PDF 1,47 MB - Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen

GOYA, REDON, ENSOR
GROTESKE SCHILDERIJEN
EN TEKENINGEN
KONINKLIJK MUSEUM
VOOR SCHONE KUNSTEN ANTWERPEN
14 MAART - 14 JUNI 2009
DEZE TENTOONSTELLING BEVAT UITZONDERLIJKE
BRUIKLENEN VAN HET MUSÉE D’ORSAY

INLEIDING
Deze tentoonstelling toont schilderijen, tekeningen en prenten
van drie grootmeesters: Francisco Goya, Odilon Redon en James
Ensor. Alle drie zijn het originele en baanbrekende kunstenaars. In
de kunstliteratuur worden ze voorlopers van de moderne kunst genoemd.
De tentoonstelling focust op hun groteske werken want in die
vreemde, grillige, wonderlijke en hilarische taferelen zijn de drie kunstenaars
op hun best. Francisco Goya (1746-1828) maakt, naast zijn
officiële kunst, reeksen schilderijen en prenten waarin hij op een zeer
persoonlijke wijze het bijgeloof, de corruptie en de gruwel van zijn
tijd verbeeldt. Demonen, heksen en dwazen spelen er een tragikomische
rol. Odilon Redon (1840-1916) neemt dan weer met zijn bizarre
en zwartgallige oeuvre een bijzondere plaats in onder de symbolistische
kunstenaars. Hij schept een droomwereld bevolkt door monsters,
geesten en andere fantastische wezens.
Ook James Ensor (1860-1949) voert maskers, skeletten en duivelse
wezens ten tonele en schildert een karikaturale en groteske mensensoort
die een absurd bestaan leidt.
Op het eerste gezicht zijn er veel verschillen tussen de drie kunstenaars,
maar wie lang genoeg naar hun werk kijkt zal meer en meer
gelijkenissen ontdekken.

1. DE HERONTDEKKING
VAN GOYA
In de negentiende eeuw krijgt het werk van Goya internationale
erkenning, eerst in Frankrijk en later in België. Schrijvers als Victor
Hugo, George Sand, Charles Baudelaire en beeldende kunstenaars
als Eugène Delacroix, Edouard Manet en Odilon Redon bewonderen
Goya’s kunst. Vooral zijn prenten, die een bevreemdende en irrationele
wereld tonen, vinden navolging.
Ook James Ensor houdt van de Spaanse kunstenaar. Bij een bezoek
aan het museum van Rijsel in 1884 maken Goya’s afzichtelijke
Oude dames een verpletterende indruk op hem.
In 1885 publiceert Odilon Redon een prentenalbum als eerbetoon aan
Goya. Het bestaat uit zes gitzwarte lithografieën die sterk aan de mysterieuze
en duistere voorstellingen van Goya’s laatste prentenreeks,
Los Disparates, herinneren. Met deze Hommage à Goya, in 1886 tentoongesteld
bij de Brusselse kunstvereniging Les XX, vestigt Redon
zijn naam in het Belgische artistieke milieu.
Over de Goya-verering schrijft Joris-Karl Huysmans in zijn
roman A rebours (Tegen de keer, 1884) het volgende:
‘Goya’s wilde gloed, zijn wrang, vurig talent boeiden
Des Esseintes. Maar hij was er wat afkerig van geworden,
omdat iedereen die werken nu bewonderde; al sinds jaren
had hij er dan ook van afgezien ze in te lijsten; hij was bang
dat […] de eerste de beste idioot die ze zag hangen het nodig
zou vinden er domme opmerkingen over te maken of
in een modieuze extase te geraken […]’
FRANCISCO GOYA, Los Caprichos, Zelfportret, 1799,
ets, aquatint, droge naald en burijn, Ceuleers-Van de Velde, Antwerpen

2. GOYA
EN ‘LOS DISPARATES’
Goya, een begaafd tekenaar, kiest voor zijn grafisch werk de techniek
die het schilderen het dichtst benadert: de ets. De etser kan expressief
werken en kleurtonen suggereren. Tijdens zijn leven worden
er drie etsreeksen uitgegeven: een reeks kopieën naar Velázquez, Los
Caprichos (Grillen) en La Tauromaquia (Kunst van het stierenvechten).
Pas na zijn dood worden Los Desastres de la Guerra (Verschrikkingen
van de oorlog) en Los Disparates (Dwaasheden) uitgegeven.
De tweeëntwintig prenten van de Disparates-reeks zijn ontstaan
op het einde van Goya’s lange kunstenaarscarrière. Ze zijn een schitterende
illustratie van zijn rijke verbeeldingskracht. Als geen ander
kunstenaar slaagt Goya erin amusante en meelijwekkende tafereeltjes
te verheffen tot beelden van sinistere en fascinerende schoonheid.
De prenten tonen donkere, aangrijpende taferelen vol dreiging en
waanzin. Sommige voorstellingen verwijzen naar carnaval, andere
prenten zijn dan eerder als metaforen te begrijpen. Van enkele bladen
is de betekenis niet te ontrafelen.
FRANCISCO GOYA, Modo de volar, Een manier om te vliegen, 1815-24,
ets, aquatint en droge naald (?), Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen

3. ODILON REDON,
AARTSSYMBOLIST
Reeds als jonge kunstenaar verzet Odilon Redon zich tegen een
kunst die louter natuurgetrouw wil zijn. Onder invloed van de graficus
Rodolphe Bresdin ontwikkelt hij een heel eigen iconografie, die getuigt
van een gedurfde en mystieke fantasie. Hij vermengt personages ontleend
aan de Bijbel en de klassieke mythologie met vormen, kleuren
en texturen uit de fascinerende wereld van de natuur. Zijn bizarre
schepsels geven uitdrukking aan gevoelens van angst en vervreemding.
Hiermee kondigt Redon de subjectieve beeldtaal aan van de symbolistische
kunstenaars. Hij is ook een verwoed lezer. Zijn prentenseries
gewijd aan Poe, Goethe, Flaubert en Baudelaire zijn droomachtige uitbeeldingen
van teksten.
De lithografieën van Redon
Redon heeft als geen ander kunstenaar de expressieve kwaliteiten
van het zwart verkend. Tot 1890 werkt hij bijna uitsluitend in
zwart en wit. Zijn noirs zijn houtskooltekeningen en lithografieën
of steendrukken. Omstreeks 1877 leert Henri Fantin-Latour hem de
lithotechniek. Met behulp van halfdoorzichtig transfereerpapier kopieert
Redon bestaande tekeningen. Vervolgens brengt een lithograaf
ze grotendeels mechanisch en in spiegelbeeld over op de lithografische
steen. Zijn eerste album met litho’s Dans le rêve (In de droom)
verschijnt in 1879.
ODILON REDON, Zelfportret, 1888, houtskool en zwart krijt op papier,
Collectie Gemeentemuseum Den Haag

4. INVASIE
VAN DEMONEN
Joris-Karl Huysmans
beschrijft enkele noirs van Redon
in zijn roman A rebours
(Tegen de keer, 1884) .
‘Fijne, met goud afgezette lijstjes
van onbewerkt perenhout omsloten
de meest fantastische visioenen:
een kop in Merovingerstijl, die op
een kelk rust; een baardige man, die
iets heeft van een Boeddhapriester
en van een spreker op openbare
vergaderingen en met een vinger
een reusachtige kanonskogel
aanraakt; een afzichtelijke spin,
die in het midden van zijn lichaam
een menselijk gezicht herbergt.
Houtskooltekeningen voerden nog
dieper in het afschuwelijke rijk
van kwade dromen en koortsige
verschijningen.’
Goya’s duivels, heksen en andere lichtschuwe wezens spoken al
ruim tweehonderd jaar rond in het hoofd van kunstenaars en kunstliefhebbers.
Ze sluiten aan bij een eeuwenoude traditie van fantastische
kunst. Onder meer in middeleeuwse handschriften en schilderijen
van Jheronimus Bosch en Pieter Bruegel zijn boze geesten terug
te vinden, die vermomd als groteske wezens mensen kwellen.
De eerste grote prentenreeks van Goya, Los Caprichos, bestaat uit
raadselachtige voorstellingen met heksen, monsters, dwergen en duivels.
In een verkoopadvertentie voor de Caprichos stelt Goya dat de
serie de menselijke dwaasheden tot onderwerp heeft en dat deze ongerijmdheden
zijn verbeeldingskracht hebben gestimuleerd. Tijdens
het tekenen kon hij zijn verbeelding de vrije loop laten en liet hij een
heel eigen pandemonium verschijnen.
Ook in het werk van Ensor doemen vreemdsoortige wezens op.
Omstreeks 1886 laat hij in oudere, realistische studietekeningen van
meubels en voorwerpen uit de kamers van het ouderlijke huis allerlei
koddige en duivelse wezens verschijnen. Door deze ingrepen
veranderden onschuldige voorstellingen in groteske schijnvertoningen.
Ensors zucht voor het bizarre blijkt eveneens uit zijn bijzondere
belangstelling voor de demonische motieven op Japanse prenten en
maskers en voor de groteske kunst van de oude meesters Bosch en
Bruegel.

5. NAAR
EDGAR ALLAN POE
De bizarre en macabere verhalen en gedichten van de Amerikaanse
schrijver Edgar Allan Poe (1809-1849) vinden al vlug gretig
aftrek in Europa. De knappe vertalingen door Charles Baudelaire en
Stéphane Mallarmé dragen aanzienlijk bij tot de verspreiding van
Poe’s oeuvre in Frankrijk en België. Poe inspireert niet alleen schrijvers
en dichters, ook musici en beeldende kunstenaars halen elementen
uit zijn werk.
In 1882 verschijnt van Redon een album met litho’s opgedragen
aan E.A. Poe, waarmee de kunstenaar duidelijk inspeelt op de populariteit
van de auteur. In 1886 toont hij op de derde Salon van Les XX
in Brussel een houtskooltekening gebaseerd op het verhaal Het masker
van de rode dood. De tekening wordt aangekocht door Edmond
Picard, medestichter van Les XX en groot bewonderaar van Redon.
Ensor deelt de fascinatie van Redon voor Poe. In heel wat tekeningen,
prenten en schilderijen illustreert hij verhalen van Poe. Zij krijgen de
titel van het geïllustreerde verhaal: Koning Pest, Hop-Frog, De zwarte
kat, Het verraderlijke hart.
Ook het skelet, dé personificatie van de dood, speelt zijn morbide
rol in de groteske beeldtaal. In enkele werken van Redon en Ensor
duiken geraamten op. Zij verstoren de intieme taferelen en verontrusten
de toeschouwer.
JAMES ENSOR, Musicerende skeletten, 1888, potlood en bruin krijt op papier, Privéverzameling

6. MASKERADE
EN DEMASQUÉ
Als gebruiksvoorwerpen in religieuze en profane rituelen zijn
maskers een universeel verschijnsel. In het oeuvre van James Ensor
spelen ze vanaf 1888 een hoofdrol en ze worden snel zijn handelsmerk.
De groteske en carnavaleske iconografie wordt algemeen
beschouwd als Ensors opvallendste bijdrage tot het ontstaan van de
moderne kunst. Ensor hield van maskers omwille van hun felle kleuren
maar evenzeer omdat zij het publiek dat hem zo slecht ontvangen
had, ergerden.
In de westerse kunst verschijnt het masker al lang voor Ensor als
een attribuut van de toneelkunst of als een symbool van hypocrisie
en bedrog. Achter het masker verbergt de mens zijn ware aard. Misschien
is Francisco Goya wel de eerste kunstenaar die de boosaardige
uitdrukking van een masker niet als vermomming maar omwille
van zijn expressieve kwaliteiten gebruikte. Ook Ensor hanteert het
als een instrument van ontmaskering. Het bespottelijke, boosaardige,
lelijke en dwaze gelaat van de fantastische maskerwezens toont hun
ware aard.
JAMES ENSOR, Zelfportret, ca. 1890, zwart krijt op paneel,
Galerie Ronny Van de Velde, Antwerpen

7. VECHTPARTIJEN
EN VELDSLAGEN
Goya’s etsenserie Los Desastres de la Guerra, ontstaan tussen 1810
en 1820, telt 83 prenten. Zij verbeelden de gruwelen die zich voordeden
tijdens de Spaanse opstand tegen het leger van Napoleon in 1808.
De eerste 47 etsen tonen taferelen uit de burgeroorlog. We zien folteringen
en verkrachtingen, gevechten en executies: de oorlog in zijn
volle brutaliteit, ontdaan van alle heldhaftigheid. Een kleiner gedeelte
van de reeks is gewijd aan de hongersnood die in 1811-1812 Madrid
teistert en het leven van meer dan 20.000 mensen kost. De laatste
etsen, waarin Goya vooral de clerus op de korrel neemt, behandelen
de wantoestanden in Spanje na het vertrek van de Fransen. Pas in
1863, meer dan dertig jaar na de dood van de kunstenaar, kwamen de
Desastres de la Guerra op de markt.
Ook Ensor bekijkt de maatschappelijke wantoestanden van zijn
tijd: bijvoorbeeld de rellen van 1887 tussen de Oostendse en Engelse
vissers, die bloedig worden neergeslagen door de ordediensten. De
boertige en duivelse verschijningen die in de tekening en etsen opduiken,
maken van dit sociaal drama een groteske vertoning.
8. MYSTIFICATIE
VAN HET RELIGIEUZE
In de negentiende eeuw ontstaat naast de conventionele godsdienstige
schilderkunst ook een richting die haar thema’s ontleent
aan de heilige geschriften, evenwel zonder religieuze bedoelingen.
De Bijbelse teksten en heiligenverhalen over goed en kwaad, zonde
en verleiding verlenen schrijvers en beeldende kunstenaars inzicht in
de duistere kant van de menselijke psyche. Soms geven deze teksten
aanleiding tot beelden van grote innerlijkheid en sterk mysticisme
zoals in de Apocalyps van Johannes door Redon, soms tot vormelijke
experimenten zoals in Ensors tekeningenreeks De aureolen van
Christus of de gevoeligheden van het licht.
Redon is heel zijn kunstenaarsloopbaan getroffen geweest door
de figuur van Christus. Hij verbeeldt de zoon van God als een gekwelde
figuur en dit in een zeer expressieve stijl. Ook Ensor heeft Christus
vaak afgebeeld. Omdat hij zich afgewezen voelde door het publiek
en de critici heeft hij zich bovendien in enkele van zijn werken met
Christus geïdentificeerd.

Praktisch
Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen
Leopold De Waelplaats, 2000 Antwerpen
Van 14 maart tot 14 juni 2009
Dinsdag tot zaterdag 10-17 uur
Zondag 10-18 uur
Gesloten: op maandagen, 1 mei en 21 mei 2009 (Hemelvaart)
Het museum is toegankelijk voor andersvaliden via de ingang rechts
van de trap.
Prijzen
€ 8
€ 6 kortingen (o.a. 60+, studenten, groepen (min. 15 p.),
Knack Clubleden )
€ 1 19 tot en met 25 jaar
€ 0 tot en met 18 jaar, Vrienden van het KMSKA
Het ticket omvat ook toegang tot de permanente collectie.
De NMBS biedt een B-dagtrip aan: trein + ticket.
Info & prijzen: www.b-dagtrips.be
Audioguide
€ 2 (Nederlands – Frans – Engels – Duits)
Nocturnes: 18-22 uur
woensdag 25 maart
woensdag 29 april
woensdag 27 mei
Prijs: € 4 | € 1 | € 0 (enkel tentoonstelling)
Rondleidingen voor groepen (max. 20 p.)
Een rondleiding duurt 1 ½ uur en kost € 70 (€ 50 voor een klas).
Reserveren via T +32 (0)3 242 04 16 of publiekswerking@kmka.be.
ODILON REDON, Hommage aan Goya II: De moerasbloem, een triest menselijk hoofd, 1885,
lithografie, The Museum of Modern Art, New York

Publicatie
Goya, Redon, Ensor. Groteske schilderijen en tekeningen,
met bijdragen van Herwig Todts, Xavier Tricot
en Isabelle van den Broecke,
uitg. Lannoo, 240 p., ca. 160 ill., prijs: € 29,95.
Nederlandse en Engelse versie; te koop in de Museumshop
en in een selectie van boekhandels.
ISBN: NED 978 90 209 8341 8 / ENG 978 90 209 8342 5
Extra
Muzen op Zondag: Muziek gecomponeerd door James Ensor,
Caeyers Cello Duo, 15 maart om 10 uur
Theater in het Museum: De Schreeuw van Ensor,
Bert Vannieuwenhuyse, 18, 25, 27 en 31 maart,
1 en 3 april, 14 uur
Info & boekingen: T +32 (0) 485 53 88 32
vermeulen.ria@skynet.be
Colofon
De informatie uit deze bezoekersgids is ontleend aan
de catalogus Goya, Redon, Ensor. Groteske schilderijen
en tekeningen, uitg. Lannoo, 2009.
Tekst: Siska Beele met dank aan Herwig Todts en Greta Toté
Vormgeving: Herman Houbrechts en Tom Hautekiet
Druk: Drukkerij Godefroit
Februari 2009
v.u. Dr. Paul Huvenne, Plaatsnijdersstraat 2,
B-2000 Antwerpen
El sueño de la razón produce monstruos.
De slaap van de rede brengt monsters voort.
Francisco Goya, Capricho nr. 43
… le Prince des mystérieux rêves, le Paysagiste
des eaux souterraines et des déserts
bouleversés de lave; …, le subtil Lithographe
de la Douleur, …
de Prins van mysterieuze dromen,
de Landschapschilder van ondergrondse wateren
en door lava verstoorde woestijnen;
... de subtiele Lithograaf van de Smart, ...
Joris-Karl Huysmans
over Odilon Redon in Revue indépendante, 1885
Je crois être un peintre d’exception.
Ik denk dat ik een uitzonderlijk schilder ben.
James Ensor