nr. 3 - Bronovo Ziekenhuis

sep/2011 10 3
u i t g a v e : j a a r g a n g : n u m m e r :
i n d i t n u m m e r :
• Pijnpolikliniek in de lift
• Steup-Beekman doet onderzoek naar SLE
• Minder gastroscopieën door ademtest
• Werken aan goede medicatieoverdracht
• Huidkanker in de versnelling
• Stichtingsbreed Opname- en Transferbureau
Nieuwe intake patiënten Pijnpolikliniek
Multidisciplinair team voor
complexe pijnklachten
De Pijnpoli in Bronovo is in ontwikkeling. Met de komst van een tweede pijnspecialist, anesthesioloog Aubrey Molina,
multidisciplinair overleg en in de nabije toekomst een pijnverpleegkundige, ondergaat het centrum een upgrade van
niveau A naar niveau B. Molina: “Bronovo wordt hét pijncentrum in Den Haag.”
Toen Molina in Bronovo aantrad naast
pijnspecialist Rutger van Leersum was
het doel: de Pijnpoli professionaliseren.
Het centrum moest groter worden, meer
behandelingen gaan bieden en in de toekomst
een rol spelen binnen de Coöperatie.
Een deel van die doelen is inmiddels
gerealiseerd en dat is nodig, want de
pijncentra in Nederland hebben het druk.
Molina: “Vroeger zetten we de tanden
op elkaar als we pijn hadden. Nu weten
mensen dat er aan pijn vaak wat te doen
is.”
Uitgebreide vragenlijst
Een belangrijke verandering bij Bronovo’s
Pijnpoli is de intake. Nieuwe patiënten
krijgen voor hun eerste bezoek aan de
poli een uitgebreide vragenlijst thuisgestuurd,
waarin naast de klachten ook
gevraagd wordt naar eerdere behandelingen
en psychologische aspecten. Aan
de hand daarvan wordt beoordeeld of de
patiënt een consult krijgt bij één van de twee pijnspecialisten
of besproken wordt in het multidisciplinaire overleg.
In dit laatste geval betreft het patiënten die al jarenlang
onbegrepen pijnklachten hebben of bijvoorbeeld patiënten
die door verschillende pijnspecialisten behandeld
zijn en nog steeds pijn hebben. Bij het multidisciplinaire
overleg zijn naast de pijnspecialisten een neuroloog, een
fysiotherapeut, een revalidatiearts en een psycholoog
betrokken. Zij bepalen samen door welke specialist of
Aubrey Molina: “Mensen weten nu dat er aan pijn vaak wat te doen is.”
combinatie van specialisten de patiënt gezien moet worden.
“Een behandeling bestaat regelmatig uit een combinatie
van een pijnbehandeling en psychotherapie”, aldus
Molina. Sinds dit jaar heeft ook Bronovo’s anesthesioloog
Frank Kamerling een registratie als pijnspecialist. Nu de
poli groeit, zal ook hij patiënten gaan behandelen.
Vervolg op pagina 2

i n f o - b u l l e t i n
huisartsen
2
Nieuwe behandelingen
Er staat nog veel op stapel voor de Pijnpoli. Zo snel mogelijk
wordt er een pijnverpleegkundige aangesteld die de
complexe patiënten gaat ondersteunen en begeleiden bij
hun behandeling en een eigen poli krijgt. Deze pijnverpleegkundige
moet binnen de Pijnpoli eerst opgeleid worden.
Daarnaast wordt een samenwerking met het LUMC
opgestart, met name op het gebied van onderzoek. Molina:
“Wij vormen een jong specialisme. Er is nog veel onderzoek
nodig om de oorzaken van pijn te achterhalen.”
Daarnaast wil Molina in de toekomst een aantal nieuwe
behandelingen in Bronovo introduceren, zoals nucleoplasty
bij nekklachten die veroorzaakt worden door een uitpuiling
van de binnenkant van de tussenwervelschijf en spinal cord
stimulation. Bij een nucleoplasty brengt de pijnarts onder
plaatselijke verdoving een holle naald in de tussenwervelschijf
en haalt wat weefsel weg, waardoor de druk vermindert.
Spinal cord stimulation is bedoeld voor uitbehandelde
patiënten. Zij krijgen een draadje in hun ruggenmerg
waardoor de zenuw overgestimuleerd wordt en de patiënt
geen pijn meer voelt. Molina: “We verdiepen ons ook in
de mogelijkheid de behandeling chordotomie vaker aan te
bieden, een goede maar complexe behandeling voor oncologiepatiënten
met ernstige pijn.” Deze behandeling, die
bestaat uit het onderbreken van de pijngeleidende banen
in het ruggenmerg, wordt alleen toegepast bij patiënten
met een beperkte levensverwachting.
Helpen met pijn om te gaan
Molina wijst erop dat de Pijnpoli in Bronovo veel ervaring
heeft bij het stellen van diagnoses bij patiënten met langdurige
pijn of patiënten met acute rugpijn. “Denk bij pijn
ook aan neuropathische pijn. Huisartsen kunnen patiënten
die langer dan zes maanden last hebben van pijnklachten,
zonder duidelijke oorzaak, naar ons verwijzen. Dat geldt
ook voor mensen met een acute hernia.” De pijnspecialist
kan bij hen, simultaan aan hun traject bij de neuroloog,
een wortelblokkade plaatsen, wat een snel herstel bevordert.
Pijn is niet altijd op te lossen. Als de patiënt pijn houdt, is
het belangrijk hem of haar te ondersteunen bij de acceptatie
en te leren ontspannen. “Pijn is een gewaarwording
in het hoofd”, aldus Molina. “Maar mensen fixeren zich
op hun lichaam. Als de pijn blijft, kunnen psychologische
begeleiding en eventueel alternatieve technieken, zoals
meditatie, helpen om met de pijn om te gaan.”
Bronovo organiseert, waarschijnlijk aan het eind van het jaar,
een symposium voor huisartsen over de behandeling van rugpijn
en zenuwpijn.
Margreet Steup-Beekman promoveert op onderzoek neuro-SLE
‘Bij de diagnose neuro-SLE gaat
het altijd om het totaalbeeld’
Een groot probleem bij de zorg voor patiënten met neuro-SLE (zie kader) is dat
er geen gouden standaard is voor de diagnose. Internist-reumatoloog Margreet
Steup-Beekman promoveerde op een reeks onderzoeken naar de klinische, pathogenetische
en radiologische aspecten van neuro-SLE. “Eén van de belangrijkste dingen
die ik heb geleerd is dat een multidisciplinaire benadering de enige juiste is bij de
diagnose en behandeling van neuro-SLE.”
Hoe ben je tot dit
onderzoek gekomen?
Na mijn opleiding
tot internist heb ik
de opleiding reumatologie
gedaan, in
het LUMC. In die tijd
werd Tom Huizinga
daar aangesteld als
hoogleraar, met als
aandachts gebied
Margreet Steup-Beekman
onder andere
neuropsychiatrische
SLE. Ik vond het een fascinerend ziektebeeld en Maarten
Rood was net gepromoveerd op een onderzoek naar
neuro-SLE. Hij legde ook de link tussen de reumatologie en
de radiologie. Die lijn van onderzoek heb ik voortgezet.
Wat wilde je bereiken?
Er is geen eenduidige test die ons vertelt of een patiënt
neuro-SLE heeft of niet. De uitingen van de ziekte zijn
zeer divers: bijvoorbeeld vergeetachtigheid, hoofdpijn,
hersen infarcten, epileptische aanvallen, psychoses. Het
is niet altijd duidelijk of deze symptomen samenhangen
met de SLE of dat ze op zichzelf staan, maar ze hebben
altijd veel impact op het leven van de patiënt. De diagnose
wordt gesteld op basis van een uitgebreide klinische
beoordeling, aangevuld met bijvoorbeeld bloedonderzoek
en beeldvormend onderzoek. Met mijn onderzoek wil
ik bijdragen aan een duidelijker beeld van de ziekte en
diagnose.

Hoe ziet de zorg voor patiënten met
neuro-SLE er nu uit?
Ik ben mijn onderzoek begonnen met een
retrospectieve studie naar klinische en
radiologische kenmerken van een groot
cohort patiënten. Al snel bleek dat ik met
dat met terugwerkende kracht in kaart
brengen van parameters, veel informatie
miste. Mede naar aanleiding van mijn
promotieonderzoek is in het LUMC toen
een multidisciplinair zorgpad neuro-SLE
opgezet. Patiënten die mogelijk neuro-SLE
hebben, worden daar een dag lang onderzocht
en ondergaan een MRI van de hersenen
en een neuropsychologisch onderzoek.
Al die onderzoeksresultaten worden
in kaart gebracht. Na een multidisciplinair
overleg tussen psychiater, internist, neuroloog,
radioloog, neuropsycholoog en
reumatoloog wordt een conclusie en een behandeladvies
opgesteld voor de doorverwijzend arts. Eén dag per week
werk ik in het LUMC. Bij mijn SLE-patiënten in Bronovo ben
ik uiteraard alert op klachten die wijzen op neuro-SLE. In de
afgelopen twee jaar heb ik vier keer iemand doorverwezen
naar het spreekuur in Leiden.
Waarom worden bij de ene SLE-patiënt blijkbaar de hersenen
aangetast en ‘beperkt’ de ziekte zich bij andere
patiënten tot andere organen?
We vermoeden al langer dat de productie van auto-antistoffen
een rol speelt bij het ontstaan van neuro-SLE. Op
basis van onderzoek bij muizen hebben we aanwijzingen dat
bij mensen met neuro-SLE auto-antistoffen in de hersenen
terechtkomen en bij mensen met ‘gewone’ SLE niet. Dat
impliceert dat de bloed-hersenbarrière bij neuro-SLE patiënten
minder goed functioneert. De uitkomsten uit mijn onderzoek
naar auto-antistoffen bij SLE-patiënten en hun familieleden
ondersteunen de hypothese dat auto-antistoffen een
rol spelen bij het ontstaan van neuro-SLE, maar deze bevindingen
zijn nog niet specifiek genoeg om in te zetten bij de
diagnose. Naast auto-antistoffen spelen afwijkingen aan de
kleinste vaatjes in de hersenen, vasculopathie, en soms onsteking
van de vaatjes, vasculitis, een rol bij het onstaan van
neuropsychiatrische symptomen bij SLE-patiënten.
Margreet Steup-Beekman bij haar promotie. Foto’s: Evert-Jan Daniels
het onderzoek is dat bij de kwantitatieve MRI-techniek MTI
(Magnetization Transfer Imaging) ook is terug te zien dat
het beter gaat met een patiënt. Op dit moment wordt de
kwantitatieve MRI standaard ingezet bij de diagnostiek van
neuro-SLE.
Ik wil echter benadrukken dat het bij de diagnose altijd om
een totaalbeeld gaat: een diagnose is het resultaat van een
multidisciplinaire inspanning, waarbij andere verklaringen
voor neuropsychiatrische symptomen zijn uitgesloten.
Wat brengt de toekomst?
Er is nog veel uit te zoeken. Neuro-SLE openbaart zich bijvoorbeeld
niet altijd met ernstige klachten. De bekende
‘lupus fog’ – wisselende vergeetachtigheid en concentratiestoornissen
– en hoofdpijn zijn vervelend voor de patiënt
maar hoeven niet direct met medicijnen als prednison
behandeld te worden. Mogelijk is voor een aantal van deze
patiënten een cognitieve training wel zinvol.
Verder moet er absoluut meer onderzoek komen naar de rol
van de bloed-hersenbarrière bij het ontstaan van neuro-SLE.
Verschillende uitkomsten in mijn onderzoek wijzen op het
belang daarvan. Bij verder onderzoek gaan we samenwerken
met de afdeling Pathologie. Zo kunnen we de hersenen
van overleden patiënten onderzoeken in relatie met MRIafwijkingen.
Dat is heel interessant.
3
Wat kan beeldvorming bijdragen aan de diagnose
van neuro-SLE?
Conventionele MRI geeft niet altijd uitsluitsel bij patiënten
met neuro-SLE. Slechts in de helft van de gevallen zijn
afwijkingen te vinden en als er wel afwijkingen worden
gevonden, dan zijn deze vaak aspecifiek. Kwantitatieve
MRI-technieken, waarbij met een softwareprogramma
de verdeling van de grijswaarden in de hersenen in kaart
wordt gebracht, zijn veel informatiever als het gaat om
afwijkingen op microscopisch niveau. Uit eerder onderzoek
blijkt dat er verschillen zijn in de verdeling van die grijswaarden
(uitgedrukt in histogrammen) tussen patiënten
met SLE en patiënten met neuro-SLE. Een mooie vondst in
Systemische lupus erythematodes (SLE) is een zeldzame
auto-immuunziekte die schade kan geven aan verschillende
organen. SLE komt meestal voor bij vrouwen
in de vruchtbare leeftijd en met name Aziatische
en Afro-Amerikaanse vrouwen lijken gevoelig te zijn
voor de complexe aandoening. De ziekte is voor
huisartsen moeilijk te herkennen omdat de klachten
uiteenlopen. Een bloedonderzoek naar antinucleaire
antistoffen is zinvol bij verdenking op SLE. Deze stoffen
worden bij 95 procent van de SLE-patiënten aangetroffen.
Bij neuropsychiatrische SLE (neuro-SLE) tast
de ziekte ook het hersenweefsel aan.

i n f o - b u l l e t i n
huisartsen
4
Minder gastroscopieën nodig
Ademtest geeft snel uitsluitsel
over maagbacterie
Patiënten die voor een maagzweer zijn behandeld en mensen die langere tijd pijnstillers slikken, moeten gecontroleerd worden
op de maagbacterie helicobacter pylori, aldus Erwin van Geenen (maag-, darm- en leverarts) en Dolores Zanin (nucleair
geneeskundige). Tegenwoordig gebruikt Bronovo de nieuwe C-13 ureum-ademtest. Daarmee is de bacterie betrouwbaar
en relatief snel vast te stellen.
De bacterie helicobacter pylori kan ontstekingen van het
maagslijmvlies en zweren veroorzaken en verhoogt het risico
op maagkanker. De bacterie komt veel voor, met name
bij 65-plussers en niet-westerse allochtonen maar ook in de
algemene bevolking. Bij tachtig procent van de patiënten
met een maagzweer kan de helicobacter pylori worden
aangetoond. “Het is belangrijk na de behandeling van de
maagzweer te controleren of de bacterie verdwenen is”,
stelt Van Geenen. Hij raadt de test ook aan voor patiënten
die langere tijd pijnstillers als aspirine of naproxen slikken
– vanwege het risico op maagklachten. “Artsen geven deze
patiënten nu vaak maagbeschermers. Maar als de bacterie
aanwezig is, dan moet deze eerst met antibiotica behandeld
worden.” Ook bij patiënten met dyspeptische klachten
kan een onderzoek naar de helicobacter pylori zinvol
zijn. Als de bacterie wordt gevonden, kunnen de patiënten
behandeld worden met PantoPac©. “Houd er rekening mee
dat met name onder de allochtone bevolking veel resistentie
bestaat tegen dit antibioticum. Na afloop moet dus
gecontroleerd worden of de behandeling succesvol was.”
Patiëntvriendelijk
Er zijn verschillende manieren om de helicobacter pylori
bij een patiënt aan te tonen. Onderzoek van bloed en ontlasting
is in ongeveer zeventig procent van de gevallen
betrouwbaar. Zanin: “Het probleem is onder andere dat
de bacterie in het bloed nog ‘na-ijlt’ en in de ontlasting
missen we hem soms.” Een gastroscopie waarbij een biopt
wordt genomen, is wél betrouwbaar maar belastend voor
de patiënt. De nieuwe C-13 ademtest op basis van ureum
vormt een snel en betrouwbaar alternatief. De patiënt krijgt
bij deze test een pil die ureum bevat. Zanin: “De helicobacterbacterie
is in staat om dit ureum om te zetten en de
afbraak wordt uitgeademd in het koolzuur als C-13. Dat
kunnen we meten. Na dertig minuten moet de patiënt in
een zakje blazen en meten we in de uitademingslucht de
hoeveelheid C-13 als maat van de omzetting.” “Dankzij de
C-13 ademtest hoeven we minder scopieën te doen”, zegt
Van Geenen. “Terwijl de betrouwbaarheid van de onderzoeken
toeneemt.”
Betrouwbaarheid
De betrouwbaarheid van de
C-13 ureum-ademtest ligt
boven negentig procent.
Voorwaarde is dat de patiënt
zich houdt aan de instructies.
Hij of zij mag een paar
dagen voor de test onder meer
geen alcohol meer drinken en
bepaalde voedingsstoffen, als
maïs, niet eten. Uitgebreide
informatie staat in de folder.
Ook medicijnen die de zuurgraad
van de maag beïnvloeden
en antibiotica moeten
tijdelijk worden stopgezet.
Op de dag van het onderzoek
moet de patiënt nuchter zijn.
Nucleair geneeskundige Dolores Zanin en MDL-arts Erwin van Geenen

Maagkanker
De Wereldgezondheidsorganisatie stelt dat de helicobacter
pylori zonder meer behandeld moet worden met antibiotica,
omdat het de kans op maagkanker verhoogt. “Daarom
zouden we als beroepsgroep moeten afspreken bij alle
patiënten met maagklachten een ademtest te doen”, stelt
Van Geenen. Waarom niet bij iedereen? “Dat is een kwestie
van kosten”, aldus Zanin. “Je moet twee keer testen, één
keer om aan te tonen dat de bacterie er is, en één keer om
aan te tonen dat de behandeling geslaagd is. De kosten
van het antibioticum komen daar nog bij.”
Ook huisartsen kunnen de test aanvragen. Er zijn geen wachttijden
en de uitslag is voor de huisarts binnen 24 uur via het
Edifact beschikbaar.
Voor vragen kunt u contact opnemen via telefoonnummer
070 - 312 40 70. Op dit moment verspreidt Bronovo onder
huisartsen in het adherentiegebied informatiefolders over de
ademtest en de wijze van aanvragen. Meer informatie (voor
patiënten) is ook te vinden op www.nvng.nl en binnenkort op
www.bronovo.nl.
5
Even voorstellen…
Mariëtte Giessen, klinisch patholoog
Mariëtte Giessen
Sinds 1 augustus 2011 werkt klinisch patholoog Mariëtte
Giessen in Bronovo. Ze stelt zichzelf voor.
“Geboren en getogen in Limburg en na een studie geneeskunde
in Rotterdam en een specialisatie Pathologie in
Amsterdam (AMC), ben ik in 1992 in Gouda in het huidige
Groene Hart Ziekenhuis gaan werken. Na zestien jaar
in Gouda gewoond en gewerkt te hebben en na 2,5 jaar
Amersfoort (Meander Medisch Centrum) hoop ik nu de
afdeling Pathologie in Bronovo te versterken. Dat doe ik
samen met mijn collega’s Sabine Loyson en Valeska Terpstra.
In mijn ogen is de pathologie een belangrijk deel van het
diagnostisch proces en ook steeds meer in het therapeutisch
proces in het ziekenhuis. Ook is er een rol voor de
pathologie in de eerste lijn. Huisartsen sturen bijvoorbeeld
kleine huidafwijkingen in ter beoordeling.
Ik woon samen met mijn partner en dochter van dertien
in Boskoop, hét dorp van de (boom)kwekers. Behalve
van mijn vak houd ik van lezen, muziek (piano spelen) en
genieten in en van onze tuin. Televisie kijken doe ik nauwelijks,
behalve In therapie en af en toe een misdaadserie, bij
voorkeur een Zweedse of een Engelse.”

i n f o - b u l l e t i n
huisartsen
6
Bronovo werkt aan goede overdracht
van medicatiegegevens
Apothekersassistent Toos Smits werkt sinds 2003 in Bronovo. “Er is in die tijd zoveel veranderd. Ik word veel vaker en uitgebreider
in consult gevraagd. Ik ben echt zorg gaan verlenen.”
Toos Smits (l) en Maisa Sjak Shie
Zowel bij het landelijke Veiligheidsprogramma voor de
gezondheidszorg als het veiligheidsprogramma binnen
Bronovo is de overdracht van medicatiegegevens een
speerpunt. Uit landelijke onderzoeken blijkt immers steeds
dat behandelaars onvoldoende op de hoogte zijn van
alle medicatie die een patiënt gebruikt en dat dit risico’s
met zich meebrengt. Bronovo besteedt al ruim tien jaar
aandacht aan de overdracht van medicatiegegevens bij
ontslag. In 2007 is gestart met de overdracht van medicatiegegevens
bij opname en in 2010 heeft de ziekenhuisapotheek
een onderzoek gedaan naar de meerwaarde van
medicatieverificatiegesprekken door een apothekersassistent
bij spoedopnames. Ook is onderzocht welke patiëntencategorieën
een verhoogd risico lopen op fouten bij de medicatieoverdracht.
Ziekenhuisapotheker Maisa Sjak Shie vertelt dat eind dit
jaar alle klinische afdelingen, inclusief de intensive care,
zijn overgestapt op het elektronisch voorschrijfsysteem
(EVS). “Als ook de intensive care ‘over’ is, is voor de interne
overdracht de laatste stap gezet”, zegt Sjak Shie. Voor
de overdracht van medicatiegegevens bij opname en het
poliklinisch consult loopt een verbetertraject. De Haagse
ziekenhuisapothekers (Apotheek Haagse Ziekenhuizen) en
openbare apothekers hebben in samenwerking met Stichting
Transmurale Zorg de landelijke richtlijn ‘Overdracht
van medicatiegegevens in de keten’ vertaald naar de Haagse
situatie. Dit draagt bij aan een uniforme werkwijze in de
regio.
Naar huis
Een belangrijk overdrachtsmoment is het moment waarop
de patiënt het ziekenhuis verlaat. Hierbij wordt de apothekersassistent
in consult geroepen om de overdracht van de
medicatiegegevens naar de huisapotheek te verzorgen en
de patiënt te begeleiden. Smits: “Ik vertrek dan met mijn
kar met kopieermachine naar de afdeling. Daar is het medicatieoverzicht
uit het EVS, tegelijkertijd het recept, al uitgedraaid
en getekend door de zaalarts. Ik – of mijn collega
– controleer het overzicht, aan de hand van de cardex, en
ik kijk in het dossier van de patiënt of het overzicht klopt.
Als een medicatieoverzicht van thuis aanwezig is, vergelijk
ik ons overzicht daarmee en vervolgens bespreek ik de lijst
met de patiënt.” Bij twijfel koppelt de apothekersassistent
terug met de zaalarts en als alles in orde is, maakt ze drie
kopieën: één voor de patiënt, één voor de medische status
en één voor de huisarts. “Het originele recept nemen
we mee naar de ziekenhuisapotheek en faxen we naar de
eigen apotheek van de patiënt. Dat loopt heel goed”, aldus
Smits. De arts zorgt voor de ontslagbrief en het medicatieoverzicht
naar de huisarts.
Verbetering is volgens Sjak Shie nog mogelijk door het aantal
patiënten dat bij ontslag door de apothekersassistent
gezien wordt, dat is nu ongeveer 25 procent, te verhogen:
“Wij willen efficiënt met middelen omgaan en daarom hebben
wij onderzocht hoe hoogrisicopatiënten geïdentificeerd
kunnen worden. Uit de eerste resultaten, die in lijn zijn met
landelijke cijfers, blijkt dat medicatieoverdrachtsfouten bij
patiënten van 65 jaar of ouder of patiënten die meer dan
vijf geneesmiddelen gebruiken vaker voorkomen. Een consult
van de apothekersassistent kan die fouten voorkomen.”
Regie bij patiënt
Bij opname van een patiënt vraagt de ziekenhuisapotheek
op verzoek van de afdeling een medicatieoverzicht op bij
de huisapotheek. Bronovo wil uiteindelijk, conform de landelijke
richtlijn, van alle patiënten die medicatie gebruiken
een overzicht van de thuismedicatie beschikbaar hebben.
Sjak Shie: “Dit kunnen we bereiken door een deel van de
regie bij de patiënt te leggen. Deze kan voorafgaand aan
een geplande opname of polikliniekbezoek een actueel
medicatieoverzicht opvragen bij zijn huisapotheek. Lukt dit
niet, dan zorgt het ziekenhuis voor het medicatieoverzicht.”
De ziekenhuisapotheek wil dat de apothekersassistent in de
toekomst met alle patiënten met een hoog risico op medicatieoverdrachtsfouten
bij opname een gesprek voert om
de medicatie te verifiëren.
Een eenvoudiger manier van medicatieoverdracht van en
naar de eerste lijn is een elektronische overdracht. Nu het
landelijke elektronisch medicatiedossier is gesneuveld, richten
de ziekenhuisapotheken zich weer op een regionaal
elektronisch medicatiedossier. De eerste stap is dat ziekenhuizen
met toestemming van de patiënt via OZIS (Open
Zorginformatiesysteem) inzage krijgen in het medicatiedos­

sier van de eerste lijn. Sjak Shie: “Dat is nog niet gerealiseerd.
Uiteindelijk willen we gaan werken met een digitaal
medicatieoverzicht waarin zorgverleners wijzigingen kunnen
aanbrengen en recepten aan toevoegen.”
Medicatieraadseltjes
In Bronovo geeft de apothekersassistent advies aan de
patiënten als ze weer naar huis gaan, bijvoorbeeld over wat
ze moeten doen met de medicatie die nog thuis ligt. Ook
organiseert de apothekersassistent de aanschaf van vernevelingsapparatuur
en de bezorging van medicinale zuurstof
of medicatie voor thuis. “Dat is soms een uitzoekwerk met
de verzekering, maar we regelen het graag”, zegt Smits,
die haar werk op de afdelingen met veel plezier doet. “Het
is heel druk, maar ook heel leuk. Ik heb veel contacten met
patiënten, artsen, secretaresses en de openbare apothekers.
Soms moet ik medicatieraadseltjes oplossen. Vooral ouderen
hebben moeite met alle verschillende merknamen. Ik
stel ze gerust door te zeggen: ik ga niet weg, voordat u het
begrijpt!”
7
Bronovo krijgt tweede Smiley
Bronovo heeft voor de volledig vernieuwde kraamafdeling Amalia een Smiley gekregen van de Vereniging Kind en
Ziekenhuis. De landelijke vereniging kent het Smiley kwaliteitskeurmerk toe aan ziekenhuizen die zich in kwaliteit van zorg
aan ouders en kind positief onderscheiden. Bronovo’s kraamafdeling voldoet aan alle criteria voor goede en gezinsgerichte
zorg. In 2008 ontving Bronovo al een Smiley voor de kinderafdeling Willem-Alexander.
Voorzitter van de Vereniging Kind en Ziekenhuis Inge Harkema (tweede van links) overhandigt de Smiley aan medewerkers van de kraamafdeling
De kraamafdeling Amalia beschikt over zestien eenpersoonskamers.
Op al deze kamers kan de baby dag en nacht
bij de moeder aanwezig zijn. Ook de partner kan er desgewenst
overnachten en kan altijd terecht voor bezoek.
De kraamafdeling en de couveuseafdeling liggen dicht bij
elkaar en epidurale pijnstilling bij de bevalling is 24 uur per
dag en zeven dagen in de week mogelijk.
De kraamafdeling is in het bezit van het WHO/UNICEF
certificaat van de Stichting Zorg voor borstvoeding en een
lactatiedeskundige kan de borstvoeding indien nodig begeleiden.
Anja van Wel, clustermanager: “Deze Smiley is de kroon op
de inzet en het werk van het gehele team op deze afdeling.”
Zie ook www.kindenziekenhuis.nl.

i n f o - b u l l e t i n
huisartsen
8
1 + 1 + 1 = 4: huidkanker
in de versnelling
Huidkanker komt steeds vaker voor. In Bronovo werken dermatologen en (plastisch) chirurgen in goed overleg samen om
deze patiënten goed en snel te helpen.
Basaalcelcarcinoom van het oppervlakkig groeiende type, de schouder.
Wordt vaak aangezien voor eczeem.
De toenemende incidentie van huidkanker in de laatste
decennia is ook in Bronovo goed merkbaar. Het betreft
vooral patiënten met basaalcelcarcinomen en plaveiselcelcarcinomen.
Het melanoom, waarvan de incidentie ook
gestegen is, blijft in absolute aantallen gelukkig nog een
zeldzame tumor. Om de stroom patiënten zo goed en snel
mogelijk te kunnen verwerken, is nauwe samenwerking tussen
dermatologen en (plastisch) chirurgen noodzakelijk. De
korte lijnen en de stafmaatschapscultuur binnen Bronovo
dragen bij aan een optimale aanpak.
Volgens de richtlijnen is vaststelling van de aard van de
tumor door middel van een huidbiopsie vereist. Een biopsie
geeft ook informatie over de groeiwijze of de differentiatiegraad
van de tumor, hetgeen consequenties kan hebben
voor de therapeutische aanpak. Onderzoek van de huid,
aanvullende diagnostiek (zoals dermatoscopie en huidbiopsie)
en nacontrole zijn bij uitstek zaken voor de dermatoloog,
evenals eenvoudige chirurgie, cryotherapie, locale
chemotherapie en fotodynamische therapie. Voor grote
tumoren op romp en extremiteiten wordt vaak de hulp
ingeroepen van de algemeen (oncologisch) chirurg. Deze
ingrepen kunnen doorgaans direct worden afgesproken en
binnen maximaal twee weken worden gerealiseerd.
De behandeling van tumoren in het hoofd-halsgebied
wordt vanwege de chirurgische en/of cosmetische implicaties
vaak verzorgd door de plastisch chirurg. Goede afspraken
tussen de dermatologen en de plastisch chirurgen
besparen de patiënt veel tijd. De dermatologen beoordelen
hoe de plastisch chirurg de patiënt aangeboden krijgt:
rechtstreeks op de poliklinische operatiekamer of eerst
op het spreekuur. Op grond van de inschatting van de
in gewikkeldheid en daarmee het tijdsbeslag van de ingreep,
kunnen patiënten meestal direct in het poli klinische
operatie programma van de plastisch chirurg worden
in gepland. Dat bespaart een extra bezoek van de patiënt
aan de polikliniek van de plastisch chirurg en daarmee een
langere wachttijd voor de ingreep. Ook het ‘voorwerk’,
zoals uitleg over de procedure en eventuele onderbreking
van de antistolling, is dan al geregeld. Snel en efficiënt, daar
draait het immers om.
Dr. Bart Boom
Een groot plaveiselcelcarcinoom op de handrug. Plaatselijk zijn nog
verhoornde proppen zichtbaar.
De onderlip is een plek waar plaveiselcelcarcinoom vaker voorkomt.
Behalve zon vormt roken ook een risicofactor.

Kort nieuws
9
Online afspraken maken
Vanaf september kunnen patiënten online afspraken maken,
verzetten, annuleren en inzien bij vier poliklinieken. Bij de
polikliniek Oogheelkunde geldt dit voor alle afspraken. Bij
de poliklinieken Cardiologie, Longgeneeskunde en Gynaecologie
kunnen in deze eerste fase alleen nieuwe patiënten
via internet een afspraak maken.
Hotelservice op meer verpleegafdelingen
De pilot met hotelservicemedewerkers op kraamafdeling
Amalia is goed verlopen. Daarom is besloten de pilot te
verlengen tot 1 oktober en daarnaast een tweede pilot te
starten op de verpleegafdelingen Wilhelmina en Irene. Ook
deze pilot loopt tot 1 oktober 2011.
De hotelservicemedewerker levert alle zorg die niet-verpleegkundig
en niet-medisch is, met als doel het de patiënt
zoveel mogelijk naar de zin te maken en zoveel mogelijk
maatwerk te leveren. Het hotelserviceteam bestaat uit een
aantal voedingsassistenten, medewerkers van de interne
dienst en een afdelingsassistent.
Tweede prijs voor opleidingsinitiatief Bronovo
De JNIV (Junior Nederlandse Internisten Vereniging) heeft
dit jaar voor het eerst de JNIV-Opleidingsprijs uitgereikt. Dit
is een prijs waarbij AIOS zelf een goed opleidingsinitiatief
mogen nomineren. De incidentencommunicatiegroep van
Bronovo heeft hierbij de tweede prijs gewonnen.
In Bronovo vindt een maandelijkse bijeenkomst plaats
waarbij alle arts-assistenten interne geneeskunde en een
vaste ziekenhuispsychiater aanwezig zijn. Deze laatste fungeert
als coach en gespreksleider. Tijdens deze bijeenkomst
van een uur wordt complexe vakoverschrijdende, actuele
casuïstiek in een vertrouwde en veilige omgeving besproken.
Het doel van de bijeenkomsten is dat de assistenten
kennis en vaardigheden op het gebied van communicatie
en medisch-ethische en juridische kwesties rond de patiëntenzorg
verder ontwikkelen.
Deze zomer is nog hard gewerkt aan het verbeteren van
de vragentrechters (de menu’s met vragen waar de patiënt
doorheen wordt geleid om te komen tot de juiste afspraak),
de invulling van de website en het testen. De afspraken
kunnen geboekt worden via de link ‘afspraak maken’ op
www.bronovo.nl.
Avondpoli in Bronovo
Alle poliklinieken houden voortaan in de even weken op
dinsdagavond spreekuur van 18.00 - 21.00 uur. Patiënten
kunnen dus één keer per twee weken ’s avonds de poliklinieken
bezoeken. Op deze manier komt Bronovo tegemoet
aan de vraag van patiënten om buiten kantoortijd terecht
te kunnen voor een afspraak.
De afdeling Bloedafname in Bronovo is iedere dinsdag
geopend van 7.30 - 20.30 uur. Patiënten voor wie de
huisarts of specialist laboratoriumonderzoeken heeft aangevraagd,
kunnen hiervoor dus ook op de dinsdagavond
terecht.
Voor het maken van een afspraak kunnen patiënten contact
opnemen met de betreffende polikliniek.
Wie, wat, waar?
Momenteel is Bronovo bezig het boekje Wie, Wat, Waar in
Bronovo te digitaliseren. In het laatste kwartaal van 2011
zal alle informatie van de Bronovo-specialisten en overige
zorgverleners – contactgegevens, aandachtsgebieden,
spreekuren, spoednummers – te vinden zijn op het afgeschermde
deel van de site van de Huisartsen Kring Haaglanden:
www.kringhaaglanden.nl.

i n f o - b u l l e t i n
huisartsen
1 0
O, ja…
Praktijkverhalen
In deze rubriek geven specialisten aan de hand van een recente casus inzicht in aandoeningen die u in uw praktijk
kunt tegenkomen. Deze keer: dermatoloog dr. Bart Boom.
Mevrouw Van V. (44 jaar) bezoekt het spreekuur voor een eczeem rond haar ogen, dat al ruim twee maanden klachten
geeft. De verwijzende huisarts heeft al hydrocortisoncrème geprobeerd, wat wel helpt, maar de klachten gaan
toch niet echt weg. Op advies van hem is mevrouw ook met haar cosmetica gestopt, maar ook dat heeft het beloop
niet wezenlijk veranderd. Zij is niet bekend met eczeem of allergie.
Bij onderzoek worden schrale rode plekken gezien op de bovenoogleden en in de laterale ooghoeken. Het gaat inderdaad
om eczeem, waarbij irritatie of een overgevoeligheidsreactie aannemelijk lijkt.
“Nee, zij gebruikt echt geen cosmetica meer, ook niet incidenteel.” Specifiek gevraagd naar het reinigen van het
gelaat, blijkt zij een reinigingsmelk te gebruiken, die al jarenlang van hetzelfde merk is. Geadviseerd wordt de reinigingsmelk
te stoppen en het gelaat alleen met water te wassen. Naast hydrocortisonzalf (dat werkt in dit geval beter
dan de crème) krijgt de patiënt vaselinecrème als emolliens voor het gelaat.
Na twee weken zijn de klachten verdwenen. Het is aannemelijk dat het gebruik van de reinigingsmelk tot een orthoergische
reactie heeft geleid. Deze kan bij een wat ouder iemand gemakkelijker ontstaan en wordt door het voortgezet
gebruik van het veroorzakende middel ook gemakkelijk onderhouden.
Eczemateuze klachten in het gelaat berusten bij vrouwen relatief vaak op het gebruik van cosmetische producten.
Deze casus leert dat men specifiek moet vragen naar het reinigen van de huid, omdat dit door sommige vrouwen
niet als ‘cosmetisch’ wordt aangemerkt, maar behoort tot het standaard ritueel. Vergeet ook niet te vragen naar het
gebruik van nagellak en kunstnagels. De daarbij gebruikte producten zijn niet zelden verantwoordelijk voor eczemateuze
afwijkingen in het gelaat.
Bronovo Buitenpoli Statenkwartier
Diverse specialismen van Bronovo houden spreekuur in
Gezondheidscentrum Statenkwartier, zoals de Verloskundigenpraktijk
Bronovo, Kindergeneeskunde, Orthopedie,
Neurologie en Interne geneeskunde. In het gezondheidscentrum
wordt samengewerkt met de huisartsen van de
AHOED Statenkwartier die zich hier hebben gevestigd.
Korte wachttijden en goede bereikbaarheid
De Bronovo Buitenpoli Statenkwartier kent geen lange
wachttijden. In de regel kunnen patiënten na verwijzing
door de huisarts binnen een week terecht op het spreekuur
van één van de specialisten. De Buitenpoli Statenkwartier
is goed bereikbaar met het openbaar vervoer. Het gezondheidscentrum
beschikt over een eigen parkeerplaats aan de
achterzijde van het gebouw.
Afspraak maken
Indien patiënten een afspraak willen maken op de Bronovo
Buitenpoli Statenkwartier, kunnen zij contact opnemen met
de betreffende polikliniek in Bronovo. Ook voor de Buitenpoli
Statenkwartier kunt u uw patiënten gewoon met Zorg­
Domein verwijzen. Let op: als al van te voren duidelijk is
dat aanvullend onderzoek zoals een röntgenfoto nodig is, is
het handiger een afspraak in Bronovo te maken.

Nieuwe diagnostische mogelijkheden
bij afwijkend bloedbeeld
1 1
Het Klinisch Chemisch en Hematologisch Laboratorium van Bronovo biedt binnenkort een nieuwe analysetechniek voor
bloedcellen. Deze geeft meer informatie over de betekenis van de atypische cellen in het bloedbeeld.
Hoe vaak komt u ze niet
tegen in de huisartsenpraktijk:
laboratoriumuitslagen
met een afwijkend
bloedbeeld. Veelal betreft
het een leukocytose,
waarbij frequent atypische
cellen worden gerapporteerd.
Deze atypische
cellen kunnen u voor een
hematologisch dilemma
plaatsen. Is er sprake van
een benigne proces, zoals
een reactief beeld bij een
virale infectie, of wellicht
toch van een maligne
hematologisch proces?
Het is niet altijd eenvoudig
op klinische gronden
het onderscheid tussen
deze twee processen te
maken. Om die reden zijn
wij dan ook verheugd dat
wij u binnenkort vanuit de
laboratoriumhematologie
een nieuwe mogelijkheid
kunnen aanbieden, namelijk
de flowcytometrische
analyse van bloedcellen.
Deze vorm van analyse van bloedcellen met een flowcytometer
geeft ons extra informatie over afwijkende bloedbeelden.
Subpopulaties
Deze extra informatie wordt verkregen doordat straks niet
alleen wordt gemeten dat bijvoorbeeld de lymfocyten zijn
verhoogd, maar ook kan worden vastgesteld wélke lymfocyten
zijn verhoogd. Met de nieuwe flowcytometer (de
FC500 van Beckman Coulter) kunnen wij meten welke
subpopulaties van de lymfocyten zijn verhoogd, zoals de
T-lymfocyten, B-lymfocyten en/of NK-cellen. Afhankelijk van
de afwijkende subtypes lymfocyten kan dan richting worden
gegeven aan uw differentiaal diagnose. Bijvoorbeeld
een viraal beeld zal zorgen voor een tijdelijke verhoging
van het aantal T-cellen (en NK-cellen) in de circulatie,
terwijl een persisterende leukocytose bij een verhoogde
hoeveelheid B-cellen bij uitstek past bij een B-cel lymfoproliferatieve
aandoening (naast het typische morfologische
beeld). Deze aanvullende informatie stelt ons daarom in
staat u snel een meer richtinggevend antwoord te geven
“Atypische cellen in het bloedbeeld kunnen een arts voor een hematologisch dilemma plaatsen.”
op de vraag: wat zijn nu die atypische cellen en welke
betekenis moet ik daaraan hechten? Een dergelijk richtinggevend
commentaar zal vervolgens bij de uitslagen worden
geplaatst op het moment dat u de leukocytentelling (inclusief
differentiatie) bij ons aanvraagt.
10.000 cellen
Naast extra informatie over de lymfocyten, levert flowcytometrie
ook tellingen van andere afwijkende cellen die
gevoeliger zijn dan de huidige celtellingen. Om een voorbeeld
te geven: het voorkomen van blasten kan gevoeliger
en meer accuraat worden gemeten dan voorheen, omdat
er standaard veel meer cellen worden geteld ten opzichte
van de manuele methode. Met de flowcytometer worden
standaard maar liefst 10.000 cellen geteld, terwijl met de
manuele methode maar 100 cellen worden geteld. Kortom,
als laboratorium hebben wij binnenkort een extra techniek
in huis om u nog beter bij te kunnen staan in de hematologische
laboratoriumdiagnostiek.
Dr. André van Rossum, klinisch chemicus

i n f o - b u l l e t i n
huisartsen
1 2
Patiënten snel terecht op
Spoedpoli Urologie
Bronovo is per 1 september gestart met een Spoedpoli
Urologie. De polikliniek Urologie houdt van maandag tot en
met vrijdag van 10.30 - 11.30 uur spoedspreekuur. Nieuwe
patiënten kunnen zich zonder afspraak of vooraankondiging
melden op de polikliniek. Hiermee komen de urologen
van Bronovo tegemoet aan de behoefte van patiënten.
Urologische aandoeningen zijn nog vaak een taboe. Patiënten
schamen zich en lopen daardoor lang met hun klachten
door, uiten hun problemen nauwelijks of accepteren de
aandoening. Daarnaast is er veel onbekend over urologische
aandoeningen bij patiënten en hun naasten. Ze
komen daardoor niet of te laat bij een behandelaar, wat
een effectieve behandeling belemmert.
Acuut verwijzen
Ook hebben huisartsen en collega’s van andere disciplines
regelmatig de behoefte patiënten acuut door te verwijzen.
Met de Spoedpoli komt Bronovo aan die behoefte tegemoet.
Spreekuren in Gezondheidscentrum Wassenaar
Alle specialismen van Bronovo houden spreekuur in het
gezondheidscentrum. Door de aanwezigheid van het
gezondheidscentrum aan de Rijksstraatweg, hoeven de
meeste Wassenaarders met gezondheidsproblemen niet
direct naar ziekenhuizen in nabij gelegen gemeenten.
Cardioloog maandag 10.00 - 11.30 uur
Chirurg maandag 08.30 - 10.00 uur
Dermatoloog
maandag
woensdag
13.30 - 16.00 uur
13.30 - 16.00 uur
Gynaecoloog
maandag
dinsdag
14.00 - 16.00 uur
09.00 - 11.30 uur
Hartfalenspreekuur woensdag 13.00 - 16.30 uur
Internist woensdag 09.00 - 11.00 uur
Kinderarts dinsdag 09.45 - 11.00 uur
KNO-arts
dinsdag
woensdag
donderdag
13.30 - 16.15 uur
13.30 - 16.15 uur
13.30 - 16.15 uur
Longarts dinsdag 14.30 - 16.30 uur
Neuroloog maandag 09.00 - 12.00 uur
Optometrist dinsdag 08.45 - 14.00 uur
Oogarts
maandag
dinsdag
08.30 - 16.30 uur
08.30 - 13.00 uur
Orthopeed donderdag 08.00 - 12.00 uur
Plastisch chirurg woensdag 09.00 - 11.30 uur
Reumatoloog
dinsdag
woensdag
08.30 - 09.30 uur
09.00 - 10.00 uur
Een actueel overzicht is beschikbaar op
www.gezondheidscentrumwassenaar.nl en
www.wassenaarhealthcentre.nl. U kunt Gezondheidscentrum
Wassenaar bereiken op telefoonnummer:
070 - 512 7200.
Uroloog donderdag 08.30 - 11.00 uur
Verloskundige dinsdag 14.00 - 17.00 uur
Laboratorium
(bloedprikken e.d.)
iedere werkdag 08.00 - 11.00 uur

Eenmalige column dr. Onno Guicherit, chirurg en voorzitter stafmaatschap
De beste stuurlui staan aan wal
1 3
Haagse Chirurgen (de fusiemaatschap Heelkunde van Bronovo en MCH) doen
dienst op drie locaties (Antoniushove, Bronovo en Westeinde). Dagelijks hebben
drie chirurgen dienst voor de algemene heelkunde en differentiaties abdominale
chirurgie, traumachirurgie en vaatchirurgie.
“We hebben elkaar op de inhoud gevonden.”
Na lang praten en veel rekenen waren wij er begin dit jaar
uit. Q1 zit er al weer op en we zijn niet ontevreden. We
verkennen letterlijk en figuurlijk elkaars werkterrein. De
techniek van de videoconference tijdens overdrachten laat
ons steeds minder vaak in de steek. Het wekelijkse beraad
van het Dagelijks Bestuur en de maandelijkse plenaire
maatschapvergaderingen verlopen in goede harmonie en
zijn efficiënt en productief. Tijdens een brainstormsessie op
een zondagmorgen hebben we naar elkaar onze ambities
uitgesproken en de contouren van onze toekomstplannen
neergelegd.
Het regent collumfracturen in onze buurt en gedifferentieerde
diensten leiden ertoe dat niet meer alle chirurgen
heupfracturen opereren. Alle locaties kampen met personeelskrapte
en niemand maakt graag de afweging reguliere
productie in te leveren om een acute kamer in te ruimen
voor semi-spoedingrepen. Wanneer een van de eigen traumachirurgen
overdag niet op een ‘acute kamer’ terecht kan,
dan doet zich soms in de avonduren een probleem voor
wanneer er op twee locaties werk aan de winkel is voor de
traumachirurg. We hebben afgesproken dat we niet met
patiënten gaan slepen. Zowel de patiënt als het operatieteam
moet dan dus wachten op de chirurg. “Slechte zaak
en daar gaat onze AD-notering”, wordt er dan geklaagd.
De heer X was in het Westeinde door
abdominaal chirurg Y geopereerd
en werd om onduidelijke redenen
in Bronovo heropgenomen met een
postoperatieve complicatie. Wij hebben
aan Jan en alleman moeten beloven
dat we geen patiënten tussen
twee ziekenhuisorganisaties zullen
rondpompen en we laten dat dus wel
uit ons hoofd. Maar niet alleen Gods
wegen, ook die van patiënten en huisartsen
zijn ondoorgrondelijk, dus heer
X belandde in Bronovo en het toeval
wilde dat in dat weekend collega Z
uit het Westeinde in Bronovo dienst
deed. Na een re-interventie knapt de
patiënt langzaam maar zeker op. De
huisarts is echter in toorn ontstoken
en belt op hoge poten naar het ziekenhuis,
“wie is nu de behandelaar
(lees mishandelaar) van mijn patiënt
en waarom kan ik die niet te spreken
krijgen?!” De uitleg dat collega Y met
vakantie is en het dus zowel in het
Westeinde als in Bronovo onmogelijk
is om met hem van gedachten te wisselen,
mag niet baten.
In onze regio werken we samen met het LUMC, met vier
ziekenhuizen waarmee wij de Coöperatie van Samenwerkende
Ziekenhuizen West-Nederland vormen, ook wel Al2-
ziekenhuizen genoemd, en met negen ziekenhuizen van
het IKNL, locatie Leiden, voorheen het IKW. Het IKW was
in 2005 vooruitstrevend met concentratie en spreiding van
lever-, pancreas-, rectum-, sarcoom- en slokdarmchirurgie.
Anno 2011 zijn de afspraken aangescherpt en is besloten
om ook maagchirurgie te concentreren in centra voor
‘upper GI-surgery’.
Omdat we niet alleen over volume spraken, maar ook over
uitkomst-van-zorg-gegevens konden beschikken, hebben
we elkaar op de inhoud kunnen vinden. Het ging niet zonder
slag of stoot en hier en daar deed het pijn, omdat de
besluitvorming niet overeenkwam met bepaalde ambities.
Maar we zijn er uitgekomen. Samenwerken is niet eenvoudig.
Het is al lastig genoeg om de samenwerkende partijen
op een lijn te krijgen en iedereen van het nut van de
samenwerking te overtuigen, laat staan dat de omstanders
meteen in applaus uitbarsten. Mijnheer X is overigens dik
tevreden over de samenwerking van de chirurgen.
Deze bijdrage verscheen eerder in het Nederlands tijdschrift
voor Heelkunde.

i n f o - b u l l e t i n
huisartsen
1 4
Drie maanden heelkunde in Tanzania
“Minder afhankelijk van
aanvullende diagnostiek”
De hoofdingang van het KCMC
Begin 2011 werkte Volkert Huurman, heelkunde assistent in
opleiding, samen met zijn vrouw die oogarts is, drie maanden
als vrijwilliger in het Kilimanjaro Christian Medical Centre
(KCMC) in Moshi, Tanzania. Hij doet verslag van zijn ervaringen.
Zoals de naam al zegt ligt het KCMC aan de voet van de
Kilimanjaro, een berg die vanuit het niets vijf kilometer de
hoogte in steekt. Elke morgen op weg naar het ziekenhuis
raakten we er weer van onder de indruk. Het KCMC is een
groot opleidingsziekenhuis met relatief veel artsen. Hoewel
voor Afrikaanse begrippen een goed ziekenhuis, is er sinds
de oprichting in 1971 niet veel aan veranderd. Er is dan ook
een groot tekort aan faciliteiten. Ook kan niemand de hedendaagse
apparatuur onderhouden. Zo moest bijvoorbeeld
de kapotte CT-scan in het buitenland gerepareerd worden,
waardoor er ruim een maand geen CT gemaakt kon worden.
De operatiekamer
Slalommen tussen veldbedjes
Op de afdeling heelkunde was het nogal chaotisch. De meeste
patiënten werden, nadat ze vaak dagen hadden gereisd
om bij het ziekenhuis te komen, meteen opgenomen en bleven
tot er plek was op de OK. Ook was het vaak wachten tot
ze geld hadden om geopereerd te kunnen worden. Er is geen
verzekering, dus voor elk onderzoek en elke behandeling
moest cash worden afgerekend.
Daardoor was de afdeling overvol (35 bedden, maar soms
75 patiënten). Bij de visite was het slalommen tussen de
veldbedjes op de gang. Ik was dan ook verbaasd dat de drie
heelkunde-OK’s pas om 9.30 uur startten en om 14.30 uur
alweer sloten. Hierdoor, en door slechte pre-operatieve voorbereiding,
werden er per dag vaak maar twee ingrepen op
een kamer gedaan.
Er waren vier chirurgen in het ziekenhuis en twaalf arts-assistenten
chirurgie. Die waren ook verantwoordelijk voor bijvoorbeeld
de neurochirurgie want er was geen neurochirurg.
Ook was er maar één anesthesist, één neuroloog en geen
enkele patholoog. Dit alles maakte functioneren zoals wij in
ons ziekenhuis gewend zijn vrijwel onmogelijk.
Ondanks alle beperkingen was ik positief verrast door de
positieve instelling, goede operatieve vaardigheden en klinische
besluitvorming. Er was minder afhankelijkheid van
aanvullende diagnostiek dan bij ons. Er werd ook op allerlei
manieren geïmproviseerd om te besparen, zowel in als buiten
de OK.
Veel op de OK
Het operatieprogramma bestond vooral uit maag-darmchirurgie.
Fractuurchirurgie hoorde helaas niet tot het takenpakket:
alles waar een bot bij kwam kijken, ging naar de orthopedie.
Vaatchirurgie deed men erg weinig, door gebrek aan expertise
en materialen. Wel werden veel amputaties verricht, vaak
vanwege een diabetische voet. Slecht gereguleerde diabetes
is een enorm probleem; dit komt helaas meestal doordat
mensen hun medicatie niet kunnen betalen. Verder werden
er veel huidtransplantaties gedaan na brandwonden en veel
slokdarmoperaties.
Zelf probeerde ik mijn tijd nuttig te besteden door zoveel
mogelijk op de OK te staan. Mijn bijdrage aan de poli was
minder door mijn beperkte kennis van het Swahili. Wel gaf ik
regelmatig onderwijs aan studenten en mijn collega’s en kon
zo wat moderne inzichten in de chirurgie laten zien.
Ons bezoek aan Tanzania was op professioneel en op persoonlijk
gebied een groot succes en een onvergetelijke ervaring:
met recht de verbreding van onze horizon!
Volkert Huurman, heelkunde assistent in opleiding

Wederom roze lintje voor goede
borstkankerzorg in Bronovo
1 5
De Borstkankervereniging Nederland (BVN) heeft aan
Bronovo ook voor 2011 het roze lintje toegekend in de
Monitor Borstkankerzorg voor haar goede zorg aan borstkankerpatiënten.
De criteria waren dit jaar aangescherpt;
Bronovo voldoet opnieuw aan alle gestelde kwaliteitseisen.
Patiënt staat centraal
De Monitor Borstkankerzorg die BVN hanteert, laat zien
welke ziekenhuizen voldoen aan de basiseisen van goede
zorg vanuit patiëntperspectief en ondersteunt patiënten
daarmee in hun keuze voor een ziekenhuis. De Monitor
combineert ervaringen van patiënten met informatie over
het zorgaanbod van ziekenhuizen.
Daarnaast heeft BVN twaalf criteria opgesteld die belangrijk
zijn voor de borstkankerpatiënt. Om het lintje te krijgen,
moet een ziekenhuis voldoen aan een aantal vaste
voorwaarden en minimaal zes van de acht basiseisen
(www.borstkanker.nl/monitor_borstkankerzorg, klik op
Criteria 2011). Zo wordt er onder andere gekeken naar de
screening en diagnostiek, voorzieningen, het percentage
patiënten met achtergebleven kankerweefsel, de aanwezigheid
van multidisciplinaire patiëntbesprekingen, de wachttijd
voor een operatie en de vragenlijst voor de CQ-index
Mammacare. Bronovo voldoet aan alle gestelde criteria.
Meer informatie over de Monitor Borstkankerzorg is te vinden
op: www.borstkanker.nl.
Bouwnieuws
Verbouwing kinderafdeling Willem-Alexander
Half juli is het eerste deel van de verbouwing van kinderafdeling Willem-Alexander afgerond en is het kantoren gedeelte bouwkundig opgeleverd.
De overige ruimten van de afdeling zijn gesloopt en de materialen zijn gescheiden afgevoerd. Het weghakken van de muren en vloeren heeft
slechts tweeënhalve dag voor geluidsoverlast gezorgd. Daarbij is zoveel mogelijk rekening gehouden met de rusttijden van de patiënten. Tijdens
de bouwvakvakantie is er doorgewerkt op het gebied van elektrotechniek en werktuigkunde. De verbouwing duurt nog tot oktober/november
2011. In november verhuist de kinderafdeling terug naar de vijfde etage.

i n f o - b u l l e t i n
huisartsen
1 6
Huisarts centraal
Inspelen op nieuwe ontwikkelingen
Naam: Huibert Kloesmeijer
Locatie praktijk: President Kennedylaan, Den Haag
In deze rubriek staat een huisarts centraal. We vragen hem of haar naar praktijk, inspiratie en de samenwerking met
Bronovo. Deze keer: Huibert Kloesmeijer.
Kunt u uw praktijk karakteriseren?
Mijn praktijk is sinds 2008 onderdeel van de AHOED Statenkwartier.
De patiënten in deze wijk zijn vaak hoogopgeleid
en ik heb meerdere expats en relatief veel ouderen in
mijn patiëntenbestand. Er is een praktijkverpleegkundige en
ik ben opleider, waardoor er ook een huisarts in opleiding
in de praktijk werkt. Sinds kort heb ik parttime een tweede
huisarts in dienst.
Hoe lang bent u al huisarts en is er in die tijd
veel veranderd?
Ik ben dertig jaar huisarts dus ja, er is veel veranderd. De
eerste tien jaar werkte ik vanuit huis, daarna had ik een
eigen praktijkpand op een andere locatie in de buurt en
sinds 2008 maak ik dus onderdeel uit van een gezondheidscentrum.
De samenwerking met andere zorgverleners
in de eerste én tweede lijn is daarmee toegenomen en dat
maakt het leuker en uitdagender. Daarbij is het prettig om
de taken te verdelen en het wiel niet steeds opnieuw te
hoeven uitvinden. Ik denk dat de solistische huisartsenpraktijk
gaat verdwijnen. Kwaliteitseisen en de invoering van de
DBC’s maken dat onvermijdelijk.
In de loop der jaren is de praktijktelefoon veel drukker
bezet geraakt. Patiënten bellen gemakkelijker, hebben een
grotere zorgvraag. Vroeger deed ik ook bevallingen, dat
zou nu niet meer kunnen!
Hoe ervaart u de roerige tijden in de gezondheidszorg?
De DBC’s worden ingevoerd voor de huisartsen, zorgverzekeraars
voeren veel meer controles uit: de regeldruk neemt
toe. Maar als je de uitdagingen oppakt, kunnen die ook tot
iets positiefs leiden. Ik heb in de stuurgroep gezeten die de
ketenzorg in de regio moest verbeteren en mijn praktijk is
geaccrediteerd. Ik heb nu het keurmerk van het Nederlands
Huisartsen Genootschap. Dat heeft veel tijd en inspanning
gekost!
Uiteindelijk kunnen de nieuwe regels en eisen de kwaliteit
van zorg ten goede komen.
Gebruikt u nieuwe media in de huisartspraktijk?
We hebben een website en een televisiescherm met actuele
informatie in de wachtkamer. Bij bezoek aan patiënten
gebruik ik een iPad waarmee in kan inloggen in het HIS.
Dat is erg handig. Patiënten kunnen inmiddels recepten
aanvragen via de e-mail en we werken aan een online
afsprakensysteem. Ik vind het leuk om in te spelen op
“Ik werk nu meer dan vroeger samen met zorgverleners uit eerste en
tweede lijn.”
nieuwe ontwikkelingen, zo houd ik plezier in mijn vak! En
Twitter? Ik twitter wel, maar niet beroepsmatig.
Hoe is uw contact met Bronovo?
Dat is prima. Ik ben twee keer mee geweest met de gezamenlijke
nascholing voor huisartsen en specialisten en
het feit dat een aantal specialisten van Bronovo nu hier in
het gebouw praktijk houdt (in de Bronovo Buitenpoli Statenkwartier,
red.) versterkt het contact nog. We lopen bij
elkaar binnen, de orthopedisch chirurg laat even een foto
van een patiënt zien… En voor Bronovo is de aanwezigheid
van de specialisten hier natuurlijk een mogelijkheid
om het adherentiegebied te vergroten. Wat nog beter kan
is de bezettingsgraad van de specialisten in de buitenpoli.
De kamers zijn naar mijn mening te vaak onbezet en dat is
jammer.

Wachttijden poliklinieken Bronovo in weken
1 7
Wachttijd
Wachttijd
Specialisme Polikliniek Behandeling
Allergologie
Bekkenbodemcentrum
Cardiologie 4 0
Chirurgie algemeen 1 6
– Galblaas 1 10
– Liesbreuk 1 12
– Mammapolikliniek 0
– Spataderen 2 3
Dermatologie 5
Gastro-enterologie
– Gastroscopie 3
– Spoed 0
– Pre-assessment HA/aanvragen 6
Geriatrie algemeen 0
– Geheugenpolikliniek 0 1
– Kortademigheid 0
– Valpolikliniek 0
Gynaecologie algemeen 3
– Baarmoederverwijdering 4
– Curettage 1
– IVF behandeling
– Laparoscopie 3
– Laparoscopische
baarmoederverwijdering 10
– Sterilisatie vrouw 3
Interne geneeskunde algemeen 1
– Maag/lever/darmziekten 11
– Hypertensie 2
– Pre-assessmentpoli 5
Kaakchirurgie 2 2
Keel- neus en oorheelkunde 0
– Neus- en/of keelamandelen 0 1
– Neustussenschot 0 1
– Oorbuisjes 0 1
– Snurkpolikliniek 0 1
Wachttijd
Wachttijd
Specialisme Polikliniek Behandeling
Kindergeneeskunde algemeen 5
– ADHD 10
Longziekten algemeen 1 1
Neurologie 7
Oogheelkunde 3 12
– Staaroperatie 13
Orthopedie algemeen 2
– Hernia 6
– Kijkoperatie knie 2 5
– Sportgeneeskunde 2
– Totale knieoperatie 2 5
– Totale heupoperatie 2 5
Ouderengeneeskunde algemeen (zie Geriatrie)
– Geheugenpolikliniek 0 1
– Kortademigheid 0
– Valpolikliniek 0
Pijnbestrijding 3 5
Plastische chirurgie algemeen 2
– Borstcorrectie 2 12
– Buikwandcorrectie 2 12
– Carpaal tunnel syndroom 2 6
– Dupuytren 2 6
Radiologie
– CT- scan 1
– MRI 3
Radiotherapie 0 1
Reumatologie 7
– Osteoporosepolikliniek 6
Revalidatiegeneeskunde
Urologie algemeen 1
– Besnijdenis 2
– Niersteenvergruizer 6
– Prostaatoperatie 4
– Sterilisatie man 3
Zie voor de meest recente gegevens: www.bronovo.nl (onder wachttijden).

i n f o - b u l l e t i n
huisartsen
1 8
Stichtingsbreed Opname- en Transferbureau
Bronovo en Nebo zorgen samen
voor optimale begeleiding patiënten
Sinds mei 2011 heeft de Stichting Bronovo-Nebo één Opname- en Transferbureau voor patiënten. Hierdoor worden patiënten
beter begeleid in hun gang van ziekenhuis naar schakelafdeling, verpleeghuis, verzorgingshuis en/of thuis.
Het nieuwe Opname- en Transferbureau is ontstaan door
het samengaan van het opnamebureau en het transferpunt
Bronovo met, het opnamebureau en de transferverpleegkundige
van Nebo. Al deze medewerkers delen nu één
kantoor en regelen samen de opnames in Bronovo, de
opnames in Nebo en alle transfers tussen ziekenhuis, huis,
schakelafdeling en verpleeghuis. Unithoofd Opname- en
Transferbureau Karen Raateland: “Het werk is breed en
veelomvattend. Maar we zien nu al een positieve ontwikkeling.
We krijgen vat op het proces dat de patiënt door de
keten doorloopt. Dat we met zijn allen in één ruimte zitten,
zorgt ook voor een veel betere communicatie.”
Er zat veel verschil in de werkwijzen van de medewerkers
van de verschillende onderdelen van de stichting. De dynamiek
en de doelgroep in
een ziekenhuis is vanzelfsprekend
anders dan in een
verpleeghuis. Die werkwijze
wordt nu gelijk getrokken,
zodat de medewerkers bij
alle aanvragen inzetbaar
zijn. Raateland: “De afgelopen
maanden stonden in
het teken van kennis overdragen.
Dat werpt nu al
vruchten af.”
Het team van het Opname- en Transferbureau
Boven van links naar rechts: Gerrit Huizinga, Marinda Koezema, Nelly in ’t Veld
Onder van links naar rechts: Marloes van Houten, Gaby Meijer, Yvonne Bothe
Eén contactpersoon
De nieuwe werkwijze leidt
niet alleen tot kostenreductie
door een betere bezetting
van de bedden, de
werkwijze maakt het ook
prettiger en overzichtelijker
voor de patiënt. “Vooral
voor patiënten die vanuit
Bronovo niet naar huis
kunnen, is het een groot
voordeel dat zij voortaan
door één transfermedewerker
door de keten van
ziekenhuis, schakelafdeling,
verpleeghuis en eventueel
daarna naar huis worden
begeleid”, zegt Raateland.
Het Opname- en Transferbureau
regelt niet alleen de
transfer naar Nebo, maar
ook naar andere verpleeghuizen
in de regio, hierbij
rekening houdend met de
voorkeur van de patiënten.
De nieuwe ruimte van het
Opname- en Transferbu­

eau, achter de Receptie op de begane grond in de Centrale
Hal, biedt ook een ruimte waar patiënten ontvangen
kunnen worden en waar in rust familiegesprekken plaatsvinden.
“Mensen die vragen hebben, kunnen bij ons terecht.”
Geplande operaties
De komende tijd gaan Raateland en haar collega’s ook aan
de slag met het verbeteren van het proces voor patiënten
die voor een geplande operatie naar het ziekenhuis komen.
“Met deze electieve patiënten willen we graag al voor hun
opname, na afloop van de Pre-operatieve poli, bespreken
hoe hun terugkeer naar huis straks geregeld wordt”, zegt
ze. Bij geplande operaties is immers vaak goed te voorspellen
hoe iemand er na de ingreep aan toe is en welke hulp
eventueel nodig is. Raateland: “Als we van te voren thuiszorg
en de indicatie daarvoor kunnen regelen, of bijvoorbeeld
een hoog-laagbed, hoeft de patiënt na de ingreep
minder lang in het ziekenhuis te blijven. Daarnaast is het
Kwetsbare ouderen
Met name voor kwetsbare ouderen is het belangrijk
de doorstroom in het ziekenhuis zo goed mogelijk te
organiseren. Hoe korter deze patiënten in het ziekenhuis
verblijven, des te minder gezondheidsrisico’s zij
lopen.
belangrijk de patiënt voor de opname te informeren over
zijn rechten.” Het ziekenhuis wordt bij het organiseren van
hulp namelijk beperkt door de landelijke regelgeving. Als
een patiënt een gezonde partner van vijfenzeventig jaar of
jonger heeft, wordt ook verwacht dat die een deel van de
zorg op zich neemt. Raateland: “Als mensen van te voren
weten waar ze aan toe zijn, kunnen ze tijdig maatregelen
nemen in de thuissituatie.”
Het Opname- en Transferbureau is nog in ontwikkeling en
moet in 2012 optimaal functioneren.
1 9
Openingstijden laboratorium bloed prikken
Locatie Adres Tijden
Bronovo,
polikliniek Bloedafname, 2e etage
Bronovolaan 5, Den Haag
elke werkdag 7.30 - 16.00 uur en op dinsdag tot 20.30 uur
zaterdag 8.00 - 11.00 uur
Gezondheidscentrum Hubertusduin Bronovolaan 3, Den Haag maandag, woensdag en vrijdag 8.00 - 10.00 uur
Gezondheidscentrum Wassenaar Rijksstraatweg 324, Wassenaar elke werkdag 8.00 - 11.00 uur
Apotheek Wassenaar-Zuid Rijksstraatweg 703, Wassenaar dinsdag en vrijdag 9.30 - 10.30 uur
Huize Deo Gratias,
ingang Nieuwe Parkfysio
Nieuwe Parklaan 85, Scheveningen
woensdag 14.00 - 15.00 uur
Verpleeghuis Mechropa Scheveningseweg 96, Scheveningen maandag en donderdag 9.45 – 10.00 uur
Verzorgingshuis Het Uiterjoon Vissershavenstraat 277,
Scheveningen
maandag 9.30 - 10.15 uur
woensdag en donderdag 8.45 - 9.30 uur
Huisartsenpraktijk Scheveningen Prins Willemstraat 20, Scheveningen maandag en donderdag 8.15 - 9.15 uur
Huisartsenpraktijk Duindorp Tesselseplein 6, Scheveningen dinsdag 8.30 - 9.30 uur
Buurthuis Het Klokhuis Celebesstraat 4, Den Haag dinsdag 10.00 - 11.00 uur
woensdag en vrijdag 8.15 - 9.15 uur
Gezondheidscentrum Frankenslag Frankenslag 160, Den Haag maandag en donderdag 10.00 - 11.00 uur
dinsdag, woensdag en vrijdag 8.15 - 10.00 uur
Medisch Centrum Loudon Loudonstraat 118, Den Haag elke werkdag 08.00 - 10.30 uur
Huisartsengroep Savalle Savallelaan 2, Voorburg maandag, woensdag en vrijdag 08.00 - 10.00 uur
Huisartsenpraktijk Holst Parkweg 296, Voorburg dinsdag 8.30 - 9.30 uur

i n f o - b u l l e t i n
huisartsen
2 0
n i e u w e s p e c i a l i s t e n
Per 1 augustus 2011
Mevrouw S.M. Manschot (neuroloog)
Telefoon: 070 - 312 44 29
Email: smmanschot@bronovo.nl
Bronovolaan 5, 2597 AX Den Haag
Telefoon 070 312 41 41
De kracht van samen zorgen
Mevrouw M.C.A. Giessen (klinisch patholoog)
Telefoon: 070 - 312 40 88
Email: mcagiessen@bronovo.nl
Doorgeven wijziging gegevens
Om ons adressenbestand actueel te houden en ervoor
te zorgen dat wij u kunnen blijven informeren, stellen
wij het zeer op prijs wanneer u wijzigingen in uw
adres, telefoonnummer of e-mail aan ons wilt doorgeven.
U kunt deze wijzigingen sturen naar:
Bronovo
Bureau Medische Staf
Postbus 96900
2509 JH Den Haag
Telefoon: 070 - 312 4513
E-mail: secrmedstaf@bronovo.nl
c o l o f o n
Redactie:
J.W.M. Berssenbrugge, coördinator
huisartsen en locatiemanager
Gezondheidscentrum Wassenaar
B.W. Boom, dermatoloog
M.S. Vos, psychiater
A. van der Vaart, huisarts
M.M. Köhne, coördinator
patiëntenvoorlichting
Eindredactie:
M. de Ree
M. van Wijk, communicatie
adviseur (mvwijk@bronovo.nl)
Ontwerp:
Albani ontwerpers
Druk:
Albani drukkers, Den Haag
Drukwerkbegeleiding:
Cendris
Uitgave:
Bronovo, www.bronovo.nl
Oplage:
650 exemplaren
Redactieadres:
Postbus 96900, 2509 JH Den Haag
Kopij: Bronovo, t.a.v. M. van Wijk, Postbus 96900, 2509 JH Den Haag.
Ingezonden brieven en artikelen zijn van harte welkom, maar de redactie behoudt zich
het recht voor om deze in overleg in te korten of niet te plaatsen.
a g e n d a
Voor u…
Klinische demonstraties
De opzet van de huisartsenpraatjes is vernieuwd. Voortaan vindt ten minste twee keer per
jaar een symposium plaats, georganiseerd door een vakgroep. Eén keer per jaar kunt u
speed daten met specialisten en één keer per jaar is er een gezamenlijke nascholing voor
huisartsen en specialisten.
• Samen scholen in Brugge, onderwerp ouderenzorg (12/13/14 oktober 2011,
volgeboekt)
• Symposium Sarcoïdose, een update voor de huisarts (15 december 2011)
• Symposium reumatologie (februari 2012)
• Speed daten (april 2012)
• Symposium chirurgie (juni 2012)
Op 15 december 2011 organiseert de afdeling Longziekten van Bronovo voor huisartsen
het symposium:
Sarcoïdose, een update voor de huisarts
Sarcoïdose (ziekte van Besnier-Boeck) kan zich op allerlei plaatsen in het lichaam manifesteren,
maar treedt meestal op in het lymfatische systeem en in de longen (90%). In
Nederland wordt de incidentie geschat op 20 gevallen per 100.000 per jaar en de prevalentie
op 50 per 100.000, zodat iedere huisarts wel patiënten met deze ziekte heeft.
Patiënten met sarcoïdose kunnen zich presenteren met allerlei klachten, zoals kortademigheid,
hoesten, moeheid, huidafwijkingen, gewrichtsklachten, duizeligheid en hoofden
spierpijnen of oogklachten. Daarnaast kan de aandoening bij toeval worden ontdekt
op een thoraxfoto.
Niet-verkazende granulomen vormen hét pathologische kenmerk van sarcoïdose.
Tijdens het symposium wordt ingegaan op de:
• beeldvorming (radioloog)
• longbeeld en therapie (longarts)
• gewrichts- en spierklachten (reumatoloog)
• sarcoïdose in de huid (dermatoloog) en oog (oogarts).
De Klinische Demonstraties van Bronovo zijn geaccrediteerd. Om in aanmerking te
komen voor accreditatiepunten, moeten huisartsen de presentielijst invullen.
En uw patiënt…
Informatieavond over vernauwing in de beenslagaders
Op donderdag 22 september om 19.00 uur organiseert Bronovo
in samenwerking met De Hart&Vaatgroep een informatieavond over
vernauwingen in de beenslagaders. Tijdens deze informatieavond
wordt in detail uitgelegd wat deze aandoening inhoudt en wat artsen
en de patiënt zelf eraan kunnen doen.
De sprekers zijn mevrouw dr. E.D. Beishuizen, internist, T.J. van der Steenhoven, chirurg,
F. Braam, fysiotherapeut, en dr. S.A. Rebergen, radioloog.
De informatieavond vindt plaats in het Auditorium op de vierde etage. Patiënten kunnen
zich aanmelden via: www.hartenvaatgroep.nl (regio Zuid-Holland/Agenda) of telefonisch
via tel. 070 - 312 43 43 op werkdagen van 9.00 - 16.00 uur.
De overgang... Wat overkomt me nou?
Op donderdagavond 10 november van 19.30 - 21.30 uur organiseert Bronovo een
informatieavond over de menopauze. Patiënten hebben nog altijd veel vragen over
de medische aspecten van de menopauze en naar de nieuwste ontwikkelingen op het
gebied van de behandeling. Daarom organiseert Bronovo twee maal per jaar deze informatieavond
die druk wordt bezocht.
De sprekers zijn mevrouw E.H. Witte, gynaecoloog, mevrouw I. Speyer, reumatoloog, en
mevrouw I. Koppenaal, menopauzeverpleegkundige. Aansluitend aan de presentaties is er
gelegenheid om vragen te stellen.
Iedereen die meer wil weten over de menopauze is van harte welkom. De informatieavond
vindt plaats in het Auditorium op de vierde etage. Patiënten kunnen zich aanmelden
bij het Bureau Voorlichting & Documentatie in de Centrale Hal, via tel.
070 - 312 43 43 (op werkdagen van 9.00 - 16.00 uur) of door een e-mail te sturen naar
informatie@bronovo.nl.
Workshop Look Good… Feel Better
Op maandag 3 oktober van 10.00 - 12.00 uur organiseert de Stichting
Look Good... Feel Better een workshop met tips en adviezen voor
de uiterlijke verzorging voor mensen met kanker. Patiënten kunnen zich
aanmelden bij het Bureau Voorlichting & Documentatie in de Centrale
Hal, via tel. 070 - 312 43 43 (op werkdagen van 9.00 - 16.00 uur) of
door een e-mail te sturen naar informatie@bronovo.nl
Surf voor meer informatie over de stichting naar www.lookgoodfeelbetter.nl.
Inloopspreekuur NVBS
Iedere eerste maandag van de maand houdt de NVBS (Nederlandse Vereniging van
Blinden en Slechtzienden) van 16.00 - 17.15 uur een inloopspreekuur. In de ruimte van
Bureau Voorlichting in de Centrale Hal kan men terecht voor vragen over voorzieningen
en hulpmiddelen bij visusklachten