DE ANGST OVERSCHRIJDEN … - Psychoanalyse Lacan - Freud

Inwit nr. 1, 2005, pp. 87-91
DE ANGST OVERSCHRIJDEN … 1
Gil Caroz
Met de titel Franchir l'angoisse …, Going through anxiety … of De angst
overschrijden … wilden we ons meteen distantiëren van de pretentie van hem te kunnen
'genezen', liefst zonder de psychoanalyse. We wisten toen nog niet dat we zodoende al met
één voet in het Forum Psy stonden dat thans ook zal plaatsvinden in het kader van ditzelfde
Congres. Ook toen al verzetten we ons tegen elke vorm van therapie volgens het paradigma
probleem-oplossing, zoals Jean-Claude Milner (2004) dat beschrijft, en die elk probleem
mordicus een definitieve en restloze oplossing wil geven. Het werkwoord 'overschrijden'
(franchir) wil integendeel ons respect betuigen voor die onherleidbare rest, die inderdaad
fundamenteel is in Lacans formuleringen van zowel de angst als het verlangen.
We kunnen ons echter niet daartoe beperken, we mogen ons niet blindstaren op dat
ongeneeslijke. Ons respect voor de rest is allesbehalve een promotie van een onherleidbaar
existentieel lijden dat men zou moeten doormaken om 'mens' te mogen heten. Heel wat
klinisch werk in de interkartels via mail getuigde al van de bekommernis van de
psychoanalyse én haar effectiviteit om te 'ontangsten' via symptomatische capitonnering,
fantasmatische versluiering, overdrachtsrelatie, interpretatie van het verlangen en benoeming.
Dat zal ook op dit congres niet anders zijn.
Onze ondervraging van de term 'overschrijding' mag er in elk geval niet toe leiden dat
we simpelweg het woord 'genezen' vervangen door 'overschrijden' zonder daaruit de
consequenties te trekken. Laten we daarom vandaag proberen een stap verder zetten. Wat
betekent 'overschrijden'?
Om daaraan een nieuwe interpretatie te kunnen geven moeten we even Freuds en
Lacans uitwerking van de angst in herinnering brengen. Het betreft telkens een paradoxale
uitwerking, want beide stoelen op twee polen die terzelfder tijd elkaar tegenspreken en in
elkaar overlopen. Enerzijds is er de 'ervaren angst', die in verband staat met de Ander, meer
bepaald het enigma van zijn verlangen – en die we inderdaad moeten zien te lenigen via de
psychoanalyse. Anderzijds is er de angst die een cruciale functie toekomt bij de geboorte –
niet van het kind – maar van het subject: het subject wordt immers geboren bij zijn
afscheiding van het object, op het moment van productie van het object a via het afstand
ervan doen. Dat is een gevaarsmoment dat gesignaleerd wordt door de angst nog voor er
afstand wordt gedaan van dat object. Bij Freud daarentegen komt de angst na de afscheiding.
Die angst gaat overigens niet alleen vooraf aan het afstand doen van het object maar tevens
aan de verschijning van de Ander als Ander van de vraag. Op deze wijze geeft Lacan
rekenschap van het logisch moment van de Freudiaanse Hilflosigkeit of 'hulpeloosheid',
waarin het subject niet kan terugvallen op de Ander, waarin de Ander van de vraag op zijn
nulpunt staat.
De angst heeft dus twee polen: een eerste is bepaald door de vraag van de Ander en het
enigma van zijn verlangen – een tweede pool draait rond de toestand van hulpeloosheid,
waarin we van de Ander geen hulp meer hebben te verwachten. Men begrijpt dat deze laatste
angst, die ik hier 'oorspronkelijk' noem, zich niet laat klasseren als castratieangst vermits deze
laatste bij uitstek de Ander als agens impliceert.
1 Presentatie van het thema van het derde Congres van de NLS (London, 21-22 mei 2005). Deze vertaling is van de
hand van Lieven Jonckheere.
1

Inwit nr. 1, 2005, pp. 87-91
Laten we nu met Lacan een stap verder zetten. Dat object waarvan het subject afstand
kan doen en dat wordt voorafgegaan door de angst, zal voor altijd miskend worden door de
Ander. Op imaginair niveau vertaalt Lacan dit als een niet spiegelbaar object. Op symbolisch
niveau zal dit object voor altijd een kloof blijven, vermits het juist is wat weerstond aan de
symbolisering op het moment van de constitutie van het subject. Die kloof is een rest die het
subject veroorzaakt, een oorzaak van het verlangen die het subject gedoemd is om te
miskennen. Zoals Lacan opmerkt maakt dit inderdaad de angst op een bepaald niveau
gelijkwaardig met de tweede tijd van het fantasme volgens Freud, een miskende tijd die
slechts te reconstrueren valt.
Van daaruit krijgt de overschrijding van de angst een nieuwe betekenis. Het fenomeen
van de angst, van de ervaren en dus niet miskende angst, is op zich die overschrijding. Met
andere woorden: wanneer het object a braaf op zijn plaats blijft, dan wordt het miskend als
reële – maar wanneer het de logica van het Unheimliche volgt en zijn schaduw de grenzen van
imaginaire en symbolische overschrijdt om zich te komen nestelen waar het eigenlijk geen
plaats heeft, dan leidt dat object a integendeel tot een gekende en ervaren angst. Symbolische
en imaginaire zijn dus terzelfder tijd de plaats waar de angst kan gecamoufleerd en gelenigd
worden, in de mate dat het object van de angst daar miskend wordt, als de plaats waar hij kan
worden ervaren. Idem voor het verlangen, dat slechts beschouwd wordt als dat van de Ander
op imaginair niveau, op het niveau waarop het subject geen weet heeft van het object
waardoor het wordt veroorzaakt, behalve via de projectie van een beeld van dat object op het
scherm van zijn fantasme.
De verschillende wijzen waarop het object zijn plaats vindt in de schikkingen tussen
symbolische, imaginaire en reële brengen Lacan er vervolgens toe om met grote precisie een
heel scala aan klinische mogelijkheden in kaart te brengen. Bij de dwangneuroticus
bijvoorbeeld condenseert het anaal object de act van productie van het object via het afstand
doen én de remming van de retentie die dit object afschermt van de vraag van de Ander. Of
nog: als de rouw een proces is dat het verlangen herstelt als een verschijning op het
imaginaire scherm van de Ander teneinde het reële van het verloren object te maskeren, dan
valt de melancholicus juist dit beeld aan en passeert hij doorheen het kader van het imaginaire
teneinde te versmelten met het object als reëel. Deze twee dialectische voorbeelden uit het
klinische veld laten toe om de vinger te leggen op de spanning belichaamd door het personage
van Hamlet, en die door Jacques-Alain Miller (2004) geformuleerd werd als de spanning
tussen de geconstitueerde angst, die het subject de weg verspert in het geval van de remming,
en de constituerende angst, die het verlangen, de act en de productie bevordert.
Maar laten we er nog een andere klinische manifestatie bijhalen die Lacan vermeldt.
De manie is een toestand waarin het object a helemaal niet werkt, met als gevolg een
waanzinnige vrijheid van de betekenaar. Daar kunnen we vatten wat Lacan op het eind van
Seminarie X over de angst zegt, namelijk dat het object a een 'reële garantie' is, of een
garantie in het reële, van het begrip van de angst. Wij zouden kunnen zeggen dat het object a,
wanneer het effectief werkt, het subject capitonneert op een punt van reële. Wij denken er dan
ook niet aan om dergelijke reële garantie in het niets te laten oplossen.
Betekent dit dan, omgekeerd, dat wij deze reële garantie, die het object a oorzaak van
het verlangen is, zouden najagen? Ook op dat punt is Lacan duidelijk: het is noch
noodzakelijk noch mogelijk om de ervaren angst te overschrijden teneinde het object te
ontmoeten dat het verlangen veroorzaakt. De miskenning van het object a is onherleidbaar.
Dergelijke poging tot overschrijding is overigens ook niet zonder gevaar. Oedipus wou die
overschrijding, hij wou weten wat aan gene zijde van het scherm van het verlangen van de
Ander ligt. En hij is daarin ook geslaagd: aan gene zijde van dat scherm, zegt Lacan (2004
384), heeft hij zijn eigen ogen gevonden, uit hun kassen gerukt, op de grond. En hij vervolgt:
"Het hoogste dat men kan wensen is dat de angst zich reflecteert in de ogen van de Ander."
2

Inwit nr. 1, 2005, pp. 87-91
Laten we zeggen dat enkele echo's van het object achter het scherm van een geconstrueerd
fantasme voor ons volstaan. Desalniettemin kunnen we zeer goed vertrekken van het voorstel
van Lacan (2004 [1962-1963]), p. 390) om die angst, die gebonden is aan het object, te
overstijgen (surmonter) – of die, met de formule van François Leguil, te deactiveren –
wanneer deze zich komt manifesteren als een ervaren angst.
BIBLIOGRAFIE
Lacan, J. (2004 [1962-1963]). Le Séminaire Livre X (texte établi par J.-A. Miller): L'angoisse,
Paris: Seuil.
Leguil, F. (2004). De la fausse utilité de l'angoisse et du bienfait d'en venir au bout, Lettre
Mensuelle de l'Ecole de la Cause freudienne, 231, pp. 14-19.
Miller, J.-A. (ongepubliceerd [2004]. Angoisse constituée, angoisse constituante (extrait d'une
intervention lors des Journées de l'Ecole de la Cause freudienne, Octobere 2004), diffusé sur
NLS-Messager, 103.
Miller, J.-A. en Milner J.-C. (2004). Voulez-vous être évalués? Paris: Grasset.
3