een psychoanalytisch concept van de angst - Psychoanalyse Lacan ...

Inwit nr. 1, 2005, pp. 139-154
HET STADIUM VAN DE ANGST 1
François Leguil
Zoals we hem ontmoeten in de kliniek, bij mensen die klagen dat ze eronder lijden en
erover spreken als 'het verschrikkelijkste lijden' (das schrecklichstes Leiden), is de angst
onnut – aldus Freud in zijn Inleiding tot de Psychoanalyse (1960 [1916-1917], p. 407). Dit
kenmerk van de angst kan vreemd lijken; de idee komt niet spontaan op om zo een
onaangenaam affect te klasseren bij wat wel of niet ten dienste staat van de economie van het
sprekend subject. Deze verbijzondering komt nochtans van Freud zelf, hij stelt ze zelfs van
meet af aan, daarmee brekend met de psychologie van zijn tijd, meer bepaald James en Lange
([1916-1917], p. 411). Freud bekritiseert inderdaad hun vraag: moet ik nu denken "Ik zie een
beer, ik ben bang, en dus beef ik!" of eerder "Ik zie een beer, ik beef, en dus ik ben bang!"?
Dit is inderdaad niet zo een dwaze vraag, daarmee pogen ook zij op hun manier af te rekenen
met finalistische perspectieven in de logica van wat leeft, met de intentionaliteit die de dingen
zin geeft als nuttig en onnuttig, met psychologische naïviteiten. Bij Freud is deze beweging
bijna constant: de zaak niet op haar zin maar op haar oorzaak bevragen. En in dat opzicht is de
angst of de angstontwikkeling (Angstenwicklung) nooit iets nuttig, opportuun, adequaat,
doelmatig (etwas Zweckmässiges).
de oorzaak van de angst
Om dat te kunnen begrijpen moeten we vertrekken van Freuds ontleding (zerlegen)
van de angstsituatie (Angstsituation) in twee luiken, zijnde de angstbereidheid
(Angstbereitschaft) en de angstontwikkeling (Angstentwicklung).
Vanuit metapsychologisch standpunt komt eerst een "staat van waakzaamheid
tegenover het gevaar", die tot actie aanzet en die een verklaring vormt van de tonaliteit van
het beleefde, van zijn gevoelswaarde. Dit eerste deel van de angstsituatie is nodig, het
wegvallen (Wegfall) daarvan kan ernstige gevolgen of effecten hebben. Anderzijds is dit
eerste deel voor Freud slechts denkbaar op voorwaarde dat het klinisch fenomeen van de
angst zelf zich beperkt (einschränken) tot een loutere aanzet (einen blossen Ansatz), een
signaal (Signal) (1960 [1916-1917], p. 410). Een decennium later, in Remming, Symptoom en
Angst, blijft dat de voorwaarde: ook dan geldt nog altijd dat het fenomeen van de angst
beperkt, omschreven, ingeperkt (beschränkt) moet blijven, wil een functie van de angst zelfs
maar denkbaar zijn (1960 [1926d], p. 176).
Het angstsignaal zet dus enkel de symptoomvorming (Symptombildung) in gang als
het klinisch fenomeen zich beperkt tot een loutere aanzet. Laten we dit nog even scherper
stellen: de essentie van het fenomeen, het wezen (Wesen) van de angst is een functie
(Funktion), maar de expressie van dit wezen, het begin van de symptoomvorming, de
klinische realisatie van dit wezen, lijkt antithetisch indien niet met de manifestatie van het
fenomeen zelf dan toch minstens met het minste exces daarvan (Freud, 1960 [1916-1917], p.
1 Leguil, F. (2005). Le stade de l'angoisse. La Cause freudienne, 59, pp. 23-32. Deze vertaling is van de hand van
Stefan Verlinden en werd nagezien door de redactie.
1

Inwit nr. 1, 2005, pp. 139-154
162). De angst zou zijn signaalfunctie slechts uitoefenen wanneer geen of slechts weinig angst
wordt ervaren. Jacques-Alain Miller wees erop dat Lacan in zijn Seminarie X over de angst
op eenzelfde theoretische lijn staat, wanneer hij, in navolging van Freuds opmerking bij de
tweede beweging in de constructie van het fantasma "Een kind wordt geslagen", bij de
constitutie van het verlangen, stelt dat de tijd van de angst niet noodzakelijkerwijs terug te
vinden moet zijn, daar het niet onontkoombaar is om hem te beleven (Lacan 2004 [1962-
1963], p. 204; Miller, 2004 [2004], p. 72).
Wat we in de kliniek meestal ontmoeten, is niet deze signaalangst, maar het tweede
deel van de angstsituatie, uit Freuds analyse, zijnde de angstontwikkeling (Angstentwicklung).
Freud stelt dat deze angstontwikkeling nooit iets doelmatig is (etwas Zweckmässiges), maar
integendeel een ondoelmatigheid (eine Zweckwidrigkeit) (1960 [1916-1917], p. 410).
de vlucht voor een gevaar
Dat onderscheid tussen doelmatige functie en ondoelmatig fenomeen maakt Freud
eveneens bij … het dier: adequaat of doelmatig is de vlucht; inadequaat of ondoelmatig is het
feit zelf van door de angst gegrepen te zijn, het zich beangstigen zelf (sich ängstigen) (1960
[1916-1917], p. 409). Laten we niet meewarig glimlachen om de exportatie van dit
metapsychologisch onderscheid naar onze vrienden de beesten! Lacan doet dit ook, op zijn
manier, wanneer hij op verschillende plaatsen in Seminarie X verwijst naar de anticipatie
zoals die tot uiting komt in de wilde vlucht van kuddedieren bij de minste aardbeving, of bij
de ratten die het zinkend schip verlaten. Deze vlucht, die anticipeert op dreigend gevaar, lijkt
een bepaald antwoord op een verandering in de Umwelt – in de vertrouwdheid van een
homogene omgeving doet die verandering even een Ander oord verschijnen, kondigt ze even
de kloof van een Elders aan.
In Lacans onderwijs is de vlucht, die beantwoordt aan de signaalfunctie van de angst,
radicaal verschillend van de motorische verlamming van dat "blind konijn temidden de weg,
dat de leegte van zijn in blik veranderde ogen naar de ondergaande zon opheft". Dit arme
beest, dat ongetwijfeld de myxomatose heeft, vindt Lacan menselijk op het tragische af"
(1966 [1953], p. 280). Deze korte nota is één der meest beknopte en flitsende beschrijvingen
van het angstfenomeen bij het dier, in zijn onderscheid met de vluchtfunctie. Wanneer ze niet
weten wat aanvangen met een organisch verlies of met iets dat heterogeen is aan de
automatische voorschriften van het weten waaruit hun leven zelf bestaat, lijken de niet
sprekende dieren weer af te zakken naar de territoria der sprekende dieren, alsof ze erop
vertrouwden dat wij wél raad zouden weten met de last van een ondraaglijke scheur.
Talrijk zijn de voorbeelden van deze onmogelijke geborgenheid in de wereld. Denken
we aan de kat Minos van Marcel Jouhandeau (1942), die in de put zit omwille van een
vermoorde tortelduif. Maar dat komt toch nog altijd veel sterker tot uiting in Lacans nota, die
wijst op de "kloof van het individuele wezen tot zijn essentie". In Remming, symptoom en
angst meent Freud dat de angst als fenomeen samenhangt met al wat leeft. Lacan volgt hem
niet zover, maar breidt de mogelijkheid tot angst toch ook wel uit tot bijna voorbij de
zoogdieren. En in Saint Glinglin stelt zijn vriend Raymond Queneau (1997 [1948]) zich met
de grootst mogelijke ernst – en dus met perfecte geestigheid – vragen over de angst der
kreeften. Houden deze grote geesten ons dan voor de gek? Ze verlossen ons eerder van het
onverbeterlijk spiritualisme dat de reflectie over de angst bemoeilijkt door die te bezwaren
met al die antropocentrische ijdelheden die de amateurs van de menselijke soort zo lief zijn.
Aan hen danken we die klinische teratologie die ons wil doen geloven aan het nut van de
angst, aan de noodzaak om die te ervaren en daar doorheen te passeren als de mens de
2

Inwit nr. 1, 2005, pp. 139-154
essentie van zichzelf wil vinden en de rol van zijn bestaan binnen het scheppingsplan wil
begrijpen. Net zoals Bernardin de Saint-Pierre meende dat de God van Adam en Eva het
schuim had bedacht, opdat de matrozen de rotsen zouden opmerken, klampen zij zich vast aan
de angst vanuit de overtuiging dat de exquise kwaliteit van zijn kwellingen het eigene van het
menselijk lot zou prijsgeven.
de angst is zekerheid
Met Lacan stellen dat de angst zekerheid is, betekent dat daarbij geen sprake is van
authenticiteit. Als affect ondergaat de angst wat alle affecten ondergaan, wanneer ze
geverifieerd moeten worden; en de angst verifiëren doen wij inderdaad, vermits de analyse
van een angstig iemand erop neerkomt dat we zijn zekerheid toetsen aan de waarheid. Daarbij
gaan wij omgekeerd te werk aan de gelovige of de denker, voor wie de angst de waarheid is
over een vraag die tot een zekerheid moet gebetonneerd worden. Voor ons is de angst niet
authentiek, maar zeker; ware hij authentiek, dan zou hij zijn verschijningsvorm niet ontlenen
aan de theatralisatie, die hem zo eigen is en die dus nooit ontbreekt, en waarmee het subject
wanhopig poogt om zijn angst binnen de perken te houden van de scène waarop hij zich
manifesteert, als wou het voorkomen dat de dreiging over de wereld uitdeinen zou.
Men zou kunnen stellen dat de angst nooit doelmatig is of nuttig, om dan van daaruit
een behandeling van de angst te rechtvaardigen die daarvan niets wil weten. Zulks getuigt
helaas niet van een betere inspiratie dan te gokken op de fictie van zijn nuttigheid. Nochtans
doen de geneesheren dat; voor hen is angst nutteloos en dat laat zich verifiëren via meting van
de psycho-organische functies die daardoor worden verstoord. Dergelijke redenering dateert
niet van gisteren: begin van de jaren 1900 beschreef een leerling van Charcot de angst als
"een universele stilstand in het hart van de werking van de natuur". Dat was tenminste nog
goed geformuleerd. Heden bekommeren opstellers van evaluatieve vragenlijsten zich in elk
geval al niet meer om dat soort zwier en fijngevoeligheden, maar de geest blijft wel dezelfde:
tussen de heilzame functies van de schrik en de disfunctie van de angst zou een kwantitatieve
toename van de 'emotie' een kwalitatieve sprong verklaren.
Uiteraard zijn ook voor ons intensiteitkwesties niet gespeend van elk belang. In het
begin van Seminarie X heeft Lacan het over 'paranormale' angst (2004 [1962-1963], p. 27); en
in zijn samenvatting van Seminarie XV over de analytische act onderscheidt hij impliciet
angst en angstigheid, zonder daarbij de opvatting over te nemen van de zeer academische
Juliette Favez-Boutonnier (1963), die beide praktisch door elkaar haalt (2001 [1969], pp. 377
en 381). Freuds originaliteit schuilt noch in de identificatie noch in de doorgedreven
differentiatie van angstigheid en angst. Wel onderscheidt hij beide van de schrik, waar hij
aantoont dat beide het subject niet doen verstijven tegenover het gevaar dat tot schrik leidt.
Zijn radicale originaliteit schuilt er dan in dat hij zich bedient van die intensiteitkwestie om
vooreerst vatbaar te maken dat de angst inderdaad een functie heeft, maar vervolgens ook om
van die angst een oorzaak te maken, een oorzaak van … het subject dat daarop het antwoord
is.
Een zeebries en een cycloon zijn allebei wind, maar beider gevolgen zijn niet gelijk:
het bouwsel, dat de bries maar even streelt, wordt door de cycloon met de grond gelijk
gemaakt. Volgens Freud kan men zich nu inderdaad beroepen op dit ordeverschil qua
gevolgen en effecten om daaruit zowel de idee van de oorzaak als de idee van de
signaalfunctie van de angst af te leiden: "De ervaren schipper kijkt met ontzetting naar een
wolkje aan de hemel dat de passagier onbeduidend toeschijnt, terwijl het hem een naderende
orkaan voorspelt" (1960 [1916-1917], p. 409).
Vanuit een specifieke verhouding met "de stand van ons weten" smeden wij dus als
3

Inwit nr. 1, 2005, pp. 139-154
subject uit een miniem gebeuren het signaal van een storm (1960 [1916-1917], p. 408). Van
een intensiteitverschil maken wij het reële van een functie, waarop we dan antwoorden als
subject door dat te beoordelen, door dat te behandelen als de mogelijkheid van een
mogelijkheid, als de mogelijkheid van de mogelijkheid niet van de vrijheid maar van een
ondraaglijke onlust. Het zij toegestaan om even op ironische wijze te kierkegaardiseren, nu
we begrijpen dat het enkel door zijn antwoord is dat het subject aan het reële een functie
onttrekt die 'signaal' genoemd wordt. In hoofdstuk negen van Remming, symptoom en angst is
Freud even welbespraakt als precies inzake de delicate dosering van die metapsychologische
verbanden.
de angst in gevaar
Geneesheren stellen dus dat bij behoorlijke meting blijkt dat de angst net als het lijden
nutteloos is. Dit lijkt meteen al sympathieker, en ruikt al een stuk minder muf dan het
dolorisme van de gelovige. Het schijnt ook realistischer dan het gekakel der filosofen. In
enkele vermaarde regels stak Freud beide partijen echter in dezelfde zak: de achterhaalde
levensgidsen (Lebensführer), het gekrakeel (Poltern) van de filosofen, dat zijn allemaal maar
vruchteloze pogingen om die oude, 'zo gerieflijke en zo volledige catechismus' te vervangen
(1960 [1926d], p. 123).
Als disfunctie van de alarminstallatie en complete verstoring van het aangepast
karakter van de schrik moet de angst volgens de academische geneeskunde behandeld worden
via een toenemende precisie van van langsom topischer moleculen. Voorwaar een mooi
project; jammer genoeg is het op middellange termijn al even ontgoochelend: de opheffing
(Wegfall) van de signaalfunctie heeft ernstige gevolgen.
Dat is toch wat wij beweren, in navolging van Freud. Hebben we echter wel echt een
poot om op te staan, om de slimme jongens uit te hangen en zo zelfingenomen te doen?
Uiteindelijk hebben we slechts weinig kaarten in handen. Ik kan U zelfs verklappen dat we
slechts één kaart trekken, die van Freud namelijk, met de signaalfunctie die de oorzaak van de
verdringing is en als dusdanig aan de basis ligt van de symptoomvorming. Het gaat hier
overigens wel om een merkwaardige functie: de ontwikkeling van het angstfenomeen
onderdrukt haar en de behandeling van het angstfenomeen heft haar op! Dat is ongetwijfeld
een dilemma. Laten we er echter niet meteen Lacan bij betrekken, en eerst nagaan hoe Freuds
argumentatie ook langs een andere lijn kan afgewikkeld worden.
In 1916 maakt Freud aanstalten om te stellen dat de neurose de angst is en de angst de
neurose. Uiteindelijk doet hij dat toch niet, omdat hij vaststelt dat iedereen weet wat angst is,
ook al is niet iedereen angstig. Er bestaan symptomen zonder angsten en angsten zonder
symptomen. Met een pastiche op een alexandrijn uit Animaux malades de la peste van La
Fontaine – "niet ieder stierf, hoewel ieder was getroffen" 2 – zouden we in twaalf versvoeten
een samenvatting kunnen geven van de problematiek die Freud afleidt uit deze verrassende
'verbreiding' van het fenomeen van de Angstentwicklung: "Niet ieder ervaart haar, hoewel
ieder haar kent". Wat is het statuut van dit soort kennis van een intieme ervaring, die men kan
hebben terwijl men ervan gevrijwaard is? Wat is deze universele kennis van een niet
algemene ervaring?
Indien de angst zijn signaalfunctie des te beter vervult naarmate hij zich niet
ontwikkelt als fenomeen, dan kan je hem logischerwijs als universeel denken. Alhoewel, op
het einde van Remming, symptoom en angst lijkt de ontdekking van en het accent op die
signaalfunctie te leiden tot een verdubbeling van het enigma dat Freud daarin tracht op te
2 "Ils ne mouraient pas tous, mais tous étaient frappés"
4

Inwit nr. 1, 2005, pp. 139-154
lossen: indien de angst oorzaak van verdringing is, wat is dan de oorzaak van deze oorzaak?
Het kan niet om een zelfbehoudsdrift gaan; het gaat immers niet over een vooraf bepaald
weten maar eerder over een toestand die bijzonder ambigue relaties heeft met het weten, en
zelfs met "het meerweten, waardoor de angst bevorderd wordt" (das Mehrwissen, was die
Angst befördert) (1960 [1916-1917], p. 409).
de schrik voor de schrik
Dat was Freud in 1916, in zijn Inleiding tot de Psychoanalyse; maken we thans een
sprong naar 1974, met Lacan, in een interview met het Italiaanse tijdschrift Panorama. Ook
hij zegt niet "de neurose is de angst" of "de angst is de neurose", maar op een oneindig
verbluffender wijze "de neurose is de schrik".
Op de vraag "Wat zet mensen ertoe aan om zich te laten analyseren?" antwoordt
Lacan: "De schrik. Wanneer hem iets overkomt dat hij niet begrijpt, krijgt de mens schrik. Hij
lijdt onder het niet begrijpen, en beetje bij beetje raakt hij in een staat van paniek. Dat is de
neurose." (2004 [1974], p. 26). Men zou ongetwijfeld kunnen geneigd zijn om in het
achterhoofd te houden dat Lacan tegen journalisten praat, waarschijnlijk algemene
journalisten, en voor het groot publiek. En dus hakt hij er maar op los, wil hij treffende
uitspraken doen. Zo denken levert echter weinig op en vermindert de mogelijke vruchten van
een lezing. Volgen we hier liever het advies van Miller in een seminarie dat hij juist aan
Freuds Inleiding tot de Psychoanalyse wijdde: "De vereenvoudiging […], de versnelling van
de theoretische uiteenzetting, onthullen uiteindelijk de krachtlijnen, het skelet van de theorie
[…] De vereenvoudiging heeft zo haar eigen voordeel; je moet thema’s met elkaar in verband
brengen die anders apart bestudeerd worden." (1998 [1997], p. 20).
Centraal in zijn interview plaatst Lacan een term die Freud noch verwaarloosd noch
aan de kant geschoven heeft, een term die hij overigens bij zijn demonstratie heeft gebruikt,
maar waarvan hij uiteindelijk meent dat er voldoende 'consensus' bestond rond het probleem
dat hij stelt om er niet al te lang bij stil te moeten staan: de schrik. Als op de dag des oordeels
in de universele cultuur überhaupt nog iets moet bovendrijven van dit hele debat – wat kan
men stellen tegenover wat het sprekend dier de daver op het lijf jaagt, neerslaat of weer
overeind helpt, wat moet men denken over hetgeen dit menselijke dier afstopt, voortdrijft,
doet rillen of verhit? – als iets zal bovendrijven dan zal het dit zijn: enkel de psychoanalyse
doet ons de smaak te pakken krijgen, met de waardigheid van haar conceptuele middelen, om
angst van schrik te onderscheiden of te scheiden, om die in elkaar te laten grijpen en te
versmelten, om ze te differentiëren en te vergelijken, om tijdens hun bestudering een lange en
geduldige omgang met hun articulatie te hebben die de hoop wettigt dat we de angst achter
ons zullen kunnen laten en dat we bijgevolg zullen kunnen verdragen wat we met de schrik te
maken hebben, die toelaat om ons van de angst te bevrijden en uiteindelijk te weten te komen
wat we moeten denken van onze schrik.
Hernemen we Lacan: de neurose is lijden, lijden onder het niet begrijpen, en dat wordt
schrik genoemd. "Maar wat is dan de angst volgens de psychoanalyse?", vraagt Panorama.
Lacans antwoord: "Dat is iets dat zich buiten ons lichaam situeert, een schrik, maar voor niets
dat het lichaam, de geest inbegrepen, kan motiveren. Kortom, de schrik voor de schrik."
(Lacan, 2004 [1974], p. 29). Deze formule, de schrik voor de schrik, haalt Lacan ongetwijfeld
bij de psychiaters die hem als dokter in de geneeskunde hebben gevormd, bij zijn meesters en
de meesters dezer meesters. Ze vormt in elk geval de kern van enkele werken van één van
hen, hoofdgeneesheer van de Infirmerie van het Huis van Bewaring van het
Hoofdcommissariaat van Politie en groot fotograaf in het Aanschijn van de Eeuwigheid,
Henri Legrand du Saule, die tevens geneesheer was in de Salpetrière en stierf in het jaar dat
5

Inwit nr. 1, 2005, pp. 139-154
Freud in Parijs aankwam.
De psychiatrische 'schrik voor de schrik' was de schrik om schrik te hebben; Lacans
'schrik voor de schrik' lijkt iets anders. Het is evenmin een schrik in het kwadraat, een schrik
tot de tweede macht, een grotere schrik; daaraan heeft Lacan immers een naam gegeven,
namelijk de staat van paniek – die hij overigens niet erkent als angsttoestand stricto sensu.
een klinisch voorbeeld
Nemen we het voorbeeld van een analysant die nog niet al te ver staat in zijn kuur. In
een sfeer van acting out stort hij zich op de beoefening van een gevaarlijke en
indrukwekkende sport. Tijdens de analyse raakt hij snel bekend met de
betekenaarscoördinaten, de identificaties die meespelen, en dat volstaat voor de vaststelling
van zowel de onbewuste determineringen als de evidente plaats van dit verlangen en zijn
nietigheid binnen zijn familieroman. De beoefening van deze sport blijft hem niettemin
aantrekken; in het verder verloop van zijn analyse verschijnen repetitieve elementen die hem
niet zonder verband lijken met enkele symptomatische eigenaardigheden. De schrik die hij
twintig à dertig minuten voor iedere beoefening in de buik gewaarwordt, draagt nog bij tot het
aanzwengelen van het gezochte plezier.
Op een avond, als hij zijn zak en het materiaal voor het opschepperig gedoe van de
volgende dag klaar maakt, komt de angst opzetten. Deze keer is het anders. Wat hem afschrikt
is niet het gevaar van het nakende gebeuren noch de ondoorgrondelijkheid van de redens
waarom hij zich moet blootstellen aan die compleet overbodige beproeving, maar hij wordt
bekropen door een intiem, heimelijk terugdeinzen, dat hem treft door de mysterieuze
duisterheid van een afstand die juist lijkt toe te nemen met de nadering van wat hem tussen de
vingers glipt. Het zit niet in zijn lichaam, juist omdat zijn lichaam in dit alles zit. Het is niet
langer die exquise schrik die vanuit de holte van het epigastrium de hypochonder doorstraalt
teneinde de buste de hoffelijke en paradoxale stut van een voorlopige sokkel te bieden. Dit
keer heeft hij zijn bekomst.
Hoewel hij heeft kunnen vatten dat de angst de voortzetting van het fantasme met
andere middelen is, blijft het toch opmerkelijk dat de ervaring zelf hem toch niet onthult dat
de drijfveer daarvan seksueel te begrijpen is: geen meerweten (Mehrwissen) als beloning. Dat
een angst tot bedaren komt, is uiteraard een goede zaak, maar dat betekent nog altijd geen
opheffing van de verdringing, noch een winst aan weten, noch een triomf over het reële, noch
een buitenkansje voor de waarheid. Deze middelmatig belangrijke crisis, gevormd door de
erotisering van de schrik die hij ontdekte toen hij zich dat fysiek risico (in zijn sport) op de
hals haalde, stond dus op het punt om over te gaan in een onbegrip dat symptomatische
afmetingen aannam. De angst was dus wel degelijk de schrik voor de schrik die zich
aankondigde onder andere voortekenen dan deze waartegen hij zich wilde beschutten om zich
zodoende te verzekeren van een flutidealisering. Deze angst bezegelde niet meer een
lichamelijk risico, maar ondervroeg het enigma van een fantasmatische conjunctuur.
een obstakel tot het weten overwonnen door de overdracht
Een functie is een structuur binnenin een structuur. Voor de functie die ons hier
bezighoudt, merkt Freud op dat zijn hypothese van het signaal de angst onderscheidt van het
symptoom, aangezien ze de notie van het gevaar tussen beide schuift (1960 [1926d], p. 176).
Signaal-gevaar-verdringing-symptoom: dat soort algoritme van vier termen heeft een
bepaalde waarde voor de klinische oriëntatie, maar het is tevens van een gekunsteldheid die
6

Inwit nr. 1, 2005, pp. 139-154
door de pathologische angst makkelijk aan diggelen wordt geslagen. Die angst bestempelen
als de schrik voor de schrik oriënteert in Freuds dilemma van functie en fenomeen.
Als de schrik een uiting is van het lijden van het subject dat niet begrijpt wat hem
overkomt, dan kent Freuds angstsignaal (de angst beperkt tot zijn functie van aangeven van
het reële) aan die schrik het vermogen toe om meer densiteit te verlenen aan het symptoom
dat terzelfder tijd met die schrik gepaard gaat en die schrik motiveert. De schrik voor die
schrik, of de angst zoals Lacan hem behandelt in het interview met Panorama, gaat meestal in
tegen dat soort transfusie van consistentie, die de mogelijkheid om in het symptoom te
geloven doet toenemen door het subject te versterken in zijn wil om het te analyseren doordat
"zich in het subject iets zodanig aftekent dat hem wordt gesuggereerd dat er daarvoor een
oorzaak is" (Lacan 2004 [1962-1963], p. 325).
Dat het fenomeen de functie onderdrukt, of dat de toevalligheid niet om haar essentie
maalt, verklaart dat de analyticus meer rekent op de overdracht en zijn hantering dan op het
verlangen om te weten van de analysant, verlangen dat immers zwaar geïntimideerd is door de
angst. Die analyticus moet dan nog wel kunnen geven wat hij heeft, zoals de mooiste bruid
van de wereld, en dat is een verlangen. Wanneer wij dit verlangen van de analyticus, in
navolging van Miller in een van zijn vroegere seminaries, benaderen als een verlangen om te
weten, dan vervangt of bestrijdt dit verlangen wat onmogelijk te mobiliseren valt bij de
beangstigde, en dat in de mate dat de angst zich van nature presenteert als tegengesteld aan en
onverzoenbaar met de verwerving van een nieuw weten. Freud zegt niets anders wanneer hij
van de angst een oorzaak van de verdringing maakt.
"Wee de psychoanalyticus die het stadium van de angst niet zou hebben
getraverseerd", stelt Lacan (2004 [1974], p. 29). Deze verwijzing naar een stadium wordt
voldoende verhelderd door de commentaar van Miller die Seminarie X situeert als keerzijde
van het spiegelstadium (2004 [2004], p. 67). Zo worden we eraan herinnerd dat de angst
evenzeer - en misschien vooral - een kwestie is van gezichtshoek, van subjectieve positie. Dit
stadium van de angst, als een andere subjectieve positie, veronderstelt inderdaad een
overschrijding en de realisatie van een 'klinische' situatie waarin de functie van de angst, als
aanwijzing van het reële, niet langer bezwaard en gecompromitteerd wordt door het fenomeen
zelf.
Wat de juist vermelde 'wee' betreft, is meteen duidelijk dat die niet ontleend is aan het
vocabularium der grote vervloekingen, maar, veel soberder, aan de fenomenologie van de
angst waarin de tijd wegtikt in afwachting van het absolute kwaad. Wee de psychoanalyticus,
want het kwaad dat door de angst wordt aangekondigd, is niets anders dan die angst zelf. De
analyticus die niet is toegekomen aan de traversering van dit stadium, zijnde het logische
moment waarin de functie van de angst zijn reden vindt, zal zelf het fenomeen van de angst
ervaren in een praktijk die voor hem eerder symptomatisch zal worden; die angst infiltreert
immers al wat klinisch is en zal daarvan ondraaglijke realiteiten maken omdat het voortdurend
openstaat voor de besmettelijkheid van de pijn. Ofwel de angst ofwel het verlangen van de
analyticus: er moet in elk geval gekozen worden.
Lacan heeft niet gezegd: "Wee de psychoanalyticus die de ervaring van de angst niet
zou gekend hebben!" De zekerheid van de angst is immers niet deze die wordt verwacht in de
overgang van analysant tot analyticus. Bestaat er dan een goede en een slechte zekerheid? Dat
zou verkeerd gezegd zijn. Er bestaat wel een subjectpositie die ondraaglijk en onvruchtbaar is,
en een andere waarin een bezegeling mogelijk is van het akkoord met wat voor het subject
zeker is geworden. De angst is het teken van de intrede van de zekerheid in de subjectiviteit
langs de deur van het lijden. De angst is niet vruchtbaar als hij anticiperende zekerheid en
contemplatief pessimisme van het ergste is – wel als hij geanticipeerde zekerheid is die leidt
tot de act.
De positie van het subject, de pijnlijke positie van zijn zekerheid, proberen we dan ook
7

Inwit nr. 1, 2005, pp. 139-154
te verbeteren via een geloof dat wij 'overdracht' noemen (Lacan 2004 [1962-1963], p. 70). In
dat verband mogen we graag verwijzen naar een uitspraak, toegeschreven aan Madame du
Châtelet, die minder geestig dan diepzinnig is: "Ik geloof niet in spoken, maar ik ben er wel
bang voor!". Vat zij daarmee inderdaad niet dat het geen kwestie is van al dan niet in spoken
te geloven, die overigens niet spookachtiger zijn dan de schijnsels (semblants), maar van te
geloven in zijn schrik, en er genoeg in te geloven om er een symptoom van te maken dat de
kans biedt om daarvan iets te leren?
een reële dat zich signaleert aan het subject
Freud leert dat angst een signaal is, wat betekent dat hij geen boodschap is, dat die
angst geen weten achter de hand houdt dat niet denkbaar zou zijn zonder zijn verdwijning. Dit
signaal geeft een teken van het reële aan het subject, wat wil zeggen dat het geen teken geeft
aan de Ander. Elke semiologie van de angst die in de Ander wordt bekokstoofd teneinde daar
een omgangswijze met die angst te installeren, klinkt dan ook als een totale en lege
onteigening van het meest onuitsprekelijke van het subject - zoals het geval is met de veertien
of zestien items van de DSM-IV. De angst kan uiteraard gebaat zijn bij een duidende
tussenkomst; hij is niet verdrongen of onbewust, maar omdat hij verschoven of
getransformeerd is, verschijnt hij soms als verborgen en zelfs als miskend door het subject.
De 'interpretatie' heeft dan slechts een deiktische ambitie. Soms kan het inderdaad opluchten
en richting geven, als men te horen krijgt dat datgene waaronder men lijdt op te gebroken en
vertekende manier om nog overzienbaar te zijn, niets anders dan angst is.
In Seminarie X heeft Lacan het over een 'catatonie van het subject', het subject dat in
de angst niets verwacht dat het zich niet moet voorstellen met grote inspanningen tot
'pejoratieve amplificatie' (Lacan, 2004 [1962-1963], p. 301; Ey 1950, p. 380). De zekerheid
verdubbelt deze angstige afwachting niet: ze is die afwachting zelf. In de angst vallen
zekerheid en verwachting van het gevaar samen. Bij de angst is de dreiging de angst, de angst
die het subject dwingt om van die dreiging zo snel mogelijk een voorstelbare thematisering te
maken. Wie angstig is, verwacht niet zozeer als dat hij zelf verwacht wordt. Bedreigend is dat
het maar niet ophoudt. Dat is het drama van het subject dat verwacht wordt door een Andere
waaraan het wanhoopt, daar het zelf op het punt staat om niet meer te geloven aan die Ander.
De pijn van de angst bestaat uit dit geloof dat in het hart werd getroffen en onbekwaam is
geworden om een gat in de zekerheid te slaan.
Vandaar ook de poging om dit traject om te keren, zoals bij een boemerang, en de
angst te beschouwen als de bron van een protestschreeuw die de vitale aanspraken van de
mens zou vieren, als de uiting van het op zich nemen van het tragisch levensgevoel. U weet
dat dit een verwijzing is naar de titel van een boek van de grote Miguel de Unamuno, een
overtuigend boek (2000 [1912]). Desondanks gebiedt de kliniek ons om deze hymne aan de
angst van de meester van Salamanca krachtig van de hand te wijzen; die kliniek maakt voor
ons tevens onaanvaardbaar dat hij de angst verwart met een beproeving van niet-weten die, uit
hoofde van een atheïstische mystiek, bruikbaar zou zijn als propedeuse voor de onmiddellijke
en directe kennis der dingen, zoals een Georges Bataille die verkrijgt in de extase van zijn
innerlijke ervaring.
Met deze laatste weerhouden we niettemin dat het kwalijkste niet zozeer de angst zelf
is, maar zijn omzeiling (élusion), zijn ontwijking. Vanuit een ongetwijfeld andere inspiratie
heeft ook Lacan het over het 'trotseren' (affrontement) van de angst (2004 [1962-1963], p.
389). Aangezien daarbij elk ideaal uit den boze is, komt dit trotseren neer op een strijd zonder
de heroïek van oorlogszuchtige confrontaties, zonder de moed van spirituele avonturen.
Een subject helpen om zich te ontangsten betekent noch dat we de realiteit van zijn
8

Inwit nr. 1, 2005, pp. 139-154
ervaring te lijf gaan met de schandelijke en stompzinnige terugkeer van suggestietechnieken,
noch dat we daarvan gebruik maken door het angstige subject te onderwerpen aan de
halfzachte autoriteit van zijn therapeut. Het is wel zaak om, middels de ervaring van de
overdracht, het subject toe te laten om zich te ontworstelen aan de pijn van de zekerheid dat
het hem enkel betreft omdat de Ander niet opgewassen is tegen zijn taak.
Een subject van zijn angst verlossen, of liever het subject helpen om zich daarvan te
verlossen, zal het niet wapenen tegen zijn schrik, maar zal het wel toelaten er iets van te leren
door het te laten weten op welke manier het daarin geïmpliceerd zit. Lacan vertrouwt
Panorama toe dat het enige reële waarvan de toegang voor ons denkbaar is, erin bestaat "de
dingen een zin te geven (…) anders zou de mens geen angst kennen" (2004 [1974], p. 29). De
zin der dingen staat net zo min los van het nut dat we hen toeschrijven als van het nutteloze
dat we betreuren. Iemand helpen om zich te ontangsten, is hem openstellen voor de
openbaring dat wat in het geding is niet de zin is, theologisch of teleologisch, maar de
effectiviteit van wat hij echt vraagt; het is hem tevens openstellen voor de ontdekking van wat
van hem te verwachten valt.
BIBLIOGRAFIE
Ey, H. (1950). Etudes psychiatriques. Aspects séméiologiques, tome II, Paris: Desclée de
Brouwer.
Favez-Boutonnier, J. (1963). L’angoisse, Paris: PUF.
Freud, S. (1960 [1916-1917]). Vorlesungen zur Einführung in die Psychoanalyse,
Gesammelte Werke 11, Frankfurt am Main: Fischer.
Freud, S. (1960 [1926d]. Hemmung, Symptom und Angst, Gesammelte Werke 14, Frankfurt
am Main: Fischer, pp. 113 ev.
Jouhandeau, M. (1942), Minos et Moi ou Le Carnet du Chat, Bruxelles: Édition de la
Nouvelle Revue Belgique.
Lacan, J. (1966 [1953]). Fonction en champ de la parole et du langage en psychanalyse. In:
Ecrits, Paris: Le Seuil, pp. 237-322.
Lacan, J. (2001 [1969]). L'acte psychanalytique. Compte-rendu du Séminaire 1967-1968. In:
Autres Ecrits, Paris: Seuil, pp. 375-383.
Lacan, J. (2004 [1962-1963]). Le Séminaire Livre X (texte établi par J.-A. Miller): L'angoisse,
Paris: Seuil.
Lacan, J. (2004 [1974]). "Il ne peut pas y avoir de crise de la psychanalyse", Magazine
Littéraire, 428 (février 2004), pp. 24-29.
Miller J.-A. (1998 [1997]. Le séminaire de Barcelone sur 'Die Wege der Symptombildung', in:
J. Miller, Le symptôme-charlatan. Textes réunis par la Fondation du Champ Freudien, Paris:
Seuil, pp. 11-52.
9

Inwit nr. 1, 2005, pp. 139-154
Miller, J.-A. (2005 [2004]). Introduction à la lecture du Séminaire de l'angoisse de Jacques
Lacan (texte en notes établis par C. Bonningue à partir de L'orientation lacanienne III, 6,
enseignement dans le cadre du Département de Psychanalyse de Paris VIII et de la section
clinique de Paris-Saint–Denis, leçons des 28 avril et 5 et 12 mai 2004), la Cause freudienne,
58, pp. 61-102.
Queneau, R. (1997 [1948]). Saint Glinglin, Paris: Gallimard.
Unamuno, M. de (2000 [1912]). Del sentimiento trágico de la vida, Bolsillo.
10