ECOLOgISCHE ECONOMIE - Gemeente Kampenhout
ECOLOgISCHE ECONOMIE - Gemeente Kampenhout
ECOLOgISCHE ECONOMIE - Gemeente Kampenhout
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
ecologische economie<br />
Luxe of noodzaak?
Intro<br />
“De financiële economie is een zeepbel bovenop de economie die we in bnp uitdrukken,<br />
die dan voor de echte economie moet doorgaan. In werkelijkheid is enkel de<br />
ecologische economie de ‘real real’ economie” - Joan Martinez Alier<br />
In onze 10-pager Duurzame Ontwikkeling voor dummy’s 1 behandelden we de<br />
nood aan een ecologische economie, de strategieën om de omslag te maken<br />
en de rol van de civiele samenleving. We vertrekken van de vaststelling dat<br />
het aanbrengen van een likje groene verf of een sociale toets op een destructief<br />
economisch proces niet tot een duurzame samenleving leidt. Vóór we dit<br />
illustreren en alternatieven aanreiken: wat is economie?<br />
Economen kunnen door verschillende brillen naar de werkelijkheid kijken.<br />
De meest gangbare definitie 2 over economie is dat het de wetenschap is “die<br />
zich bezighoudt met de voortbrenging en verdeling van schaarse goederen en<br />
diensten” . Toch zijn er verschillende soorten economen.<br />
Financieel economen zijn niet met goederen bezig, maar vooral met het financiële<br />
kapitaal dat voor de voortbrenging en verdeling van goederen en diensten<br />
nodig is en met het geld dat er uit voortvloeit.<br />
Klassiek economen becijferen de voortbrenging en verdeling van alle goederen<br />
en diensten in het bruto nationaal product (bnp). Voor hen is alles wat het<br />
BNP verhoogt positief, ook al is dat een kettingbotsing op de E40. Het BNP<br />
kijkt bovendien enkel naar de voortbrenging en verdeling van goederen en<br />
diensten waar financiëel kapitaal bij komt kijken. Een ouder die als dienst een<br />
dag thuis blijft om voor een kind te zorgen komt dus niet voor in het BNP.<br />
Milieueconomen kijken verder dan enkel het BNP. Voor hen heeft het ecologisch<br />
kapitaal ook een financiële waarde, waardoor de mate waarin goederen en<br />
diensten schaars zijn mee de prijs zullen bepalen. Kapitaal (financiëel, ecologisch<br />
of sociaal) is voor hen omruilbaar.<br />
Voor ecologisch economen kan schaarste van ecologisch of sociaal kapitaal niet<br />
door financieel kapitaal vervangen worden. Bovendien gaat een ecologisch<br />
econoom er van uit dat iedereen op aarde evenveel recht heeft op toegang<br />
tot en gebruik van een stukje van dat ecologisch en sociaal kapitaal. Met<br />
andere woorden: een ecologisch econoom gaat er van uit dat iedereen het<br />
recht heeft op een eerlijk aandeel in de totale milieugebruiksruimte van de<br />
planeet aarde.
De ecologisch econoom:<br />
activist, academicus of beide?<br />
Voor ecologisch economen staat de economie in dienst van de mensen en niet<br />
omgekeerd. Toch doen er veel misverstanden over ecologische economie de<br />
ronde. Ze zou niet sociaal zijn, zo zou iets zijn waar enkel een groepje welgestelde<br />
ecologisch bewuste mensen over fantaseren of ze zou gelijkstaan met<br />
terug in het Stenen Tijdperk gaan leven. Die mythes ontkachten we hier met<br />
concrete voorbeelden. Maar eerst nog een woordje over de rollen die academici<br />
en activisten hebben in het tot stand brengen van een ecologische economie.<br />
Het goede nieuws is dat de wetenschap rond de ecologische economie openbloeit.<br />
Ecologisch economen zijn in zekere zin ook activisten, maar dan met<br />
andere methodes, op andere plaatsen en in een andere taal. Hun strijd wordt<br />
gevoerd via academische magazines, congressen en in auditoria. Beleidsmakers<br />
en bedrijfsleiders vinden het moeilijk om hun bewezen argumenten te<br />
weerleggen. Maar meestal hoeven ze dat niet te doen, want de man in de straat<br />
leest hun artikels niet en bijna niemand maakt er veel drukte rond.<br />
De civiele samenleving is dan weer goed in het opvoeren van de druk vanonderuit.<br />
Ze mobiliseert en kanaliseert wat er onder wakkere burgers leeft naar<br />
beleidsmakers toe. Helaas vinden die beleidsmakers hun argumenten vaak<br />
onvoldoende onderbouwd. Ze missen de precisie en het detail van een wetenschappelijk<br />
en cijfermatig onderbouwd onderzoek. De civiele samenleving is<br />
vaak wél goed in het geven van een gezicht aan een bepaald probleem. Academici<br />
hebben minder interesse in het ‘menselijke’ aspect.<br />
ecologische economie<br />
Economisch kapitaal: productiemiddelen, diensten, financiële activa,<br />
Sociaal kapitaal: arbeidsproductiviteit, gezondheidsniveau, onderwijsniveau, …<br />
Ecologisch kapitaal: de ecosystemen, natuurlijke rijkdommen, biodiversiteit,<br />
In deze menswetenschap is helemaal geen sprake van ‘drie<br />
afzonderlijke pijlers van duurzame ontwikkeling’, omdat die een<br />
arbitrair gekozen gelijkwaardige status aan alle drie de pijlers geeft<br />
en bovendien een leegte daartussen laat. Binnen de ecologische<br />
economie gebruikt men drie cirkels die in elkaar liggen, omdat<br />
elk economisch systeem sociale en uiteindelijk puur fysische,<br />
ecologische grenzen heeft.
Het Zuiden<br />
Vandaag leven 2 miljard mensen van een<br />
inkomen lager dan 2$ per dag. Economen<br />
verschillen van mening als het over oplossingen<br />
voor dit probleem gaat. Voor de klassiek<br />
economen staat alles in functie van meer<br />
groei van het bnp. Deze visie is zo dominant<br />
dat ze soms zelfs de puur fysische realiteit negeert,<br />
met vaak disproportioneel zware gevolgen voor de meest arme mensen.<br />
Tana Delta, Kenya 3<br />
Tienduizenden vissers en nomaden leven in deze grote rivierdelta al eeuwen van<br />
alles wat het vis- en kleirijke water schenkt. Hun lokale economie komt amper voor<br />
in de nationale economische cijfers, waar het bnp centraal staat. Voor de overheid en<br />
bedrijven staat vooruitgang gelijk aan groei van het bnp. Daarom willen ze in de Tana<br />
Delta op gigantische schaal suikerriet planten en stukken vruchtbare grond aan de<br />
woestijnstaat Qatar leasen, die er waterintensieve gewassen wil planten. De klassieke<br />
economie zou er, in eerste instantie, heel goed bij varen.<br />
Een ander meetinstrument dan het bnp is het virtueel water. Die geeft aan hoeveel<br />
water er exact nodig is om iets te produceren. Als je de berekeningen maakt, per<br />
gewas en per geplande oppervlakte van dat gewas, blijkt dat bijna de hele rivier nodig<br />
is om de geplande hoeveelheid suikerriet en exotische vruchten te produceren. We<br />
houden dan nog geen rekening met jaarlijkse fluctuaties in het waterniveau of met de<br />
nu al merkbare verdroging door toedoen van de klimaatverandering. Concreet toont<br />
de berekening aan dat de vissers en nomaden, door het quasi volledig verdwijnen<br />
van rivierwater en vis, hun lokale, ecologische economie zullen moeten opgeven om<br />
als arbeiders voor grote bedrijven te gaan werken. Zwaarder werk in plantages die<br />
gedoemd zijn om in een iets droger jaar te mislukken. Vervelend voor de machthebbers<br />
die het plan willen uitvoeren is dat menselijke argumenten van rechtvaardigheid,<br />
cultuur of identiteit hier aangevuld worden met wiskundige argumenten. De twee<br />
talen versterken elkaar.<br />
Een wetenschappelijke methode kan helpen bij de sociale strijd van kwetsbare<br />
groepen in het Zuiden, maar vaak is de beweging andersom: mensen in het<br />
Zuiden die ecologisch economische principes al jaren toepassen, tot academici<br />
hen opmerken en naar hen verwijzen als goede praktijkvoorbeelden van<br />
hun visie op ecologische economie.
...heeft nood aan een ecologische economie<br />
Sommige economen, beleidsmakers en projectontwikkelaars erkennen de<br />
problemen die gepaard gaan met een focus op het bnp. Een aantal onder hen<br />
vinden de principes van de ecologische economie wel mooi op papier, maar<br />
associëren die principes met stilstand, achteruitgang en zelfs met “terug in<br />
grotten gaan leven”.<br />
Hiware Bazar, India 4<br />
In 1995 leefde meer dan 90% van alle inwoners in dit dorp onder de armoedegrens van<br />
minder dan een dollar per dag, nu niemand. Het gemiddelde inkomen is twintig keer<br />
hoger dan 15 jaar geleden. De succesformule? Water = economie. In een land met<br />
vier natte en acht droge maanden moet je een manier vinden om de grond vruchtbaar<br />
en vochtig te houden, erosie te bestrijden en watertekorten te voorkomen. De dorpsraad<br />
besloot om het ecosysteem in zijn geheel te bekijken. Er kwam een verbod op<br />
het kappen van bomen, een verplichting om kanaalirrigatie te vervangen door druppelirrigatie<br />
en een ban op waterintensieve gewassen. De gemeenschap besloot om al<br />
het federale geld van het vijfjarenplan voor ontwikkeling van hun dorp niet in wegen<br />
of gebouwen maar in duurzaam waterbeheer te investeren. Er wordt streng op toegekeken<br />
dat er geen tekorten ontstaan en dat de waterbegroting in het groen eindigt.<br />
Met het opnieuw stijgen van de watertafel steeg ook de productie van grassen voor<br />
veevoeder, tussen 2000 en 2004 van 100 naar 6000 ton per jaar. Biomassa, grond en<br />
water zijn de fundamenten van hun economie, ze zijn hun rijkdom. Dit wordt ook het<br />
bnp van de armen genoemd. Terwijl sommigen onder ons over de transitie naar een<br />
ecologische economie beginnen te praten, brengen de inwoners van Hiware Bazar dat<br />
al vijftien jaar met succes in de praktijk.<br />
Voor arme mensen in het Zuiden is een<br />
ecologische economie alles behalve<br />
een onhaalbare luxe waar ze niet<br />
van kunnen of durven dromen. Ook<br />
in het rijke Noorden is een ecologische<br />
economie geen utopie,<br />
eerder een realistisch plan voor<br />
de toekomst. De omschakeling<br />
zal niet uit de lucht komen<br />
vallen, omwille van gevestigde<br />
belangen, vastgeroeste<br />
gewoontes en het politieke<br />
denken in electorale cycli. Maar<br />
er is ook reden voor hoop.
Bruggen bouwen<br />
In de Duurzame Ontwikkeling voor Dummy’s haalden we het belang van de<br />
drie strategieën voor duurzame ontwikkeling al aan: efficiëntie, sufficiëntie<br />
(de strategie van het genoeg) en herverdeling. Maar we toonden ook aan dat<br />
deze complementair zijn en dat efficiëntie op zich nooit genoeg kan zijn.<br />
In een ecologische economie vertrekt men van sufficiëntie, omdat de<br />
hoeveelheid grondstoffen en het sociaal kapitaal niet oneindig en vervangbaar,<br />
maar beperkt zijn. In Hiware Bazar en voor de vissers in de Tana Delta is dat<br />
bijvoorbeeld het waterbudget: dat wat elk jaar opnieuw beschikbaar komt. In<br />
Hiware Bazar gebruikt men druppelirrigatie als efficiëntiestrategie, maar enkel<br />
in het kader van een overkoepelende benadering van sufficiëntie. Vertrekken<br />
vanuit sufficiëntie is rekening houden met een puur fysische bovengrens.<br />
Herverdeling is een even cruciaal vertrekpunt, geen luxeprobleem. In de<br />
jaren ’90 ontstond in het Zuiden een beweging die de terugbetaling van de<br />
ecologische schuld begon te eisen. Een eis die stelt dat het koloniserende en<br />
vervuilende Noorden nog een openstaande rekening bij het Zuiden heeft. Een<br />
rekening die gevormd wordt door het samentellen van de plunderingen uit het<br />
verleden en de aanhoudende buitenproportionele vervuiling van de omgeving,<br />
zoals bijvoorbeeld via onze veel te hoge CO 2<br />
-uitstoot in de atmosfeer. Dit debat<br />
vond zijn weg omhoog toen wetenschappers een concept , dat uit de civiele<br />
samenleving ontstond, verder ontwikkelden en becijferden. Op internationale<br />
fora wordt dit concept steeds vaker gebruikt door wereldleiders uit het<br />
Zuiden, bijvoorbeeld als het gaat over de koolstofschuld. Dat brengt ons bij<br />
een concrete tactiek om deze strategieën van sufficiëntie en herverdeling in<br />
de praktijk te brengen:<br />
samenwerking tussen activisten en academici.
...tussen activisten en academici<br />
Ecologisch economen vormen binnen de wetenschappelijke wereld een groep<br />
denkers die vaak radicaal tegen de gevestigde wetenschap over economie<br />
ingaan. Dit maakt van hen een natuurlijke partner van organisaties uit de<br />
civiele samenleving die een ecologische economie nastreven. De wetenschap<br />
over ecologische economie is relatief jong, maar kent een heel snelle<br />
groei. Ondanks kruisbestuivingen en een gezamenlijk doel zien we vandaag<br />
nog vaak een kloof tussen beide werelden. Het CEECEC-project (Civil society<br />
engagement with ecological economics) bouwt alvast een paar bruggen.<br />
CEECEC is een FP7-project van de Europese Commissie waarbij ecologisch<br />
economen samenwerken met organisaties uit de civiele samenleving in Noord<br />
en Zuid. De activisten brachten concrete problemen aan, waarna de academici<br />
hen hielpen door de problematiek te onderbouwen met wetenschappelijke<br />
concepten en principes. Dit resulteerde ondermeer in een praktisch handboek<br />
ecologische economie.<br />
Het handboek omvat alle gevalstudies, een uitgebreide verklarende begrippenlijst<br />
en talrijke nuttige hyperlinks en bronvermeldingen. Het project<br />
ontwikkelde ook een online cursus ecologische economie die via de gevalstudies<br />
de concepten en begrippen van ecologische economie aan een nietacademisch<br />
publiek bekend wil maken.<br />
Als we samen aan één kar willen trekken is het belangrijk dat de capaciteiten<br />
van activisten verhogen om wetenschappelijke argumenten te gebruiken in<br />
aanvulling op hun bestaande discours. Minstens even belangrijk is dat de<br />
wetenschap rond ecologische economie vertrekt vanuit de concrete problemen<br />
van kwetsbare groepen mensen. Holle slogans en ivoren torens worden zo<br />
vermeden.<br />
Meer informatie over hoe het CEECEC-project bruggen tussen activisten en<br />
academici bouwt op www.ceecec.net
Het Noorden<br />
VODO werkte in het kader van CEECEC<br />
aan één van de 14 terreinstudies. In<br />
navolging van ons eerder werk rond<br />
ecologische schuld, besloten we dit concept<br />
te verdiepen door het op de microschaal van<br />
een bedrijf toe te passen.<br />
Hoboken, België 5<br />
In Hoboken leven al zeker 123 jaar duizenden mensen in de schaduw van een grote<br />
fabriek van het vroegere Union Minière. Sinds de jaren 1970 weet men zeker dat<br />
lucht, bodems en water in een ruime omgeving zwaar vervuild zijn, als direct gevolg<br />
van deze fabriek. Sinds 2004 erkent het bedrijf zijn historische verantwoordelijkheid<br />
en vervangt het vervuilde bodems. De vraag die we ons stellen is of we de ecologische<br />
schuld van een bedrijf kunnen becijferen. VODO en de ULB (Université libre de<br />
Bruxelles) werkten samen aan een studie die op drie verschillende wetenschappelijke<br />
congressen gepresenteerd werd. Alleen al het verlies aan inkomsten voor tuinbezitters<br />
in Hoboken, die sinds 1973 geen eetbare gewassen meer mogen telen en deze<br />
dus moeten kopen, wordt geschat op meer dan 50 miljoen euro. De totale nog af te<br />
lossen ecologische schuld is waarschijnlijk groter dan 300 miljoen euro, enkel voor die<br />
ene vestiging. In de studie behandelen we ook het verschil tussen de Corporate Social<br />
Responsibility (CSR) die het bedrijf predikt en Corporate Accountability. Volgens CSR<br />
voorstanders volstaan vrijwillige initiatieven die bedrijven nemen om tegemoet te<br />
komen aan sociale en ecologische problemen. Willen we er ooit voor zorgen dat de<br />
economie binnen ecologische en sociale grenzen blijft dan volstaat die aanpak niet.<br />
Volgens de Corporate Accountability-beweging is daarvoor een veel duidelijker en<br />
strenger legaal kader nodig.<br />
De studie toont aan dat de principes van het concept ecologische schuld<br />
even relevant zijn hier bij ons, als bij getroffen groepen in het Zuiden. Het<br />
coöperatieve karakter van de studie resulteerde in een krachtige reactie van<br />
het bedrijf in kwestie. De studie illustreert ook het verschil tussen sterke en<br />
zwakke duurzaamheid.<br />
Zwakke duurzaamheid staat voor een benadering waarin zelfs een koploper<br />
in wat ze zelf ‘duurzame ontwikkeling’ noemen zich hoofdzakelijk beperkt<br />
tot het vergroenen van zijn productie en imago. Het herstellen van sommige<br />
bodems is een goede volgende stap in de richting van een ecologische<br />
economie, waarbij het natuurlijk kapitaal onvervangbaar is.<br />
Maar sterke duurzaamheid staat voor het vermijden van eender welke externe<br />
kosten en ook voor complete gerechtigheid én de complete terugbetaling van<br />
alle externe kosten die alsnog gemaakt worden.
...heeft nood aan een ecologische economie<br />
Sterke duurzame ontwikkeling gaat in de eerste plaats over het bouwen aan<br />
een radicaal andere toekomst. Het is geen hol begrip of een utopia, maar iets<br />
wat bestaat en groeit. Ook Vlaanderen kent een groeiend aantal eilandjes<br />
waar heel gewone mensen samenkomen om aan een ecologische economie in<br />
hun straat, buurt of stad te werken.<br />
Transitiesteden, Vlaanderen 6<br />
In de voorbije jaren ontstond een volksbeweging die zich wil voorbereiden op een<br />
fossielloze toekomst. Veel mensen denken dat duurzame en eerlijke oplossingen voor<br />
een lokale ecologische economie zonder olie niet van bovenaf zullen komen en dus<br />
steken ze alvast zelf de handen uit de mouwen. Centraal staan onder andere minder<br />
en groener energiegebruik, duurzame mobiliteit en meer lokale, zelfs stedelijke landbouw.<br />
Een cruciale strategie om die doelen te verwezenlijken is het concept ‘lokale<br />
veerkracht’. Veerkracht verwijst naar het vermogen van een systeem, gaande van<br />
individuen tot hele economieën, om samenhang te behouden en te kunnen functioneren<br />
bij ingrijpende verandering en schokken van buitenaf. In de transitiebeweging<br />
heerst de overtuiging dat we naast inspanningen om de uitstoot van broeikasgassen<br />
drastisch te verminderen, evenveel aandacht moeten besteden aan de opbouw en het<br />
versterken van de lokale gemeenschap. Burgerinitiatieven rond het delen van auto’s,<br />
telen in andermans tuin, alternatieve munteenheden, groepsaankopen van groene<br />
energie, co-huizen enz. komen op. Samen geven ze vorm aan een brede ‘beweging’<br />
die we transitie noemen, een beweging zonder centrale coördinatie. Het Britse Totnes<br />
is de wereldwijde koploper als transitiestad, met vijftig engelse gemeenten in zijn zog,<br />
maar ook in Vlaanderen komt het transitiedenken op gang, met bijvoorbeeld een erg<br />
actieve beweging in Gent .<br />
VODO is één van de stuwende krachten achter<br />
een Vlaamse rechtvaardige transitie<br />
arena. Die arena verenigt vakbonden,<br />
milieuorganisaties, culturele organisaties,<br />
buurtgroepen, steden,<br />
academici en mensen die de brug<br />
naar de bedrijven en de overheid<br />
kunnen maken. Hun doel is het<br />
ondersteunen en verspreiden<br />
van transitie initiatieven.
Besluit<br />
Herman Daly, ook wel de peetvader van de ecologische economie genoemd,<br />
had het altijd over het verschil tussen een ‘lege wereld’, toen de economie<br />
slechts een deel van het ecosysteem innam, en een volle wereld, toen de<br />
economie op fysische grenzen botste. Dat was twintig jaar geleden.<br />
Vandaag leven we in een overvolle wereld. De ecologische voetafdruk van de<br />
Belg – de oppervlakte die nodig is om al ons afval te verwerken en al onze<br />
grondstoffen te produceren – is 4,4 keer groter dan ons eerlijke aandeel.<br />
Enkel twee woestijnstaten en Denemarken doen het nóg slechter. Dat is niet<br />
alleen onrechtvaardig, maar ook onhoudbaar. De omslag naar een ecologische<br />
economie is dringend, maar hoe doen we dat?<br />
Er bestaan verschillende strategieën om een duurzame samenleving uit te<br />
bouwen. Ook de invalshoek en het taalgebruik kunnen variëren. Maar met<br />
deze publicatie hopen we aan te tonen dat het voor ons duidelijk is welke strategie<br />
prioriteit moet krijgen en hoe invalshoeken elkaar kunnen versterken.<br />
VODO denkt al geruime tijd na over het huidig economisch systeem. Uit een<br />
dynamiek met academici én activisten, die in Nederland voet aan de grond<br />
kreeg, vloeiden de verklaring van Tilburg, het congres De Omslag in Antwerpen<br />
en de studiedag over degrowth in het Europees parlement. De transitiearena<br />
die in 2010 het licht zag is de nieuwste dynamiek.<br />
Bij een goed verhaal horen goede voorbeelden. Naast het stimuleren van het<br />
grotere debat heeft VODO een traditie als expertisecentrum, met studies die<br />
een aspect van de ecologische economie illustreren. Ons eerder werk rond<br />
de globale ecologische schuld en de koolstofschuld van België werd recent<br />
aangevuld met een uitgebreide studie over de ecologische schuld op het<br />
niveau van een bedrijf.<br />
Tot slot werken we via publicaties zoals onze Duurzame Ontwikkeling voor<br />
dummy’s, het KaDO en deze publicatie aan een brede verspreiding van de<br />
kennis over en toepassingsmogelijkheden van ecologische economie in onze<br />
civiele samenleving. De reden hiervoor wordt goed samengevat door de meervoudig<br />
bekroonde professor en auteur Jared Diamond:<br />
‘Onze samenleving zit op een niet vol te houden koers... En omdat we zo snel voorthollen<br />
op die niet vol te houden koers, zullen de wereldwijde milieuproblemen opgelost<br />
raken. De vraag is of dat op een manier zal gebeuren die we zelf kiezen, of door<br />
oorlog, genocide, hongersnood, epidemieën en de ineenstorting van samenlevingen.’<br />
De keuze is aan ons.
Bronnen en Colofon<br />
(1) VODO-publicatie Duurzame Ontwikkeling voor Dummy’s:<br />
www.vodo.be >publicaties >vodo-publicaties >dummy’s<br />
(2) Definitie economie: nl.wikipedia.org/wiki/Economie<br />
(3) Case-studie over de Tanadelta: www.ceecec.net >case-studies >let them eat sugar<br />
• In het Ceecec-handboek: www.ceecec.net >ceecec handbook >glossary<br />
• Gebruik virtueel water in België: www.ceecec.net >case-studies >ecological debt environmental-justice-in-belgium/<br />
(4) Case-studie Hiware Bazar:<br />
www.ceecec.net/case-studies/local-governance-and-environment-investmentsin<br />
hiware-bazar<br />
• Video: vimeo.com/8694307<br />
(5) Case-studie ecologische schuld in België:<br />
www.ceecec.net >case-studies >ecological debt environmental justice in belgium<br />
• Updates: www.vodo.be<br />
(6) Transitienetwerk Vlaanderen: www.transitie.be/r/home<br />
The concept of Ecological Debt: its Meaning and Applicability in International Policy<br />
(Paredis et al, 2008).<br />
Publicatie: Vlaams Overleg Duurzame Ontwikkeling, VODO vzw<br />
Vlasfabriekstraat 11, 1060 Brussel, 02-536.19.40<br />
Redactie: Nick Meynen, Anke van Altena, Deirdre Maes, Thomas Ducheyne,<br />
Sarah Vaes, Gert Vandermosten, Sarah Hutse<br />
Eindredactie: Nick Meynen<br />
Vormgeving: Anke van Altena<br />
Uitgave: Najaar 2010