inzet en actualiteit van de passe - Psychoanalyse Lacan - Freud

Inwit nr. 2/3, 2007, pp. 270-282
INZET EN ACTUALITEIT VAN DE PASSE 1
Anne Lysy 2
een nieuwe vereniging
een nieuwe psychoanalyticus
In "Proposition du 9 octobre 67 sur le psychanalyste de l’Ecole" introduceert Lacan de
passe (2001 [1967]). Drie jaar na zijn uitvinding van de School als een nieuw type vereniging,
in 1964, introduceert hij daarmee ook de mogelijkheid tot een nieuwe definitie van de
psychoanalyticus. Beide institutionele uitvindingen kunnen niet los van elkaar gezien worden,
beide trekken immers elk op hun wijze de gevolgen uit zijn onderwijs én beide moeten een
alternatief bieden voor de problemen met de vorming van de psychoanalyticus in de klassieke
institutie van de "International Psychoanalytic Association" (IPA) (Miller 2001 [1997-1998]).
Lacans kritiek op die IPA en op Freuds erfgenamen, die zijn boodschap miskennen en
zijn praktijk degraderen, komt niet uit de lucht vallen. Achtergrond van zijn "Proposition",
zegt Lacan zelf (2001 [1967], 243), is "Situation de la psychanalyse et formation du
psychanalyste en 1956" (1966 [1956]), waarin hij inderdaad al die IPA-miskenningen op het
vlak van de vorming van de psychoanalyticus expliciet aan de kaak stelt. Anderzijds is zijn
eigen terugkeer naar Freud, die "de snedige ploegschaar van diens waarheid herinvoert" (2001
[1964], 229), ook niet zonder gevolgen gebleven voor de analyses die hij zelf voert. Daarbij
zijn het vooral de repercussies van zijn terugkeer tot Freud in zijn zogenaamde 'didactische
psychoanalyses', psychoanalyses dus van analysanten die zelf psychoanalyticus willen
worden, die de IPA een doorn in het oog zijn. In 1963 wordt Lacan dan ook in onvervalste
religieuze stijl door de IPA geëxcommuniceerd. Hij is didacticus af, en elke impact van zijn
onderwijs op de vorming van psychoanalytici wordt geloochend.
In antwoord daarop sticht Lacan in 1964 een eigen vereniging, die hij een School
noemt, omdat ze gegrond is op heel andere principes. Meteen bij de stichting van die School
introduceert hij een nieuw werkinstrument, het kartel, dat een eerste concretisering vormt van
deze principes. Het kartel werkt zonder hiërarchische organisatie, het werk zelf staat op de
voorgrond.
In 1967 vindt hij nog de passe uit als radicaal nieuwe erkenningsprocedure voor een
psychoanalyticus, maar ook, en vooral eigenlijk, als middel om te onderzoeken wat een
psychoanalyticus is. De vraag die met de passe centraal komt te staan is: wat is een
analyticus?
de titel 'psychoanalyticus' bekroont een curriculum
"De psychoanalyticus autoriseert zich slechts vanuit zichzelf"
De IPA-vorming beperkte zich, en lijkt zich ook nu nog altijd te beperken, tot het
afwerken van een curriculum, vanuit een initiële vraag om psychoanalyticus te worden: eerst
1 "Enjeux et actualité de la passe", Brussel, 10 mei 2006 – interventie in de Werkgroep "L’Evaluation dans le
champ de la santé mentale: une question pour la psychanalyse" van de ACF-Belgique. Ingekort en uit het Frans
vertaald door Lieve Billiet en Luc Vander Vennet. Herwerkt door Anne Lysy en Lieven Jonckheere.
2 Analyticus met Praktijk, lid Ecole de la Cause freudienne, New Lacanian School en World Association of
Psychoanalysis, Doctor in de letteren en wijsbegeerte (Germaanse filologie), Docente Section Clinique de
Bruxelles, alysy@newreal.be
1

Inwit nr. 2/3, 2007, pp. 270-282
een psychoanalyse bij een erkende didacticus, dan een vrij universitair gekleurde theoretische
vorming, en tenslotte de eerste jaren praktijk onder controle van een erkend controleur. Over
die vraag, die etappes, én de titel van psychoanalyticus die daarvan de bekroning zou moeten
vormen, wordt beslist door de anciens, bestaande uit didactici en controleurs. Het meest
opmerkelijke is dat eigenlijk nergens de vraag wordt gesteld wat een psychoanalyticus nu
eigenlijk is. Het is blijkbaar voldoende dat iemand "psychoanalyticus wil worden".
Daartegenover stelt Lacan dat een psychoanalyticus eerst en vooral een
'geanalyseerde' 3 is, hij is het product van zijn eigen analyse. Pas achteraf, eenmaal een analyse
tot haar eindpunt gevoerd, kan duidelijk worden dat iemand gepasseerd is van de positie van
analysant naar die van psychoanalyticus. Er is dus geen a priori definitie van de
psychoanalyticus. De benoeming 'psychoanalyticus' is niet het resultaat van de erkenning door
gelijken, op basis van een lange ervaring of van titels.
Lacan is de eerste die stelt, én ook op verschillende wijzen beargumenteert, dat een
analyse effectief een einde kan kennen, dat formaliseerbaar en overdraagbaar is. In zijn
"Proposition" brengt hij dit einde in verband met een subjectieve metamorfose, waarvan de
scharnier gevormd wordt door de functie die het object a in het hart van de overdracht blijkt
in te nemen (2001 [1967]), 254). In de loop van zijn onderwijs en overeenkomstig de
paradigma’s en de belangrijke conceptuele accentverschuivingen ervan, zal hij dit einde op
verschillende wijzen formaliseren. In de "Proposition", gaat het om wat hij reeds in het
Seminarie XI de doorsteek van het fantasma 4 noemde (1973 [1964], 246). Later wordt dat niet
meer voldoende geacht om een analyticus te produceren, en voorbij de doorsteek van het
fantasma en de onthulling van de drift is het op punt stellen van een onuitgegeven verlangen 5 ,
van een nieuwe verhouding tot het weten 6 en een nieuwe liefde 7 vereist (2001 [1973a], 309-
311). In de seminaries uit de jaren 1976 en 1977, tenslotte, gaat het eerder om een weten hoe
om te gaan met het symptoom 8 .
Duidelijk is in elk geval dat Lacan de psychoanalyticus op geen enkel moment
definieert in termen van een Ik-consistentie, als een erkende meester, expert of professional.
Zijn formaliseren van het einde van de analyse en van de overgang tot psychoanalyticus werpt
ook de categorie van de didacticus omver. Daarom zette de passe in zijn eigen jonge School al
snel kwaad bloed – bij de ouderen, die zich ondertussen al hadden proberen te settelen als
didactici en controleurs, op grond van hun ervaring. Die 'notabelen' kwamen dus in opstand
tegen het voorstel om jonge onervarene, vanuit hun eigen analyse erkende psychoanalytici
meteen een leidinggevende rol toe te vertrouwen.
Tegenover de geïnstitueerde psychoanalyticus stelt Lacan dat de psychoanalyticus zich
slechts vanuit zichzelf autoriseert 9 (2001 [1967], 243). Dit betekent dat didactici en
controleurs niet ondereen kunnen uitmaken of iemand het verdient om psychoanalyticus
genoemd te worden. Dat betekent echter ook weer niet dat Lacan analysanten zou
aanmoedigen om de plaats in te nemen van die 'onbestaande Ander', en zich dus maar vanuit
een eigen autonoom ego zelf tot psychoanalyticus uit te roepen. Zich vanuit zichzelf
autoriseren als psychoanalyticus kan enkel de logische conclusie zijn van de subjectieve
ontzetting 10 op het einde van een analyse, waarover men dan op een bepaalde wijze, in de
procedure van de passe, getuigenis heeft afgelegd. Vanaf dat punt zou een analysant in staat
3 analysé
4 traversée du fantasme
5 mise au point d'un désir inédit
6 rapport inédit au savoir
7 un nouvel amour
8 savoir y faire avec le symptôme
9 le psychanalyste ne s’autorise que de lui-même
10 destitution subjective
2

Inwit nr. 2/3, 2007, pp. 270-282
moeten zijn om nu ook op zijn beurt voor anderen de positie van schijn 11 van object in te
nemen. Hij kan dus psychoanalyticus worden.
psychoanalyticus als beroep
psychoanalyticus als act
De formule "De psychoanalyticus autoriseert zich slechts vanuit zichzelf" moet
gelezen worden in samenhang met een andere, die het resultaat is van het Seminarie XV over
de psychoanalytische act 12 , dat Lacan op dat moment hield (2001 [1969], 378): "Er is
psychoanalyticus" 13 . Lacan zegt wel "Il ya du psychanalyste", en dus niet 'le psychanalyste' of
'un psychanalyste', waarmee hij wil laten verstaan dat het niet gaat om iemand, om een
persoon, maar om een functie – er is 'iets' dat opereert. Dit houdt zelfs in dat men
psychoanalyticus kan zijn zonder als psychoanalyticus mensen te moeten ontvangen. Het is
niet het werk als psychoanalyticus dat iemand tot psychoanalyticus maakt, maar wel iemands
eigen analyse, het einde van die eigen analyse en de wijze waarop men daarover getuigt.
Bij het zichzelf autoriseren op het einde van de eigen analyse gaat het dus niet om het
zich settelen in een beroep, maar om iets dat veel fundamenteler is, en dat Lacan de
psychoanalytische act noemt. Eigen aan de act is dat hij zich slechts laat verifiëren vanuit zijn
gevolgen. Het is dit onderscheid tussen de psychoanalyticus als beroep en als act dat Lacan op
de voorgrond plaatst als hij "de act wil laten controleren door niet-analytici" (2001 [1969],
270). Niet-psychoanalytici 14 betekent niet 'niet-geanalyseerden'; het gaat integendeel om
psychoanalytici, maar die dan niet gedefinieerd worden door hun ervaring of professionele
status maar door het einde van hun eigen analyse. Wie boogt op zijn ervaring en status,
verbergt maar al te vaak een horreur voor de psychoanalytische act (Lacan 2001 (1970), 280)
– act die "het reële insluit dat in de vorming van analytici op het spel staat" (Miller 2001
[1997-1998], 38) – reële dat sowieso al "zijn eigen miskenning provoceert, zoniet zijn
systematische loochening produceert" (Lacan 2001 [1967], 244).
De passe betreft de act, in de passe "zou de act zich kunnen laten grijpen op het
moment dat deze zich voordoet” (Lacan 2001 [1970], 266).
Psychoanalyticus Lid van de School (PLS)
Psychoanalyticus van de School (PS)
Het verschil tussen de psychoanalyticus als beroep en als act vertaalt zich in twee
verschillende 'kwalificaties' binnen Lacans School.
De passe kan leiden tot een benoeming als 'Psychoanalyticus van de School' (PS) 15 –
hij kan getuigen van de psychoanalytische act, door "een levendige stand van zaken te geven
van de cruciale problemen voor de psychoanalyse, in het bijzonder voor zoverre hij onder
druk, of toch minstens op de bres staat, om die op te lossen" (2001 [1967], 244). Zodoende
wordt de PS verantwoordelijk voor de vooruitgang van de School.
Lacan ontkent niet dat de psychoanalyticus ook een beroepsmatige kant heeft, maar hij
wil anderzijds toch wel benadrukken dat dit iets anders is, van een ander niveau. Daaraan
beantwoordt de benaming 'Psychoanalyticus Lid van de School' (PLS) 16 , die als dusdanig
11 semblant
12 l'acte analytique
13 il y a du psychanalyste
14 non-analystes
15 Analyste de l'Ecole of AE
16 Analyste Membre de l'Ecole of AME
3

Inwit nr. 2/3, 2007, pp. 270-282
wordt erkend op grond van zijn 'verdiensten'. Het is een soort garantie door de School dat een
psychoanalyticus door haar werd gevormd.
passe als klinisch moment (P1)
passe als institutionele procedure (P2)
De passe is een nieuw dispositief, uitgevonden door Lacan, voor de 'erkenning', aan
het einde van een analyse, dat "er psychoanalyticus is". We mogen echter niet vergeten dat de
passe ook een moment van subjectieve kanteling in de analytische kuur zelf is, dat Lacan als
dusdanig heeft geïsoleerd. Het is vooral Miller die gewezen heeft op deze ontdubbeling – de
uitdrukking is van Lacan - in passe 1 (P1) en passe 2 (P2), en de noodzaak om beide met
elkaar te articuleren: "Lacan vindt de procedure van de passe (P2) slechts uit steunend op de
ontdekking van het moment van passe in de kuur (P1)" (Miller 1977, 106). De procedure P2
verifieert de ervaring van P1, maar vormt op zichzelf ook een ingrijpende ervaring.
P1 brengt aan het licht dat de psychoanalyticus in de positie zit van degene, of datgene
eigenlijk, dat men laat vallen – wat allesbehalve een benijdenswaardige positie is. Op het
einde van een psychoanalyse wordt de vraag dan ook meer dan ooit waarom iemand, die dat
weet, toch nog zelf ook psychoanalyticus zou willen worden. P2 moet dit moment verhelderen
en overdraagbaar maken. Lacan zelf had het over P2 als een soort 'enquête'. Men spreekt er
ook over als over een 'verificatie' – "verificatie of er analyse is geweest tot op het punt van
psychoanalyticus te produceren" (Brousse, 99). In een soort ironische dialoog met de
hedendaagse ideologie deinst Miller (1994 [1990], 37) zelfs niet terug voor de zwaarbeladen
term 'evaluatie' – maar dan wel "de enormiteit van een evaluatie van het zijn van het subject",
die veel verder gaat dan een evaluatie van de groeicapaciteiten van het Self – "evalueren in
termen van 'kunnen', van 'capaciteiten' is niet hetzelfde als evalueren in termen van 'zijn'".
Voor alle duidelijkheid: P2 is geen verplichting noch een automatisme in een vooraf
uitgestippeld vormingscurriculum. Het is een voorstel. Wel is waar dat Lacan er op een
bepaald moment, in 1973, aan gedacht heeft om daarvan, in het geval van de Italiaanse
School, een voorwaarde te maken om lid te worden (2001 [1973a]); in werkelijkheid is het
echter nooit zover gekomen. Twee jaar later hoedt hij er zich al zeer expliciet voor om
iedereen P2 op te leggen, want "er is op dat punt geen iedereen, er zijn slechts
verstrooidelingen 17 die in geen enkele reeks meer passen (2001 [1977]), 573).
Hoe zit de passe als procedure (P2) nu juist ineen? De procedure heeft er niet op elk
moment hetzelfde uitgezien, en heden is ze evenmin in elke School gelijk. Er zijn wel altijd
en overal vijf splers: de passant, de passeurs, het Kartel van de Passe, het Secretariaat van de
Passe, de School. Grote afwezigen zijn dus de deus ex machina van de klassieke
erkenningsprocedures, zijnde de didacticus of psychoanalyticus van de passant en zijn
controleur.
Een passant. Een analysant engageert zich in de passe vanuit de eigen overtuiging dat
hij zijn analyse beëindigd heeft en vanuit de wil om te getuigen over wat de analyse van hem
gemaakt heeft, over wat daarbij werkzaam is geweest. Hij richt zich dus tot een andere Ander
dan zijn eigen psychoanalyticus, tot de School als Ander.
Twee passeurs. De passant legt geen dossier aan een jury voor, maar spreekt met twee
andere analysanten – die hij niet zelf mag kiezen, maar die aangeduid worden door hun eigen
psychoanalyticus én door het Secretariaat van de Passe. De passeurs zijn inderdaad zelf ook
analysanten, die worden aangeduid door hun eigen psychoanalyticus, omdat deze van oordeel
is dat ze op dat moment van hun analyse zelf het moment van P1 doormaken. Dat gebeurt los
van hun eigen instemming, ze vragen daar niet zelf om (Lacan 2001 [1967], 255). Ze worden
17 épars désassorties
4

Inwit nr. 2/3, 2007, pp. 270-282
bij lottrekking aan de passant toegewezen, als diens vraag om de passe te doen aanvaard
wordt door het Secretariaat van de Passe. De passant doet bij elke passeur afzonderlijk zijn
verhaal, dat al naargelang het geval en de stijl, min of meer geordend, gearticuleerd of verkort
kan zijn. Van beide passeurs wordt daarna verwacht dat ze, naar het Kartel van de Passe toe,
geen oordeel uitbrengen maar een getuigenis overbrengen – "de transmissie van een ervaring
voor zover die juist niet gericht is op een veteraan, een oudere" (Lacan 1977 [1973], 123).
Het Secretariaat van de Passe. Deze instantie ontvangt de vraag, ze vertegenwoordigt
de Ander tot wie deze vraag gericht wordt. Het Secretariaat van de Passe heeft dus vooral een
rol van filter.
De School. Zij wordt verondersteld in staat te zijn om te horen, te horen of er
psychoanalyticus is. Ze is dus geen groep, met een a priori weten over wat een
psychoanalyticus zou zijn. En ze is evenmin een mutualiteit, een VWBTPD of "Vereniging
van Wederzijdse Bijstand Tegen het Psychoanalytisch Discours" 18 (Lacan 2001 (1973b],
519). Ze is wel een subject (Miller 2001 [2000], 68), dat hoort.
Het oor van de School is het Kartel van de Passe. De passeurs moeten de pointe van
wat ze gehoord hebben overbrengen aan een kartel – dat overigens in de plaats is gekomen
van wat ten tijde van Lacan nog een jury was. Dit kartel moet dus een geval bewerken dat het
niet zelf rechtstreeks hoorde. En het moet tot een oordeel komen of er passage is van
analysant naar psychoanalyticus. Is het overtuigd dat wat de passeurs overbrachten inderdaad
getuigt van een einde van een analyse? Of oordeelt het dat er "nog een inspanning" nodig is?
Zijn antwoord, dat geval per geval wordt geformuleerd, deelt het kartel mee aan het
Secretariaat van de Passe, dat dan op zijn beurt dit antwoord doorspeelt naar de passant – én
naar de School ingeval het antwoord "ja!" is. Een "ja!" leidt tot een benoeming als
'Psychoanalyticus van de School' (PS).
onderwijs vanuit de passe
Dergelijke benoeming blijft niet zonder effect op het subject, ze produceert iets
nieuws: een nieuwe 'Psychoanalyticus van de School'. Eens benoemd wordt een PS verwacht
te onderwijzen vanuit het einde van zijn eigen analyse, om "een levendige stand van zaken te
geven van de cruciale problemen voor de psychoanalyse, in het bijzonder voor zoverre hij
onder druk, of toch minstens op de bres staat, om die op te lossen" (Lacan 2001 [1967], 244).
".
In de Lacaniaanse Scholen van de "World Association of Psychoanalysis" (WAP)
ontstaat op geregelde tijden een debat rond de duur van deze benoeming: is deze blijvend of
tijdelijk? Tot op heden wordt dergelijke benoeming beperkt tot drie jaar. Betekent zulks dat
men eraan twijfelt of het resultaat wel definitief verworven is? Gaat men ervan uit dat de bres
zich opnieuw sluit, dat men het ijzer moet smeden wijl het heet is? Slaapt men nadien terug
in? Beperking van de duur van die titel kan mogelijks wel bijdragen tot het binnen de perken
houden van kaste-effecten …
Van de fundamentele ervaring van P1 en P2 verwachtte Lacan een bewerking, niet
alleen door de 'Psychoanalytici van de School', maar ook door de jury (toen nog!) en de
School zelf – een bewerking vanuit het particuliere, vanuit het één per één van het geval van
elke passant – wat "een cumulatie, een bundeling en een bewerking van de ervaring
impliceert, een serialisering van haar variatie, een notering van haar gradaties" (2001 [1967],
255). Hij was dan ook bijzonder ontgoocheld toen bleek dat daarvan niet zo bijster veel in
huis kwam na zijn "Proposition". Op een bepaald moment gewaagde hij zelfs van een
'mislukking' van de passe. De vraag is echter of deze mislukking accidenteel is, en dus toe te
schrijven aan een principieel ophefbare disfunctie van de procedure, dan wel structureel. In
18 Société d’Assistance Mutuelle Contre le Discours Analytique of SAMCDA
5

Inwit nr. 2/3, 2007, pp. 270-282
1978 suggereerde Lacan alleszins dat de psychoanalyse niet overdraagbaar zou zijn. Er is iets
dat onmogelijk over te dragen is, en dat is een reële. Elke psychoanalyticus moet dan ook de
psychoanalyse heruitvinden. Dat is precies de inzet van passe en School. De passe en het
werk daar rond kunnen worden opgevat als een bewerking van dat onmogelijke.
Ecole de la Cause freudienne als School van de passe
Dit is alleszins de weddenschap van de "Ecole de la Cause freudienne" (ECF), bij haar
stichting in 1981. Jacques-Alain Miller wees toen ook op dat reële in het overdragen van de
psychoanalyse, hij opperde de hypothese dat P2 juist gemaakt is om te verifiëren dat men
niets kan zeggen over P1, dat het moment van de passe niet volledig uit te klaren valt aan de
hand van wat de passant zegt (1998 [1982], 6). De ervaring zal moeten beslissen, zei hij toen.
De ECF heeft van bij de aanvang de passe in het centrum geplaatst, voor de erkenning van
'Psychoanalytici van de School' én voor de transmissie van het weten over wat een
psychoanalyticus is. Achteraf gezien blijkt dat heel wat vruchten te hebben afgeworpen. In 25
jaar tijd werden brokstukken nieuw weten geproduceerd; dat er zich ook crisismomenten
hebben voorgedaan, betekent gewoon dat de vraag zich niet opnieuw heeft gesloten. En als de
passe af en toe wat minder enthousiasme opwekt, dan is dat eerder op te vatten als een "ware
toets van het reële" 19 ” (Lacan (2001 [1973b], 41), als een teken dat men op iets stuit dat in de
war 20 brengt, reële en verwarring gaan hand in hand - en dan is het een kwestie van daarin
weer zijn weg te vinden.
het reële en de vondst
… niet zonder een werkgemeenschap
Wie de getuigenissen van 'Psychoanalytici van de School' leest, de verslagen van de
Kartels van de Passe, de interventies rond de passe op Studiedagen en in interne debatten,
alsook de oriënterende teksten over de passe van Miller en Laurent, zal merken dat daarin een
logische lijn te trekken valt, dat zich daar een dialectische beweging aftekent. Het debat
weerspiegelt ook de verschuivingen in Lacans theorie over het einde van een analyse.
Opvallend is dat Lacans laatste onderwijs, dankzij Miller, in al dat werk rond de passe meer
en meer in rekening wordt gebracht.
Uit al wat voorafgaat moet ook duidelijk zijn dat, ingaand tegen de heersende
ideologie van de evaluatie, de transmissie van de psychoanalyse in de passe geenszins
eenduidig, rechtlijnig, volledig en universeel kan geschieden. Een onherleidbaar onmogelijkete-zeggen
21 , als kern van het zeggen, het particuliere van het symptoom, als bezwaar 22 tegen
de norm en het universele, zijn immers eigen aan de psychoanalyse. In het verlengde daarvan,
als antwoord daarop, toont de Passe ook de creatieve dimensie van de taal tegenover de
retoriek van het heden zo sterk opgeld makend cognitief behaviourisme, met zijn impliciete
taaltheorie waarin de dingen als het ware vanzelf spreken (J.-C.Milner 2005), waarin de taal
een ondubbelzinnig en transparant communicatiemiddel zou zijn, zonder equivoques (Miller
2005). Elke 'Psychoanalyticus van de School' getuigt op strikt particuliere wijze, "één per
één", over deze omgang met het reële, met het symptoom, met de creatieve dimensie van de
taal. Desondanks leidt zulks niet tot een volledig eigenzinnig, met niemand meer deelbaar
discours; desondanks wordt iets overgedragen, wordt er nog met de ander gesproken. De
19 une vraie touche du réel
20 embrouille
21 impossible-à-dire
22 objection
6

Inwit nr. 2/3, 2007, pp. 270-282
passe is dus geen proces dat men op zijn dooie eentje doormaakt. Integendeel. Lacan zag
daarin zelfs trekken van de Freudiaanse witz doorschemeren, met de structurele plaats die
daarin gereserveerd is voor de 'derde persoon' 23 (2001 [1967], 265). Deze vergelijking met de
witz zegt ook veel over de taal en de uitvinding – maar daarop kan ik hier niet verder ingaan.
De particuliere vondsten van 'Psychoanalytici van de School' stellen telkens nieuwe
vragen, ze werpen telkens een nieuw licht op klinische discussiepunten, ze dragen allemaal
hun steentje bij tot het analytisch discours. Een weten als een work in progress, maar dan wel
in een werkgemeenschap, de School, en dus niet in een of andere splendid isolation à la Joyce
…
23 Dritte Person
7

Inwit nr. 2/3, 2007, pp. 270-282
BIBLIOGRAFIE
Brousse, M.-H. (1991). L’institution analytique entre universel et particulier. Quarto, 44/45,
98-101
Lacan, J. (1966 [1956]). Situation de la psychanalyse et formation du psychanalyste en 1956.
In: Ecrits, Paris: Seuil, 459-491
Lacan, J. (1973 [1964]). Le Séminaire Livre XI (texte établi par J.-A. Miller): Les Quatre
concepts fondamentaux de la psychanalyse, Paris: Seuil.
Lacan, J. (1977 [1973]). Sur l’expérience de la passe. Ornicar?, 12/13, 117-123
Lacan, J. (2001 [1964]). Acte de fondation. In: Autres Ecrits, Paris: Seuil, 229-241
Lacan, J. (2001 [1967]). Proposition du 9 octobre 1967 sur le psychanalyste de l’Ecole. In:
Autres Ecrits, Paris: Seuil, 243-259
Lacan, J. (2001 [1969]). L’acte psychanalytique. Compte rendu du séminaire 1967-1968. In:
Autres Ecrits, Paris: Seuil, 375-383
Lacan, J. (2001 [1970]). Discours à l’Ecole freudienne de Paris. In: Autres Ecrits, Paris: Seuil,
261-281
Lacan, J. (2001 [1973a). Note italienne. In: Autres Ecrits, Paris: Seuil, 307-311
Lacan, J. (2001 [1973b]). Télévision. In: Autres Ecrits, Paris: Seuil, 509-545
Lacan, J. (2001 [1977]). Préface à l’édition anglaise du Séminaire XI. In: Autres Ecrits, Paris:
Seuil, 571-573
Miller, J.-A. (1977). Introduction aux paradoxes de la passe, Ornicar?, 12/13, 105-112
Miller, J.-A. (1994 [1990]). La passe de la psychanalyse vers la science: le désir de savoir,
Quarto, 56, 36-43
Miller, J.-A. (1998 [1982]). De la fin de l’analyse dans la théorie de Lacan. Quarto, hors série,
3-8
Miller, J.-A. (2001 [1997-1998]). Politique lacanienne, Paris: EURL-Huysmans, pp 3-123
Miller, J.-A. (2001 [2000]). Théorie de Turin sur le sujet de l’Ecole. Aperçus du Congrès de
l’AMP à Buenos-Aires, Paris: EURL-Huysmans, 2001, 57-76
Miller, J.-A. (2005). La réponse de la psychanalyse aux thérapies cognitivocomportementales,
Mental 16, 141-148
Milner, J.-C. (2005), La politique des choses, Paris: Navarin
8