiegraad 

tussen landen zijn bovendien 

sterk verkleind: liep het in het begin van de 

jaren zeventig nog uiteen van ongeveer 25 

tot 75 procent, tegen 2008 is dit teruggedrongen 

tot 65-88 procent. 

In tabel 2 zijn bivariate correlaties (Pearson 

correlation) berekend tussen de toe- of 

afname in arbeidsparticipatie en de toe- of 

afname in parttimewerk tussen 1989 en 

2008. Voor parttimewerk zijn twee indicatoren 

afgebeeld: de verandering in het aandeel 

parttimewerk van de totale werkgelegenheid 

en de verandering in het aandeel 

vrouwen in parttimewerk. De correlaties 

werden per leeftijdscategorie berekend en 

tevens apart voor vrouwen. De cijfers tonen 

dat de veranderingen in arbeidsparticipatie 

in de leeftijdsgroep 25-54 sterk en

significant correleren met de veranderingen 

in het percentage parttimewerk in deze 

categorie. In landen met een stijging van de 

arbeidsparticipatie van 25-54-jarigen steeg 

dus ook het aandeel parttimewerk binnen 

deze groep. Voor de jongere en oudere 

leeftijdscategorie is dit in mindere mate 

het geval: er is wel een duidelijk positieve 

correlatie tussen arbeidsparticipatiegroei 

en groei in parttimewerk, maar statistisch 

moeilijker veralgemeenbaar. De verandering 

in de arbeidsparticipatie van vrouwen 

hangt tevens sterk en significant samen 

met het aandeel parttimewerk bij vrouwen. 

Een groeiende arbeidsparticipatie 

gaat gepaard met een groeiend percentage 

parttimers. Zowel in de leeftijdscategorie 

25-54 als in de categorie vrouwen corre- 

Figuur 3: Arbeidsparticipatietrends, 1970-2008 – leeftijdscategorie 25-54 jaar 

41 

95 

Arbeidsparticipatiegraad 25-54 jr. 

90 

85 

80 

75 

70 

65 

60 

55 

50 

België Denemarken Frankrijk 

Duitsland Griekenland Ierland 

Italië Nederland Noorwegen 

Spanje Zweden Verenigd Koninkrijk 

Bron: eigen bewerking op basis van OECD (2010) 

Parttimewerk en gender in Europa: nog steeds divers? 

Tabel 2: Correlaties tussen verandering in arbeidsparticipatie en verandering in parttimewerk (aandeel en 

gendercompositie) tussen 1987 en 2008 per categorie 

Categorie 

15-24 jr. 

25-54 jr. 

55-64 jr. 

Vrouwen 

Aandeel parttime 

0,66* 

0,78** 

0,54 

0,81** 

Gendercompositie 

0,15 

0,80** 

0,11 

0,77** 

Bron: eigen berekening op basis van OECD (2010) 

* significant op niveau 0,05 (two-tailed); ** significant op niveau 0,01 (two-tailed)

42 


leert de verandering in arbeidsparticipatie 

bovendien met de verandering in de gendercompositie 

van parttimewerk. Landen 

met een stijgende arbeidsparticipatie van 

25-54-jarigen en vrouwen ondervinden dus 

een stijgend aandeel van vrouwen in het 

totale parttimewerk: parttimewerk werd er 

‘vrouwelijker’. Aangezien de toename in arbeidsparticipatie 

in de categorie 25-54 jaar 

bijna volledig aan een toename bij vrouwen 

is toe te schrijven, overlappen deze categorieën 

de facto in grote mate met elkaar. 

De relatie tussen de verandering in arbeidsparticipatie 

van vrouwen en de verandering 

in het aandeel parttimewerk 

– de sterkste correlatie, linksonder in de 

tabel – is ter illustratie afgebeeld in figuur 

4. Landen met een sterk gestegen arbeidsparticipatie 

van vrouwen, zoals Nederland, 

Spanje, Ierland en Duitsland, hebben 

tevens een grote toename in het aandeel 

parttimewerk bij vrouwen gekend. Waar 

de vrouwelijke arbeidsparticipatie slechts 

beperkt is toegenomen (de Scandinavische 

landen en het Verenigd Koninkrijk), 

is het aandeel van parttimewerk in de totale 

werkgelegenheid van vrouwen juist 

gedaald. In deze laatste groep landen lag, 

in tegenstelling tot de eerste groep landen, 

de arbeidsparticipatie van vrouwen in 1987 

al op een hoog niveau. In plaats van een 

verdere stijging van de participatie, hebben 

zij een geleidelijke verschuiving van 

parttime- naar fulltimewerk doorgemaakt. 

Deze drie indicatoren hangen dus nauw 

samen: afhankelijk van het niveau van arbeidsparticipatie 

van vrouwen hebben landen 

een sterke of matige stijging van deze 

participatiegraad ondervonden; deze mate 

van toename in de arbeidsparticipatie correleert 

vervolgens sterk met de toe- of afname 

in het aandeel parttimewerk. 

Figuur 4: Lineair verband tussen verandering arbeidsparticipatie vrouwen en aandeel parttimewerk vrouwen 

tussen 1987 en 2008 – 12 Europese landen 

Bron: eigen bewerking op basis van OECD (2010)

Parttimewerk: een nieuwe diversiteit? 

Op basis van de literatuur konden verschillende 

en eventueel tegengestelde trends 

in parttimewerk worden verwacht. Het 

Nederlandse voorbeeld gaf aan dat parttimewerk 

een belangrijk toekomstig arrangement 

zou kunnen zijn voor het verder 

verhogen van de arbeidsparticipatie 

van vrouwen. Deense trends, daarentegen, 

suggereerden dat vrouwen in toenemende 

mate fulltime zouden gaan werken en dat 

parttimewerk eerder een jongerenfenomeen 

zou worden. Het eventuele samengaan 

van deze tegengestelde trends zou 

dan weer wijzen op aanhoudende crossnationale 

diversiteit in arbeidspatronen, 

die een continuering van institutionele en 

culturele verschillen tussen welvaarts- en 

genderregimes reflecteert. Dit neemt echter 

niet weg dat er zich binnen deze regimes 

fundamentele verschuivingen hebben 

voorgedaan, zoals veranderende genderrollen 

en groeiende arbeidsparticipatie, die 

deze verschillen in een ander licht plaatsen. 

De data illustreren, ten eerste, dat er 

een verschil moet worden gemaakt tussen 

de verspreiding van parttimewerk in haar 

totaliteit enerzijds en de opbouw van het 

parttimesegment naar gender en leeftijd 

anderzijds. Parttimewerk groeit doorheen 

Europa, met uitzondering van de Scandinavische 

landen, waar het aandeel parttimers 

stabiel is. Het merendeel van de Europese 

landen wordt gekenmerkt door een 

substantiële stijging van het aandeel parttimewerk 

over de afgelopen drie decennia. 

In de meest recente periode lijkt het percentage 

parttimewerk vooral in Zuid-Europa 

verder te klimmen. Echter, ook binnen 

het parttimesegment treden er opmerkelijke 

verschuivingen op met betrekking tot 

gender- en leeftijdscompositie, met bovendien 

markante verschillen hierin tussen 

landen. Algemeen kan een duidelijke tendens 

van ‘verjonging’ worden opgemerkt: 

in alle delen van Europa stijgt het percentage 

15-24-jarigen dat parttime werkt sterk. 

Anderzijds neemt echter ook het percentage 

oudere werknemers, tussen 55 en 64, 

dat parttime werkt aanzienlijk toe, behalve 

in de Scandinavische landen. In de middencategorie, 

25-54 jaar, is een geleidelijke 

toename van deeltijdwerk te zien, terwijl 

de Scandinavische landen door een daling 

worden gekenmerkt. Opmerkelijk is bovendien 

het verschil in trend met betrekking 

tot gendercompositie tussen Noord- en 

Zuid-Europese landen. Terwijl het aandeel 

vrouwen binnen het totale parttimewerk 

scherp is gedaald in het Noord-Europese 

cluster (en het Verenigd Koninkrijk), is dit 

percentage even sterk aan het stijgen in 

Zuid-Europa (en Ierland). In de West-Europese 

landengroep blijft deze verhouding 

stabiel over de bestudeerde periode. 

Deze bevindingen suggereren een gedeeltelijke 

bevestiging van beide veronderstelde 

ontwikkelingen: zowel de ‘Nederlandse’ 

als de ‘Deense’ variant krijgen 

empirische bijval. De scherpe daling van 

het aandeel vrouwen in parttimewerk en 

de verschuiving naar oudere en vooral jongere 

werknemers die uit de Deense cijfers 

naar voren kwamen, blijken te worden gevolgd 

door vergelijkbare trends in Noorwegen, 

Zweden en – in mindere mate – het 

Verenigd Koninkrijk. Spanje, Italië en Ierland, 

daarentegen, lijken met een grote toename 

in parttimewerk en een toenemende 

‘vervrouwelijking’ ervan het Nederlandse 

voorbeeld te volgen. Ook in België, Duitsland 

en Nederland stijgt het parttimesegment 

verder, maar neemt het aandeel 

van vrouwen hierin niet meer toe. Dit samengaan 

van twee tegengestelde trends 

wijst op een belangrijke mate van crossnationale 

diversiteit binnen Europa: er is 

43 


44 


geen eenduidige trend naar meer of minder 

parttimewerk en een grotere of kleinere 

genderkloof, maar divergerende trends in 

beide richtingen. 

De bevindingen wijzen er echter tevens 

op dat deze diversiteit niet louter als een 

veruiterlijking van verschillende welvaartsstaattypes 

moet worden geïnterpreteerd, 

maar dat de algemene toename van de arbeidsparticipatie 

– en die van vrouwen in 

het bijzonder – als onderliggende oorzaak 

in rekening moet worden gebracht. Toename 

in arbeidsparticipatie correleert significant 

met zowel toename in parttimewerk 

als toename van het aandeel vrouwen hierin 

over de bestudeerde Europese landen. 

Uitgesplitst naar verschillende categorieën 

blijkt dit met name voor 25-54-jarigen en 

vrouwen te gelden. Het zijn de landen met 

een relatief lage arbeidsparticipatie van 

vrouwen tijdens de jaren tachtig en negentig, 

die zowel hun arbeidsparticipatie als 

hun aandeel parttime werk sterk hebben 

verhoogd. In deze landen kan dan ook een 

aanzienlijk gedeelte van de gecreëerde arbeidsparticipatie 

van vrouwen worden toegeschreven 

aan deeltijdbanen. Landen met 

een traditioneel hoge arbeidsparticipatie 

van vrouwen, zoals Denemarken en Zweden, 

hebben een aanzienlijk lagere stijging 

(of zelfs een daling) van de arbeidsparticipatie 

gekend. In deze landen treedt er echter 

een verschuiving op van parttimebanen 

naar fulltimebanen. Deeltijdwerk verdwijnt 

er niet, maar wordt in steeds mindere mate 

door vrouwen ingevuld en in toenemende 

mate door jongeren. Het niveau van de 

vrouwelijke arbeidsparticipatie is dus een 

sleutelgegeven voor de trends in parttimewerk: 

landen die hun participatiegraad nog 

aanzienlijk kunnen verhogen kennen een 

stijging van parttimewerk bij vrouwen, terwijl 

landen met een reeds hoge participatie 

dit parttimesegment geleidelijk afbouwen. 

De aard van parttimewerk lijkt dus niet 

principieel te veranderen, maar lijkt afhankelijk 

te zijn van de mogelijkheid en noodzaak 

voor de verhoging van vrouwelijke 

arbeidsdeelname. Deze condities verschillen 

sterk tussen landen, hetgeen de diverse 

trends begrijpelijk maakt. 

De stijging van parttimewerk bij jongeren 

en de divergerende trends bij oudere 

werknemers zijn moeilijker vanuit dit perspectief 

te verklaren. In deze categorieën 

is er geen eenduidige trend richting hogere 

arbeidsparticipatie, maar veeleer een 

sterke en aanhoudende cross-nationale diversiteit 

in participatiegraden. De toename 

in parttimewerk onder jongeren correleert 

wel significant met de toename in arbeidsparticipatie 

van deze groep, maar minder 

sterk dan bij vrouwen en 25-54-jarigen. De 

data suggereren eerder dat parttimewerk 

bij jongeren een toenemend fenomeen door 

heel Europa is, relatief onafhankelijk van de 

participatiegraad van deze groep. Wellicht 

schuilen hierachter twee gelijktijdige en tegengestelde 

ontwikkelingen: een afname 

van de fulltimearbeidsparticipatie ten gevolge 

van toenemende hoger onderwijsparticipatie 

en als gevolg een stijging van het 

aantal jongeren met een parttimebijbaan 

naast de studies. In de leeftijdscategorie 

55-64 stijgt het aandeel parttimewerk, 

met uitzondering van het Noord-Europese 

cluster (met name Denemarken), waar juist 

een daling wordt geobserveerd. Trends in 

arbeidsparticipatie vertonen sinds het eind 

van de jaren negentig een stijgende lijn in 

de meeste landen, maar deze hangen niet 

significant samen met trends in parttimewerk. 

De geobserveerde trends in parttimewerk 

lijken dus eerder samen te hangen 

met veranderende rollen van vrouwen en 

de cross-nationale verschillen hierin dan 

een algemene tendens richting hogere ar-

eidsparticipatie. In tegenstelling tot de 

jongere en oudere leeftijdscategorieën, is 

de arbeidsparticipatie van vrouwen tussen 

25 en 54 sterk geconvergeerd binnen Europa, 

doordat Zuid- en West-Europese landen 

een inhaalbeweging hebben gemaakt. 

De specifieke rol van parttimewerk hierin, 

als middel om een dergelijke stijging van 

de arbeidsparticipatie mogelijk te maken, 

leidt tot een nieuwe diversiteit: een hoog en 

stijgend percentage parttimewerk bij vrouwen 

in West- en Zuid-Europa en een laag 

en dalend percentage in Noord-Europa. In 

de Scandinavische landen blijven vrouwen 

tevens hun arbeidsintensiteit verhogen, 

maar aangezien de participatiegraad al tegen 

de 90 procent ligt, verschuift hier de 

focus richting het verhogen van het aantal 

werkuren. Dit veruiterlijkt zich in een stijgend 

aandeel fulltime werkende vrouwen 

en een afname van de ‘vrouwelijkheid’ van 

parttimewerk. 

Deze redenering staat echter niet volledig 

haaks op het argument dat toenemende 

marktdruk aan de basis van veranderende 

arbeidspatronen ligt. De stijgende arbeidsdeelname 

en -intensiteit van vrouwen kan 

immers zowel worden gezien als een emancipatorische 

ontwikkeling als een noodzakelijk 

gevolg van dalende reële lonen, die 

gezinnen ertoe aanzetten hun arbeidsaanbod 

te verhogen om hun consumptiepeil 

te kunnen behouden (Streeck, 2008). Aan 

de hand van kwantitatieve macrodata kan 

over deze achterliggende oorzaken en motieven 

in principe geen uitspraak worden 

gedaan. Wat betreft de rol van parttimewerk 

in de arbeidsparticipatietrends van 

oudere werknemers – tevens een groep 

waarop het arbeidsmarktbeleid zich uitdrukkelijk 

richt (zie CEC, 2003; High Level 

Group, 2004) – is het empirisch bewijs 

voorlopig gemengd. Alhoewel het afgelopen 

decennium door stijgende trends werd 

gekenmerkt, lijken deze niet systematisch 

samen te hangen met trends in parttimewerk. 

Dit is echter vooral te wijten aan afwijkende 

ontwikkelingen in de Scandinavische 

landen, waar stijgende participatie 

van 55-64-jarigen gepaard gaat met dalend 

parttimewerk. In de andere Europese landen 

gaan toename in arbeidsparticipatie 

en toename in parttimewerk wel degelijk 

samen. 

Naar een vernieuwde 

onderzoeksagenda 

De huidige typologieën waarmee landen 

worden geclassificeerd en geclusterd vertegenwoordigen 

de maatschappelijke verhoudingen 

op een bepaald historisch moment. 

De hieruit voortkomende institutionele 

verschillen blijven een impact hebben, 

maar zijn ook onderhevig aan (endogene) 

veranderingen. Zo suggereren de analyseresultaten 

in dit artikel, bijvoorbeeld, dat 

de tegengestelde arbeidspatronen van 

Scandinavische en Mediterrane landen 

niet enkel moeten worden begrepen vanuit 

hun respectievelijke welvaartsstaatinbedding, 

maar tevens als een resultaat van 

historische ontwikkelingen in genderrollen 

en arbeidsmarkten. Een dergelijke dynamische 

benadering van cross-nationale 

diversiteit biedt mogelijkheden voor vergelijkend 

onderzoek binnen Europa, zonder 

dat verklaringen terug hoeven te vallen op 

de statische beelden die door typologieën 

doorgaans worden opgeroepen. 

Het onderzoek naar parttimewerk zal 

deze trends en evoluties in het oog moeten 

houden en gedetailleerd in kaart moeten 

brengen. Een interessante vraag voor 

de komende jaren is of enkele West-Europese 

landen, wanneer zij vergelijkbare arbeidsparticipatiegraden 

als in Scandinavische 

landen hebben bereikt, de trends uit 

45 


46 


Noord-Europa zullen volgen. Bovendien 

valt af te wachten of Zuid-Europese landen 

hun huidige trends zullen voortzetten en 

richting een ‘parttime-economie’ naar Nederlands 

voorbeeld zullen evolueren. Een 

eerste stap in dit onderzoek kan worden 

gezet door de (voorkeuren voor) arbeidspatronen 

van verschillende socio-economische 

groepen binnen landen te analyseren, 

met bijzondere aandacht voor de veranderende 

voorkeuren en gedragingen van 

hoogopgeleide vrouwen. Hiervoor zijn echter 

kwaliteitsvolle longitudinale data op 

microniveau nodig, bij voorkeur internationaal 

vergelijkbaar. Bovendien is het nodig 

om verder te onderzoeken wat de impact 

van parttimewerk is op zowel de kwaliteit 

van het werk als op de genderverhoudingen 

binnen het gezin. Veranderingen hierin en 

verschillen tussen landen zijn belangrijke 

onderzoeksgegevens om de geobserveerde 

trends in parttimewerk te kunnen interpreteren 

in functie van (gender)ongelijkheidsvraagstukken. 

De auteur bedankt Vickie Dekocker en drie 

anonieme reviewers voor hun opmerkingen 

bij een eerdere versie van dit artikel. 

Noot 

1 Voor leeftijdscategorieën wordt geen aandeel 

parttimewerk berekend, aangezien dit behalve 

door verschuivingen op de arbeidsmarkt 

ook door demografische ontwikkelingen 

(bijvoorbeeld relatieve toename van categorie 

‘oudere’ in de bevolking) kan worden beïnvloed. 

Literatuur 

Allaart, P. & L. Bellmann (2007). Reasons for parttime 

work: an empirical analysis for Germany 

and the Netherlands, International Journal of 

Manpower, 28(7), 557-70. 

Anxo, D., C. Fagan, I. Cebrian & G. Moreno (2007). 

Patterns of labour market integration in Europe 

– a life-course perspective on time policies, 

Socio-Economic Review, 5, 233-60. 

Becker, G. (1981). A Treatise on the Family. 

Cambridge: Harvard University Press. 

Booth, A. & J. van Ours (2009). Hours of work and 

gender identity: does part-time work make the 

family happier?, Economica, 76, 176-96. 

CEC (Commission of the European Communities) 

(2003). The future of the European Employment 

Strategy (EES): a strategy of full employment 

and better jobs for all. Luxembourg: Office 

for Official Publications of the European 

Communities. 

CEC (2005). Reconciliation of work and private 

life: a comparative review of thirty European 

countries. Luxembourg: Office for Official 

Publications of the European Communities. 

CEC (2006). Employment in Europe 2006. 

Luxembourg: Office for Official Publications of 

the European Communities. 

Crompton, R. (1999). Restructuring gender relations 

and employment: the decline of the male 

breadwinner. Oxford: Oxford University Press. 

Crouch, C. (2008). The governance of labour market 

uncertainty: towards a new research agenda. 

Amsterdam: Hugo Sinzheimer Instituut. 

Esping-Andersen, G. (1990). The three worlds of 

welfare capitalism. Cambridge: Polity Press. 

Esping-Andersen, G. (1999). Social foundations 

of post-industrial economies. Oxford: Oxford 

University Press. 

Esping-Andersen, G. (2009). The incomplete 

revolution. Adapting to women’s new roles. 

Cambridge: Polity Press. 

Euwals, R. & M. Hogerbrugge (2006). Explaining 

the growth of part-time employment: factors of 

supply and demand, Labour, 20(3), 533-57. 

Haas, B. (2005). The work-care balance: is it 

possible to identify typologies for cross-national 

comparisons?, Current Sociology, 53(3), 487-508.

Hakim, C. (2002) Lifestyle preferences as 

determinants of women’s differentiated labor 

market careers, Work and Occupations, 29(4), 

428-59. 

High Level Group (2004). Facing the challenge. The 

Lisbon strategy for growth and employment. 

Luxembourg: Office for Official Publications of 

the European Communities. 

Hill, J., V. Märtinson & M. Ferris (2004). Newconcept 

part-time employment as a work-family 

adaptive strategy for women professionals with 

small children, Family Relations, 53(3), 282-92. 

Leschke, J. (2007). To what extent are temporary 

work and part-time employment cushioned by 

different forms of security? In: H. Jorgensen 

& P.K. Madsen (Eds.) Flexicurity and beyond. 

Finding a new agenda for the European social 

model. Copenhagen: DJOF Publishing, 561-601. 

Lewis, J. (1992). Gender and the development of 

welfare regimes, Journal of European Social 

Policy, 2, 159-73. 

Lind, J. & E. Rasmussen (2008). Paradoxical 

patterns of part-time employment in Denmark? 

Economic and Industrial Democracy, 29(4), 

521-40. 

McGovern, P., D. Smeaton & S. Hill (2004). Bad 

jobs in Britain: nonstandard employment and 

job quality, Work and Occupations, 31(2), 225- 

49. 

Muffels, R., U Klammer & T. Wilthagen (2008). 

Flexibility and security over the life course. 

Luxembourg: European Foundation for 

the Improvement of Living and Working 

Conditions. 

OECD (Organization for Economic Co-operation 

and Development) (2010). ‘Labour market 

database’, Source OECD, http://www. 

sourceoecd.org/database/OECDstat. 

O’Reilly, J. (2006). Framing comparisons: 

gendering perspectives on cross-national 

comparative research on work and welfare, 

Work, Employment and Society, 20(4), 731-50. 

Plantenga, J. (2002). Combining work and care in 

the polder model: an assessment of the Dutch 

part-time strategy, Critical Social Policy, 22(1), 

53-71. 

Rasmussen, E., J. Lind & J. Visser (2004). 

Divergence in part-time work in New Zealand, 

the Netherlands and Denmark, British Journal 

of Industrial Relations, 42(4), 637-58. 

Streeck, W. (2007). Globalization: nothing 

new under the sun? Discussion forum on 

institutional change and globalization, Socio- 

Economic Review, 5, 527-67. 

Streeck, W. (2008). Flexible markets, stable 

societies? Cologne: Max Planck Society for the 

Study of Societies. 

Van Rijswijk, K., M.H. Bekker, C.G. Rutte & 

M.A. Croon (2004). The relationship among 

part-time work, work-family interference and 

well-being, Journal of Occupational Health 

Psychology, 9(4), 286-95. 

Visser, J. (2002). The first part-time economy in 

the world: a model to be followed? Journal of 

European Social Policy, 12(1), 23-42. 

Vos, A. (2009). Falling fertility rates: new 

challenges to the European welfare state, Socio- 

Economic Review, 7, 485-503. 

Wilthagen, T. & F. Tros (2004). The concept of 

‘flexicurity’: a new approach to regulating 

employment and labour markets, Transfer, 

10(2), 166-86. 

47 



Sociale klasse en het inkomen van Britse, gescheiden 

vrouwen * 

Maike van Damme 

48 


Veel onderzoek naar de economische gevolgen 

van echtscheiding heeft uitgewezen 

dat de meerderheid van de vrouwen 

een sterke inkomensdaling meemaakt na 

de breuk (bijvoorbeeld Duncan & Hoffman, 

1985; Jenkins, 2008; Smock, 1993). De 

grootte van de inkomensdaling verschilt 

echter sterk van vrouw tot vrouw en er zijn 

zelfs vrouwen die er na de scheiding 1 financieel 

op vooruit gaan (Jenkins, 2008). Hoe 

kunnen we deze hetereogeniteit verklaren? 

In dit artikel relateer ik de heterogeniteit in 

de inkomensverandering na scheiding aan 

de sociaal-economische achtergrond van 

het huwelijk voor de scheiding, waarbij ik 

me vooral richt op de sociale klasse van de 

ex-partner. In de Britse samenleving is sociale 

klasse een belangrijke stratificerende 

variabele die de economische levenskansen 

van mensen bepaalt (Goldthorpe & 

McKnight, 2006). 

Bij het beantwoorden van mijn vraag 

analyseer ik twee indicatoren van de economische 

positie van gescheiden vrouwen: 

de inkomensbronnen die vrouwen na hun 

scheiding hebben en de daadwerkelijke (absolute 

en relatieve) inkomensverandering. 

Vrouwen kunnen naast inkomen uit arbeid 

financiële ondersteuning krijgen van 

de staat (bijstand of leefloon 2 ), de ex-partner 

(alimentatie 3 ), of een nieuwe partner. 

Daarbij kan een sterke afhankelijkheid van 

anderen een indicatie zijn van een slechte 

financiële situatie. Ik zal daarom ook kijken 

naar het relatieve belang van elke inkomensbron 

voor de inkomensverandering 

van gescheiden vrouwen. 

Het Verenigd Koninkrijk is een interessant 

land om de economische gevolgen 

van scheiding voor vrouwen te bestuderen, 

omdat het een relatief hoog aandeel alleenstaande 

moeders in de bijstand kent (Van 

Drenth, Knijn & Lewis, 1999). Bovendien is 

– net als in Nederland – de arbeidsmarktparticipatie 

van deze vrouwen vergeleken 

met die in andere Europese landen relatief 

laag (Kilkey, 2000) en zijn vrouwen vaker 

geneigd de arbeidsmarkt te verlaten na 

scheiding (Van Damme, Kalmijn & Uunk, 

2009). 4 

De bijdrage van dit artikel is tweeledig. 

Ten eerste voegt het nieuwe inzichten toe 

aan de sociale stratificatieliteratuur, in het 

bijzonder het ‘death of social class’ debat. 

Waar sommige wetenschappers beargumenteren 

dat de invloed van sociale klasse 

als determinant van levenskansen tanende 

is (Beck, 1992; Pakulski & Waters, 1996), 

stellen anderen dat sociale klasse nog altijd 

een belangrijke indicator is van de economische 

positie van vrouwen in de Britse 

samenleving (bijvoorbeeld Goldthorpe &

McKnight, 2006). Anders dan in veel stratificatieonderzoek 

wordt gedaan, kijk ik 

niet naar de ouderlijke achtergrond van 

vrouwen, maar naar de achtergrond van 

hun partner. Bovendien ga ik nog een stap 

verder en onderzoek ik in hoeverre de sociale 

klasse van de partner samenhangt met 

hun economische positie na de scheiding. 

Hierbij bouw ik voort op de ‘conventionele’ 

opvatting van John Goldthorpe (1983, en 

later Erikson& Goldthorpe, 1993), die in 

een veel bediscussieerd stuk stelt dat de sociale 

klasse van de man als hoofd van het 

huishouden de positie van de andere familieleden 

in de sociale hiërarchie bepaalt en 

daarmee dus ook de economische levenskansen 

van zijn echtgenote. Hij verwees 

hiermee alleen naar de economische positie 

van vrouwen ten tijde van het huwelijk, 

maar het is te verwachten dat de sociale 

klasse van de echtgenoot ook de economische 

situatie van de vrouw na het huwelijk 

bepaalt. Mijn vraag is: als zijn sociale klasse 

haar toekomstige economische levenskansen 

bepaalt, veranderen deze levenskansen 

dan onmiddellijk na een huwelijksbreuk? 

Of zet de economische afhankelijkheid van 

vrouwen zich zelfs na de scheiding voort? 

Goldthorpe’s benadering is veel bekritiseerd, 

omdat zijn visie te ouderwets zou 

zijn. Feministische sociologen zoals Acker 

(1973), Stanworth (1984) en Szelenyi en Olvera 

(1996) stelden bijvoorbeeld dat de eigen 

loopbaan van vrouwen inmiddels belangrijker 

is geworden dan die van hun echtgenoten. 

Inderdaad weerspiegelt de Britse 

samenleving van de afgelopen dertig jaar 

belangrijke veranderingen in de economische 

afhankelijkheid van vrouwen, zoals 

de groei in de arbeidsmarktparticipatie 

van vrouwen (Joshi, Layard & Owen, 1985), 

meer aanspraken op bijstandsuitkeringen 

door alleenstaande moeders (Lewis, 1997) 

en een toenemend aantal vrouwen met moderne 

opvattingen over betaald werk (Scott, 

1999). Toch is de meerderheid van de Britse 

vrouwen nog altijd niet economisch onafhankelijk. 

Zo vonden Arber en Ginn (1995) 

in 1990 (het begin van mijn observatieperiode) 

dat 79 procent van de Britse getrouwde 

vrouwen nog steeds in een bepaalde mate 

financieel afhankelijk is van hun man 5 en 

ik verwacht niet dat deze afhankelijkheid 

sterk is afgenomen in de decennia daarna. 

Volgens Smock, Gupta & Manning (1999) is 

de positie van een vrouw in de inkomensverdeling 

verborgen zolang ze getrouwd is 

en blijkt haar werkelijke economische positie 

pas na een scheiding, omdat dan haar 

levensstandaard alleen op haar eigen economische 

middelen is gebaseerd. 

Ten tweede brengt deze studie de verscheidenheid 

aan inkomensbronnen van 

gescheiden vrouwen in kaart. Bekend is dat 

een groot deel van de gescheiden alleenstaande 

moeders in het Verenigd Koninkrijk 

behalve inkomen uit werk, bijstand 

ontvangt (Van Drenth, Knijn, & Lewis, 

1999). Ongeveer een derde van hen ontvangt 

alimentatie (Rowlingson, 2001). Van 

de studies naar de inkomensgevolgen van 

scheiding voor vrouwen (bijvoorbeeld Dewilde 

& Uunk, 2008; Duncan & Hoffman, 

1985; Jenkins, 2008; McKeever & Wolfinger, 

2001; Poortman, 2000; Smock, 1993) 

zijn er maar enkele die deze in samenhang 

met inkomensbronnen hebben bestudeerd. 

Slechts één studie (McKeever & Wolfinger, 

2001) rapporteert over het effect van alimentatie 

en twee over het effect van een 

bijstandsuitkering (Corcoran, 1979; Dewilde 

& Uunk, 2008). 

Samengevat luidt de vraagstelling van 

dit artikel als volgt: in hoeverre voorspelt 

de sociale klasse van de ex-partner de economische 

gevolgen van (echt)scheiding 

voor vrouwen? Daarbij analyseer ik de economische 

gevolgen door naar zowel het to- 

49 

Hoe vrouwen hun eigen boontjes doppen

50 


tale inkomen als de bronnen van inkomen 

te kijken. In hoeverre zijn bepaalde inkomensbronnen 

een indicatie van een slechte 

economische situatie? 

Sociale klasse en de economische 

positie van vrouwen na scheiding 

Ik verwacht dat er drie verklaringen zijn 

voor de samenhang tussen de sociale klasse 

van de ex-partner en de economische 

positie van zijn ex-vrouw: een inkomenseffect, 

de kloof tussen levensstijlaspiraties 

en economische hulpbronnen, en de (voorkeur 

voor) economische zelfstandigheid 

tijdens het huwelijk. Omdat verklaringen 

van herpartneren (De Graaf & Kalmijn, 

2003; Dewilde & Uunk, 2008) en werk (Van 

Damme, Kalmijn & Uunk, 2009) na scheiding 

al vaker onderzocht zijn, richt ik mij 

in dit artikel op alimentatie en bijstand. 

Recente Britse studies hebben aangetoond 

dat het belangrijkste onderscheid 

in de economische levenskansen van individuen 

gemaakt dient te worden tussen 

de ‘service’ klasse, de ‘intermediaire’ klasse 

en de arbeidersklasse (zie bijvoorbeeld Savage, 

2000). Met de ‘service’ klasse wordt 

niet zozeer dienstverlenende beroepen bedoeld, 

als wel beroepen waarbij werknemer 

en werkgever een service contract met elkaar 

hebben. Werknemers met een dergelijk 

contract hebben vaak goede secundaire 

arbeidsvoorwaarden en promotiemogelijkheden 

en veel autonomie bij het uitvoeren 

van hun werk (omdat bij leidinggevenden 

vaak de specifieke kennis ontbreekt). Voorbeelden 

zijn academici, ontwerpers en managers. 

De arbeidersklasse omvat beroepen 

waarbij werknemers handarbeid verrichten, 

zoals monteurs, lassers en schoonmakers. 

De tussenliggende klassen zijn de 

‘intermediaire’ klassen (boekhouders, administratief 

personeel en verkopers), niet 

te verwarren met de middenklasse waarmee 

men ook wel naar de service klasse 

refereert (Güveli, Need & De Graaf, 2005). 

Zie Erikson en Goldthorpe (1993). 

Inkomenseffect 

De sociale klasse van de ex-partner kan 

een indicatie zijn voor zijn (permanente) 

inkomen dat weer gerelateerd is aan de 

hoogte van de alimentatie die hij in principe 

kan betalen. Aangetoond is dat het 

inkomen van de man voor scheiding een 

positief effect heeft op de alimentatie die 

vrouwen na scheiding ontvangen (Beller & 

Graham, 1985; Bradshaw & Skinner, 2000). 

Omdat mannen uit de service klasse over 

het algemeen hogere inkomens hebben 

dan mannen uit de lagere klassen en langdurig 

werklozen (Goldthorpe & McKnight, 

2006), verwacht ik dat gescheiden vrouwen 

met een ex uit de service klasse vaker alimentatie 

zullen ontvangen dan vrouwen 

met een ex-partner uit een lagere sociale 

klasse. Langdurig werkloze ex-partners 

zullen waarschijnlijk het minst vaak alimentatie 

betalen, hoewel ze niet – zoals 

bijstandsontvangers – vrijgesteld zijn van 

een alimentatieplicht (Skinner, Bradshaw 

& Davidson, 2007). Ex-vrouwen van langdurig 

werklozen en handarbeiders zullen 

vaker in aanmerking komen voor bijstand 

dan ex-vrouwen van mannen uit de hogere 

sociale klassen. Dit is de zogenoemde armoedeval: 

vrouwen met weinig arbeidsmarktkwalificaties 

en een slecht arbeidsmarktperspectief 

zijn vergeleken met een 

voltijdsbaan met een laag inkomen financieel 

beter af in de bijstand vanwege het 

recht op bijzondere bijstandsarrangementen, 

de onaantrekkelijkheid van banen aan 

de onderkant van de arbeidsmarkt en de 

betere mogelijkheden om werk en zorg te 

combineren (Hofferth, Stanhope & Harris, 

2005).

Kloof tussen aspiraties en hulpbronnen 

Een tweede mogelijke verklaring voor klassenverschillen 

is de relatieve grootte van de 

inkomensterugval en de daaraan gepaarde 

kloof tussen aspiraties en middelen. Vrouwen 

uit een huwelijk in de service klasse 

hadden waarschijnlijk een hoger inkomen 

voor de scheiding, waardoor zij meer te 

verliezen hebben (en dus een grotere inkomensterugval 

meemaken). Sociale klasse 

vormt ook een indicatie van de levensstijl 

van vrouwen. Hoe hoger de sociale klasse 

van de ex-partner, des te duurder zal het 

consumptiepatroon van de vrouw tijdens 

haar huwelijk zijn geweest en daardoor zal 

zij meer moeten verdienen (bijvoorbeeld 

met arbeidsinkomen) om na de scheiding 

eenzelfde levensstandaard te behouden. 

Vrouwen die een langdurig werkloze als 

partner hebben, zullen er het minst in inkomen 

op achteruit gaan, omdat hun situatie 

niet veel meer kan verslechteren (bodemeffect) 

– mits de staat in een minimum 

inkomen voorziet. 

Reeds aanwezige economische 

zelfstandigheid 

Ten derde kan zijn sociale klasse haar 

status in de samenleving en haar economische 

zelfstandigheid, werkoriëntaties 

en preferenties weerspiegelen. Vrouwen 

met ex-mannen uit de service klasse zullen 

doorgaans ambitieuzer en meer werkgericht 

zijn en modernere werkopvattingen 

hebben dan vrouwen met ex-mannen 

uit lagere sociale klassen (Hakim, 2000; 

Cloïn, 2010) onder de assumptie van homogamie. 

6 Zij hechten tijdens het huwelijk 

meer belang aan economische zelfstandigheid 

en zullen dit na de scheiding willen 

voortzetten door hun eigen inkomen 

te verdienen. Vrouwen die een arbeider als 

ex-partner hebben, zullen ook vaak werken 

na de scheiding, maar vaker uit economische 

noodzaak dan omwille van de inhoud 

van het werk of ambitie (Hakim, 2000; 

Cloïn, 2010). 7 Deze groep vrouwen komt 

immers voornamelijk voor laaggekwalificeerd 

werk in aanmerking. Niet het werk 

zelf (de intrinsieke waarde) is voor hen dan 

van belang, maar vooral het inkomen om 

rond te kunnen komen. Tot slot verwacht 

ik dat vrouwen uit de middelste klassen 

het minst vaak buitenshuis gewerkt zullen 

hebben tijdens hun huwelijk of samenwoonrelatie 

en uit de arbeidsmarkt zijn getreden 

zodra zij zich dat financieel konden 

veroorloven. Huisvrouw-zijn heeft in hun 

geval namelijk een hogere status dan een 

baan op laag of intermediair klassenniveau 

(Oppenheimer, 1977) – in elk geval wat betreft 

de oudere cohorten en ervan uitgaande 

dat in de meeste gevallen de beroepsstatus 

van de vrouw niet die van de man zal 

overtreffen. Deze vrouwen hebben tijdens 

de relatie weinig in hun menselijk kapitaal 

geïnvesteerd, wat hun arbeidsmarktkansen 

na scheiding vermindert en hun behoefte 

aan alimentatie vergroot. 

Samenvattend verwacht ik dat vrouwen 

met een ex-partner uit de service en intermediaire 

klassen het vaakst alimentatie 

zullen ontvangen, terwijl ex-vrouwen van 

arbeiders en langdurig werklozen vaker 

in de bijstand terechtkomen, mochten ze 

geen werk hebben na de scheiding. Hoewel 

vrouwen uit de service klasse vaker en 

meer alimentatie zullen krijgen, verwacht 

ik ook dat deze vrouwen de grootste inkomensterugval 

meemaken, wat voor hen 

de economische noodzaak tot werken vergroot. 

Daarnaast zal bij deze groep vrouwen 

de intrinsieke waardering voor werk 

het grootst zijn, terwijl arbeidersvrouwen 

vaker laaggekwalificeerd werk zullen doen 

en vanwege de extrinsieke waarde zullen 

werken. Vrouwen uit de middenklasse, tot 

slot, zullen het meest op anderen terugval- 

51 


52 


len voor financiële steun, omdat zij tijdens 

de relatie het minst geïnvesteerd hebben in 

hun menselijk kapitaal, aangezien het huisvrouw-zijn 

hun meer status bood dan werk 

(onder de assumptie dat deze vrouwen vaak 

banen met een lage status hebben). 

Data, methode en metingen 

Data 

Mijn data ontleen ik aan het British Household 

Panel Survey (BHPS), een jaarlijks 

survey dat in 1991 startte met ongeveer 

5.500 huishoudens. Het is een representatieve 

steekproef van de Britse bevolking. 

Ik gebruik de eerste zestien golven (1991- 

2006) van dit longitudinale panel. De response-rate 

in 1991 was 74 procent en de 

uitval in elke golf bedraagt ongeveer 10 

procent. Deze paneluitval beïnvloedt de 

schattingen van dynamische inkomensanalyses 

echter nauwelijks (Behr, Bellgardt 

& Rendtel, 2005). Voor meer informatie 

over de BHPS, zie http://www.iser.essex. 

ac.uk/survey/bhps. 

Mijn steekproef bestaat uit 8.863 gehuwde 

en samenwonende vrouwen in de leeftijd 

van 18 tot 65 jaar waarvan er 923 in de 

observatieperiode scheidden. Vergeleken 

met de tot nu toe verschenen studies over 

(echt)scheiding is dit een grote steekproef. 

Scheiding is gedefinieerd als een transitie 

van samenwonend (al dan niet gehuwd) 

zijn in de ene golf (t -1 ) naar de status van 

alleenstaand of met een andere partner 

samenwonend in de volgende golf (t 0 ). Ter 

vereenvoudiging maak ik geen onderscheid 

tussen scheidingen van huwelijken of samenwoonrelaties. 

Ik controleer voor het 

aantal vorige huwelijken en samenwoonrelaties. 

Verweduwden zijn uit mijn steekproef 

verwijderd, omdat bij hen andere 

inkomensbronnen een rol kunnen spelen 

(zoals pensioenen). 

Methode en metingen 

De eerste analyse kent vier afhankelijke variabelen: 

1 alimentatie; 

2 bijstand; 8 

3 werkend; 9 

4 samenwonend met een nieuwe partner. 

Om zeker te weten dat de inkomsten horen 

bij het huishouden van de vrouw na de 

scheiding is gekeken naar de golven vanaf 

één jaar na de scheiding. Doel is het gebruik 

van verschillende inkomensbronnen op elk 

moment in de tijd na scheiding te bekijken; 

niet de mobiliteit (intrede en uittrede) in de 

ontvangst van elke inkomensbron. In theorie 

kunnen vrouwen natuurlijk alle soorten 

inkomens combineren, maar in de praktijk 

gaat een bijstandsuitkering zelden samen 

met alimentatie, voltijdwerk, of herpartneren 

omdat vrijwel alle inkomsten van de 

uitkering worden afgetrokken (Bradshaw & 

Skinner, 2000). 

Onafhankelijke variabelen zijn de sociale 

klasse van de ex-partner en zijn werkstatus. 

Sociale klasse van de ex-partner in 

het jaar voor de scheiding is gemeten met 

het EGP-schema ontwikkeld door Erikson, 

Golthorpe en Portecarero (Erikson & 

Goldthorpe, 1993: 38-39). 10 Ik vergelijk de 

volgende klassen: 

1 Professionals/managers (I + II); 

2 Routine hoofdarbeiders (III); 

3 Zelfstandig ondernemers (IV); 

4 Geschoolde arbeiders (V + VI); 

5 Ongeschoolde arbeiders (VII). 

Categorie (1) is de service klasse, (2) de intermediaire 

klasse en (4) en (5) de arbeidersklasse. 

De zelfstandigen (3) vormen 

een aparte categorie die niet in deze hiërarchie 

past. Zie Van Damme (2010) voor 

meer details.

De tweede analyse betreft de samenhang 

tussen de sociale klasse van de ex-partner 

en de verschillende inkomensbronnen 

enerzijds en de inkomensveranderingen na 

scheiding anderzijds. Met een fixed effectsbenadering 

op het persoonsjaarbestand 

waarbij verschillen tussen jaren binnen individuen 

worden gemodelleerd, wordt het 

effect van scheiding voor individuen beter 

vastgesteld dan in een OLS-regressie. Het 

is eigenlijk een regressiemodel waarin een 

dummyvariabele is opgenomen met het 

gemiddelde inkomen per persoon. Op die 

manier meet het effect van scheiding in 

hoeverre de transitie naar een gescheiden 

huishouden leidt tot een afwijking van het 

gemiddelde inkomen van een bepaald persoon. 

Een additioneel voordeel van deze 

methode is dat ongeobserveerde – mogelijk 

storende – variabelen die niet veranderen 

over de tijd (individuele kenmerken van de 

vrouw, zoals haar werkstatus, opleidingsniveau 

of haar persoonlijkheid) de effecten 

van scheiding niet kunnen vertekenen. De 

afhankelijke variabele is het besteedbare 

inkomen in een bepaalde golf, gecorrigeerd 

voor huishoudgrootte en schaalvoordelen 

en inflatie (alle jaren zijn gerelateerd 

aan het prijsniveau in 2008). 11 Dit is het 

totale inkomen (in ponden per week) van 

alle inkomensbronnen (werk, beleggingen 

en spaargeld, sociale zekerheidsinkomen 

en overige inkomsten) min belastingen 

en premies. 12 De periode waarover het inkomen 

is gevraagd, is de maand voor het 

interview of de meest recente relevante periode 

(Zie Van Damme, 2010). In de fixed 

effectsmodellen kijk ik naar het inkomen 

op een bepaald moment na de scheiding 

(t x ; x0), terwijl in de bivariate beschrijvende 

tabellen ik zowel absolute als 

relatieve kortetermijnveranderingen presenteer. 

Absolute inkomensveranderingen 

worden gemeten door het inkomen van het 

huishouden in de golf na scheiding (t 0 ) af 

te trekken van het inkomen van het huishouden 

in de golf voor de scheiding (t -1 ). 

Relatieve inkomensveranderingen zijn de 

absolute veranderingen gedeeld door het 

inkomen in het jaar voor scheiding en vermenigvuldigd 

met 100 procent. 

Heterogeniteit in de economische 

gevolgen van scheiding 

Gemiddeld genomen ervaren vrouwen een 

absolute inkomensterugval van £49 per 

week (relatief 18 procent), maar er is veel 

variatie in individuele inkomensveranderingen. 

Deze heterogeniteit blijkt uit figuur 

1, dat de cumulatieve verdeling van de relatieve 

inkomensveranderingen weergeeft. 

Op de x-as staat het aandeel gescheiden 

vrouwen en op de y-as de relatieve inkomensverandering. 

De figuur laat zien dat 

de meerderheid een val meemaakt (66 procent) 

– voor het aandeel vrouwen links 

van de stippellijn is de relatieve inkomensverandering 

negatief. Er is echter ook een 

substantiële groep vrouwen (34 procent) 

die een inkomensstijging meemaken – het 

aandeel vrouwen ter rechterzijde van de 

stippellijn. Ongeveer de helft van de vrouwen 

maakt een relatieve inkomensterugval 

mee van tenminste 19 procent. 

Hoe kunnen we deze heterogeniteit verklaren? 

Ten eerste verwerven vrouwen inkomen 

uit verschillende inkomensbronnen 

die meer of minder inkomen op kunnen 

leveren. Tabel 1 toont dat de meerderheid 

van de Britse vrouwen werkt en dat slechts 

een minderheid alimentatie (18 procent) of 

bijstand (27 procent) ontvangt in het jaar 

na scheiding (wave t +1 ). Hertrouwen of samenwonen 

met een nieuwe partner komt 

ook tamelijk vaak voor: ongeveer 23 procent 

leeft één jaar na de scheiding samen 

met een nieuwe partner. 13 De overlap tus- 

53 


sen de bronnen zou kunnen bevestigen dat 

stapelen een strategie is om de eindjes aan 

elkaar te knopen. Zo werkt driekwart van 

de vrouwen met alimentatie en combineert 

een kwart van hen alimentatie met bijstand. 

14 Alimentatie lijkt dus onvoldoende 

om van rond te komen; voor slechts 2 procent 

is het de enige inkomstenbron. Werken 

en bijstand gaan minder vaak samen. 

Ongeveer een vijfde van de vrouwen met 

bijstand heeft een baan, meestal deeltijd. 

Op de lange termijn ontvangen vrouwen 

Figuur 1. Cumulatieve verdeling van de relatieve verandering in gecorrigeerd wekelijks huishoudinkomen 

tussen de golf net voor (t -1 ) en de golf net na (t 0 ) scheiding 

54 


Bron: BHPS, 1991-2006 (eigen berekeningen). 

Figuur 2. Inkomensbronnen van gescheiden vrouwen in de jaren voor en na scheiding 

Bron: BHPS, 1991-2006 (eigen berekeningen).

steeds minder vaak alimentatie en bijstand 

en gaan meer vrouwen samenwonen met 

een nieuwe partner die hen financieel kan 

ondersteunen (figuur 2). 

Samenhang tussen inkomensbronnen 

en sociale klasse van de ex-partner 

De verwachting dat het verschil in echtscheidingsgevolgen 

het grootst is tussen 

vrouwen met een ex uit de service klasse en 

vrouwen met een ex uit een van de lagere 

sociale klassen, wordt gedeeltelijk bevestigd 

in tabel 1. Vrouwen met ex-partners 

uit de service klasse werken inderdaad vaker 

en vallen het minst terug op de staat 

voor een inkomen. Ook ontvangen zij vaker 

alimentatie (samen met vrouwen uit 

klasse III). Vrouwen die een ongeschoolde 

arbeider of langdurige werkloze als partner 

hadden, ontvangen het minst vaak alimentatie 

en vallen vaker terug op de bijstand. 

Opmerkelijk is het hoge aandeel vrouwen 

55 

Tabel 1. Inkomensbronnen van vrouwen in het jaar na scheiding (gemeten in golf t+1) 

Alimentatie Bijstand Werk Nieuwe partner Andere bron 

Alle 18 27 65 23 6 

Sociale klasse van ex-partner 

Professionals/managers (I + II) 27 11 79 22 6 

Routine hoofdarbeiders (III) 29 35 61 29 2 

Zelfstandigen (IVa + IVb) 14 23 73 25 4 

Geschoolde arbeiders (V + VI) 19 28 62 25 7 

Ongeschoolde arbeiders (VIIa) 13 39 57 21 5 

Langdurig werklozen 4 49 42 20 14 

Χ2 (5) 22** 47*** 35*** 3 9 

* P < 0.05; ** P < 0.01; *** P < 0.001, tweezijdig getoetst. 

Bron: BHPS, 1991-2006 (eigen berekeningen). 


Tabel 2. Gemiddelde inkomens en absolute and relatieve inkomensveranderingen in gecorrigeerd wekelijks 

huishoudinkomen van vrouwen in de golf voor scheiding (t -1 ) en de golf net na de scheiding (t 0 ) 

Inkomen voor 

de scheiding 

Inkomen na 

de scheiding 

Gemiddelde 

absolute 

verandering 

Gemiddelde 

relatieve 

verandering 

N 

Alle 267 218 -49 -18 677 

Sociale klasse van ex-partner 

Professionals/managers (I + II) 388 258 -130 -34 183 

Routine hoofdarbeiders (III) 265 218 -47 -18 48 

Zelfstandigen (IVa + IVb) 231 195 -36 -16 69 

Geschoolde arbeiders (V + VI) 248 196 -52 -21 127 

Ongeschoolde arbeiders (VIIa) 209 199 -10 -5 120 

Langdurig werklozen 165 206 +41 +25 46 


56 


met een routinehoofdarbeider als ex in de 

bijstand. 

Samenhang tussen inkomensveranderingen 

en sociale klasse van de 

ex-partner 

Tabel 2 wijst uit dat de absolute en relatieve 

inkomensterugval het grootst zijn 

onder vrouwen uit de service klasse. Ook 

de verwachting over een bodemeffect voor 

vrouwen met een langdurige werkloze expartner 

wordt bevestigd. Hun inkomensstijging 

komt waarschijnlijk doordat ze hun 

(lage) inkomen niet meer met twee volwassenen 

hoeven te delen. Bedenk daarbij dat 

het huishoudinkomen is gecorrigeerd voor 

huishoudomvang. Dit betekent dat als het 

inkomen van een vrouw zonder kinderen 

in haar huishouden (bijvoorbeeld £200) na 

de scheiding niet verandert, haar inkomen 

in de jaren tijdens de relatie £118 (£200/(1 + 

0.7)) was, terwijl het na de scheiding £200 

bedraagt. Werkende vrouwen met een 

werkloze partner zijn dus na de scheiding 

financieel beter af. Niet-werkende vrouwen 

kunnen bovendien aanspraak maken 

op bijzondere arrangementen die bij een 

bijstandsuitkering horen (zoals huursubsidie 

en gratis ziektekostenverzekering), wat 

hun financiële situatie nog meer verlicht. 

De langetermijngevolgen zijn geïllustreerd 

in figuur 3. 15 In overeenstemming 

met tabel 2 blijkt dat vrouwen uit de service 

klasse de hoogste inkomens hebben voor de 

scheiding en de grootste inkomensterugval 

meemaken. Hun inkomens blijven echter 

hoger dan die van de lagere klassen en ze 

komen ook eerder terug op hun inkomensniveau 

van voor de scheiding. De samenhang 

tussen sociale klasse en de economische 

gevolgen van scheiding voor vrouwen 

ligt dus genuanceerder wanneer we naar 

de lange termijn kijken. Relatief gezien zijn 

vrouwen met een routine-hoofdarbeider 

als ex het slechtst af, omdat hun inkomen 

er flink op achteruit gaat door de scheiding 

en ze er in zes jaar nauwelijks financieel 

bovenop komen. 16 

Figuur 3. Gecorrigeerd wekelijks huishoudinkomen (mediaan) van vrouwen naar sociale klasse van de expartner 

voor en na de scheiding. 


Samenhang tussen inkomensbronnen 

en inkomensveranderingen 

Is economische afhankelijkheid van anderen 

een indicatie van een slechte financiële 

situatie? Het fixed effects model in tabel 3 

geeft een schatting van de samenhang tussen 

de verschillende inkomensbronnen en 

de inkomensverandering na scheiding om 

na te gaan wat de beste strategie is om inkomensterugval 

tegen te gaan. Gaan werken 

en een nieuwe partner vormen betere 

buffers tegen een inkomensdaling dan alimentatie 

en bijstand. Bovendien blijkt werk 

effectiever te zijn dan een nieuwe partner 

– in tegenstelling tot wat eerder onderzoek 

heeft uitgewezen (Bouman, 2004; Dewilde 

& Uunk, 2008; Duncan & Hoffman, 1985; 

Fokkema, 2001). 17 Als een vrouw begint te 

werken, stijgt haar inkomen met 46 procent, 

terwijl herpartneren leidt tot een stijging 

van 28 procent. Het grotere effect van 

werken dan herpartneren kan een gevolg 

zijn van de vergelijking van inkomensveranderingen 

van individuele vrouwen over 

de tijd (en niet tussen vrouwen zoals in het 

meeste onderzoek met niet-fixed effectsmodellen 

gebeurt). 18 Op de langere termijn 

kan het voor vrouwen dus gunstiger zijn 

om te gaan werken en economisch zelfstandig 

te zijn. Niet (gaan) werken én met 

een nieuwe partner samenwonen, vormt 

een dubbel risico: de relatie met de nieuwe 

partner kan stuk lopen (hertrouwers scheiden 

gemiddeld vaker dan eerstgehuwden) 

en tijdens deze relatie verkleinen vrouwen 

hun kansen op de arbeidsmarkt door niet 

te investeren in hun menselijk kapitaal. 

Sociale klasse van de ex-partner en 

de economische zelfstandigheid van 

vrouwen 

Samenvattend vind ik een relatie tussen 

de sociale klasse van de ex-partner en de 

economische gevolgen van scheiding voor 

vrouwen. Vooral vrouwen met een langdurig 

werkloze of een routine-hoofdarbeider 

Tabel 3. Fixed effects OLS-regressieanalyses van het inkomen van vrouwen [ln (£/week)] na de scheiding 

Inkomensbron na scheiding 

Alimentatie 0,143*** 

Bijstand 0,181*** 

Werk 0,457*** 

Nieuwe partner 0,275*** 

Constant 5,330*** 

R 2 binnen personen 0,112*** 

R 2 tussen personen 0,054*** 

Sigma persoonsniveau 0,482*** 

Rho 0,477*** 

N (eerste) scheidingen 921 

N persoonsmaanden 8.408 

Ongestandaardiseerde coëfficiënten; * P < 0.05; ** P < 0.01; *** P < 0.001, eenzijdig getoetst. 

Modellen zijn gecontroleerd voor duur voor en na de scheiding, sociale klasse van de ex-partner voor de scheiding, 

het al dan niet hebben van kinderen, leeftijd van het jongste kind in het gezin en of de scheiding plaatsvond voor of 

na 1998 (introductie van de ‘New Deal for Lone Parents’ en de ‘Working Families Tax Credit’ (in 1999)). 

57 



58 


als voormalig partner vallen na hun scheiding 

terug op anderen voor hun inkomen, 

terwijl vrouwen uit de service klasse vaker 

met arbeid in hun eigen inkomen voorzien. 

Die laatste groep maakt ook de grootste inkomensterugval 

mee – op korte termijn –, 

omdat zij meer te verliezen hebben. Vrouwen 

met een langdurig werkloze ex-partner 

blijven ook na de scheiding onderaan 

de inkomensladder, hoewel ze zonder hun 

partner financieel wel beter af zijn. Zij lijken 

een onderklasse te vormen. 

Alimentatie blijkt als inkomensbron onvoldoende 

en wordt meestal gecombineerd 

met arbeidsinkomen. Vaak betalen vaders 

niet of onvoldoende alimentatie, hetzij omdat 

ze niet genoeg verdienen, maar soms 

ook omdat ze liever informele financiële 

steun geven en het contact met de kinderen 

meenemen in de alimentatieonderhandelingen 

(Bradshaw & Skinner, 2000). Gaan 

werken blijkt een effectievere wijze om inkomensterugval 

tegen te gaan dan gaan samenwonen 

met een nieuwe partner. 

Ik heb drie mogelijke verklaringen voor 

de gevonden verschillen in sociale klassen 

aangedragen. De sociale klasse van de expartner 

(1) is een indicatie van zijn (permanente) 

inkomen en daarmee de mate 

waarin hij alimentatie zal betalen na de 

scheiding; (2) is gerelateerd aan de levensstijlaspiraties 

van vrouwen en daarmee een 

prikkel om te werken na de scheiding; (3) 

hangt samen met de mate waarin zij economische 

zelfstandigheid nastreeft: hoe 

meer ze dat doet, des te kleiner zijn voor 

haar de financiële gevolgen van scheiding. 

Hoewel toekomstig empirisch onderzoek 

moet uitwijzen in hoeverre deze verklaringen 

gelden, suggereren mijn bevindingen 

dat getrouwde en samenwonende 

vrouwen nog altijd in zekere mate economisch 

afhankelijk zijn van hun partner en 

dat deze afhankelijkheid zich manifesteert 

na een scheiding. Vooral vrouwen met een 

routine-hoofdarbeider als ex-partner, blijken 

economisch kwetsbaar. Zij hebben 

meer geïnvesteerd in huwelijk-specifiek en 

minder in menselijk kapitaal, waardoor ze 

meer moeite hebben hun eigen inkomen 

op de arbeidsmarkt te verdienen en ze voor 

hun inkomen vaker moeten terugvallen op 

anderen (de staat of hun ex-partner). Vrouwen 

met een ex-partner uit een hogere sociale 

klasse hebben waarschijnlijk betere 

arbeidsmarktkansen, omdat ze vaker gewerkt 

hebben gedurende de relatie. Dit kan 

tevens een verklaring vormen voor het feit 

dat deze vrouwen snel herstellen van hun 

forse inkomensterugval na scheiding. 

Een laatste conclusie kunnen we trekken 

over het ‘death of social class’ debat. Hoewel 

de meeste vrouwen er kort na de scheiding 

financieel op achteruitgaan, doen zich op 

de lange termijn de sociale ongelijkheden 

van voor de scheiding weer voor. Enerzijds 

hebben Beck (1992) en Pakulski en Waters 

(1996) dus gelijk op de korte termijn: echtscheiding 

beïnvloedt de economische positie 

van alle vrouwen in de samenleving, 

ongeacht hun eerdere sociaal-economische 

positie. Anderzijds hebben Goldthorpe en 

McKnight (2006) als verdedigers van sociale 

klasse als stratificerende variabele gelijk 

omdat sociale klassenverschillen van voor 

de scheiding op de langere termijn worden 

weerspiegeld in de economische situatie 

van vrouwen na de scheiding. 

Noten 

* Dit artikel is een verkorte versie van hoofdstuk 5 

uit Van Damme (2010). 

1 Met scheiding bedoel ik zowel wettelijke 

echtscheidingen van huwelijken als scheidingen 

van samenwoonrelaties. 

2 Hierna te noemen ‘de bijstand’.

3 De term alimentatie verwijst zowel naar 

alimentatie voor de vrouw als alimentatie voor 

de kinderen. In de hier gebruikte data is geen 

onderscheid mogelijk tussen beide vormen. 

4 Halverwege de jaren negentig, verbleef in 

het Verenigd Koninkrijk 71 procent van de 

alleenstaande moeders in de bijstand en 

werkte 49 procent. In Nederland zijn deze 

percentages 59 respectievelijk 36 (Van Drenth 

& Knijn, 1999). In andere Europese landen is de 

arbeidsdeelname van alleenstaande moeders 

groter (veelal 60 á 70 procent) (Kilkey, 2000). In 

het eerste jaar na de scheiding verlaat 17 procent 

van de vrouwen de arbeidsmarkt in het VK 

tegen 9 procent in Nederland. 

5 Eigen berekeningen van de auteur. Zie Van 

Damme (2010). 

6 Hierbij ga ik ervan uit dat hooggekwalificeerde 

vrouwen vaker getrouwd zullen zijn of zullen 

samenwonen met een man uit de service 

klasse (homogamie). Hoogopgeleide vrouwen 

hebben vaker moderne sekserolideologieën 

en koesteren vaker aspiraties om te werken 

(Hakim, 2000). Ze zijn bovendien vaker 

intrinsiek gemotiveerd om te werken (Cloïn, 

2010). 

7 Laagopgeleide vrouwen hebben vaker een 

instrumentele arbeidsoriëntatie (Cloïn, 2010). 

8 Bijstandsuitkeringen in het Verenigd Koninkrijk 

zijn middelen-getoetste uitkeringen voor 

degenen die niet beschikbaar zijn om voltijds te 

werken (Income Support). 

9 In de BHPS is gevraagd of de respondent 

betaald werk heeft gedaan in de afgelopen week. 

10 In de EGP-klassenindeling zijn verschillen 

tussen klassen gebaseerd op verschillen in 

arbeidsverhoudingen (wel of niet in loondienst), 

hoofd- of handarbeid en verschillen in 

leidinggevende positie. Daarnaast definiëren 

ook het soort arbeidscontract (al of geen 

service relatie) en de werkomstandigheden de 

scheidslijnen tussen klassen. 

11 De hoogte van het huishoudinkomen is 

afhankelijk van de gebruikte equivalentieschaal. 

Ik gebruik de OECD-gemodificeerde schaal 

omdat die in Nederland en internationaal 

het meest gebruikelijk is. In de VK wordt 

ook wel de McClements-schaal gebruikt die 

meer gewicht toekent aan schaalvoordelen 

naarmate het huishouden groter is. De 

inkomensveranderingen op basis van de OECDschaal 

zijn daarom iets conservatiever dan bij 

gebruik van de McClements-schaal, maar het 

verschil is minimaal. 

12 In 1999, bij de introductie van de euro, was de 

Engelse pond ongeveer anderhalve euro waard 

(Statistical Data Warehouse European Central 

Bank). 

13 Jenkins (2008) vond in zijn studie met dezelfde 

data 21 procent. Dit lijkt hoog, maar is wellicht 

te verklaren uit het feit dat veel relaties 

stuklopen doordat er een derde in het spel is. 

Zowel Nederlandse als Amerikaanse gegevens 

wijzen erop dat in tenminste een kwart van de 

scheidingsgevallen ontrouw een rol speelt (De 

Graaf & Kalmijn, 2006; South, Scott & Lloyd, 

1995). 

14 Alimentatie wordt dan wel gecombineerd met 

bijstand, maar het levert vrouwen nauwelijks 

extra inkomen op, omdat slechts een klein 

bedrag aan inkomsten mag worden verdiend wil 

een vrouw haar recht op bijstand niet verliezen 

(Bradshaw & Skinner, 2000). 

15 Hoewel gecorrigeerd voor inflatie, nemen 

inkomens toch over de tijd toe door individuele 

carrièregroei. 

16 Dit patroon blijft overeind in de fixed effects 

modellen waarin rekening is gehouden met 

ongeobserveerde tijdsconstante kenmerken, 

inkomensbronnen na scheiding, geboorte van 

een kind, verandering in de leeftijd van het 

jongste kind in het huishouden en een dummy 

of de scheiding na 1998 plaatsvond. Naarmate 

vrouwen jongere kinderen hebben, ontvangen 

ze vaker alimentatie en bijstand en werken ze 

minder. Verder blijkt dat na 1998 alleenstaande 

ouders meer gestimuleerd werden om te gaan 

werken en de bijstand te verlaten vanwege de 

invoering van de Working Families Tax Credit 

in 1999 en de New Deal for Lone Parents in 

1998. 

17 Alleen de studie van Dewilde en Uunk is 

vergelijkbaar met dit onderzoek, omdat de 

andere studies alleen scheiding van huwelijken 

en bovendien een andere socio-economische 

context betreffen. 

59 


60 


18 Merk op dat het model veranderingen in 

het inkomen verklaart uit veranderingen 

in onafhankelijke variabelen, terwijl voor 

tijdsconstante kenmerken (zoals economische 

zelfstandigheid tijdens het huwelijk) 

gecontroleerd is. 

Literatuur 

Acker, J. (1973). Women and social stratification: 

A case of intellectual sexism. The american 

journal of sociology, 78(4), 936. 

Arber, S. & Ginn, J. (1995). The mirage of gender 

equality: occupational success in the labour 

market and within marriage. The British journal 

of sociology, 46(1), 21. 

Beck, U. (1992). Risk society: Towards a new 

modernity. Londen: Sage publications 

Behr, A., Bellgardt, E. & Rendtel, U. (2005). Extent 

and determinants of panel attrition in the 

European Community Household Panel. 

European Sociological Review, 21, 489-512. 

Beller, A. H. & Graham, J. W. (1985). Variations in 

the economic well-being of divorced women 

and their children: the role of child support 

income. In M. H. David & T. Smeeding (Eds.), 

Horizontal equity, uncertainty and economic 

well-Being. Chicago: The university of Chicago 

press. 

Bouman, A. M. (2004). Financiele gevolgen 

van echtscheiding op de lange termijn. 

Bevolkingstrends, 52(4), 85-89. 

Bradshaw, J. & Skinner, C. (2000). Child support: 

the British fiasco. Focus, 21(1), 80-86. 

Cloïn, M. (2010). Het Werken Waard. Het 

arbeidsaanbod van laagopgeleide vrouwen 

vanuit een economisch en sociologisch 

perspectief, Utrecht: Universiteit Utrecht. 

Proefschrift. 

Corcoran, M. (1979). The economic consequences 

of marital dissolution for women in the middle 

years. Sex roles, V5(3), 343. 

De Graaf, P. M. & Kalmijn, M. (2003). Alternative 

routes in the remarriage market: competingrisk 

analyses of union formation after divorce. 

Social forces, 81(4), 1459-1498. 

De Graaf, P. M. & Kalmijn, M. (2006). Divorce 

motives in a period of rising divorce: evidence 

from a Dutch life-history survey. Journal of 

family issues, 27(4), 483-505. 

Dewilde, C. & Uunk, W. (2008). Remarriage as a 

way to overcome the financial consequences 

of divorce. A test of the economic needhypotheses 

for European women. European 

sociological review, 24, 393-407. 

Duncan, G. J. & Hoffman, S. D. (1985). A 

reconsideration of the economic consequences 

of marital dissolution. Demography, 22, 485-497. 

Erikson, R. & Goldthorpe, J. H. (1993). The constant 

flux: a study of class mobility in industrial 

societies. Oxford: Clarendon press. 

Fokkema, T. (2001). Forse inkomensdaling 

voor vrouwen na echtscheiding en vroege 

verweduwing: bieden hertrouw en werk 

uitkomst? Bevolking en gezin 5-30. 

Goldthorpe, J. H. (1983). Women and class analysis: 

in defence of the conventional view. Sociology, 

17(4), 465-488. 

Goldthorpe, J. H. & McKnight, A. (2006). The 

economic basis of social class. In S. Morgan, 

D. Grusky & G. Fields (Red.), Mobility and 

inequality: frontiers of research from sociology 

and economics. Stanford: Stanford university 

press. 

Güveli, A., Need, A. & De Graaf, N.D. (2005). De 

opkomst van de ‘nieuwe’ sociale klassen binnen 

de dienstenklasse in Nederland. Politieke 

oriëntatie van de ‘nieuwe’ sociale klassen tussen 

1970 en 2000. Mens en maatschappij, 80(4):257- 

279. 

Hakim, C. (2000). Work-lifestyle choices in the 

21st century: Preference theory. Oxford: Oxford 

university press. 

Hofferth, S., Stanhope, S. & Harris, K. (2005). 

Remaining off welfare in the 1990s: the 

influence of public policy and economic 

conditions. Social science research, 34(2), 426. 

Jenkins, S. (2008). Marital splits and income 

changes over the longer term (ISER working 

paper 2008 no. 7). Essex: Institute for social and 

economic research. 

Joshi, H. E., Layard, R. & Owen, S. J. (1985). Why 

are more women working in Britain? Journal of 

labor economics, 3(1), S147-S176.

Kilkey, M. (2000). Lone mothers between paid work 

and care: the policy regime in twenty countries. 

Burlington: Ashgate. 

Lewis, J. (1997). Lone mothers: the British case. In J. 

Lewis (Red.), Lone mothers in European welfare 

regimes: shifting policy logics. London: Jessica 

Kingsley publishers. 

McKeever, M. & Wolfinger, N. H. (2001). 

Reexamining the economic costs of marital 

disruption for women. Social science quarterly, 

82(1), 202-217. 

Oppenheimer, V. K. (1977). The sociology of 

women’s economic role in the family. American 

sociological review, 42(3), 387-406. 

Pakulski, J. & Waters, M. (1996). The reshaping and 

dissolution of social class in advanced society. 

Theory and society, 25(5), 667. 

Poortman, A-R. (2000). Sex differences in the 

economic consequences of separation: a panel 

study of the Netherlands. European sociological 

review, 16, 367-383. 

Rowlingson, K. (2001). The social, economic and 

demographic profile of lone parents. In J. 

Millar & K. Rowlingson (Red.), Lone parents, 

employment and social policy: Cross-National 

comparisons (p. 169-188). Bristol: The policy 

press. 

Savage, M. (2000). Class analysis and social 

transformation. Buckingham: Open university 

press. 

Scott, J. (1999). Family change: Revolution or 

backlash in attitudes? In S. McRae (Red.), 

Changing Britain, families and households in 

the 1990s. Oxford: Oxford university press. 

Skinner, C, Bradshaw, J. & Davidson, J. (2007). 

Child support policy: An international 

perspective (Research report no. 405). Leeds: 

Department for work and pensions. 

Smock, P. (1993). The economic costs of marital 

disruption for young women over the past two 

decades. Demography, 30(3), 353. 

Smock, P, Gupta, S. & Manning, W. D. (1999). The 

effect of marriage and divorce on women’s 

economic well-being. American sociological 

review, 64(6), 794-812. 

South, Scott J. & Lloyd, K. M. (1995). Spousal 

alternatives and marital dissolution. American 

sociological review, 60(1), 21. 

Stanworth, M. (1984). Women and class analysis: 

a reply to John Goldthorpe. Sociology, 18(2), 

159-170. 

Statistical data warehouse European central bank. 

Bilateral exchange rates. 

Szelenyi, S. & Olvera, J. (1996). The declining 

significance of class: does gender complicate the 

story? – Comments. Theory and society, 25(5), 

725. 

Van Damme, M. (2010). Beyond marriage. Women’s 

economic independence and separation in 

comparative perspective. Tilburg: Universiteit 

van Tilburg. Proefschrift. 

Van Damme, M., Kalmijn, M. & Uunk, W. 

(2009). The employment of separated women 

in Europe: the impact of individual and 

institutional factors. European sociological 

review, 25(2), 183-197. 

Van Drenth, A., Knijn, T. & Lewis, J. (1999). Sources 

of income for lone mother families: policy 

changes in Britain and the Netherlands and 

the experiences of divorced women. Journal of 

social policy 28(4), 619-641. 

61 


Werk in beeld 

Een beeld van vrouwen en betaald werk 

Mariëlle Cloïn 

Boven: Kinderen aan het spelen in de kinderopvang. 

Bron: Beeldarchief Aletta 

Rechter pagina boven: Vrouwen werkzaam in een pantyfabriek op de pakafdeling. 

Bron: Beeldarchief Aletta 

Rechterpagina linksonder: Demonstratie van werksters tegen dreigend ontslag. ‘Wij eisen: geen ontslagen, 

urenbeknibbeling teruggedraaid, vaste aanstelling, weg uit loongroep I, inspraak in het schoonmaakbeleid, 

meer erkenning voor het werk dat werksters doen.’ Bron: Beeldarchief Aletta, © Eef Polter 

Rechterpagina rechtsonder: Demonstratie met spandoeken met de teksten: ‘vrijwilligsterswerk = werkervaring’, 

‘part-time werk’, ‘Weg met de beroepskeuzetest’, ‘het arbeidsburo moet meer voor mij doen’ en ‘wij 

eisen betaald werk’. Bron: Beeldarchief Aletta, © Marian Bakker

Dit is geen tekst over Teresa 

Psychoanalytische methoden voor feministische 

epistemologie 

Bibi Straatman 

Terwijl ik schrijf, verandert het boek mij. (Michel Foucault, 1985, p. 8) 

64 


Eind jaren zeventig begon ik voorzichtig 

met Teresa (1515-1582) te denken, in plaats 

van over haar. Dat gebeurde niet meteen 

toen zij mijn pad kruiste tijdens een bezoek 

aan Avila, alhoewel ik al snel besloot 

dat ik iets van haar wilde lezen in plaats 

van een lemma over haar in een toeristische 

gids. Ik begon Teresa te lezen als een 

tijdgenoot en negeerde, misschien naïef, en 

misschien ingegeven door de halfklassieke 

opleiding die ik genoot alle cultuur-historische 

grenzen die ons van elkaar scheiden. 

Ik realiseerde me toen nog niet dat mijn 

belangrijkste opdracht in het proces van 

kennismaking met haar zou bestaan uit het 

bevragen van spatio-temporele ordeningsprincipes 

die doorgaans een oppositionele 

hiërarchie introduceren tussen vroeger en 

nu, tussen zij en wij, tussen katholieke traditie 

en (post)moderne vrijzinnigheid. 

De deconstructie van de neokoloniale 

categorie van het ‘pittoreske’, van de interessante 

verleidingskracht van de nietmoderne 

Ander die door de toeristenindustrie 

zo graag wordt geëxploiteerd, en 

van geschiedenis als vooruitgang, kostte 

me meer dan vijftien jaar. Ik ontdekte dat 

iets ‘interessant’ noemen, betekent dat je 

het vervreemdt. Het is een symptoom van 

de bekende strategie van objectivering. Als 

tegenwicht begon ik een identificatie-oefening 

en probeerde me voor te stellen hoe 

mijn eigen leven er uit zou hebben gezien 

wanneer ik geboren zou zijn in Teresa’s 

verwarrende en gewelddadige eeuw. Ik begon 

Teresa ook te mogen, ondanks de verschillen. 

Het was een sympathie gebaseerd 

op de intuïtie dat we iets gezamenlijks hebben, 

al kon ik nog niet definiëren wat. Ik 

vergeleek Teresa’s werk met de subversieve 

kracht van bepaalde andere gepassioneerde 

teksten, zoals die van Heloïse (Mews, 1999) 

en Hadewijch (2010) uit de hoofse liefdestraditie, 

maar ik begreep de aard van het 

subversieve actorschap dat ik Teresa toedichtte 

(nog) niet. 

Later ontdekte ik dat Freud mij kon helpen 

mijn vage sympathie te problematiseren 

en om met name het actorschap van 

Teresa, en de discussie zoals Butler (1990) 

die entameerde rond ‘agency’, in een nieuw 

perspectief te plaatsen. 1 Verder begon ik 

mijn schrijf- en leesactiviteiten te beschouwen 

vanuit de distributie van subjectposities 

binnen een psychoanalytische setting. 

Daarin wordt geen wetenschappelijk 

‘expert’ geïnstalleerd, maar een ‘subject 

supposed to know’ (Lacan, 1966). De analytica 

is daarbij geen dokter; geen meester 

in de traditie van de neokoloniale epistemologie, 

maar iemand van wie men veronderstelt 

dat zij iets weet. De analytische

‘spreekkuur’, zoals Freuds eerste patiënte 

Anna O. de methode noemde (Freud, 1895), 

is bovendien uit op de productie van verandering, 

in plaats van op het vaststellen 

van een diagnose of het vastleggen van feiten. 

Iemand verlangt ernaar om los te komen 

van (een specifieke versie van) haar 

levensverhaal, of van bepaalde verlangens 

die haar gevangen houden (de ‘analysant’), 

en iemand anders stelt voor om kritisch en 

zonder moreel oordeel te luisteren (de analyticus). 

Deze posities kunnen verschuiven 

(La Berge, 2007; Assoun, 1996; Bowie, 

1987). In de etnografie is het een normaal 

verschijnsel dat ook de geïnterviewde kan 

werken als ‘degene die iets weet’. In de filosofie 

wordt natuurlijk altijd al rekening gehouden 

met een uitwisseling van posities 

tussen lezer en auteur. Vanuit de strenge 

(post)structuralistische methodiek wordt 

binnen literatuurwetenschappen echter al 

enige decennia geabstraheerd van deze dynamiek 

tussen lezer en auteur. De auteur 

wordt daar hooguit gezien als een anonieme 

‘force/kracht’ (Derrida, 1967), en de 

analyse focust op de tekst. Onbewust nam 

ik een andere leespositie in, waarbij Teresa 

ook de rol van analytica innam, met wie ik 

jarenlang in dialoog was. 

De dialoog, of conversatie, zal ik in dit 

artikel als methode opvoeren; een methode 

die door Freud, als spreekkuur, binnen 

de psychiatrie werd geïntroduceerd, 

door Bakhtin in de linguïstiek (1981) en 

binnen de hermeneutische traditie in de 

vijftiger jaren (Gadamer, 1960) naar voren 

werd gehaald, later door Rorty (1979) 

opgefrist en daarna binnen etnografische 

en post koloniale studies (Mignolo, 2000) 

werd herontdekt. Ik gebruik mijn ontmoeting 

met Teresa als casus, en zal laten zien 

wat ik ten aanzien van het ‘agency’-debat 

van haar leerde. Mijn focus is gericht op 

de vraag hoe we in de 21e eeuw vanuit de 

Teresa van Avila, 1615, Peter Paul Rubens 

psychoanalyse over feministische epistemologie 

en haar subversieve werking kunnen 

denken. Mijn dialogische leesmethode 

begint met wat Freud (1900) ‘Gleichschwebende 

Aufmerksamkeit’ noemde en omvat 

natuurlijk ook de gebruikelijke literatuurwetenschappelijke 

aandacht voor genre, 

toon, intertekstuele referenties (Kristeva, 

1967; Bakhtin, 1981), semantische analyse 

van metaforen en andere typische elementen 

van persoonlijke stijl. Ook de narratieve 

theorie zoals die recentelijk binnen de 

psychologie (Riessman, 1993; Mishler, 1995; 

Andrews, 2008; Sools, 2010) en binnen de 

etnografie werd ontwikkeld (Behar, 1996; 

Schrijvers, 1991; Willemse, 2007; Davids, 

2010; Ghorashi, 2005) is sterk verbonden 

met de aanpak die ik probeer te hanteren. 

In gesprek raken 

‘Die hermeneutische Aufgabe als ein 

In-das-Gesprächkommen mit dem Text ...’ 

(Gadamer, Warheit und Methode, 1960, 

p. 374) 

Teresa, of beter, haar teksten maken deel 

uit van een mystieke beweging die ge- 

65 

Dit is geen tekst over Teresa

66 


grondvest was in een universum dat op het 

punt stond te imploderen ten gevolge van 

de corruptie en decadentie van de katholieke 

kerk, die, net als tegenwoordig, haar 

morele geloofwaardigheid aan het verliezen 

was en bovendien niet open stond voor 

verandering. Ik probeerde Teresa in eerste 

instantie te begrijpen tegen deze achtergrond 

van Reformatie en contra-Reformatie; 

een sociale context getekend door repressie, 

wanorde en onzekerheid, waarin 

een nieuwe golf aan mystieke teksten voornamelijk 

als handschrift circuleerde in de 

kloosters en binnen kleine groepen van 

medeplichtigen. Ik begon te zien hoe haar 

spiritualiteit gemodelleerd werd door de 

praktijk van de biecht die sinds het vierde 

concilie van Lateranen in 1215 geïnstitutionaliseerd 

raakte (Elliott, 2004) en hoe 

de biecht als controlemechanisme werkte, 

maar ook nieuwe ervaringen en dus ook 

nieuwe (‘pastorale’) machtsrelaties produceerde 

(Foucault, 1976a). Ik begon te begrijpen 

hoe ons modern bewustzijn diepgaand 

is gemoduleerd door de biecht, en hoe genderstereotiepen 

– waarbij vrouwelijkheid 

geconnoteerd raakt met onbegrijpelijke, 

oncontroleerbare, gepassioneerde ervaringen, 

en mannelijkheid met de betekenisvolle, 

gedisciplineerde, controleerbare 

rationaliteit van de hermeneutische analyse 

– binnen het orthodox theologisch discours 

een steeds grotere rol gingen spelen 

(Jantzen, 1995; Maitre, 1997). Ook leerde 

ik dat vrouwen, zoals Hadewijch van Antwerpen, 

al vanaf de dertiende eeuw de ervaringsgerichte 

mystiek omarmden, omdat 

hen de studie van de Schrift verboden was. 

Mystiek wordt echter pas in de zestiende 

eeuw meer en meer een (schrijf-)praxis die 

geritualiseerd raakt in een monastiek systeem, 

waarbinnen (lichamelijke) ervaring 

en mystieke extase kan verschijnen als methode 

om kennis van God te verwerven. 

St Teresa of Avila (1515-1582) as a Young Woman 

(detail) by François Gerard (1827) 

Teresa schrijft ergens: ‘Ik (...) stelde me 

tevreden met in alle eenvoud en zo oprecht 

mogelijk te vertellen wat er in mij plaatsvond’ 

(Avila, 1984, 40:24). 2 Ik leerde begrijpen 

hoe zij daarmee refereert aan zowel 

een oud universum (met de biecht als geïnstitutionaliseerd 

genre) als aan een nieuwe 

ruimte van weten met een nieuw emancipatoir 

ideaal, dat zich later in de eeuw van 

Verlichting langzaam zal ontvouwen (Certeau, 

1982). In deze nieuwe ruimte zou de 

eigen ervaring, zoals bij Descartes (1966), 

als uitgangspunt voor kennisproductie 

even waardevol worden als hermeneutische 

interpretatie van canonieke teksten. 

Terwijl Teresa, in haar nederigheid en onderworpenheid, 

dus ‘alleen maar’ schrijft 

wat er in haar gebeurt, en dat fundeert als 

mystieke ervaring, komt er tegelijkertijd 

een latente maar revolutionaire epistemologische 

claim tot spreken. Om die stap te 

kunnen zetten moest Teresa eerst bezit ne-

men van het mystieke, en ook heel lichamelijke 

gebeuren van de ontmoeting met God, 

of Christus, om het te hercontextualiseren 

als een subjectieve ervaring. Dit doet ze, literair 

gezien, via intertekstuele referenties 

naar het genre van de hoofse liefdespoëzie. 

Als ze niet met behulp van de al eeuwen 

bestaande en geformaliseerde schrijfprocedures 

van de biecht en de hoofse liefdespoëzie 

een persoonlijk getuigenis van dit 

gebeuren had gegeven, was er in feite niets 

gebeurd. Alleen taal (of een talig systeem, 

zoals muziek in het geval van Hildegard 

von Bingen) kan een gebeuren in een ervaring 

veranderen. Het gebeuren zelf verdwijnt, 

net als de realiteit van de pure materie, 

als we er geen talige procedure aan 

koppelen die een en ander vast probeert 

te leggen. Een gebeuren, zoals revoluties, 

of mystieke ervaringen, bestaat niet; minstens 

niet voor de toekomst en voor degenen 

die er niet bij waren, als er niet via een 

of ander medium op gereflecteerd wordt 

(Kristeva, 1998; Cupitt, 1998). Zonder (talige) 

reflectie krijgt het geen vervolg en zal 

het geen andere impact hebben dan die van 

een ‘inslag’, zoals materie alleen verschijnt 

als het gekoppeld wordt aan een talig betekenisgevend 

systeem (Barad, 2007). 

Een gebeuren gronden als subjectieve 

ervaring was voor vrouwen in de zestiende 

eeuw nog gevaarlijker dan voor mannen. 

Lezen en schrijven en lesgeven waren taboe 

voor vrouwen, tenzij een mannelijke 

kerkfunctionaris als spirituele gids fungeerde. 

Ik begon kortom te begrijpen hoe 

Teresa de biecht gebruikte om een handelend 

subject te worden ofwel een subversief 

actorschap te ontwikkelen in een debat 

over hervormingen dat werd gecontroleerd 

door de kerk en de Inquisitie. Tegelijkertijd 

zag ik dat haar handelen niet revolutionair 

kan worden genoemd. Haar teksten 

werden door de kerk in de eeuwen na haar 

dood gebruikt om de status quo te handhaven 

(Ahlgren, 1996) en om de patriarchale 

genderhiërarchie die dominant is in al 

onze westerse instituties, te ondersteunen. 

Elders (Straatman, 2009) heb ik laten zien 

hoe de delicaatheid van Teresa’s positie is 

terug te vinden in elk geschrift, waarin ze 

in zowel de inleiding als de epiloog allerlei 

voorzorgsmaatregelen treft in de vorm van 

opdrachten aan en verwijzingen naar aansporingen 

van biechtvaders. Vanaf haar allereerste 

publiekelijke pennestreek etaleert 

Teresa een paradoxale mix van zowel nederigheid 

als ook ongenoegen omtrent het 

feit dat ze beperkt wordt in haar spreken. In 

al haar teksten herhaalt Teresa dit ritueel. 

Ze betuigt haar onderwerping aan de orthodoxe 

hiërarchie, terwijl ze onvermoeibaar 

pleit voor bepaalde hervormingen en 

vraagt om serieus genomen te worden in 

haar spirituele ervaringen. Ook stylistische 

eigenaardigheden, zoals de spontane, haastige 

manier waarop ze zegt haar teksten te 

hebben neergeschreven en haar tegen de 

spreektaal aanleunende syntaxis en lexicon, 

zoals bij voorbeeld haar veelvuldig gebruik 

van verkleinwoorden en superlatieven 

(Weber, 1990), passen in deze strategie. 

Het vaak als een bevestiging van de vrouwelijke 

waarden geïnterpreteerde ‘spontane’, 

‘volkse’ karakter van Teresa’s stijl contrasteert 

met de mannelijk geconnoteerde 

intellectuele academische geschriften van 

de theologische orthodoxie. Dit kan gelden 

als het logische gevolg van een gebrekkige 

opleiding (Janzen, 1995; Elliot, 2004; Ahlgren, 

1996). Teresa suggereert echter ook, 

door een dergelijke stijl te hanteren, dat ze 

niet in concurrentie treedt met haar mannelijke 

collega’s. 

Zo wordt duidelijk hoe een tekst zowel 

subversieve effecten kan bezitten als ook 

bevestigend kan werken ten aanzien van 

bestaande gendernormen, zonder dat de 

67 


68 


auteur zich ervan bewust is of zelfs ondermijnend 

wil zijn. Dat is wat Butler en 

Derrida de iterabiliteit van het discours 

zouden noemen. Deze discursieve ‘agency’ 

beweegt zich vanzelfsprekend altijd tussen 

herhaling en verandering. Zelfs zonder 

de bedoeling kan er in de herhaling iets 

nieuws gebeuren. 

Conversatie of dialoog vormt, naast 

deze nadruk op de innerlijke, mystieke ervaring 

(Bataille, 1943) het andere subversieve 

Leitmotiv in Teresa’s oeuvre. De ziel 

kan God leren kennen via een innerlijke, 

gesublimeerde lichamelijke ervaring en via 

conversatie. Teresa schetst hoe centraal de 

innerlijke conversatie met Christus in de 

vorm van contemplatie en gebed staat in 

haar spirituele leven (1984, 34:8, 34:17). Ook 

schrijft ze hoe belangrijk conversatie met 

goede biechtvaders kan zijn (1984, 4:3). Ik 

leerde zien dat dit de kern is van Teresa’s 

onderhandeling met de katholieke orthodoxie. 

Opnieuw verschijnt hier deze verandering-in-de-herhaling. 

De op zichzelf 

niet revolutionaire inkeer, of meditatie, 

en de confidentiële privédialoog met God/ 

Christus en met haar biechtvaders maakt 

het voor Teresa en haar zusters mogelijk 

en denkbaar om te onderhandelen met het 

panoptische, altijd wakende oog van de Inquisitie. 

De praktijk van gebed en conversatie 

met de hemelse bruidegom vindt plaats 

in een innerlijke ruimte die voor niemand 

anders dan voor Christus zelf toegankelijk 

is. Deze metaforische ruimte heeft Teresa 

gestaag weten uit te sparen via de praktijk 

van gebed, als conversatie met God, en 

biecht, als conversatie met haar oversten: 

een innerlijke ruimte die ze in haar laatste 

tekst via het beeld van het innerlijk kasteel 

gedetailleerd zal uitwerken (Avila, 2007). 

Het belichaamde subject: een 

innerlijke ruimte 

‘Deze innerlijke burcht. Je kunt er binnentreden 

en erin rondwaren om het even op 

welk uur, zonder toestemming van je oversten.’ 

(Avila, 2007, p. 1) 

Augustinus muntte in zijn Confessiones 

(397) als eerste de ziel als een ontmoetingsplaats 

voor conversatie, en als een scène, 

landschap of huis. Deze metaforen hebben 

onze moderne begrip van een zelf gevormd 

(Derrida, 1987; Lyotard, 1999). Teresa’s 

Innerlijke burcht (2007) is te lezen 

als een grootse elaboratie van dit concept 

van de ziel als innerlijke ruimte. Alhoewel 

een bekende en veel herhaalde troop in de 

hele christelijke literatuur, en hoewel paradigmatisch 

voor de middeleeuwse disciplinaire 

praktijken en waarheidsprocedures 

(Badiou, 2003) zoals de biecht, begon ik te 

begrijpen dat Teresa ‘iets nieuws’ deed met 

deze innerlijke ruimte ten behoeve van de 

situering van haar controversiële lichamelijke 

en innerlijke ervaringen. In de herhaling, 

ontstond de nieuwe bijbetekenis. Voor 

Teresa is deze metaforische ruimte namelijk 

een plaats waar ze zich veilig kan terugtrekken 

en minstens haar gedachten en gesprekken 

met God voor zichzelf kan houden 

(Avila, 2007, p. 1). Hier vindt ze de stof voor 

haar heel eigen weg, die door de kerkelijke 

Inquisitie als mogelijk ketters werd gezien. 

Men vindt dus in Teresa’s teksten een repetitie 

van traditionele, tot het katholieke 

genderdiscours behorende tropen en tegelijkertijd 

een voorzichtig modern experiment 

met een subjectpositie die kritisch is 

ten aanzien van de institutionele kerkelijke 

orthodoxie. Dit werd mogelijk omdat Teresa 

zichzelf terugtrok op die (metaforische) 

binnenruimte, die altijd al het domein van 

vrouwen was (Bourdieu, 1998). Dankzij

deze voorzichtige, zorgvuldige onderhandeling-in-de-herhaling 

wordt die vrouwelijk 

geconnoteerde domestieke privéruimte 

(de kloostercel, studeerkamer, keuken of 

dakterras) getransformeerd in een discursieve 

plek van experiment voor subversief 

actorschap. 

Ik vond nieuwheid in de iterabiliteit/ 

herhaling, maar alleen na lange oefening 

en jarenlange conversatie met Teresa. In 

die zin kan deze methode langzaam zijn. 

Ook Riessman (1993) en Ghorashi (2010) 

benadrukken de langzaamheid van de dialogische 

methode. Dit is hoe we verandering 

voorbij het paradigma van revolutionaire 

ommekeer kunnen denken. Ik 

leerde pas laat hoe Teresa’s stylistische eigenaardigheden 

(haar spontaniteit en volkse 

schrijfwijze, haar nadruk op nederigheid 

et cetera) niet alleen ‘plakkerige’ (Ahmed, 

2004), stereotiepe genderconnotaties bezitten, 

maar wel degelijk ook de nodige distantie 

creëerden ten aanzien van het dominante, 

mannelijke, academische discours 

van de theologie van die dagen. Mijn eigen 

langzaamheid ligt in het feit dat ik Teresa’s 

werk pas echt begon te waarderen nadat ik 

voldoende kennis had verworven omtrent 

de context waarin zij zich moest bewegen. 

Dit strookt met Foucault’s genealogische 

methode: ze bestaat uit een ontmoeting 

tussen high brow academische ‘kennis’ 

en vaak laag gekwalificeerde ‘volkse’ ervaringskennis 

(Foucault, 1976b). 

Een innerlijke ruimte komt aan het 

licht, als bron van subversieve kracht, in 

een minimalistische beweging, van recycling 

en doorwerking (Freud, 1914; Lyotard, 

1992) van oude, plakkerige metaforen, die 

we niet gewoon maar van ons af kunnen 

schudden. Lacan (1966), Baktin (1981) en 

Kristeva (1980) wezen op deze basale structuur 

van denken als iets wat vertrekt vanuit 

de ‘taal van de ander’, hetgeen betekent 

dat taal, of het discours dat we gebruiken, 

altijd die eeuwenoude (plakkerige) lagen 

bezit die we meestal niet (bewust) kennen 

maar wel altijd herhalen. Als ik mijn leeshouding 

niet had veranderd, door sympathie 

op te vatten voor Teresa, of door de 

psychoanalytische tegenoverdracht serieus 

te nemen, was ik niet in staat geweest om 

haar subtiele en zorgvuldige, voorzichtige 

onderhandelingen met de patriarchale 

codes van het katholieke discours te zien. 

Pas nadat ik mij door een behoorlijke berg 

van vooroordelen had gewerkt die behoren 

tot mijn (post)moderne conditie (geloof in 

vooruitgang, en in opposities zoals links en 

rechts, liberaal en confessioneel, modern 

en traditioneel, meester en slaaf), begon ik 

te zien hoe Teresa’s tekst weerstand biedt 

aan de meester-positie (Lacan, 1991), zoals 

die in veel klassieke en moderne literatuur 

wordt gecreëerd. Ook begon ik toen 

pas oog te krijgen voor de vruchtbaarheid 

van de metafoor van het innerlijk kasteel, 

als alternatief voor het cartesiaanse subject 

van de moderne epistemologie. 

Foucault (1985) benadrukt hoe het structuralisme 

tijdens de tweede helft van de 

twintigste eeuw gefunctioneerd heeft als 

hefboom voor het loslaten van deze subjecttheorie. 

In het achterhoedegevecht van 

het poststructuralisme verwarren sommige 

auteurs de deconstructie van deze theorie 

met de deconstructie van het subject, 

aldus Braidotti (2002). In de eenentwintigste 

eeuw zijn wij bezig het gat te dichten: 

we creëren ruimte voor en geven body aan 

iets dat anderen hebben gereduceerd tot 

een spilvormig verdwijnpunt, of tot een 

talige constructie. Ook Teresa kon dankzij 

die metaforische innerlijke ruimte, die 

als uitdijing verschijnt van het cartesiaanse 

nulpunt, bepaalde gendernormen beginnen 

uit te dagen, terwijl ze tegelijkertijd 

leunde op andere, meer patriarchale. 

69 


70 


Door naar Teresa te luisteren als naar 

een stem die ertoe doet, óók na meer dan 

vier eeuwen, door te proberen met gelijkzwevende 

(Freud), gevoelige aandachtigheid 

(Behar) te luisteren zonder morele 

oordelen; door de positie van de objectieve 

observator te verlaten, leerde ik van Teresa 

dat subversief actorschap niet alleen in een 

schrijf- en conversatiepraktijk te vinden is, 

maar dat die wortelt in die heel lichamelijke 

ervaringen waarop zij zich inlaat, en die 

zij beschrijft als mystieke extase, of als toestand 

van mystieke inkeer, contemplatie en 

gebed, of als monastieke praktijk met een 

dagelijks terugkerende ritme van arbeid, 

gebed, contemplatie, zang, stilte. Body geven 

aan subjectiviteit betekent in dit kader 

dat we denken moeten leren zien als een 

dynamisch, dialogisch proces dat zich minimaal 

rond twee punten afspeelt; dat van 

de belichaamde onderzoeker (respectievelijk 

Teresa, of ikzelf) en de (metaforische) 

ander (respectievelijk God, of Teresa). 

Dialogen met de OVT 

‘The past isn’t dead and buried. In fact, it 

isn’t even past.’ (William Faulkner geciteerd 

door Barack Obama, 2008) 

Al blijft dat een moeizaam werk en zijn 

(talig bemiddelde) patriarchale structuren 

stroperig, plakkerig en dominant, het kan 

een doel van wetenschap zijn om ze te willen 

veranderen, door inzicht in de geschiedenis 

en de intieme werking ervan te verwerven. 

Dit kan vanuit een genealogische 

benadering (Foucault, 1971) en via de methode 

van conversatie. Binnen de genealogische 

aanpak is het belangrijk te begrijpen 

dat verandering altijd doorheen de herhaling 

plaatsvindt, zoals ik in mijn dialoog 

met Teresa begon te begrijpen. Butler en 

Derrida gebruikten daarvoor het concept 

iterabiliteit, Freud, Kristeva en Lacan het 

begrip herhalingsdwang. Ik kreeg maar 

langzaam oog voor dit op het eerste gezicht 

contradictoire mechanisme van verandering-in-de-herhaling. 

Hierdoor begreep ik 

wel het huidige debat rond ‘agency’ of actorschap 

beter. 

De genealogische benadering stelt voorop 

dat onze actualiteit het resultaat is van 

een nooit eindigende (her-)interpretatie 

van en onderhandeling met een geschiedenis 

van overlappende praktijken. In dit nonlineaire 

proces van herhaling, onderhandeling 

en herinterpretatie kan verandering 

geproduceerd worden. Door deze benadering 

kunnen we de dubbele tijdsstructuur 

van onze werkelijkheid leren zien. 

Deze bestaat uit een lineaire, patriarchale 

tijd en uit een discontinue ‘genealogische 

tijd’ voor feministische bewustwording 

(Kristeva, 1979), waarin we transgenerationele 

dialogen (Braidotti, 1994) bouwen. 

Ook Bakhtins concept van de chronotoop 

(1981), en de freudiaanse conceptualisering 

van het onbewuste als een poging om 

een non-lineaire spatio-temporaliteit te

denken, kunnen helpen deze dubbele tijdstructuur 

te begrijpen. Daarin gaat niets 

verloren, blijft alles beschikbaar voor herinnering, 

herhaling, interpretatie en bewerking 

(Freud, 1914). 

De genealogische benadering in socialeen 

geesteswetenschappen gaat niet zozeer 

over de productie van objectieve (historische) 

kennis, maar deconstrueert het evolutionair, 

utopisch-teleologisch perspectief 

op verleden en toekomst. Genealogie gaat 

over de (her)uitvinding van onszelf – hier 

en nu – binnen een discontinue tijdruimte, 

die we nog gedeeltelijk moeten uitvinden of 

voorstellen. Dit impliceert ook een andere 

opvatting van kennis, die Foucault (1971) 

‘savoir’ (weten of ervaringskennis) noemde. 

Genealogie produceert nieuwe inzichten in 

ons verleden en ons heden, en een nieuwe 

ervaring van ‘waarheid’; in de zin dat je dat 

plotselinge gevoel kunt hebben van nieuwheid 

en betekenisvolheid (‘wat stom dat ik 

dáár niet aan gedacht heb!’). 3 Door een psychoanalytische 

spreekkuur aan te gaan, of 

door vanuit sociaal- of geesteswetenschappelijk 

perspectief genealogie te bedrijven, 

kunnen we beginnen om verandering en 

nieuwheid die in het verleden plaats vonden 

op het microdynamische niveau van 

sociaal-historische machtsverhoudingen, 

opnieuw te appreciëren. Dan moeten we 

wel het verleden serieus beginnen te nemen, 

als tijdruimte die er nog steeds toe 

doet, en afstand nemen van het concept 

van lineaire vooruitgang. We moeten ophouden 

binnen de feministisch epistemologie 

verborgen oedipale scenario’s (Van 

der Tuin, 2008) te installeren, die ervan 

uitgaan dat wat in vorige generaties is gebeurd, 

na verloop van tijd vanzelf overstegen 

wordt of achterhaald raakt. Het idee 

dat er een soort van ‘verjaring’ optreedt 

(Lacan, 1966) 4 , van gebeurtenissen uit het 

verleden, maakt deel uit van het moderne, 

koloniale idee van vooruitgang, en van oppositionele 

scrips die nu juist gedeconstrueerd 

zouden moeten worden. 

Al worden we gescheiden door meer 

dan vier eeuwen, we kunnen dus iets van 

Teresa leren; met name met betrekking tot 

het probleem van de verwevenheid van het 

lichamelijke met het metaforisch-talige en 

van epistemologie met politiek. 

Feministische epistemologie en 

veranderperspectief 

‘If the modality of political transformation 

in modernity was revolution, what lies 

beyond it?’ (Wendy Brown, 2005, p. 113) 

Conversatie, als methode, gaat in de eerste 

plaats uit van de mogelijke en wenselijke 

omkering van subjectposities tijdens 

het onderzoeksproces en is dus uit op verandering, 

zoals ook kritisch, feministisch 

onderzoek in de 21e eeuw op verandering 

gericht is. We moeten daarbij zowel de 

strenge structuralistische leesmethodes 

nuanceren, als ook die wetenschapsopvatting 

die te eenzijdig de nadruk legt op het 

beschrijven, in kaart brengen en categoriseren 

van de wereld zoals deze is, in haar 

veronderstelde a-metabolische stabiliteit. 

Kritisch, feministisch onderzoek moet 

zich engageren in dit bewustmakingsproces 

van onze eigen epistemologische percepties 

en preconcepties als onderzoekers 

(Van der Tuin, 2008), en daarnaast doorgaan 

met het ondermijnen van ingebakken 

normen rond vrouwelijkheid binnen 

bestaande patriarchale structuren. Wij, als 

instabiele, veranderlijke, fantasmatische 

gemeenschap (Butler, 1990, p.142) van onderzoekers 

met gedeelde issues, en geworteld 

in de zelfde condities (namelijk die van 

een meer of minder patriarchale context) 

kunnen voor die subversie van gendernor- 

71 


72 


men kiezen, omdat we ons erdoor beperkt 

voelen. 

Judith Butler stelde echter in Bodies 

that matter (1993) al vast dat verandering 

en (subjectieve) ‘agency’ of actorschap 

moeilijke concepten zijn geworden ten gevolge 

van het postmoderne denken, met 

name binnen de (post)structuralistische 

context. Gedurende een aantal decennia 

leek men binnen Genderstudies vastgelopen 

in de repetitie van het postmoderne 

credo dat wij producten zijn van een discours, 

of van het systeem, en wij daardoor 

onvermogend zijn om echte verandering 

en echte handelingsperspectieven te produceren, 

of zelfs maar een kritische positie 

te verwerven. Het idee van verandering 

leek ook te lijden onder de fascinatie voor 

ons revolutionaire verleden (Brown, 2005). 

Saba Mahmood (2005) argumenteerde dat 

rechtse, vrouwelijke politici of islamitische, 

religieuze vrouwen niet gespeend zijn van 

actorschap. Anderen focussen op de microdynamica 

van discursief actorschap, in 

een poging om te begrijpen hoe vrouwen 

gelijktijdig bepaalde (verborgen) patriarchale 

gendernormen bevestigen, terwijl ze 

andere proberen te ondermijnen (Davids , 

2010; Willems, 2007). 

Butler is bekritiseerd voor haar gebrekkige 

uitwerking van de (on)mogelijkheid 

van subversief actorschap in een poststructurele 

context, en voor de gebrekkige 

argumentatie met betrekking tot de wenselijkheid 

van het ondergraven van gendernormen 

(Mahmood, 2005). De discussie 

rond de (on-)mogelijkheid van subversief 

actorschap is mijns inziens ontstaan ten 

gevolge van een gebrekkig subject-begrip, 

niet bij Butler maar bij andere auteurs, 

die teveel nadruk leggen op de ‘agency’ 

(werking) van het (talige) systeem, als 

postmoderne tegenhanger van de eenzijdig 

humanistische nadruk op ‘agency’ als 

uitdrukking van vrije wil. Ook dingen en 

(talige) structuren bezitten ‘agency’ (Lacan, 

1966; Barad, 2007), maar pas als we 

de verhoudingen tussen subject en object, 

taal en materie, geest en lichaam anders 

gaan begrijpen dan als dualisme of als dominantie 

van het één over het ander, kunnen 

we die agency-discussie sluiten. Freud 

(1895) was de eerste die de hybride verwikkelingen 

tussen woorden en dingen theoretiseerde 

door erop te wijzen dat woorden 

een effect op het lichaam kunnen hebben. 

In die zin zou men zich kunnen afvragen 

of Teresa’s extasen niet het gevolg zijn van 

de conversaties die zijn voerde. In deze dynamiek 

zijn ontologie en epistemologie onscheidbaar 

en beginnen we pas recentelijk 

te beseffen hoezeer ze elkaar doordringen, 

en hoezeer materie pas via bij voorbeeld talig 

gestructureerd wetenschappelijk experiment 

of theorie kenbare en dus hybride 

(discursieve) materie wordt (Barad, 2007). 

Verlichtingstheorieën projecteerden het 

subject als rationele actor in een mathematisch 

assenstelsel (Descartes, 1637), met als 

belangrijkste doel het systematisch categoriseren 

en in kaart brengen van de wereld, 

via een taal die als transparant medium 

onvoldoende werd geproblematiseerd (Foucault, 

1966). Zo raakte de koloniale expansiedrift 

van West-Europa gelegitimeerd 

door haar epistemologische uitgangspunten. 

Mignolo (1995) stelde vanuit postkoloniale 

studies bijvoorbeeld het epistemologisch 

debat in deze expliciet politieke en 

ethische context. Ook voor de psychoanalyse 

staan epistemologische kwesties niet 

los van de overtuiging dat wetenschap een 

heel intieme rol speelt in (subjectieve) veranderingsprocessen. 

Het verlichtingsproject 

van spiegeling van de werkelijkheid 

(Rorty, 1979) en het bijbehorende subjectbegrip, 

is de laatste decennia ook kritisch 

bevraagd vanuit het feminisme. Ik leerde

van Teresa dat we de extreem postmoderne 

feministische visie op de rol van discours 

moeten nuanceren, door te begrijpen hoe 

subjectiviteit een belichaamde, gelokaliseerde 

subjectiviteit is (Butler, 1993; Braidotti, 

2002). De psychoanalyse, waarop 

Butler steunt, is al sinds lang verwikkeld 

in dit complexe debat (Straatman, 2011, in 

voorbereiding). Ze doet ons begrijpen dat 

woorden en dingen, cultuur en natuur, lichaam 

en geest beide materieel-discursief 

zijn, en geeft zich rekenschap van de paradox 

dat we als subjecten zowel het product 

zijn van (talige) systemen of structuren, die 

wij (onbewust) herhalen omdat we ze geïncorporeerd 

hebben, terwijl we tezelfdertijd 

handelingsbekwame actoren zijn, die bronnen 

van nieuwheid en verandering kunnen 

worden. 

Langzaam denken 

Ik ontdekte in mijn conversatie met Teresa 

een benadering die nabijheid vraagt en gefocust 

is op de microdynamiek van ‘agency’ 

in een tekst. Tegelijk leerde ik dat actorschap 

niet alleen huist in wat een auteur 

zegt en schrijft, maar ook in wat ze zegt te 

hebben ervaren. Teresa’s mystieke ervaring, 

die zij als een bijna ondraaglijk, onbegrijpelijk 

en niet onverdeeld plezierig genot 

presenteert (1984), speelde een belangrijke 

rol in haar zelfdefiniëring. Om haar getuigenissen 

te kunnen lezen kon ik niet volstaan 

met een linguïstische analyse, met 

aandacht voor allerlei stylistische details. 

De gevoelige observator, die afstand neemt 

van het oude positivistische wetenschapsparadigma 

waarin de onderzoekster een 

afstandelijke meesterlijke subjectpositie 

inneemt, is nog maar het begin. De volgende 

stap is dat de onderzoekster iemand 

wordt die in discussie gaat, of in gesprek, 

en die gaandeweg connectie maakt, medeplichtig 

wordt, sympathie kan opvatten (de 

freudiaanse tegenoverdracht), en van daaruit 

een openheid weet te vinden om bepaalde 

problemen ‘door te werken’ (Freud, 

1975). De gevoelige observator, de aandachtvolle 

analyticus, zijn dus geen rollen 

die klaar liggen, met een protocol dat je als 

onderzoeker kunt toepassen; het vraagt om 

nieuwe epistemologische uitgangspunten. 

We hebben in het kader van het agencydebat 

niet zozeer een nieuwe theorie van 

‘radicale verandering’ nodig, zoals Brown 

(2006) zoekt. ‘Teresa’ laat zien hoe we deel 

uit maken van systemen en structuren, en 

nooit van nul af aan radicaal opnieuw kunnen 

beginnen of erbuiten kunnen staan. 

Nieuwe theorieën moeten ‘slow’ zijn, zoals 

Teresa’s mystieke houding ook niet op 

revolutionaire actie en verandering anticipeert. 

De genealogische benadering, waarvoor 

ik gekozen heb, en die naadloos aansluit 

op de psychoanalyse, is langzaam. Via 

deze methode kunnen we op een anachronistisch 

lijkende, transgenerationele manier 

beginnen om ons verleden, heden en 

onze toekomst te (her)definiëren, zoals ik 

hierboven ten aanzien van Teresa probeerde 

te laten zien. Het is een werk van ‘terugbuigen’ 

ofwel ‘re-volvere’ (Kristeva, 1998), 

dat ook een intrinsiek onderdeel vormt van 

het ‘doorwerken’, dat plaats kan vinden in 

een spreekkuur, om het onbewuste automatisme 

van de herhaling tegen te gaan. 

Als we niet in herhaling van oude plakkerige, 

verleidelijke metaforen willen vervallen, 

die retorische, oppositionele (gender) 

verhoudingen installeren (zoals nederige, 

volkse spontaniteit versus intellectueel 

en beheerst meesterschap); als we verandering 

willen bewerkstelligen, moeten we 

beginnen met ons af te vragen wat we de 

afgelopen jaren, decennia, eeuwen gedaan 

hebben, en verandering ‘opgraven’ onder 

het stof van de tijd. Dit analytische of ge- 

73 


74 


nealogisch werk moet met zorgvuldigheid 

gebeuren en neemt tijd, zoals Freud al in 

1914 stelde, en Lyotard later nog eens onderstreepte 

(1992). Het vraagt herinnering, 

herhaling en doorwerking. 

Teresa is in deze benadering geen object 

van representatie in een project van kennisverwerving, 

maar een sparringpartner 

in een continu genealogisch werk van gronden 

en herdefiniëren. Zij groeide tijdens dit 

proces voor mij uit van een marginale zestiende 

eeuwse Spaanse non tot een markeringspunt 

van onze moderne tijdruimte 

die de subjectieve innerlijke ruimte serieus 

is gaan nemen als startpunt van (subversief) 

actorschap. Conversatie werd daarbij, 

als methode, in de context van een breder 

genealogisch project, een manier om mij 

te engageren in feministische research. In 

die zin is het genealogisch project te lezen 

als een heropening van het gesprek, hetgeen 

betekent dat we nieuwe onderhandelingen 

aangaan, en nieuwe ruimtes openen 

doorheen de historische tijdlagen, in 

een poging om onszelf als dialogisch zelf 

te reconstrueren, dat in staat is te denken 

en te handelen vanuit een ander perspectief 

dan dat van die latente, onderliggende 

(‘toeristische’) scripts van onze neokoloniale 

moderniteit. En misschien zal de lezer 

dan ook, net als ik, wetenschap beginnen 

te zien als een coproductie. 

Het was Teresa die mij, via Freud, hielp 

de grenzen van het moderne discours, of 

meer specifiek, van de moderne positivistische 

epistemologie te doorbreken. Ik 

leerde ook dat wij net zo gevangen zijn in 

het discours van onze postmoderne kosmopolitische 

consumentencultuur als Teresa 

in haar katholieke kerk. Daarmee werd 

zij voor mij de analytica (de ‘supposed to 

know’). In een conversatie kunnen posities 

verschuiven. Mijn positie is fundamenteel 

verschoven in die dertig jaar dat ik met Teresa 

in gesprek was. Ik deconstrueerde de 

afkeer die wij erfden van de Verlichting 

ten aanzien van religie als een prerationele 

praxis. Ik leerde zien hoe Teresa’s ‘agency’ 

door middel van en binnen een geloofssysteem 

gestalte kreeg, en misschien wel 

dankzij die monotheïstische God-als-Ander-in-haarzelf 

met wie zij een praktijk van 

innerlijke conversatie ontwikkelde. Ik leerde 

van Teresa het belang van (subjectieve, 

belichaamde) ervaring – zoals de extase en 

de praktijk van diepe contemplatie en gebed 

– als bron van kennis, en hoe haar oeuvre 

daarmee een voorbereiding op de eeuw 

van Verlichting wordt. Het uitlichten van 

deze, nog weinig geëxploreerde, dimensie 

van de verlichtingsepistemologie levert interessante 

wegen voor verder onderzoek. 

Het gaat bij Teresa om getuigenissen van 

gesitueerde, belichaamde kennis (Haraway, 

1988), waarnaar ook Lacan (1975) verwees 

met zijn concept ‘jouissance/genot’ (Straatman, 

1996). Hier ligt een aanknopingspunt 

om te verduidelijken hoe discours niet met 

tekst dient te worden verward, maar hoe 

subjectieve lichamelijke ervaringen en het 

discours onderling verweven zijn, gelijkoorspronkelijk 

zijn en elkaar nodig hebben 

en hoe deze ervaringen ingezet kunnen 

worden als onderzoeksmethode, zoals Teresa 

deed.

Noten 

1 Ik zal ‘agency’ in dit artikel meesttijds vertalen 

met ‘actorschap’, alhoewel dat niet precies de 

juiste connotatie bezit: een actor suggereert veel 

duidelijker dan het begrip ‘agency’ een ‘persoon’, 

terwijl ‘agency’ veeleer naar de derridiaanse 

‘force’ verwijst. 

2 Ik verwijs naar Teresa’s teksten door eerst het 

nummer van het hoofdstuk te noemen en dan 

de betreffende paragraaf. 

3 Voor een uitgewerkte visie op een subjectieve, 

non-universalistische notie van waarheid, zie 

Badiou (2003), die – via een reconstructie van 

de waarheidsprocedures van de katholieke 

biecht – schetst hoe waarheid de uitkomst is 

van een traject of procedure. 

4 Lacan gebruikte het juridische begrip 

‘forclusion’. Butler verwijst daar weer naar 

(1990). 

Literatuur 

Augustinus, A. (397/1988). Belijdenissen. Baarn: 

Ambo. 

Ahlgren, G. (1996). Teresa of Avila and the politics 

of sanctity. London: Cornell University Press. 

Ahmed, S. (2004). The cultural politics of emotion. 

New York: Routledge. 

Andrews, M., Squire, C. & M. Tamboukou (2008). 

Doing Narrative Research. Los Angeles: Sage. 

Assoun, P.L. (1996) Literature et psychanalyse. 

Paris: Ellipses. 

Avila, Teresa van (1565/1984). Mijn leven, 

autobiografie. In Mystieke werken IV. Gent: 

Carmelitana. 

Avila, Teresa van (1577/2007). De innerlijke burcht. 

In Mystieke werken III. Gent: Carmelitana. 

Badiou, A. (2003). Saint Paul or the foundations of 

universalism. Stanford University Press. 

Bakhtin, M. M. (1930/1981). The dialogic 

imagination: four essays. Austin: University of 

Texas Press. 

Barad, K. (2007). Meeting the universe halfway. 

Durham, NC: Duke University Press. 

Bataille, G. (1943). L’expérience interieure. Paris: 

Gallimard 

Behar, R. (1996). The vulnarable observer. Boston: 

Beacon Press. 

Berge, L.C. la (2007). The writing cure. In: Paul 

Bowman & Richard Stamp (Eds), The Truth of 

Zizek, 9-26. London: Continuum. 

Bourdieu, P. (1998). La domination masculine. 

Paris: Seuil 

Bowie, M. (1987). Freud, Proust and Lacan: theory 

as fiction. Cambridge: Cambridge University 

Press. 

Braidotti, R. (1994). Nomadic subjects. New York: 

Columbia University Press. 

Braidotti, R. (2002). Metamorfoses. Cambridge: 

Polity Press. 

Brown, W. (2005). Edgework. Princeton: Princeton 

University Press. 

Butler, J. (1990). Gender trouble. New York: 

Routledge. 

Butler, J. (1993). Bodies that matter. New York: 

Routledge. 

Certeau, M. de (1982). La fable mystique I. Paris: 

Gallimard 

Cupitt, D. (1998) Mysticism after modernity. 

Malden: Blackwell Publishers. 

Davids, T. (2010). Subjectivity and the discursive 

construction of agency. In: European Journal of 

Women’s Studies. (forthcoming). 

Derrida, J. (1972). Marges de la philosophie. Paris: 

Minuit. 

Derrida, J. (1967). Écriture et différence. Paris: Seuil. 

Derrida, J. (1987). Psyché, inventions de l’autre. 

Paris: Gallilée. 

Descartes, R. (1637/1966). Discours de la méthode. 

Paris: Flammarion. 

Elliott, D. (2004). Proving woman. Princeton: 

Princeton University Press. 

Foucault, M. (1966). Les mots et les choses. Paris: 

Gallimard. 

Foucault, M (1971). Nietszsche, la généalogie, 

l’histoire. Paris: PUF. 

Foucault, M. (1976a). L’Histoire de la sexalité I. 

Paris: Gallimard. 

Foucault, M. (1976b). Two lectures. In: Power and 

knowledge ( p. 78-108). New York: Pantheon. 

Foucault, M. (1985). Schrijven vanuit de ervaring. 

Ervaring en Waarheid, 7-16. Nijmegen: Te Elfder 

Ure. 

Freud, S. (1885/1979). Studien über Hysterie. 

Frankfurt: Fischer Verlag. 

Freud, S. (1900/1975). Die Traumdeutung. 

Frankfurt: Fischer Verlag. 

75 


76 


Freud, S. (1914/1975). Weitere Ratschläge zur 

Technik der Psychoanalyse (II); erinnern, 

wiederholen und durcharbeiten. Frankfurt: 

Fischer Verlag. 

Gadamer, G. (1960). Wahrheit und Methode. 

Tübingen: Mohr. 

Ghorashi, H., Brinkgreve, C. (red.)(2010). Licht en 

schaduw. Amsterdam: VU Uitgeverij. 

Hadewijch (1246/2010). Liederen. Groningen: 

Historische Uitgeverij. 

Haraway, D. (1988). Situated knowledges. In: 

Feminist Studies, 14(3), 575-599. 

Jantzen, G. (1995). Power, gender and christian 

mysticism. Cambridge: Cambridge University 

Press. 

Kristeva, J. (1967/1980). Desire in language. New 

York: Columbia University Press. 

Kristeva, J. (1979). Le temps des femmes. In: 34/44: 

Cahiers de recherche de sciences des textes et des 

documents, 5, 5-19. 

Kristeva, J. (1998). L’avenir d’ une Révolte. Paris: 

Calmann-Lévi. 

Lacan, J. (1966). Écrits. Paris: Seuil. 

Lacan, J. (1975). Le Séminaire. Livre XX. Encore. 

Paris: Seuil. 

Lacan, J. (1991). Le Séminaire. Livre XVII. L’Envers 

de la psychanalyse. Paris: Seuil. 

Lyotard, J.F. (1992). Het onmenselijke. Kampen: Kok 

Agora. 

Lyotard, J.F. (1999). Augustinus belijdenis. Baarn: 

Agora. 

Mahmood, S. (2005). Politics of piety. Princeton: 

Princeton University Press. 

Maître, J. (1997). Mystique et féminité. Paris: ed. du 

Cerf. 

Mews, C. (1999). The lost love letters of Heloise and 

Abelard. New York: St. Martin’s Press. 

Mignolo, W. (1995). The darker side of the 

Renaissance. Ann Arbour: University of 

Michigan Press. 

Mignolo, W. (2000). Local histories/global designs: 

coloniality, subaltern knowledges and border 

thinking. Princeton: Princeton University Press. 

Mishler, E. (1995). Models of narrative analysis: a 

typology. Journal of Narrative and Life History, 

5, 87-123. 

Obama, B. (2008). A more perfect union. (Lezing 

uitgesproken op 18 maart 2008 in Philadelphia. 

Riessman, C. (1993). Narrative analysis. London: 

Sage. 

Rorty, R. (1979). Philosophy and the mirror of 

nature. Princeton University Press. 

Schrijvers, J. (1991). Dialectics of a dialogical ideal. 

In: Nancel & Pels (Eds). Constructing knowledge 

(p.162-179. London: Sage. 

Sools, A. (2010). De ontwikkeling van narratieve 

competentie (dissertatie). 

Straatman, B. (1996). Aan gene zijde van het plezier. 

In: Lover, 23 (1), 48-50. 

Straatman, B. (2009). In de herhaling ontstaat iets 

nieuws. In: Tijdschrift voor Genderstudies, 12 

(1), 7-18. 

Straatman, B. (2011, in voorbereiding). Palimpsest. 

Langzaam denken, over actorschap en revolutie 

(dissertatie). 

Van der Tuin, I. (2008). Third wave materialism 

(dissertatie). 

Weber, A. (1990). Teresa of Avila and the Rhetoric 

of Femininity. Princeton: Princeton University 

Press. 

Willemse, K. (2007). One foot in heaven. Leiden: 

Brill.

Recensies 

XX 

Vrouw & recht 

De beweging, de mensen, de issues 

Margreet de Boer en Marjan Wijers (red.) 

Amsterdam: Pallas Publications, Amsterdam 

University Press, 2009 

172 pagina’s, 19,95 euro 

ISBN: 978-90-8964-145-8 (paperback) 

77 

Het boek ‘Vrouw & recht. De beweging, de 

mensen, de issues’ is een waardevol boek 

over de geschiedenis van de vrouw-enrechtbeweging. 

Het biedt een terugblik op de 

onderwerpen, de organisaties en de mensen 

die de afgelopen dertig jaar een rol hebben 

gespeeld op het terrein van vrouw en recht in 

Nederland. Het bevat ruim dertig korte bijdragen 

in de vorm van artikelen, interviews en 

overzichten van institutionele ontwikkelingen, 

die in de meeste gevallen zeer toegankelijk 

zijn, ook voor niet-juristen. De bundel oogt 

ook prettig door het uitgekiende kleurgebruik 

en het vele beeldmateriaal, zoals foto’s, cartoons 

en affiches. 

Het boek is een feest van herkenning, 

zeker voor iemand zoals ik, die er al snel na 

de eerste initiatieven begin jaren tachtig bij 

was. Het haalt herinneringen op aan de opwinding 

dat er een feministisch vrouw-enrechttijdschrift 

kwam (Nemesis), de inspiratie 

door klassiek geworden artikelen als Naar 

Ander Recht I en II van Holtmaat, de bewondering 

voor de studentes – waarmee wij als 

vrouwenrechtswinkel een zolderkamer in het 

Vrouwenhuis deelden – die het proefprocessenfonds 

vrouw en recht opstartten, de betrokken 

uitwisseling van feministische rechtshulpverleensters 

in de vereniging vrouw en 

recht et cetera. 

Het laat ook zien hoe de inzet van bevlogen 

advocaten de rechtspositie van vrouwen 

onmiskenbaar heeft verbeterd en welke inzichten 

aan de universiteiten in proefschriften 

en vakken over ‘vrouw en recht’ en later 

‘gender and law’ zijn opgedaan. Tegelijkertijd 

toont het boek dat er eigenlijk geen vrouw-enrechtbeweging 

meer is. Dit is niet alleen maar 

treurig, want de onderwerpen zijn deels tot 

het mainstreambeleid gaan behoren. Bovendien 

bestaan er nog enkele organisaties op 

bescheiden schaal en daarnaast verschijnen 

er nog steeds publicaties binnen en buiten 

de universiteiten. Echter, het gemeenschappelijke 

vuur is eruit en de gewenste verjonging 

en verkleuring is er nauwelijks gekomen. 

Weliswaar bevat de bundel veel citaten van 

studenten die colleges Gender en Law aan de 

Universiteit Utrecht hebben gevolgd. Maar 

bijna alle auteurs en geïnterviewden in het 

boek zijn veertigers en ouder, die een min of 

meer prominente rol hebben gespeeld in de 

vrouw-en-rechtbeweging. Dat betekent ook 

dat de meeste auteurs vanuit een deelnemersperspectief 

hun visie geven op de rechtspositie 

van vrouwen. Daarmee is het boek 

vooral interessant voor lezers die de vrouwen-rechtbeweging 

hebben meegemaakt en 

voor lezers die willen weten hoe betrokkenen 

van toen denken over de onderwerpen die nu 

(nog steeds) spelen. 

Recensies

78 


Globaal komen er vier categorieën onderwerpen 

in de bundel aan de orde: het vrouwelijk 

lichaam (seksueel geweld, prostitutie, 

vrouwelijke genitale veranderingen, abortus), 

de juridische vormgeving van relaties (met 

name afstamming, ouderschap en het (polygame) 

huwelijk), de inkomenspositie van 

vrouwen (in de sfeer van arbeid en sociale 

zekerheid) en tenslotte: gelijke behandeling 

en sekse als problematische concepten. 

Nieuwere ontwikkelingen in het internationale 

recht, bijvoorbeeld in de rechtspraak 

over systematische verkrachting als genocide 

en actuele ontwikkelingen in het (inter)nationale 

recht met betrekking tot godsdienstvrijheid 

en discriminatie van vrouwen (handen 

schudden, hoofddoek, gescheiden zwemlessen, 

inburgeringcursussen et cetera) ontbreken 

nagenoeg; een ingekorte lezing over de 

SGP van Boor, die de drijvende kracht achter 

de rechtszaak is geweest, is wel (postuum) 

opgenomen. 

De onderwerpen in de bundel worden 

primair behandeld met het oog op de rechtspositie 

van vrouwen in de Nederlandse (en 

Europese) context. Daarbij belicht een aantal 

auteurs expliciet de positie van vrouwen uit 

migrantengroepen. Zo bespreekt Van Walsum 

de vervanging van onbetaalde arbeid in de 

huishouding door zwart (onder)betaalde illegale 

arbeid. Ze laat zien dat hierdoor de scheiding 

tussen publieke sfeer en privé-sfeer, met 

de daarbij behorende machts- en beloningsverschillen, 

niet langer alleen bepaald wordt 

door gender, maar ook door verblijfstatus. 

Terlouw laat zien hoe dubbelzinnig het vreemdelingenbeleid 

is: dat maakt het mogelijk om 

verwesterde vrouwen die op jonge leeftijd al 

in Nederland wonen, uit te zetten naar Afghanistan. 

Zij worden geacht zich daar aan 

te passen of zich te verzetten, maar als dat 

laatste tot vervolging leidt, moeten ze maar 

terugkeren naar Nederland om in aanmerking 

te komen voor een verblijfsstatus. In dit geval 

staat het westerse voor kracht en verzet terwijl 

het niet-westerse staat voor aanpassing. 

Andere auteurs zien ook een westerse en 

niet-westerse dichotomie. Zo signaleert Boerefijn 

dat sommige genitale veranderingen die 

technisch op hetzelfde neerkomen verschillend 

beoordeeld worden: westerse vrouwen 

hebben een vrije keuze voor ‘esthetische cosmetische 

chirurgie’ in tegenstelling tot nietwesterse 

vrouwen, die slachtoffer zijn van 

‘schadelijke genitale verminking’. Lünneman 

meent dat westerse of autochtone vrouwen 

worden ‘gedwongen’ tot gelijkheid met mannen 

door de regeling van gezamenlijk gezag 

na echtscheiding en het ouderschapsplan. 

In contrast daarmee worden niet-westerse 

vrouwen in een positie van machtsongelijkheid 

binnen gezinnen gedrukt. Interessant in 

dit verband is dat Arslan, die bekend is geworden 

als de eerste advocate die een hoofddoek 

ging dragen, buiten het kader van deze 

dichotomie denkt, namelijk in termen van 

gelijkwaardigheid en sociale rechtvaardigheid 

binnen het gezin. 

Veel aandacht krijgt de ongelijke verdeling 

van arbeid en zorg tussen mannen en vrouwen. 

Deze ongelijke verdeling wreekt zich 

uiteraard in de arbeids- en inkomenspositie 

van vrouwen: in veel gevallen zijn vrouwen 

als individu niet economisch zelfstandig, ook 

niet als ze op een sociale uitkering zijn aangewezen. 

Dit is een risicovol perspectief als 

vrouwen er alleen voor komen te staan en is 

onrechtvaardig als het vooral vrouwen treft. 

Enkele auteurs hameren dan ook op een 

beleid van economische zelfstandigheid van 

vrouwen, bijvoorbeeld in de sociale zekerheid. 

Ervan afgezien dat er ook structurele redenen 

aan de economische onzelfstandigheid ten 

grondslag liggen, zoals onvoldoende aanbod 

van grote deeltijdbanen, ongelijke beloning 

van mannen en vrouwen en onvoldoende 

zorgarrangementen en niet te vergeten de afbouw 

van de verzorgingsstaat, heb ik vraagte-

kens bij het ‘dogma’ van individuele financiële 

zelfstandigheid. Ik denk daarentegen dat het 

zinniger is om financiële zelfstandigheid voor 

vrouwen na te streven op het moment dat het 

nodig is (dus niet per se in een anderhalfverdienersmodel) 

en voor degenen die het nodig 

hebben (vooral voor de meest kansarmen, 

dus niet voor iedereen). Daarop inzetten en 

op versterking van het zorgen door mannen 

lijkt mij vruchtbaarder dan verzuchten dat het 

feministische gedachtegoed over individuele 

financiële zelfstandigheid definitief verloren 

lijkt te zijn gegaan, zoals Bijleveld doet, of 

zoals Loenen, die de vraag opwerpt waarom 

moderne feministen niet zien dat het huwelijk 

nog steeds zijn patriarchale karakter heeft 

van financiële afhankelijkheid, koppeling aan 

seks en onderwaardering van zorg. Maar misschien 

is dit vooral polemiek? 

Een nuchtere benadering vind ik bij Burri. 

Zij analyseert het taaie probleem van de scheve 

verdeling van arbeid en zorg en geeft een 

aanzet om een evenwichtigere verdeling te realiseren. 

Zij zoekt de ‘oplossing’ in de richting 

van de aantasting van de dominante mannelijke 

norm van voltijdse arbeid gedurende 

het hele leven, risicospreiding van zoveel 

mogelijk sekseneutrale zorgarrangementen 

tussen overheid, werkgevers en individuen 

en herstructurering van arbeid en zorg, met 

het oog op een betere combineerbaarheid. 

Deze beleidsrichting is vooralsnog behoorlijk 

algemeen (in vijf pagina’s kun je ook niet veel 

meer) en zal misschien pas worden opgepakt 

als de veiligheidsmanie is overgewaaid en de 

pensioenfondsen nog verder in de problemen 

zijn gekomen door de vergrijzing. 

Het is leuk om in het scala van bijdragen 

te ontdekken waar de spanningsrelaties in het 

feministische en juridische discours liggen. 

Swiebel laat zien hoe feministen deskundig 

en alert moeten zijn om binnen de Europese 

Unie bestrijding van seksediscriminatie op de 

agenda te houden. Te midden van uitbreiding 

van discriminatiegronden (zoals handicap, 

leeftijd, seksuele gerichtheid) en verhoging 

van het beschermingsniveau van sommige 

discriminatiegronden, kunnen feministen zich 

geen vergaande seksespecifieke bescherming 

of onduidelijk uitgewerkte intersectionaliteitsdenken 

veroorloven. 

Seksegelijkheid lijkt daar, maar ook in Nederland 

dominant beleidsjargon te zijn. Toch 

verhult de notie van gelijkheid vaak de werkelijkheid 

dat vrouwen last hebben van machtsongelijkheid. 

Römkens en Etty signaleren in 

dit verband dat de Nederlandse genderneutrale 

aanpak van huiselijk geweld haaks staat 

op de genderspecifieke insteek van de Verenigde 

Naties. Holtmaat constateert dat veel 

structurele problemen van vrouwen (zoals 

seksueel geweld, non-waardering van zorgarbeid 

en onderwaardering van betaalde arbeid 

van vrouwen) niet zijn beëindigd door het 

verbod van ongelijke behandeling. Zij bepleit 

daarom het opnieuw aansluiting zoeken bij 

de werkelijke problemen van vrouwen. Al met 

al wordt er door verschillende auteurs gesignaleerd 

dat gelijkheid een beperkt of zelfs 

averechts effect heeft, maar dat wetgeving en 

beleid juist uitgaan van een gelijkheidsnorm, 

waardoor problemen van vrouwen niet of alleen 

vervormd doordringen tot het recht. 

Er bestaat hier dus een spanningsrelatie 

tussen de juridische constructie en de complexiteit 

van de feitelijke werkelijkheid. Terwijl 

dat in het boek herhaaldelijk aan de orde 

wordt gesteld ten aanzien van gelijkheid, doet 

Van den Brink dat op een verfrissende manier 

ten aanzien van sekse. De onhoudbare indeling 

in m/v die kwetsend is voor sommigen 

die niet netjes ingedeeld kunnen worden en 

die beperkend is voor de ontwikkeling van 

iedereen, mondt uit in een pleidooi voor de 

afschaffing van de juridische constructie van 

sekse. 

Ik heb lang niet alle bijdragen in het boek 

in het korte bestek van deze boekbespreking 

79 

Recensies

80 


kunnen bespreken. Toch heb ik hopelijk duidelijk 

gemaakt, dat het boek op een toegankelijke 

manier een heel interessant beeld geeft 

van een historische beweging die nog steeds 

relevantie heeft voor de toekomst. 

Jet Tigchelaar 

XX 

XX 

Vrouw des huizes 

Een cultuurgeschiedenis van de Hollandse 

huisvrouw 

Els Kloek 

Balans 2009, 256 pagina’s, paperback, 

€19,95, ISBN: 978 94 600 3011 6 

Aan geen gehuurde borst werd ooit een 

kind gevoed 

Historische wortels van werk en moederschap 

in Nederland en Zweden 

Ina Brouwer 

Thoeris 2010, 250 pagina’s, paperback, 

€ 18,50, ISBN: 978 90 72219 52 7 

Els Kloek en Ina Brouwer hebben beiden hun 

sporen verdiend in het moderne feminisme in 

Nederland. Kloek is de samensteller van het 

Nederlandse vrouwenlexicon en Brouwer was 

de eerste vrouwelijke lijsttrekker van Groenlinks, 

daarna de belangrijkste ambtenaar op 

Emancipatiezaken en is nu actief als voorzitter 

van de MO-groep kinderopvang. 

Als Kloek schrijft dat er nog geen goede 

geschiedenis van de huisvrouw in Nederland 

of überhaupt in Europa is, dan kunnen we er 

vanuit gaan dat ze weet waarover ze spreekt. 

Dat Ina Brouwer zich ook manifesteert als 

historica is verrassender, maar daarom niet 

minder welkom. Het vrouwenlexicon loopt 

van de vroegste geschiedenis tot aan circa 

1850, de periode daarna echter ontbeert nog 

veel aan geïntegreerde geschiedschrijving 

over het gewone leven achter de voordeur. 

Wat gebeurde daar met vrouwen, maar ook 

met hun mannen, kinderen en bijvoorbeeld 

dienstmeiden? 

Gelukkig komt er steeds meer, ook statistisch, 

materiaal beschikbaar over hoe het 

tegenwoordig op deze terreinen toegaat, 

maar waar vindt de historica haar bronnen op 

dit onontgonnen gebied? Meestal zijn er wel 

demografische gegevens, maar Kloek raadpleegt 

daarnaast ook schilderijen, waarop 

onder andere huissloffen en huissleutels consequent 

terugkerende attributen voor de huisvrouw 

zijn. Ook gebruikt ze adviesboeken, de 

huisvrouwen ‘bijbels’, met daarin praktische 

wenken voor omgang met personeel tot aan 

de beste manier om te poetsen. Om de positie 

van Nederlandse huisvrouwen te kunnen 

vergelijken met andere (huis)vrouwen in Europa 

analyseert ze reisliteratuur en brieven van 

buitenlanders die Nederland bezoeken. In het 

hoofdstuk over de twintigste eeuw levert een 

onderzoek van het bedrijf Philips naar het leven 

van huisvrouwen een keur aan detaillistische 

informatie op, bijvoorbeeld over hoeveel 

huisvrouwen gemiddeld ’s nachts krulspelden 

droegen. 

Het boek van Kloek is een beschrijving van 

zes periodes in de geschiedenis: de middeleeuwen, 

de tachtigjarige oorlog, de gouden 

eeuw, de Franse tijd, de negentiende eeuw en 

de feministische revoluties van de twintigste 

eeuw tot 1990. Ze behandelt in al die periodes 

onderwerpen uit het huisvrouwenbestaan

als de macht van de vrouw in huis, de huwelijkswetgeving 

en -gebruiken, de omgang 

met dienstbodes, de rol in de opvoeding van 

kinderen van man en vrouw en de mogelijkheden 

tot ontplooiing elders: van het drijven 

van handel tot het bevechten van belegeraars 

van de stad met kokende olie. In die beschrijvingen 

per periode figureren niet bepaald de 

bedeesde wezens die je je voorstelt bij een 

reguliere huisvrouw. Dat is ook het – verrassende 

– standpunt van Kloek: de Hollandse 

huisvrouw van vroeger was een geduchte 

meesteres van het huis met eigen vrijheid en 

beslissingsmogelijkheden. De hoofdpersonen 

in het boek zijn dan ook niemand minder dan 

het vrouwtje van Stavoren, die ten onder ging 

aan haar weeldezucht; de weduwe Van Nelle, 

die nog steeds een voorbeeld is voor menig 

zakenvrouw; de vrouwen van het aardappeloproer 

in 1917, die ondanks beschietingen 

door de politie hun acties voor voedsel voort 

zetten; Kenau van Hasselaar, die de bezetter 

van de stadsmuur hielp verdrijven en Joke 

Smit, die met haar ‘Het onbehagen bij de 

vrouw’ en haar levenswijze vele vrouwen en 

mannen de ogen opende voor een andere 

manier van leven. Allemaal vrouwen die, binnen 

de rol die hun in hun eigen tijd maatschappelijk 

werd toebedeeld, opmerkelijk 

zelfstandig functioneerden. 

Ook mannen komen voor in dit boek. Door 

de tijden heen zijn beelden van ‘mannen die 

thuis onder de plak zaten’ bepalend geweest 

voor de perceptie van Nederlandse huishoudens 

in het buitenland, schrijft Kloek. De 

vrouw was dan wel ‘thuis’, maar had binnen 

die muren wel meer te vertellen dan in andere 

Europese landen. Veel citaten van buitenlanders 

getuigen hiervan. Tegen het einde van 

het boek komt de huisman toch ook nog positief 

aan bod. Maar waar de man nu eindelijk 

geaccepteerd lijkt te worden als volwaardige 

huisbeheerder, zien we dat het werk van de 

huisvrouw/man zelf aan waardering inboet. 

Door alle geïntroduceerde elektrische apparaten 

lijkt het alsof degene ‘die thuis zit’ niets 

meer te doen zou hebben en door het wegebben 

van het gezins- en kostwinnersdenken, 

wordt de eeuwenlang hoog in achting staande 

Hollandse huisvrouw niet meer voor vol aangezien. 

Kloek lijkt met dit boek en ook met de 

publiciteit die ze naar aanleiding hiervan heeft 

gegenereerd, de rol van huisvrouw te willen 

rehabiliteren. Ze zou daar ook in slagen als de 

continuïteit tussen vroeger en nu beter uitgewerkt 

zou zijn. Het is duidelijk dat Kloek een 

expert is op het gebied van de vroegste geschiedenis 

tot aan 1850. Als ze over die periodes 

schrijft en mooie beelden verzamelt, is ze 

op haar best. Zodra de moderniteit toeslaat 

echter, komt ze regelmatig in de valkuil van 

de simplificering terecht. Haar aandrang om 

de huisvrouw te rehabiliteren lijkt sterker te 

worden naarmate het beeld van de jaren zeventig 

en daarna duidelijker geschetst wordt. 

Ze zit daarin op de lijn van Ellen de Bruin, aan 

wier boek ‘Dutch women don’t get depressed’ 

ze de epiloog verbindt en aan wie ze een 

historische onderbouwing lijkt te geven met 

dit boek. 

Maar goed, Kloek wil dan ook een aanzet 

geven tot verdere geschiedschrijving over dit 

onderwerp, ook in andere landen. Er is nog 

81 

Recensies

82 


veel werk te doen. Die aanzet geeft Kloek met 

een groot enthousiasme voor deze ‘bazige, 

ondernemingsgezinde, vrijgevochten, huiselijke 

en propere vrouwen’. Daardoor is het een 

mooi en positief boek geworden. Zo schrijft 

ze dat een van de symbolen van de huisvrouw 

door de tijden heen de zachte, poezelige, 

mooi geborduurde pantoffel is geweest, die 

je binnenshuis draagt, zodat het huis niet 

vies wordt. De associatie met dit schoeisel en 

vrouwen als Kenau, Van Nelle en Smit, geeft 

een nieuwe betekenis aan het woord pantoffelheld, 

wat mij betreft. Kortom een mooi, 

ook mooi uitgegeven, aftrap voor verder onderzoek 

op dit terrein. 

Els Kloek is voor een deel van haar vraag 

naar internationaal onderzoek onlangs op 

haar wenken bediend door Ina Brouwer. In 

haar boek ‘Aan geen gehuurde borst werd 

ooit een kind gevoed’ beschrijft Brouwer de 

leefsituatie van gezinnen in Nederland en 

Zweden, met uitstapjes naar het Verenigd 

Koninkrijk en Frankrijk. De titel van haar boek 

geeft al duidelijk aan dat de keuze voor veel 

vrouwen in alle landen makkelijk lijkt: je blijft 

bij je kind, punt uit. Toch is dit boek veel genuanceerder 

en uitgebreider op dit terrein 

dan de titel suggereert. Het boek had een 

betere eindredacteur mogen hebben, maar is 

verder zeker een interessante bijdrage aan het 

‘huisvrouwendebat’. Brouwer beperkt haar 

onderwerp tot de omgang tussen vrouwen 

en kinderen, en dan vooral het kramen, het 

opvoeden en het al dan niet uitbesteden van 

de zorg voor kinderen. Ze gaat op zoek naar 

historische wortels voor hedendaagse nationale 

patronen. De basisvragen zijn: waarom 

gaan in Zweden kinderen hele weken naar 

de opvang en heerst er in Nederland op alle 

fronten een deeltijdcultuur? Welke situatie is 

wenselijker? Hoe zou je cultuurverandering 

kunnen bewerkstelligen? 

Brouwer gaat terug tot het einde van de 

achttiende eeuw. Ze beschrijft hoe en waarom 

nationale regeringen soms ineens gemotiveerd 

waren om zich met intieme zaken als 

borstvoeding en het kraambed te bemoeien. 

De keizerin van Oostenrijk, de moeder van 

Marie-Antoinette, liet in Frankrijk een onderzoek 

doen naar de kindersterfte, toen die 

beduidend hoger bleek dan elders in Europa. 

Later is dat opgevolgd door Napoleon die 

vreesde dat hij te weinig echt Franse rekruten 

in zijn leger zou kunnen behouden, als de 

kindersterfte zou blijven doorzetten. Een van 

de oorzaken bleek te zijn dat pasgeborenen 

niet door hun eigen moeder, maar door een 

betaalde min ergens ver weg gezoogd werden. 

Dit betekende een armoediger zorg voor 

de gezoogde baby’s, maar nog meer voor de 

kinderen van de min zelf. 

In Nederland was het gebruik dat de huisvrouw 

haar eigen kinderen zoogde, verzorgde 

en bij zich had en daardoor bleken de kinderen 

niet alleen gezonder, maar ook belangrijker 

in het culturele en maatschappelijke leven 

van het land. Die gewoonte, om kinderen om 

zich heen te hebben en overal bij te betrekken 

en soms zelfs ook de zorg van de vader 

daarbij, kent een lange traditie in Nederland, 

toont Brouwer aan. Pas toen het debat op 

gang kwam of vrouwen ook economisch onafhankelijker 

zouden moeten zijn, begon dit 

beeld barsten te vertonen. Voor Nederland 

heeft ook hier ‘Het onbehagen bij de vrouw’ 

van Joke Smit een belangrijke rol gespeeld. In 

Zweden was ook één rapport heel bepalend 

voor het huidige denken over kinderen en 

kinderopvang. 

In Zweden was de zorg voor kleine kinderen 

altijd – vooral uit noodzaak – heel dicht 

bij huis ingericht. De dorpen lagen ver uit 

elkaar. De gemeenschappen waren, onder 

andere vanwege armoede, sterk op zichzelf 

en elkaars land en economische activiteiten 

aangewezen en droegen daardoor veelal samen 

zorg voor de kinderen van het dorp. De 

kinderen werden dus al vroeg gemeenschap-

pelijk uitbesteed, maar toch in vertrouwde 

handen. Pas toen de agrarische activiteit verminderde 

en reizen gangbaarder werd, kwam 

het debat over andere manieren van ‘kinderopvang’ 

op gang. Dit kwam vooral doordat 

er steeds minder kinderen geboren werden 

in Zweden, omdat kansrijke, jonge Zweden 

veelal emigreerden. Alva en Gunnar Myrdal 

publiceerden in december 1934 het boek 

‘Kris i befolkningsfragan’ (crisis in het bevolkingsvraagstuk) 

waarin zij pleitten voor flinke 

overheidsinvesteringen in alle behoeften van 

ouders. Een goed sociaal vangnet, goede 

kinderopvang en dergelijke maken dat het 

krijgen van kinderen geen sociale achterstand 

bewerkstelligt, maar weer denkbaar en logischer 

wordt voor de jonge Zweed. Het boek 

bood zo’n sluitend pakket aan oplossingen 

voor allerlei problemen die op dat moment 

bepalend waren, dat het een doorslaggevendende 

invloed heeft gehad op de manier van 

omgaan met kinderen in de Zweedse politiek 

en maatschappij. 

Hoewel in Zweden de overheid zich verregaand 

ging bemoeien met het oude gemeenschappelijke 

opvangproces en in Nederland 

de vrouwen zoetjesaan de arbeidsmarkt buiten 

toch gingen bevolken, is de traditionele 

omgang met kinderen in beide culturen niet 

wezenlijk veranderd. Nederland is een deeltijdeconomie 

geworden, waardoor kinderen 

nog steeds ook veel thuis zijn. Zweden heeft 

de kinderen nog steeds aan de gemeenschap 

uitbesteed, de kwaliteitseisen echter zijn 

hoog en daardoor wel duur, maar dat neemt 

iedereen voor lief. Historische patronen houden 

dus stand en lijken zich ook in die richting 

te blijven ontwikkelen. Aan het einde van 

het boek onderzoekt Brouwer of het mogelijk 

zou zijn om de ‘best of both worlds’ bij elkaar 

te brengen. Immers in Zweden is het nadeel 

van het systeem dat ouders en kinderen het 

grootste deel van de tijd ieder in een eigen 

wereld verkeren, wat ondermeer inhoudt dat 

kinderen weinig leren over de volwassen wereld. 

In Nederland is een belangrijk nadeel 

dat veel vrouwen economisch nog afhankelijk 

zijn van hun gezin: de man blijft feitelijk kostwinner. 

Het overbruggen van die verschillen 

zit hem volgens Brouwer in het concept ‘deeltijd 

plus’, waar vooral in Zweden veel belangstelling 

voor is. Ondertussen moet dan, in 

ruil, wel het eerste jaar van de baby één van 

de ouders thuis kunnen zijn, want in Nederland 

noch in Zweden werd ‘aan geen gehuurde 

borst ooit een kind gevoed’. 

Zowel Kloek als Brouwer lijken dus te pleiten 

voor een zorgvuldige omgang met het 

gezin, de rol van de moeder en de vader en de 

kwaliteit van zorg voor het kind. Beide boeken 

zijn niet vanuit een conservatief, maar juist 

vanuit een emancipatie-oogpunt geschreven. 

De discussie is nog lang niet klaar, zo blijkt. 

Laten we hopen dat er nog veel onderzoek 

wordt gedaan en dat we als gevolg daarvan 

nog veel aardige boeken over het leven van 

alledag op ons bureau zullen krijgen. 

Carin Hereijgers 

Literatuur 

Myrdal, A. & G. (1934). Kris i befolkningsfrȧgan. 

Stockholm: Bonniers. 

Bruin, E. de (2007). Dutch women don’t get depressed. 

Hoe komen die vrouwen zo stoer? Amsterdam: 

Contact. 

83 

Recensies

XX 

Het werken waard 

Het arbeidsaanbod van laagopgeleide 

vrouwen vanuit een economisch en sociologisch 

perspectief 

Mariëlle Cloïn 

Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau, 

2010, ISBN: 9789037705140, 

135 pagina’s, 21,50 Euro 

84 


Financiële prikkels hebben weinig invloed 

op de arbeidsdeelname van laagopgeleide 

vrouwen. Deze belangrijke conclusie van het 

promotie-onderzoek van Mariëlle Cloïn deed 

mij direct denken aan een bevinding uit mijn 

eigen promotieonderzoek: het uurloon van 

mannen heeft geen invloed op hun deelname 

aan de zorg voor kinderen. De relatie is zelfs 

omgekeerd: hoe meer ze verdienen, hoe eerder 

ze een zogenoemde pappa-dag opnemen. 

Ook hier echter wordt de keuze bemiddeld 

door sociaal-culturele factoren. Academici die 

werken op de universiteit gaan graag een dagje 

minder werken, maar de mannen met titels 

die werken in het bedrijfsleven denken daar 

heel anders over. Zij handelen daar ook naar: 

de mannen in de bedrijven kunnen niet worden 

gemist op het werk; een gevoel dat ze delen 

met bijvoorbeeld bouwvakkers (Grünell, 

2002) Denken de moeders van Mariëlle Cloïn 

dat ze thuis, bij hun kinderen, kunnen worden 

gemist? Het antwoord op die vraag blijkt opnieuw 

doorslaggevend voor hun antwoord op 

de vraag hoeveel uren ze denken buitenshuis 

te kunnen werken. 

Mariëlle Cloïn heeft een interessant fenomeen 

onderzocht. Terwijl het (emancipatie) 

beleid van overheidswege er al enige decennia 

op gericht is de arbeidsdeelname van 

vrouwen te verhogen, is de participatie vanaf 

1990 wel gestegen, maar in personen en niet 

in omvang van banen. Meer vrouwen werken, 

maar samen maken ze niet veel extra uren. 

Als vrouwen al luisteren naar het overheidsbeleid, 

dan doen zij dat selectief. Vrouwen 

met kinderen zijn wel veel vaker dan vorige 

generaties moeders buitenshuis gaan werken, 

maar vooral niet voltijds. Driekwart van alle 

vrouwen werkt in deeltijd; dat is niet altijd 

een keuze, maar vaak is het dat wel. Het zogenaamde 

Nederlandse deeltijdpatroon blijkt 

hardnekkig en is nauwelijks beleidsmatig te 

sturen. 

Het magere ééneneenkwartarrangement 

is in het bijzonder te vinden aan de onderkant 

van de arbeidsmarkt, onder laagopgeleide 

vrouwen (en mannen, zou ik er aan toe willen 

voegen). Hier werkt de helft van de vrouwen 

gemiddeld 23 uur per week, terwijl van de 

hoogopgeleide vrouwen 85 procent werkt en 

wel wekelijks dertig uur. Mariëlle Cloïn wil, in 

het licht van dat beleid, uitzoeken waardoor 

de arbeidsdeelname en de omvang daarvan 

wordt beïnvloed. Gaat het om de beloning? 

Of gaat het om ideeën over wat een goede 

opvoeding is? Welke motieven wegen het 

zwaarst? Zij onderzoekt twee groepen: hoogopgeleide 

en laagopgeleide vrouwen. Verschillen 

de groepen, en verschillen de vrouwen 

onderling binnen de groepen? 

De socioloog Cloïn combineert in het onderzoek 

economische en sociologische perspectieven 

en ontwikkelt daarmee een model

waarin financiële restricties, normen en (individuele) 

voorkeuren naast elkaar worden 

bezien. Kortom, de rationele keuzetheorie 

wordt hier bemiddeld door normen en preferenties. 

In haar analyse van grote, bestaande 

databestanden maakt zij gebruik van de (voor 

mij) hogere statistiek – de logistische en lineaire 

regressie-analyse. Daarmee toetst zij vier 

hypothesen, waarmee zij de invloed van de 

genoemde factoren op de arbeidsdeelname 

onderling kan wegen. Zij concludeert dat sociaal-culturele 

opvattingen de meeste invloed 

hebben op de beslissing om buitenshuis te 

werken. Een duidelijk verschil in het gewicht 

van opvattingen in de afweging die laag en 

hoogopgeleide vrouwen maken over arbeidsparticipatie 

vindt Cloïn niet. Doorslaggevend 

blijkt de opvatting van ‘moederschap’ en alles 

daaromheen, de zogenoemde sociaal-culturele 

factoren. Het financiële motief is secundair. 

Opmerkelijk is dat slechts één verschil onder 

laagopgeleide vrouwen het (significante) 

verschil maakt: dat is het feit dat de eigen 

moeder buitenshuis werkte. Meer moderne 

opvattingen over de taakverdeling thuis, onderscheidt 

deze (werkende) groep laagopgeleiden 

ook onderling. 

Naast toetreding tot de arbeidsmarkt 

heeft Cloïn de omvang van de arbeidsduur 

onderzocht. In eerder onderzoek is vastgesteld 

dat werkende vrouwen – daarnaar gevraagd 

– aangeven, twee uur per week meer 

te willen werken. De lager opgeleide vrouwen 

bevestigen deze uitkomst: zij geven aan dat 

zij gemiddeld twee uur per week meer willen 

werken, waarmee zij zich niet onderscheiden 

van hoger opgeleiden, al zijn ze meer expliciet 

over hun financiële motief. Opnieuw komt de 

invloed van de moeder – en ditmaal haar relatief 

hoge opleidingsniveau (mavo) als (enige) 

factor van belang om de hoek kijken. 

Cloïn moet concluderen dat haar analyse 

niet tot een betere verklaring van het specifieke 

arbeidsaanbod van laagopgeleide vrouwen 

heeft geleid. Dat ben ik met haar eens. Een 

epiloog, die buiten de kaders van de statistische 

analyse was getreden, en de taaiheid van 

het beroep – of beter: de roeping – huisvrouw 

tot onderwerp van reflectie had genomen, 

had hier wellicht enige verlichting geboden. Ik 

denk aan ‘Vrouw des huizes’ van historica Els 

Kloek (2010). Op grond van de onderzoeksresultaten 

kunnen de beleidsaanbevelingen over 

de te stimuleren arbeidsdeelname van laagopgeleide 

vrouwen, dan ook niet erg scherp 

zijn. Mariëlle Cloïn stelt de overheid voor om 

de omstandigheden om betaald werk en zorgtaken 

te combineren zo aantrekkelijk mogelijk 

te maken. Hoe zou de overheid dat kunnen 

doen? Vrouwen verleiden (meer) te gaan werken 

via de weg van de geleidelijkheid, zo stelt 

Cloïn. Immers de sociaal culturele opvattingen 

moeten veranderen, en die opvattingen 

zijn taai, zo heeft het onderzoek laten zien. 

Maar in een geleefde context kunnen opvattingen 

ook weer uitermate plooibaar blijken. 

Een klassiek voorbeeld: gaan er slechts enkele 

kinderen na school naar de buitenschoolse 

opvang dan zegt de meerderheid van de ouders 

op het schoolplein: beter van niet. Wordt 

de groep groter, dan gaan meningen kantelen. 

Zoals enige decennia terug kinderopvang geaccepteerd 

werd, zo moet nu langzaamaan de 

buitenschoolse opvang een plaatsje krijgen in 

het oudergeweten van ouders, in het bijzonder 

die met een lage opleiding. 

Bij onderzoek met grote databestanden, 

zijn altijd vragen te stellen over de wijze 

waarop bepaalde factoren zijn gemeten. Zo 

zijn in dit onderzoek sociaal-culturele opvattingen 

de zwakke stee. Hoe grondig zijn deze 

nu onderzocht; waaraan is dit complex aan 

opvattingen afgemeten? De onderzoekster 

wijst er zelf op dat de opvattingen van de 

partner van de vrouwen in dit onderzoek niet 

zijn meegenomen. Naast de opvattingen die 

zij wel heeft onderzocht, lijkt een aantal andere 

mij ook relevant. De waardering van het 

85 

Recensies

86 


betaalde werk, de kwaliteit van de opvang, de 

taakverdeling met de werkende vader en de 

interactie thuis, zijn ook van belang om te bepalen 

waarom laagopgeleide vrouwen minder 

buitenshuis werken dan hoogopgeleide vrouwen. 

Opvattingen en activiteiten, meningen 

en gedrag zijn communicerende vaten. Stel 

dat je huishoudelijk werk kunt uitbesteden, 

je echtgenoot een dag per week voor de kinderen 

zorgt, kookt, niet te beroerd is om de 

droger uit te ruimen en de was in de kasten 

te werken, hetzelfde doet met de vaatwasser 

en dan ook nog zonder morren de kattenbak 

verschoont. Tja, dan begint er iets te ontstaan 

van een aantrekkelijk klimaat voor de buitenshuiswerkende 

vrouw. Hij zit aan tafel met de 

kinderen, en als hij je fietsslot hoort, draait 

hij het gas uit onder de pan met chili en haalt 

de witte wijn uit de koelkast. Ja, dan … werk je 

toch graag vier dagen per week. Precies zoals 

hij zou moeten doen. 

De vraag hoe onwaarschijnlijk dit scenario 

is, vindt deels een antwoord in het proefschrift 

van Mariëlle Cloïn, maar het is een 

– weliswaar verantwoord – oppervlakkig antwoord. 

Marianne Grünell 

Literatuur 

Grünell, M. (2002). Mannen zorgen. Veranderingen en 

continuïteit in zorgpatronen. Amsterdam: Aksant. 

Kloek, E. (2009). Vrouw des huizes, een 

cultuurgeschiedenis van de Hollandse huisvrouw. 

Amsterdam: Balans. 

XX 

Kostwinners en verliezers 

De consequenties van individualisering 

van inkomensvorming voor de economische 

positie van vrouwen (1950-1990). 

Een sociologische analyse 

Mireille Hellendoorn 

Proefschrift Vrije Universiteit. Enschede: 

Ipskamp Drukkers (2010), 346 pagina’s 

ISBN/EAN: 978-90-9025065-6 

In dit proefschrift stelt Mireille Hellendoorn 

de vraag in hoeverre de economische positie 

van vrouwen in de periode 1950-1990 is 

veranderd en welke rol de neergang van het 

kostwinnerschapsysteem en de stijgende 

arbeidsmarktparticipatie van vrouwen hierbij 

speelden. De individualisering van het kostwinnerschapsysteem 

impliceert een verandering 

in de arbeidsdeling tussen echtgenoten. 

Daarbij gaat het om het verwerven, verdelen 

en doorgeven van inkomen en zorg. Al vanaf 

1985 is het bevorderen van de economische 

zelfstandigheid van vrouwen – door verhoging 

van hun arbeidsdeelname – een belangrijke 

doelstelling van het emancipatiebeleid. 

Economisch zelfstandige vrouwen zouden 

zich meer als individu kunnen ontplooien en 

minder financieel afhankelijk zijn van anderen 

(hun echtgenoot, familie, ex-partner), zo 

is de achterliggende gedachte. Hellendoorn 

concludeert echter dat de ontmanteling van

de traditionele rolverdeling in het huishouden 

(tussen echtgenoten) niet datgene heeft 

gebracht waar beleidsmakers de afgelopen 

decennia vanuit gingen: een betere economische 

positie van vrouwen. 

Hellendoorn komt tot deze conclusie op 

basis van twee soorten analyses. Ten eerste 

een kwantitatieve sociologische analyse van 

de levensduurinkomens van vrouwen en ten 

tweede een kwalitatieve historische analyse 

van de sociale rechten op bestaanszekerheid 

en zorg van vrouwen. Ter verantwoording van 

de keuze voor deze multi-methodologische 

aanpak grijpt Hellendoorn terug op het sociologische 

begrip ‘levenskansen’ van Max 

Weber. Niet alleen individuele posities op de 

arbeidsmarkt, maar ook de financiële steun 

uit de omgeving (zoals het huishouden waartoe 

zij behoort, familie en vrienden, eventueel 

de ex-partner en de staat) bepalen de economische 

positie van vrouwen. Het gemiddeld 

huishoudinkomen in verschillende levensfasen 

is een meeteenheid om de materiële levenskansen 

van individuen (in hun omgeving) 

aan af te lezen en zegt daarmee volgens Hellendoorn 

iets over de economische zelfstandigheid 

van vrouwen. Daarnaast onderzoekt 

de auteur de aanspraak die individuen kunnen 

maken op bestaansvoorwaarden als inkomen 

en zorg (sociale rechten). In hoeverre behielden 

vrouwen de verantwoordelijkheid over 

onbetaalde zorg? En welke rechten bracht die 

zorg met zich mee en zijn die rechten veranderd 

over de tijd? 

Hellendoorn doet de volgende bevindingen: 

wat betreft de ontwikkeling in de economische 

positie van vrouwen door de tijd vindt 

ze een groot verschil tussen de gehuwde en 

de ongehuwde vrouwen. Tegen de verwachting 

in ging alleen de eerste groep er door 

de jaren continu op vooruit. Bij gehuwde 

vrouwen vond er weliswaar een verbetering 

plaats tot de jaren tachtig, maar daarna verslechterde 

hun financiële situatie weer. Ook 

de sociale rechten van vrouwen op grond van 

zorg namen af vanaf de jaren tachtig: de overheid 

bezuinigde op de bijstandsuitkeringen, 

versoberde het weduwen- en wezenpensioen 

en paste de alimentatiewetgeving aan. Zo 

werd economische zelfstandigheid steeds 

meer een verantwoordelijkheid van en een 

plicht voor vrouwen. Er kwamen immers geen 

vervangende zorgrechten en vrouwen konden 

juist steeds minder vaak terugvallen op de 

staat of hun ex-partner voor hun inkomen. 

Deze ontwikkeling vond tegelijk plaats met 

de ontmanteling van het kostwinnerschapsysteem. 

Met haar multi-methode benadering 

draagt Hellendoorn in belangrijke mate bij 

aan het bestaande onderzoek naar de invloed 

van veranderingen in de taak- en inkomensverdeling 

binnen echtparen op de economische 

positie van vrouwen, dat bij mijn weten 

vooral kwantitatief van aard is. De goed geschreven 

historische beschrijving van de veranderingen 

in het kostwinnerschapsysteem 

en de sociale rechten van vrouwen vormt 

een welkome aanvulling op deze overwegend 

kwantitatieve onderzoekstraditie. Hellendoorn 

geeft een mooie samenvatting vanuit 

een economisch en sociologisch perspectief 

op het kostwinnerschapsysteem. Ook 

beschrijft ze uitvoerig hoe in Nederland de 

afgelopen eeuw de arbeid van vrouwen werd 

geregistreerd en wat de gevolgen daarvan zijn 

voor de waargenomen ontwikkeling in de arbeidsparticipatie 

van vrouwen. Ze zet tevens 

fraai de ontwikkelingen in de strijd om een 

rechtvaardig loon en de vorming van wetten 

tijdens de uitbouw van de verzorgingsstaat 

uiteen. Vervolgens wordt de afkalving van het 

kostwinnerschapsysteem grondig uitgelegd, 

waarbij zowel de individualisering van de levensloop 

als de ontwikkeling van waarden en 

in wetten aan bod komt. Vernieuwend is dat 

de auteur een aantal ‘vanzelfsprekendheden’ 

aankaart. Zo verklaart ze het hogere armoe- 

87 

Recensies

88 


derisico onder vrouwen uit de ontmanteling 

van het kostwinnersysteem in plaats van uit 

het bestaan daarvan. Ook stelt ze het recht 

op inkomensdeling binnen huishoudens ter 

discussie en niet alleen de verdeling van gezinstaken 

zoals in verreweg het meeste intrahuishoudensonderzoek 

gebeurt. De sociologische 

analyses in het kwantitatieve deel zijn 

zorgvuldig uitgevoerd en er is veel aandacht 

voor alternatieve interpretaties van de door 

Hellendoorn geopperde verklaringen betreffende 

het kostwinnerschapsysteem. 

Toch is er wat het laatste punt betreft een 

kanttekening te maken. De aandacht voor 

structurele veranderingen op de arbeidsmarkt 

en demografische veranderingen in de 

compositie van cohorten had mijns inziens 

meer aandacht mogen krijgen. Vrouwen zijn 

weliswaar meer gaan werken, maar zij deden 

dit vooral in deeltijdbanen en voor een 

gemiddeld lager uurloon dan mannen, zoals 

ook Hellendoorn beschrijft. Dat betekent dat 

de voorwaarden voor volwaardige arbeidsmarktdeelname 

van vrouwen (en daarmee 

hun economische zelfstandigheid) simpelweg 

nog niet aanwezig waren (en zijn). Een vraag 

die Hellendoorn hier laat liggen, is hoe de 

arbeidsmarkt voor vrouwen zich precies heeft 

ontwikkeld over de jaren. De grote deeltijdse 

arbeidsdeelname van vrouwen bestendigt 

bovendien de taakverdeling in het huishouden. 

Vrouwen houden immers nog genoeg 

tijd over om de meeste zorgtaken op zich te 

nemen (Stier & Lewin-Epstein, 2000). Ook 

ontbreekt een bespreking van William Goode’s 

selectiehypothese. Goode (1966) zou 

beargumenteren dat de reden waarom het 

inkomen van gehuwde vrouwen in de loop 

der jaren gemiddeld is gestegen, ligt in het 

vaker vóórkomen van echtscheiding. Doordat 

scheiding steeds meer is geïnstitutionaliseerd 

en geaccepteerd in de samenleving, verminderen 

de economische en sociale kosten van 

scheiding. Daardoor vindt scheiding in toenemende 

mate plaats in de onderste regionen 

van de samenleving, onder vrouwen die toch 

al minder arbeidsmarktpotentieel hebben. 

Deze selectiehypothese biedt zo tevens een 

verklaring voor de toename in het gemiddeld 

inkomen van gehuwde vrouwen: degenen met 

de laagste inkomens maken simpelweg minder 

vaak deel uit van de gehuwde groep. Met 

andere woorden: het inkomen van gehuwde 

vrouwen is vooral gestegen doordat degenen 

met de laagste inkomens de groep gehuwden 

relatief vaker verlaten dan degenen met hogere 

inkomens. 

De interessante resultaten van dit proefschrift 

roept ook een aantal nieuwe vragen 

op. Een belangrijke vervolgstap ligt, denk ik, 

in een kwantitatieve beschrijving van de heterogeniteit 

onder vrouwen, dus de verschillen 

tussen vrouwen in termen van de taak- en 

inkomensverdeling tussen echtgenoten. Het 

huwelijk vergroot weliswaar de gelijkheid tussen 

vrouwen – doordat vrouwen met geen of 

een laag inkomen ook van het inkomen van 

hun man kunnen meegenieten –, maar het 

maskeert ook de daadwerkelijke positie van 

vrouwen in de inkomensverdeling (Smock, 

Gupta, & Manning, 1999). Wie trouwt met 

wie? Het is jammer dat juist voor de jaren 

tachtig de gegevens van de arbeidsparticipatie 

van vrouwen naar inkomensklasse ontbreken. 

In welke regionen van de samenleving 

heeft de toegenomen arbeidsparticipatie van 

vrouwen zich in die periode vooral voorgedaan? 

En trouwden vrouwen met een goed 

arbeidsmarktinkomen voornamelijk met mannen 

met een hoog inkomen? Als dat het geval 

is, heeft de stijgende arbeidsdeelname van 

vrouwen niet het gewenste effect gehad en 

neemt de inkomensongelijkheid tussen vrouwen 

alleen maar toe. En wat te denken van 

‘zorgongelijkheid’ tussen echtgenoten? Zijn 

het juist de vrouwen met een sterke arbeidsmarktpositie 

die minder zijn gaan zorgen en 

een meer gelijke rolverdeling binnen het huis-

houden met de partner hebben gerealiseerd? 

Komt de double burden van arbeid en zorg 

vooral terecht op de schouders van vrouwen 

uit de lagere inkomensklassen? Zoals ook 

Hellendoorn beaamt, hebben niet alle vrouwen 

gelijke kansen. Het lijkt er op dat, met 

name de vrouwen die veel zorgen en die weinig 

arbeidsmarktperspectief hebben, de rekening 

hebben betaald van de sterke nadruk in 

het overheidsbeleid (en in de samenleving als 

geheel) op de economische zelfstandigheid 

van vrouwen. 

Literatuur 

Goode, W. J. (1966). Marital satisfaction and 

instability: a cross-cultural class analysis of divorce 

rates. In R. Bendix & S. Lipset (Eds.), Class, status, 

and power (p. 377-387). London: Routledge. 

Smock, P., Gupta, S., & Manning, W. D. (1999). 

The effect of marriage and divorce on women’s 

economic well-being. American Sociological Review, 

64(6), 794-812. 

Stier, H., & Lewin-Epstein, N. (2000). Women’s parttime 

employment and gender inequality in the 

family. Journal of Family Issues, 21(3), 390-410. doi: 

10.1177/019251300021003006 

89 


Uitnodiging 

Recensies 

Hierbij nodigen wij u uit voor het Derde Gendergala, een fundraisingdiner georganiseerd 

door bestuur en vriend/inn/en van het Tijdschrift voor Genderstudies voor iedereen die 

het tijdschrift wil ondersteunen. Een unieke gelegenheid om te netwerken en om een 

belangrijk tijdschrift mee in stand te houden. Dit aangeklede diner vindt plaats op 

Derde Gendergala 

vrijdag 20 mei 2011, 18.00-21.30 uur 

in de grote zaal van Aletta, instituut voor vrouwengeschiedenis in Amsterdam 

Inschrijving geschiedt door overmaking van €100 of meer naar 4963888 t.n.v. Stichting 

Tijdschrift voor Vrouwenstudies, Amsterdam o.v.v. uw naam, en (e-mail)adres. 

In verband met het vastleggen van Aletta en catering, het financiële risico dat dat met 

zich meebrengt en de beperking van het aantal deelneem/st/ers verzoeken wij u per 

ommegaande in te schrijven voor deze unieke gebeurtenis door het bedrag over te 

maken. Een programma van de avond – met sprekers en muziek – en een lijst van deelneem/st/ers 

wordt tevoren verstuurd. 

Bestuur Stichting Tijdschrift voor Vrouwenstudies 

Freda Dröes, voorzitter 

Ilja Mottier, secretaris (contact voor Gendergala imottier@freeler.nl of 071-5146224) 

Willemijn van der Meer, penningmeester

Summaries 

XX 

Marieke van den Brink, Yvonne Benschop 

en Willy Jansen 

Transparency in academic recruitment 

and selection 

XX 


How women fight their own battles 

Social class and income of British separated 

women 

90 


Gender research has called for more 

transparency and accountability in academic 

recruitment and selection procedures, in 

order to overcome the gender bias leading 

to an underrepresentation of women among 

full professors. This call has largely been 

integrated into policies of universities, and 

transparency and accountability have been 

advocated as key instruments to promote 

gender equality. However, the problematic 

implementation of these policies, their 

unintended side effects, and the micropolitics 

and gender practices that may distort such 

policies, have not been sufficiently addressed. 

This article clarifies the ways in which the 

notions of transparency and accountability 

are put into practice in academic recruitment 

and selection, and how this has enhanced – 

or hindered – gender equality. The methods 

employed consist of a qualitative content 

analysis of seven recruitment and selection 

protocols, interviews with 64 committee 

members, and an analysis of 971 appointment 

reports of full professors. Our analysis shows 

that recruitment and selection practices are 

characterized by bounded transparency and 

limited accountability at best. It also explains 

that the protocols which should ensure 

transparency and accountability remain 

‘paper tigresses’, because of the micropolitics 

and gender practices inherent in academic 

recruitment and selection. 

In this article, I explore to what extent 

heterogeneity in income changes due to 

separation is related to the social class of the 

ex-partner. Using the British Household Panel 

Survey (1991-2006), I find that there is an 

‘underclass’ of separated women who are less 

likely to receive alimony and more likely to be 

dependent upon welfare benefits than women 

with an ex-partner from higher social classes. 

Although women from the lowest social 

classes experience only a small income drop 

after separation, they remain at the bottom 

of the income distribution. However, women 

who were having a partner of the white-collar 

class experience a much larger income fall. 

Of these women, the ones who had an expartner 

from the service class recover rather 

soon, while the ones who were living with 

someone of the routine non-manual do not 

return to their pre-separation income levels. 

A possible explanation of these findings 

may be the extent of women’s economic 

independence during the union. 

XX 

Hanno van Eldik 

Part-time work and gender in Europe; still 

diverging trends? 

In this article, recent trends in part-time 

employment and their gender patterns 

are studied from a comparative European 

perspective. Two main questions are 

addressed: 1) How do trends in part-time 

work and its gender and age composition

compare across Europe? 2) How do these 

trends relate to existing country typologies 

and to changes within such types? The 

findings illustrate a double movement over 

the past decades: a steep decline of ‘female’ 

part-time work in Nordic countries and a 

substantial increase in South- and West- 

European countries. Part-time work thus 

appears to continue to function as a vehicle 

for enhancing labour market participation. 

The analyses are based on recent macro-level 

data from the OECD labour market database. 

them often denying women part-time workers’ 

ambitions, and, simultaneously, legitimizing 

part-timers’ disadvantaged labour market positions. 

However, some managers also recognized 

part-timers’ ambitions, and stimulated 

them to take up challenging tasks. 

The paper, therefore, concludes with a plea 

for increasing awareness about stereotyped 

images regarding ambition and part-time 

work to stimulate women’s labour market 

inclusion and to optimize the use of women’s 

human capital. 

91 

XX 

Pascale Peters, Inge Bleijenbergh, 

Berber Pas en Ine Gremmen 

The part-time trap 

Stereotyped images of ambition and 

part-time work amongst Dutch women 

workers and supervisors 

This article contributes the women’s labour 

market participation literature by investigating 

how people perceive the relationship between 

ambition and working hours. Using a Social 

Role Theoretical perspective, we aimed to 

reveal how motherhood ideology and images 

of part-time work and ambition play a role in 

this, and how stereotyped beliefs affect parttimers’ 

career opportunities. 

Focus group analyses showed that, when 

defining personal ambition, all the participating 

women part-timers and supervisors working 

in Dutch health care sector and financial 

sector organizations used a broad definition, 

comprising terms such as passion, personal 

development, and flexible work attitudes. This 

was not restricted to full-time work or particular 

jobs. Strikingly, however, particularly supervisors, 

but also women workers, associated an 

ambitious person with ‘vertical ambition,’ i.e., 

younger, full-time workers, aiming for upward 

mobility, being permanent accessible and 

highly visible. Moreover, our analyses revealed 

XX 

Bibi Straaman 

This is no text about Teresa 

Psychoanalytical methodes for feminist 

epistemology 

In this contribution, a diffractive reading 

of Teresa of Avila and Sigmund Freud 

is presented. In reading Teresa through 

Freud and vice versa, the article proposes 

a (re-)discovery of both oeuvres, and of the 

Freudian roots in many post structuralist 

methodes, such as Foucauldian genealogy, 

Derridian and Butlerian emphasis on 

the iterability of language, and in general 

the development of narrative theory in 

ethnography, gender-, post colonial- and 

cultural studies. 

Working along these lines, the actual 

debate on agency is also situated as the 

logical result of the deconstruction of 

the rationalist subject of Enlightenment 

that psychoanalysis started already in the 

nineteenth century. The article advocates a 

feminist epistemology that is aware of this 

genealogy and of its task: to undermine 

patriarchal dualist gender norms and to 

rethink the basic opposition between mind 

and body in order to found a new ontoepistemology. 

Summaries

Gegevens auteurs 

92 


Yvonne Benschop is professor Organizational 

Behavior bij de afdeling Bedrijfskunde van de 

Radboud Universiteit Nijmegen. Ze is gespecialiseerd 

in de werking van gender in organisaties. 

Haar huidige onderzoek richt zich 

op de invloed van gender in netwerken en 

impressiemanagement en op de organisatieveranderingen 

die het gevolg zijn van gendermainstreaming 

en het managen van diversiteit. 

Zij is associate editor van de tijdschriften 

Organization en Gender, Work and Organization 

en maakt deel uit van de editorial boards 

van vijf wetenschappelijke tijdschriften. Ze 

spreekt regelmatig over gender en diversiteit 

in organisaties op bedrijfscongressen en is 

ook actief als adviseur en contractonderzoeker 

voor verschillende bedrijven en overheidsorganisaties. 

y.benschop@fm.ru.nl 

Inge Bleijenbergh is universitair docent Methodenleer 

aan de Radboud Universiteit Nijmegen, 

Institute for Management Research. In 

2004 promoveerde ze aan de Vrije Universiteit 

Amsterdam op een onderzoek naar gender 

en Europees sociaal beleid, in het bijzonder 

kinderopvang en deeltijdwerk. Ze doet 

onderzoek naar gender en beleidsverandering 

in semi-overheidsorganisaties, verzorgingsstaten 

en de Europese Unie. Ze publiceert 

regelmatig in internationale en nationale 

tijdschriften, zoals Social Politics, European 

Journal of Industrial Relations and Quality & 

Quantity. 

i.bleijenbergh@fm.ru.nl 

Marieke van den Brink is docent en onderzoeker 

bij het Institute for Management Research 

van de Radboud Universiteit Nijmegen. In 

2009 promoveerde zij cum laude op haar 

proefschrift Behind the scenes of science naar 

genderpraktijken in benoemingen van hoogleraren. 

In 2009 was zij visiting researcher aan 

Northeastern University in Boston, USA en in 

2010 aan het Royal Institute for Technology in 

Stockholm. Haar expertise ligt op het gebied 

van gender en diversiteit in organisaties, werving 

en selectie, informele organisatieprocessen, 

loopbaanbeleid en kwalitatief onderzoek. 

Zij publiceerde hierover in onder andere Organization 

Studies, Gender, Work & Organization, 

Employee Relations en het Tijdschrift voor 

Genderstudies. In 2009 ontving zij de ‘Premium 

Erasmianum’, een prijs voor uitzonderlijke 

dissertaties op het gebied van de geestes- en 

maatschappijwetenschappen. 

mcl.vandenbrink@fm.ru.nl 

Maike van Damme (Universiteit van Tilburg) 

is sociologe en schreef een dissertatie over de 

economische gevolgen van echtscheiding voor 

vrouwen en de invloed van instituties daarop. 

In haar huidige onderzoek verbindt ze vraagstukken 

uit de familiesociologie met die van 

de arbeidsmarkt. Haar interesses zijn: scheiding 

en (her)trouwen, gender ongelijkheid, 

arbeidsmarkt, armoede, verzorgingsstaat. 

m.vandamme@uvt.nl, maikevd@yahoo.com 

Hanno van Eldik is aspirant van het Fonds 

Wetenschappelijk Onderzoek-Vlaanderen en 

onderzoeker aan het Centrum voor Sociologisch 

Onderzoek van de K.U. Leuven. In 2009 

werd hij bekroond met de Acco-prijs van de 

Vereniging voor Sociologie voor het artikel 

‘Rolconflict en het tweede kind’. Zijn interesse 

ligt bij arbeidsmarktvraagstukken en Europees 

vergelijkend onderzoek. 

Hanno.vanEldik@soc.kuleuven.be

Ine Gremmen is docent en onderzoeker aan 

de Radboud Universiteit Nijmegen, Institute 

for Management Research. In 1995 promoveerde 

zij aan de Universiteit van Utrecht 

op een onderzoek naar de ethische overwegingen 

en praktijken van medewerkers in de 

thuiszorg. Zij is geïnteresseerd in ethiek in de 

zorg, theorieën over macht in Genderstudies, 

gender en (sociale) netwerken, en is gespecialiseerd 

in sociaal-wetenschappelijk kwalitatief 

empirisch onderzoek. Zij heeft publicaties in 

onder meer Nederlands Tijdschrift voor Psychiatrie, 

Nursing Ethics, British Journal of Medical 

Ethics, Feminism & Psychology en in het Journal 

of Management & Organization. 

i.gremmen@fm.ru.nl 

Willy Jansen is hoogleraar Genderstudies 

aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Zij 

heeft gepubliceerd over een breed scala aan 

genderonderwerpen, waaronder gender in 

relatie tot onderwijs, religie en identiteit, 

bijvoorbeeld in het artikel Gender and the 

Expansion of University Education in Jordan. 

Gender and Education, 2006, 18(5), 473-489 

en het in 2009 verschenen Moved by Mary. 

The Power of Pilgrimage in the Modern World, 

geredigeerd samen met A.K. Hermkens en C. 

Notermans. 

w.jansen@maw.ru.nl 

Berber Pas is verbonden aan de Radboud 

Universiteit Nijmegen, Institute for Management 

Research en rondt momenteel haar 

promotieonderzoek af naar het effect van 

moederschapsopvattingen, organisatiecultuur 

en HRM-beleid op de ambitie van vrouwelijke 

artsen. Zij publiceert over dit onderwerp in 

tijdschriften als Work, Employment & Society 

(forthcoming 2011). Voordat zij in 2007 aan 

haar proefschrift begon, werkte ze als organisatieadviseur 

(Twynstra Gudde) en beleidsadviseur/leidinggevende 

(KLPD). 

b.pas@fm.ru.nl 

Pascale Peters is als universitair docent verbonden 

aan de Radboud Universiteit Nijmegen, 

Institute for Management Research. In 

2000 promoveerde zij aan de Universiteit van 

Tilburg, Faculteit der Sociale Wetenschappen, 

op het thema ‘Nieuwe patronen in werk 

en vrije tijd in Nederland in de periode 1975- 

1995’. Ze is vooral geïnteresseerd in de mogelijkheden 

van telewerken en flexibel werken 

waarover ze regelmatig publiceert, zowel in 

internationale, zoals Human Relations, als nationale 

wetenschappelijke tijdschriften, zoals 

Gedrag & Organisatie, en in boeken. Samen 

met Tanja van der Lippe is ze co-auteur van 

het boek Competing claims in work and family 

life dat in 2007 door Edward Elgar werd uitgegeven. 

p.peters@fm.ru.nl 

Bibi Straatman is docent Cultuurstudies en 

Semiotiek aan de Hoge School voor de Kunsten 

Utrecht en lecturer fashion theory in de 

master opleiding ArtEZ Arnhem. Ze studeerde 

wijsbegeerte, godsdienstwetenschappen 

en psychoanalyse (Nijmegen, Paris VIII en 

Brussel) en werkte langere tijd als projectleider 

rond emancipatiezaken, als communicatieadviseur 

en coach. Op 21 januari 2011 

promoveert zij op het proefschrift Palimpsest. 

Langzaam denken, over actorschap en 

revolutie, over nieuwe epistemologische uitgangspunten 

voor de geesteswetenschappen. 

Actuele discussies rond ‘agency’ en ‘new materialism’ 

hebben haar aandacht. In haar onderzoek 

staat de vraag centraal op welke nondualistische 

denktradities we in de 21e eeuw 

kunnen voortbouwen, teneinde de zoektocht 

naar een nieuwe verbinding tussen theorie en 

praktijk, tussen denken en ervaring, en tussen 

denken, taal en materie van een stevig fundament 

te voorzien. Mystiek en psychoanalyse 

zijn daarbij case studies. 

bibi@irq.org 

93 

Gegevens auteurs

Referenten 2010 

Voor de beoordeling van eerste versies van artikelen maakt het Tijdschrift voor Genderstudies 

gebruik van referenten (peer review). Aan de hand van referentenrapporten geven zij hun oordeel 

over relevantie en originaliteit, probleemstelling, structuur van de tekst, vakinhoud, stijl 

en methodologische verantwoording. Deze beoordeling geschiedt anoniem. Voor jaargang 13 

(2010) hebben de hieronder genoemde personen opgetreden als referent. De redactie bedankt 

hen voor hun inzet. 

94 


Agnes Andeweg 

Tjitske Akkerman 

Jan Baetens 

Elisabeth Bekers 

Marieke Borren 

Christien Brinkgreve 

Lisette Bros 

Jeanne de Bruijn 

Anneke van Doorne-Huiskes 

Linda Duits 

Jan Willem Duyvendak 

Tineke Fokkema 

Marianne Grünell 

Anneke Hakkenberg 

Annemie Halsema 

Cris van der Hoek 

Gaby Jacobs 

Birgit Kaiser 

Saskia Keuzenkamp 

Trudie Knijn 

Monique Kremer 

Alkeline van Lenning 

Tinne Marynissen 

Ans Merens 

Joyce Outshoorn 

Bram Peper 

Liedeke Plate 

Nicky Pouw 

Annette Roest 

Esther Mirjam Sent 

Anneke Smelik 

Anneke Sools 

Lineke Stobbe 

Renée van de Vall 

Judith Vega 

Hella van de Velde 

Petra de Vries 

Lies Wesseling 

Liesbeth Woertman 

Rob Zwijnenberg

Register jaargang 13, 2010 

Redactionelen 

De visualisering van gender, Louis van den Hengel, nr. 

1, p.2-4. 

Generaties en feministische golven, Janneke van 

Mens-Verhulst, Marieke van den Brink en Liesbeth 

Woertman, nr. 2, p.2-3. 

Redactioneel, Veronica Vasterling, Iris van der Tuin en 

Jantine Oldersma, nr. 3, p.2-3. 

Redactioneel, Mariëlle Cloïn en Fleur van Leeuwen nr. 

4, p.2-3. 

Artikelen 

Marieke van den Brink, Yvonne Benschop & Willy 

Jansen, Transparantie in academische werving en 

selectie, nr. 4 p.7-20. 

Maike van Damme, Hoe vrouwen hun eigen boontjes 

doppen. Sociale klasse en het inkomen van Britse 

gescheiden vrouwen, nr. 4 p.48-61. 

Hanno van Eldik, De inbedding van de markt: parttime 

werk en gender in West-Europa 1983-2008, nr. 4, 

p.33-47. 

Louis van den Hengel, De huid van de Harlekijn. 

Kunst, feminisme en biotechnologie, nr. 1 p.46-60. 

Emy Koopman, Fatale vrouwen: natuurlijk of 

tegennatuurlijk? nr. 1, p.61-73. 

Pascale Peters, Inge Bleijenbergh, Berber Pas & Ine 

Gremmen, De deeltijdval. Beeldvorming over 

ambitie en deeltijdwerk bij Nederlandse vrouwen 

en hun leidinggevenden, nr. 4, p.21-32. 

Wil Portegijs, Jonge vrouwen van nu. Opvattingen van 

jonge vrouwen en mannen door de tijd vergeleken, 

nr. 2, p.4-15. 

Nicky R.M. Pouw, Naar een genderbewuste 

economische wetenschap. De meerwaarde van 

wiskunde, nr. 2, p.38-52. 

Niels Spiering, Een nieuwe kijk op kwantitatieve 

methoden in feministisch onderzoek, nr. 3, p.32- 

44. 

Bibi Straatman, Dit is geen tekst over Teresa. 

Psychoanalytische methoden voor feministische 

epistemologie, nr. 4, p.64-77. 

Gerrie Strik, Voorbij de resisting reader, Poëtica van de 

vegetatieve ziel in Hella Haasse, nr. 3, p 19-31. 

Aagje Swinnen, Inspelen op de angst voor lillend vlees. 

Het oudere vrouwenlichaam in de fotografie van 

Erwin Olaf, nr. 1, p.31-45. 

Iris van der Tuin, Van verstikkend naar visionair. Een 

feministisch epistemologische verkenning van de 

effecten van het golvenmodel in genderonderzoek, 

nr. 2, p.72-85. 

Iris van der Tuin, Seksuele en generationele differentie 

in de 21ste eeuw. Nieuw feministisch materialisme 

als nondualistische feministische epistemologie, 

nr. 3, p.4-18. 

Marijke de Valck en Maryn Wilkinson, ‘Echte’ vrouwen 

willen geen makeover! Een analyse van het kritische 

anti-makeovermanifest Beperkt houdbaar, nr. 1, 

p.5-18. 

Liesbeth Woertman en Janneke van Mens-Verhulst, 

Lief, mooi en autonoom. Jongvolwassen vrouwen 

en hun keuzebiografie, nr. 2, p.24-37. 

Marta Zarzycka, Madonna’s in oorlog, engelen in 

armoede. Vrouwbeelden in de hedendaagse 

persfotografie, nr. 1, p.19-30. 

Interviews 

Jantine Oldersma en Louis van den Hengel, 

Feminisme voor nieuwe generaties? In gesprek met 

Margo Brouns en Mieke Verloo, nr. 2, p.57-63. 

Annemiek Richters en Leonieke van Mens, Van 

feministisch gynaecoloog tot behoeder van het 

zelfbeschikkingsrecht. In gesprek met Eylard van 

Hall, nr. 2, p.64-71. 

Opinies 

Anouka van Eerdewijk, GM 2.0, nr. 1, p. 76-82. 

Marijke Naezer, Waar is de vrouwenbeweging? nr. 2, 

p.86-88. 

Anne E. van Putten, Van generatie op generatie. 

Overdracht van arbeidspatronen van ouders op 

kinderen, nr. 2, p.16-23. 

Beeldessays 

Maruja Bobo Remijn, De bruid, nr. 2, p. 54-56. 

Risk Hazekamp, nr 1, p.74-75. 

Josien Pieterse, Erfgoed van de oorlog, nr. 3, p.58-61. 

95 

Register jaargang 13, 2010

96 


Recensies 

Mireille Hellendoorn, Kostwinners en verliezers, 

De consequenties van individualisering van 

inkomensvorming voor de economische positie van 

vrouwen (1950-1990). Een sociologische analyse, 

nr. 4, p.86-89 (Maike van Damme). 

Saskia Wieringa, Traveling heritages. New perspectives 

on collecting, preserving and sharing women’s 

history, nr. 1, p. 86-88 (Marieke van Eijk). 

Mariëlle Cloïn, Het werken waard. Het arbeidsaanbod 

van laagopgeleide vrouwen vanuit een economisch 

en sociologisch perspectief, nr. 4, p.84-86 

(Marianne Grünell). 

Els Kloek, Vrouw des huizes. Een cultuurgeschiedenis 

van de Hollandse huisvrouw, Ina Brouwer, ‘Aan 

geen gehuurde borst werd ooit een kind gevoed’, 

nr. 4, p.80-83 (Carin Hereijgers). 

Claudette Baar-de Weerd, Uw sekse en de onze. 

Vrouwen en genootschappen in Nederland en in 

ons omringende landen (1750-ca. 1800), nr. 1, p.89- 

91 (Marijke Huisman). 

Janneke van Mens-Verhulst en Berteke Waaldijk (red.), 

Vrouwenhulpverlening 1975-2000. Beweging in 

en rond de gezondheidszorg, nr. 2, p.89-91 (Myra 

Keizer). 

Marja Vuijsje, Joke Smit. Biografie van een feministe, 

nr. 3, p. 45-48 (Jantine Oldersma) 

Foto’s door Annie van Gemert, tekst door Marijke 

Libert. Jongens en meisjes, nr. 1, p.83-85 (Lucy 

Pijnenburg). 

Etty Mulder, Hoge bomen of vreemde vogels? Rede en 

vervoering. Helene Nolthenius 1920-2000. 

En: Muziek tussen hemel en aarde. De wereld van het 

Gregoiraans. Helene Nolthenius, met een inleiding 

en bijgewerkte bibliografie van Etty Mulder, nr. 3, 

p.48-52 (Jacomien Prins). 

Margreet de Boer en Marjan Wijers (red.), Vrouw & 

recht. De beweging, de mensen, de issues, nr. 4, 

p.77-80 (Jet Tigchelaar). 

Renée van de Vall en Robert Zwijnenberg (red), The 

body within. Art, medicine and visualization, nr. 3, 

p 53-56 (Josje Weusten).

Informatie voor auteurs 

Procedure ● Het Tijdschrift voor Genderstudies 

is een peer reviewed wetenschappelijk tijdschrift. 

Het verschijnt vier maal per jaar: in maart, juni, 

september en december. Spontane bijdragen zijn 

welkom: de redactie gaat ervan uit dat de tekst 

in kwestie niet ook elders is aangeboden. Tussen 

aanbieding van een artikel en publicatie zit minimaal 

een half jaar. 

Opzetten en conceptartikelen worden door de 

redactie beoordeeld; veelbelovende en relevante 

artikelen tevens door minimaal twee externe en 

anonieme referenten met een bij het artikel aansluitende 

expertise. Auteurs krijgen binnen twee 

maanden bericht over de beoordeling. Aanbeveling 

door referenten is een noodzakelijke, maar 

niet voldoende voorwaarde voor publicatie. Een 

eensluidend negatief referentenoordeel wordt 

altijd overgenomen, en betekent dat de redactie 

het artikel afwijst. 

Het auteursrecht op de in het Tijdschrift voor 

Genderstudies gepubliceerde bijdragen blijft bij 

de auteur(s), met dien verstande dat publicatie 

elders toestemming van de uitgever behoeft. 

getild. Het beoogt niet de communicatie over 

gender binnen de eigen discipline. Toegankelijk 

taalgebruik en verheldering van jargon ondersteunen 

dit doel. 

Kopij-aanwijzingen ● Kopij kan digitaal worden 

aangeboden bij het e-mailadres van het redactiesecretariaat: 

redactie@tijdschrift genderstudies. 

eu. Voor literatuurverwijzingen wordt het systeem 

van de American Psychological Association (APA) 

gebruikt. Illustraties zijn welkom, mits voorzien 

van een onderschrift. 

Artikelen en opzetten voor artikelen, recensies, 

of opinies dienen te worden aangeleverd 

volgens de Aanwijzingen voor Auteurs. 

De volledige aanwijzingen zijn te vinden op 

de website www.tijdschriftgenderstudies. 

eu, of op te vragen bij het redactiesecretariaat. 

Artikelen die niet aan deze aanwijzingen 

voldoen worden teruggestuurd ter correctie, 

of geweigerd. 

Criteria ● Het tijdschrift zoekt artikelen die vanuit 

het perspectief van genderstudies een bijdrage 

leveren aan ontwikkelingen in de wetenschap, 

of aan debatten over actuele maatschappelijke 

vraagstukken. Van de auteurs wordt verwacht 

in dit licht aan te geven hoe hun onderwerp of 

onderzoek zich verhoudt tot genderstudies of 

welke positie het inneemt in de discussies die in 

genderstudies aan de orde zijn geweest. Daarnaast 

wordt van auteurs gevraagd in hun artikel 

aan te geven welke theoretische uitgangspunten 

zijn gehanteerd. Gendervraagstukken of de relatie 

van het onderwerp tot gendervraagstukken dienen 

in het artikel behandeld te worden. 

Gezien het interdisciplinaire karakter van genderstudies 

is het tijdschrift primair geïnteresseerd 

in artikelen waarin de communicatie over gender 

over de grenzen van de disciplines heen wordt 

Een zorgvuldige vormgeving en een uniforme 

weergave van de kopij bevorderen een snelle 

afwikkeling, waarbij zowel auteurs, lezers als 

redactie gebaat zijn. 

Maximale lengte stukken inclusief 

literatuur en noten: 

Artikelen: 

6000 woorden 

Besprekingsartikelen: 4000 woorden 

Interviews: 

4000 woorden 

Opiniestukken: 

2500 woorden 

Recensies: 

1400 woorden 

Recensies bundels: 1800 woorden 

Recensie 2 boeken: 1800 woorden 

Recensie 3 boeken: 2200 woorden

ISSN 1388-3186 

9 771388 318001

Tijdschrift voor - Sophia

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template ?