Na de Oedipus - Psychoanalyse Lacan - Freud

Tweede Europees Congres voor Psychoanalyse (PIPOL 6)
Na de Oedipus
Diversiteit van de psychoanalytische praktijk in Europa
Ommezijde affiche
Na de Oedipus – wat wil dat zeggen?
Dat de wereld niet meer zoals voorheen is: de vader is niet meer diezelfde indrukwekkende figuur. Er
zit sleet op zijn functie, die gepluraliseerd én genivelleerd is geraakt. Wie herinnert zich nog de kracht
van zijn verboden, het respect dat hij inboezemde, de waardigheid van zijn idealen? Heden geniet hij
geen enkel a priori krediet meer. Onophoudelijk moet hij zichzelf bewijzen, en niet met woorden
maar met daden. Heden is het dan ook geen sinecure om het genot nog geregeld te krijgen. Al die
vormen van controle en toezicht, die de hedendaagse meester ontplooit, kunnen niet tippen aan wat
de autoriteit van een vader was. Men betreurt dat. En probeert dat genot alsnog bij de lurven te
pakken middels aan de wetenschap ontleende middelen, in het ergste geval gaat het daarbij om een
losgeslagen sciëntisme dat twee handen op één buik met een ongebreideld kapitalisme is.
U gaat over die vader de sociologische toer op. De Oedipus is nochtans een psychoanalytisch
concept, een heel systeem zelfs!
De Oedipus is inderdaad lang het enige kompas voor de psychoanalyse geweest. Als complex duidde
het een pathologie aan. Maar terzelfder tijd vormde dat ook het ijkpunt voor het ‘normaal’ parcours
van de neuroticus, waar het zich bij de psychoticus als een radicale afwezigheid, een gat, een
forclusie presenteerde. De lacaniaanse psychoanalyse laat ons nu echter toe om de kliniek tot ver
over de grenzen van die oedipale referentie uit te breiden – en zo klinische gevallen te ontvangen die
daartegenover als het ware onverschillig staan. De meest recente stappen die Jacques-Alain Miller,
vanuit Lacans laatste onderwijs, zette, laten inderdaad de doorsteek van die oedipale standaard toe.
En geven zicht op de structuur, of de knoop, die het subject voor zichzelf geconstrueerd heeft,
teneinde zijn bestaan – of het genot bij de toevallige ontmoeting tussen de betekenaar en het
lichaam, dat het uiterste punt van de singulariteit is en dat wij de Een heel alleen noemen – het hoofd
te kunnen bieden.
Toch nog even een inspanning, alstublieft, toch iets concreter graag …
Al die verslavingen, al die dys-stoornissen (van de lexie, de calculie, de orthografie, etc), al die hyperstoornissen
(van de seksualiteit, de activiteit, etc), al die aanpassings- en antisociale
persoonlijkheidsstoornissen, al die HP’s (High Potentials), al die hypermoderne stoornissen verraden
dat het genot niet meer binnen de structuur te resorberen valt en dus in het zenit is komen te staan.
Heden zitten we altijd met een teveel. Teveel consumptie, teveel agitatie, teveel intelligentie, teveel
anti, teveel plezier, … Dat geen maat meer kunnen houden geeft aan hoe de fallus aan impact heeft

ingeboet. Noteren we dat de namen waarmee die gemeenschappen van hyper- of dys-spreekwezens
bedacht worden, allemaal pogingen zijn om subjecten te klasseren, maar dan niet vanuit hun
symbolische constructies maar wel vanuit het genot dat hen vergaart. Deze nood om de dingen langs
hun genotskant te bekijken is de lacaniaans georiënteerde psychoanalyse uiteraard niet ontgaan.
Maar ze werkt wel in tegengestelde richting: ze viseert bij iedereen datgene van het genot dat voor
hem of haar absoluut singulier is, dat dus geen enkele gemene deler met het genot van de ander
heeft. Als we de ultieme consequentie uit die Een heel alleen mogen trekken, zouden we kunnen
stellen dat er evenveel klassen als gevallen zijn.
En hoe zit het dan met het geslachtsverschil na de Oedipus?
De nivellering van de vaderfunctie gaat gepaard met een nivellering van de fallus, die met een klap
zijn functie kwijtspeelt, functie die erin bestaat het verschil tussen de geslachten tot stand te
brengen. Diverse cultuurfenomenen wijzen daarop: de gender studies; maar ook het huwelijk dat,
losgekomen van de religie, naar een contract neigt dat het geslachtsverschil aan zijn laars lapt; en de
chirurgie die allerlei fantasmatische posities van het subject werkelijkheid kan laten worden … Het
fallisch kompas glanst en werkt niet meer zoals voorheen, en penisbezitters weten niet meer wat
aangevangen met dat reëel geworden orgaan waarmee ze thans opgezadeld zitten. Ziet de jongens
en meisjes op school, en u zal meteen merken dat die laatsten zich in de logica van het niet-al als
vissen in het water voelen. De toekomst is vrouwelijk.
Moeten we dan niet dringend overgaan tot restauratiewerkzaamheden van die vader?
Zeker niet! En niet alleen omdat dit gewoon onmogelijk is. Of omdat de strijd voor verloren zaken
altijd tot wanhoop voert. Maar ook en vooral omdat al wie maar over die restauratie van de vader
blijft dromen uiteindelijk ook naar een of andere vorm van fundamentalisme afglijdt. Neen dus. Er is
geen sprake van het verleden te reanimeren. Laten we liever het huidig tijdsgewricht recht in de
ogen kijken, zoals het nu eenmaal is – en onze praktijk afstemmen op een tijdperk na de Oedipus.
Hoe doet de analyticus dan zijn ding, na de Oedipus?
Hij doet zijn ding. Hij komt uit zijn kot, kampeert niet langer in een of andere clandestiene positie,
onder de breukstreep. Hij mengt zich in de politiek, laat zich in met het sociale, met instellingen voor
geestelijke gezondheid, interpelleert ambtenaren – teneinde het subject weer in de beweegredenen
van de Ander te laten meespelen. En vooral: in zijn praktijk past hij zich aan de directe confrontatie
met het genot aan, genot dat dus niet meer passeert via de symbolische bemiddelingen waarvoor de
Oedipus eertijds zorgde. De interpretatie in de naam van de vader, die zin gaf, vervangt de analyticus
door een onuitgegeven hantering van het genot van de Een heel alleen, het genot dat aan het
lichaam vasthangt. Van ontcijferaar van het onbewuste wordt hij de pragmaticus die, alleen al door
zijn aanwezigheid en die van zijn lichaam, converseert, bindt en ontbindt, doet lossen en consolideert
… Hij wordt een knutselaar die werkt met het reële onbewuste dat er is, eerder dan met het
overdrachtelijk onbewuste dat weet.

Sta ik nu na de Oedipus?
Subjectief gesproken staat men daar nooit. Dat is maar een horizon. De lacaniaans geïnspireerde
psychoanalyse beschikt in elk geval over een zeer doeltreffend kompas om in die zone na de Oedipus
haar weg te vinden. En dat kompas heet de passe. Daarbij gaat het om de zone waarin het subject
terecht komt na zijn doorsteek van een aantal constructies die als afweer tegenover het reële dienst
doen: identificaties, fantasmes en idealen – met al hun herhalingseffecten (te onderscheiden van
verslavingen) in het dagelijks leven: emoties, bravourestukjes, laaghartigheden, mislukkingen, zinloze
conflicten, vrezen, passages à l’acte, … alles wat kortom des mensen is. Aan gene zijde van al die
schermen heersen in die zone enkel de drift en het buiten-zinnige. Voor zijn praktijk moet de
analyticus zich laten onderwijzen door degenen die deze zone aan gene zijde van de passe
exploreren. Alleen zo komt hij tot het soort uitvindingen dat noodzakelijk is in een kliniek met
subjecten waarvoor de oedipale standaard op geen enkele manier nog een werkbare oriëntatie
verschaft.
Maar ondertussen blijf ik hier wel op mijn honger zitten!
Het tweede Europese Congres voor Psychoanalyse is de gelegenheid om daar meer over te weten te
komen. Daar zullen we ingaan op de consequenties van het tijdperk na de Oedipus en het uitvoerig
hebben over de diversiteit van de psychoanalytische praktijk in Europa. Aan gene zijde van de
oedipale standaard moeten de uitvindingen inderdaad wel zeer verscheiden zijn. In die diversiteit
gaat overigens ook een politieke dimensie schuil. De Eurofederatie voor Psychoanalyse heeft een
poot in verschillende landen waarin verschillende talen gesproken worden en verschillende culturen
heersen. Iedereen die een door de psychoanalyse georiënteerde praktijk voert, stemt die af op de
context waarbinnen hij opereert, maar zonder toegevingen op het vlak van de uniciteit van de
psychoanalyse. Tijdens dit congres zullen wij dus de kaart van Europa uittekenen vanuit de
particulariteiten van de psychoanalytische praktijk in elk van die regio’s.
Gil Caroz
Directeur van het Congres
Eurofederatie voor Psychoanalyse
(vertaling Lieven Jonckheere)