Twee paradigma's van de psychose - Psychoanalyse Lacan - Freud

Twee paradigma’s van de psychose
Verslag van het eerste weekend van de NLS
met Alfredo Zenoni, Gent, 24 november 2012
Erik Mertens
Er wordt de Lacaniaanse analytici de laatste tijd makkelijk al eens verweten veel te veel te spreken
over de psychose. Volgens Alfredo Zenoni, onze gastspreker tijdens het eerste NLS-weekend van de
Kring voor Psychoanalyse, valt er inderdaad veel over de psychose te vertellen, maar gaat het niet
om een ‘te veel’. We moeten ons eerder de vraag stellen op welke manier we iets over de psychose
kunnen zeggen in een tijd die toch radicaal anders is dan honderd jaar geleden.
In onze 21 e eeuw is de Symbolische orde immers lang niet meer wat ze ooit geweest is. Ooit lag haar
basisprincipe in de Oedipale vaderfunctie, werd het Symbolische gekenmerkt door de orde die ze
aanbracht, en werd het Reële daarentegen geassocieerd met wanorde. Maar meer dan ooit blijkt die
orde van de ‘Symbolische orde’ in laatste instantie zelf een geloof of een fictie. Daarom hield Lacan
vanaf 1973 ermee op om de notie orde te koppelen aan het Symbolische. Het ‘Symbolische’ (en niet
‘de Symbolische orde’) werd voor Lacan toen één van de drie dimensies, naast het Imaginaire en het
Reële, maar werd niet meer als dominant of superieur beschouwd ten opzichte van de andere
dimensies. Meer nog, het Symbolische bleek niet zomaar altijd overal orde te scheppen. Vaak heeft
het erg ontregelende effecten.
Tijdens Lacans eerste onderwijsperiode lag de klemtoon op de symbolisering van het imaginaire. De
psychologische of imaginaire noties van onze belevenissen zouden dankzij een symbolisering een
duidelijkere plaats krijgen in de structuur. De analytische operatie bestond erin om differenties aan
te brengen om de warrige levenservaringen een symbolische plaats te geven. De psychoanalytische
operatie zou dus orde scheppen in de imaginaire ervaringswereld. Maar, om dat te kunnen, moet het
Symbolische steek houden of moet het zelf werkelijk een orde zijn. Dan dient de taal de wet van de
taal in te houden, d.w.z. een punt waar iets gecapitonneerd kan worden. Om de oneindige
ideeënvlucht halt te houden, is immers een capitonneerknoop nodig, een betekenaar die de
oneindige verglijding van de betekenden stopt. Anders gaat de taal alle richtingen uit. Een
betekenaar op zich heeft geen betekenis. Opdat er betekenis kan oprijzen moet een betekenaar
gekoppeld worden aan een andere betekenaar. Dat geldt voor elke zin. De ‘capitonneerknoop’ van
een zin zorgt ervoor dat de aaneengeschakelde betekenaars een betekenis opwekken. Voor de taal in
zijn geheel is deze betekenaar, die ervoor zorgt dat de betekenden niet oneindig verglijden, de
Naam-van-de-Vader: de betekenaar die het geheel van de betekenaars capitonneert. De
zogenaamde ‘fallische betekenis’ duikt op wanneer halt gehouden wordt aan het permanente
verglijden.

Alfredo Zenoni verwees tijdens zijn lezing naar een schema dat Lacan tijdens zijn vijfde seminarie op
het bord tekende om de plaats van de vader aan te duiden. “Le père”, stelde hij, “est, dans l’Autre, le
signifiant qui représente l’existence du lieu de la chaîne signifiante comme loi.” 1 :
S
S S S S S S S
s s s s s s s s
Vader
Betekenaars
Betekenden
Maar we mogen ons niet laten misleiden door de benoeming “Naam-van-de-Vader”. Hij is in laatste
instantie een mythe, een hypothese, zegt Lacan. Andere betekenaars als de NvdV kunnen evengoed
die functie vervullen. Maar geen enkele kan de claim opeisen op zich het fundament te zijn. Het
fundament is eerder een hypothese of een postulaat, een geloof dat weliswaar noodzakelijk is voor
elk systeem. Het Symbolische kan dus maar functioneren als een orde in zoverre het gebaseerd is op
een mythisch of fictief vertrekpunt. In zijn onderwijs concludeerde Lacan ten slotte dat het
Symbolische, verre van een orde te zijn, eerder iets is dat rondjes draait rond een onmogelijkheid,
een gat.
Deze degradatie van de macht van het Symbolische werd door Lacan reeds in 1968 aangegeven met
de termen “évaporation du père”. Hij wees hiermee niet op een verdamping van het Symbolische,
maar eerder op het verdampen van zijn capitonneerknoop die uiteindelijk alleen maar vluchtig of
variabel bleek. Lacan desidealiseerde de universele notie van de vader en legde meer en meer het
accent op de desidentificatie in zijn nieuwe opvatting van de vader. Voor het eerst in de geschiedenis
van de psychoanalyse begon Lacan de vader te benaderen vanuit het gezichtspunt van zijn singuliere
verhouding tot de oorzaak van zijn verlangen, vanuit het gezichtspunt van het particuliere van zijn
symptoom. Vanaf 1972-1973 wordt de vader door Lacan niet meer zozeer beschouwd vanuit het
gezichtspunt van het vaderschap, maar eerder vanuit zijn echtelijke band. Hij getuigt op
exemplarische wijze van de manier waarop een vrouw voor hem de oorzaak van zijn verlangen is.
Daarin is hij verantwoordelijk, namelijk voor de wijze waarop hij zijn plan trekt met de onmogelijk te
schrijven seksuele verhouding. Dat is wat Lacan “père-version” noemde, of de versie van de vader
omtrent het genot. Aldus heeft de vader niet alleen een symptoom, hij is er zelf een. Hij is een
symptoom van de non-verhouding. De vader verwijst in de laatste periode van Lacans onderwijs op
een gat, op iets dat zich niet laat schrijven, een onmogelijkheid, en tezelfdertijd op iets dat die
onmogelijkheid behandelt. Hij lokaliseert de onmogelijkheid en begrenst er de consequenties van.
“Vader” is een van de mogelijke manieren om het reële, imaginaire en symbolische met elkaar te
verknopen. 2
In het seminarie RSI noemt Lacan de NvdV een operator van de verdringing, zoals we in de
vadermetafoor aangetoond zien door de substitutie. Maar als deze vadermetafoor tot op zekere
hoogte verdampt in onze maatschappij, dan verdwijnt meteen ook een stuk verdringing. Dit alles
heeft serieuze gevolgen op niveau van de maatschappij en van de kliniek. De klinische vraag is al lang
niet meer of er NvdV is of niet, maar of er een element bestaat dat kan functioneren als
1 J. Lacan, Le Séminaire livre V Les formations de l’inconscient, Paris, Seuil, 1998, p. 196.
2 Zie o.a. ook: A. Zenoni, Van de ene Vader naar de andere, iNWiT Tijdschrift voor Psychoanalyse, nr 2/3, 2007,
p. 143-156.

capitonneerknoop, die de verglijding van de betekenis kan halt houden. Op dat punt kunnen we
volgens Zenoni spreken van een verandering van het paradigma van de waanzin.
Het eerste paradigma van de psychose is een binair paradigma: aanwezigheid van de NvdV bij de
neurose (+) tegenover afwezigheid van de NvdV bij de psychose (-). Deze binaire oppositie verdwijnt
in het tweede paradigma, vanaf het ogenblik dat Lacan de notie van het symptoom veralgemeent en
de afwezigheid van het fundament centraal stelt. In dit nieuwe paradigma of deze
poststructuralistische opvatting van de waanzin hebben we inderdaad te maken met de
onmogelijkheid van een fundament tout court. Er is een gat in het weten wat de seksualiteit of de
seksuele verhouding betreft. Elk discours is in laatste instantie een geloof, een delier, omdat het
reële op zich geen weten inhoudt. In tegenstelling tot het reële van de wetenschap bevat het
Lacaniaanse reële geen weten, geen structuur, geen richting, geen oriënterende centra. Uiteindelijk
zijn de menselijke verhoudingen louter benaderingen, arrangementen - “des solutions de fortune”,
zoals Zenoni aangaf -, want het reële bevat geen gedragsregels. Het reële heeft geen norm, geen
uitleg, geen gebruikershandleiding, geen formule. Ten aanzien van deze opaciteit bestaan er alleen
meervoudige ”solutions de fortune” die de verglijding van de betekenis kunnen tegenhouden:
sommige zullen Oedipaal zijn, andere niet, maar ze situeren zich nu in dit tweede paradigma op het
zelfde niveau ten opzichte van het afwezige fundament. Hier hebben we dus niet zozeer te maken
met de oppositie tussen waanzin en normaliteit, maar eerder met een diversiteit van waanzin ten
aanzien van de afwezige norm in het reële waarmee we als spreekwezens allemaal iets moeten
aanvangen. Dit paradigma geeft ons daarom ook een ander idee van de “suppletie”: het gaat nu over
de suppletie van een element dat niet bestaat, en niet meer om een suppletie van een element dat
mankeert. Dat de verschillende arrangementen op hetzelfde niveau worden gezet, betekent niet dat
de klinische differentie tussen neurose en psychose verdwijnt, maar ze worden niet meer in
oppositie tot elkaar gedacht. De verschillende oplossingen worden eerder naast elkaar geplaatst als
een serie verschillende arrangementen (van wat zich niet laat arrangeren).
De diagnostische classificatie verdwijnt in onze kliniek meer en meer naar de achtergrond ten
voordele van een pragmatische visie. De klinische finesse richt zich vandaag niet meer zozeer op het
inschatten van de aan- of afwezigheid van de NvdV, maar schenkt de aandacht aan de verschillende
symptomatische oplossingen. Zoals Jacques-Alain Miller al aangaf, breekt er binnenkort misschien
een tijd aan waarin de notie psychose erg vreemd of veraf lijkt. In de plaats van het diagnostische
onderscheid tussen psychose en neurose zullen misschien de verschillende benoemingen van het
symptoom komen, gekoppeld aan het telkens weer even singuliere probleem. Rattenman,
Wolvenman, “l’homme à l’appéritif”, “l’homme dans le brouillard”, enz. Deze titels benoemen iets
anders dan een structurele diagnose. In de nieuwe kliniek staat de unieke wijze centraal waarop
iedereen zijn plan trekt met het reële. Op die wijze kan een singulier geval een illustratieve,
exemplarische functie hebben, zowel in zijn problematiek als zijn oplossing.
Hoe zouden we de casus kunnen benoemen die Vic Everaert besprak tijdens het klinische seminarie?
“De gevangenis van Dave”? Op welke manier kunnen we de bedreiging inschatten die van deze man
uitgaat (als reactie op iets dat hem bedreigt)? Het was een van de vragen die aan bod kwamen
tijdens de bespreking van deze begeleiding in het kader van de ambulante drugzorg. Vanaf de eerste
gesprekken raasde Dave, wild gesticulerend, tot in de details door over al dan niet gepleegde
misdrijven, gewelddaden of nieuwe oorlogsverklaringen. Liefst zou hij nog mee gaan vechten in een
vreemdelingenlegioen in oorlogsgebied. Op het moment dat hij dan werkelijk door de straten loopt

en naar het centrum komt met een vuurwapen onder de broeksriem, ligt inderdaad de vraag voor de
hand wat de man begrenst om er geen gebruik van te maken. De heroïne begrenst hem alleszins
niet, maar dompelt hem helemaal onder in de genietende substantie, in een zelfdestructieve spiraal.
Een partner kalmeert hem wat, maar ook in zijn relatie loopt het lelijk uit de hand. De gevangenis lijkt
uiteindelijk in zijn geraas meer en meer de “ultieme oplossing”. Uiteindelijk wordt hij effectief door
de politie opgepakt, maar enkele weken voorhechtenis stabiliseren hem niet. Het begrenst hem,
maar eenmaal terug vrij onder voorwaarden, lijkt de wereld voor Dave terug oorlogsgebied. Wat zou
voor Dave als verankerend kompas kunnen dienen in het leven? Tijdens de klinische conversatie
sloot Alfredo Zenoni zich aan bij de benadering van Vic Everaert van een apart element in het
spreken van Dave, namelijk zijn “gedetailleerde spreken” over allerlei technieken: de techniek om
een kast te demonteren, om isolatiemateriaal te installeren, enz. En wanneer Dave totaal geen
uitweg meer ziet, begint hij alles “op zijn plaats te leggen” op zijn appartement. Daar lijkt inderdaad
meer toekomst in te zitten, maar die is vooralsnog onzeker.