[PDF] Zuidwijk - Gemeente Rotterdam

wijkscan KIWI
Zuidwijk
Deelgemeente
Charlois

Opdrachtgever
Gemeente Rotterdam, Dienst Jeugd Onderwijs en
Samenleving.
Colofon
Teamsamenstelling
Sandra de Bont, Mark Drost, Rokus van Dijk
(Stedenbouw) Roel van Rijthoven (Verkeer
en Vervoer) en Anne Bruijn (Wonen), allen
Stadsontwikkeling
Contactpersoon deelgemeente
Ineke Ruijzing
Redactie en Vormgeving
Frans Petersen, Peter den Bok, Jan van der Meer en
Arjen van Hartingsveldt (Stadsontwikkeling)
Datum
November 2011
Informatie
www.rotterdam.nl/kindvriendelijk
2

Inleiding 5
Samenvatting 7
Wijkinformatie 8
Inhoudsopgave
Analyse bouwstenen: 10
• Wonen 10
• Openbare ruimte 12
• Norm voor buitenspeelruimte 12
• Bespeelbaar groen 14
• Drempelruimtes 16
• Voorzieningen 18
• Routes 20
Conclusies 22
• Opgavenkaart 24
• Kansenkaart 25
• Quick Wins 26
Bijlagen: 27
• Leeftijd spelvormen en gebruik buitenruimte 27
• Leefstijlen en woonmilieus 28
• verslag gesprek Vestia 29
• inventarisatie speelplekken 30
Literatuurlijst 31
3

VISIE
03
DE AGNIESEBUURT OVER 10 JAAR
Rotterdam wil een aantrekkelijke woonstad zijn. De stad wil midden- en hogere
inkomensgroepen aan de stad binden, middels economische hervormingen en
differentiatie in woonwijken met een eenzijdig woningaanbod. In de woonvisie
van de gemeente Rotterdam is opgenomen dat ‘binnen de ring’ geen goedkope
woningen meer gebouwd mogen worden, bebouwing voor bijzondere doelgroepen
uitgezonderd.
UBILAIR OP DE
LINGERSTRAAT
4
Na een jarenlange periode van suburbanisatie en vlucht van de midden- en
hogere inkomens uit de stad, staan de Rotterdamse stadswijken aan het begin
van een opleving periode. In De grote Woontest spreekt men van het einde
van de ‘suburban dream’: het wonen in het centrum en de stadswijken is weer
in trek. Ook de ontwikkeling van Rotterdam Noord gaat de goede kant op.
De leefbaarheid en veiligheidscijfers stijgen en de toegenomen aandacht door de
politiek belooft flinke investeringen te genereren. pWS is een belangrijke speler
in de agniesebuurt en in deze visie geven we aan welke ontwikkelingsrichting
wij nastreven.

Inleiding
In 2010 werd het document Bouwstenen voor een
kindvriendelijk Rotterdam vastgesteld. Dit werd niet
alleen gedaan door het centrale bestuur, maar het
betreft een een breed gedragen document waar
deelgemeentes, corporaties en wetenschappelijke
instituten een bijdrage aan hebben geleverd.
Er vormde zich al werkend een nieuwe manier van
kijken naar de stad. Een kindvriendelijke stad heeft niet
alleen fijne speelplekken. Ook de woningen zijn groot
genoeg en hebben voldoende kamers. Een kind kan op
jonge leeftijd veilig naar school lopen. De school is een
echte ontmoetingsplek, de bomen bloeien in de lente en
in de herfst zijn er weer prachtige kleuren te zien. Daar
kwam uit voort dat het in een kindvriendelijke woonstad
draait om de bouwstenen: wonen, openbare ruimte,
voorzieningen en routes.
‘Bouwstenen voor een Kindvriendelijk Rotterdam’
geeft antwoord op de vraag welke stedenbouwkundige
elementen minimaal aanwezig moeten zijn in een
kindvriendelijke stad en in welke mate. De kern
van het vastgestelde document bestaat dan ook
uit een basispakket met randvoorwaarden voor de
kindvriendelijke woonstad. Het basispakket bestaat uit
een aantal bouwstenen of onderdelen waarop wijken
getoetst kunnen worden en waarmee de opgave en
kansen per wijk kunnen worden benoemd. Hiermee kan
men voor bestaande wijken en voor nieuwbouwplannen
duidelijk in kaart brengen waar de sterke en de
zwakke punten liggen per wijk. Het levert een concreet
beeld op van waar de kansen liggen voor de stad,
de deelgemeenten, de projectontwikkelaars en de
woningcorporaties.
Elke bouwsteen is concreet gemaakt door de minimale
eisen zowel kwantitatief als kwalitatief te beschrijven.
Door de vier bouwstenen slim te stapelen, ontstaat een
stad waar ouders en hun kinderen met plezier wonen.
Kinderen maken er zelfstandig gebruik van de
pleinen en speeltuinen, kunnen zelfstandig naar
school, naar het buurthuis of het voetbalveld. Bij
nieuwbouwprojecten of herstructurering helpt het
basispakket om de projecten kindvriendelijk te kunnen
ontwikkelen. In bestaande wijken helpt het om de
opgaven en kansen om de wijk kindvriendelijk te
maken, helder in beeld te krijgen.
Eind 2010 is vanuit het programma Rotterdam
Kindvriendelijk aan alle Rotterdamse Deelgemeentes
een wijkscan aangeboden waarbij de deelgemeentes
zelf een wijk naar eigen keuze hebben voorgedragen.
Deelgemeente Charlois heeft Zuidwijk voorgedragen
om te scannen.
Naast de bouwstenen uit het document uit 2010 zijn
er gebiedsspecifieke eigenschappen toegevoegd
aan de bouwstenen voor de gebiedsscans. De
bevolkingsopbouw, de kleuring van de leefstijlen die
vanuit de woonvisie als ambitie zijn geformuleerd
voor een gebied, en gedetailleerde informatie over de
ruimtelijke opbouw van een gebied.
Voor Zuidwijk is een uitwerking gemaakt op basis van
de hiervoor beschreven methodiek. De scan eindigt
met het benoemen van de opgaves voor Zuidwijk: Wat
voldoet nog niet (voldoende) aan de bouwstenen, wat
zijn de kansen voor Zuidwijk om het kindvriendelijke
profiel verder te versterken, wat zijn de quick wins:
wat is op korte termijn en met beperkte middelen te
realiseren.
5

6
Luchtfoto Zuidwijk

Samenvatting
Wijkscan Zuidwijk
In zijn algemeenheid kan gesteld worden dat ten
opzichte van de stadswijken tuinsteden een
kindvriendelijke opzet kennen. De oorspronkelijke
stedenbouwkundige opzet hield, in tegenstelling
tot de oude stadswijken, meer rekening met het
gezin, en voorziet daarom veelal in groene (speel)-
ruimte. Deze groeneruimte is zowel te vinden op een
kleinschalig lokaal niveau voor jongere kinderen, als
meer grootschalige voorzieningen op wijkniveau.
Op die manier wordt zowel aan de behoefte van
zeer jonge kinderen tot jongvolwassenen tegemoet
gekomen. Zuidwijk is wat betreft openbare ruimte
een kindvriendelijke wijk. De belangrijkste kwaliteit
van de wijk is haar groene karakter en de daaraan
gekoppelde langzaamverkeersroutes. De wijk beschikt
over veel speelvoorzieningen en speelruimte voor de
leeftijdsgroep 4 tot 12 jaar. In de laagbouwdelen van
de wijk zijn drempelruimtes te vinden in de vorm van
voortuinen. In straten met doorgaand verkeer zijn brede
stoepen te vinden die voldoende ruimte bieden voor
spelen.
In hoofdlijnen kennen de wijken echter ook een
aantal tekortkomingen waar het de kindvriendelijkheid
betreft. Dit geldt ook voor Zuidwijk. Wat betreft
wonen kan worden vastgesteld dat er relatief veel
kleine appartementen in de wijk te vinden zijn, met
een beperkte privé buitenruimte. De ambitieuze
herstructureringsplannen van de laatste jaren laten
met name een verschuiving van appartementen naar
eengezinswoningen zien en voor een gedeelte een
vergroting van de woningoppervlakte van de gestapelde
woningen. Maar voor Zuidwijk ligt hier nog steeds
een forse opgave als men aan de ambitie om meer
kindvriendelijke woningen te realiseren wil voldoen.
De kindvriendelijkheid van de openbare ruimte is in de
laatste decennia verminderd door het sterk toegenomen
autobezit. Veel potentiële speelruimte rond de woning
gaat verloren aan parkeerplaatsen. En de wegen zijn
door de drukte van het verkeer ondanks de
verkeersveiligheidingrepen barrières voor jonge
kinderen. Dit laatste vraagt vooral extra aandacht in
Zuidwijk.
De bevolkingsamenstelling is van oorsprong een
bewonersgroep met een hoge sociale samenhang.
De verregaande individualisering en toename van de
diversiteit van de bevolking is ten koste gegaan van de
sociale binding en daarmee de verantwoordelijkheid
voor de openbare ruimte. De ruime opzet met veel
anonieme groengebieden en onduidelijke publiekprivate
overgangen, zijn kwetsbaar geworden. Het
gebrekkige onderhoud van het groen versterkt het
gevoel van verval en sociale onveiligheid. Verder is
het groen eenvormig en weinig gevarieerd. Dit maakt
het vaak minder aantrekkelijk voor kinderen. Met
name in de centrale groenzone ligt een kans om dit te
verbeteren.
Tot slot is vast te stellen dat ook een verschraling van
de kwaliteit van voorzieningen in deze wijken is
opgetreden. Dit betreft zowel voorzieningen in zijn
algemeenheid als voorzieningen voor kinderen
en jongeren in het bijzonder. Voor Zuidwijk is
de aanwezigheid van een aantal brede scholen
zeer waardevol. Extra aandacht is nodig voor de
voorzieningen voor jongeren. Verveling kan namelijk
aanleiding zijn voor overlastgevend gedrag. Tolerantie
voor van ‘gewoon’ gedrag van kinderen en jongeren is
echter soms ook zeer beperkt. Net als andere bewoners
van deze wijken hebben kinderen en jongeren het recht
om gebruik te maken van de openbare ruimte op een
wijze die tegemoet komt aan hun behoeften. Zij hebben
ruimte nodig om te ‘hangen’, sporten en spelen.
Een aantal zaken is snel uit te voeren. Te denken valt
aan tijdelijke invulling van bouwvlekken in samenspraak
met bewoners, het wegnemen van een aantal barrieres
in verkeerssituaties, en het verbeteren van de speeltuin
Jeugdveld. Voor een aantal zaken is een wat langere
adem noodzakelijk. Door nu de kansen en opgaves te
benoemen kan hiermee rekening gehouden worden.
7

Wijkinformatie
Wijkinformatie
OPBOUW WONINGVOORRAAD
VESTIGING EN VERTREK
LEEFTIJDSCATEGORIE
Eengezinswoningen
1293 woningen
vestigende gezinnen van buiten de stad
0-4 jaar: 711 kinderen
Appartementen >85m 2 + lift
186 woningen
vertrekkende gezinnen naar buiten de stad
5-12 jaar: 1026 kinderen
2
Appartementen > 85m
215 woningen
vestigende gezinnen vanuit de stad
13-18 jaar: 712 kinderen
2
Appartementen < 85m
4995 woningen
vertrekkende gezinnen binnen de stad
WONINGDICHTHEID
MIGRATIESALDO STAD IN & UIT
KINDDICHTHEID
dun
dicht
vertrek
vestiging
0
50/ha
43 won/ha
-22 gezinnen
16 kind/ha
BEVOLKING 0 - 18 JAAR
KOOPWONINGEN
0%
20%
50%
0%
20%
100%
De GIS-kaarten zijn niet gecontroleerd en kunnen
fouten bevatten.
De cijfers en data hebben betrekking op 2009.
8

Leefstijlen
Zuidwijk werd gebouwd in de periode 1951-1963
en werd in hoofdopzet ontworpen door Willem van
Tijen. Centraal in het ontwerp van de wijk stond
de vertaling van de wijkgedachte. Hierbij is de
groenstructuur gebruikt als begrenzing van de wijk en
van verschillende buurtjes. Typisch voor de wijk is het
gelaagde karakter van de groene ruimtes en de wijze
waarop deze met elkaar verbonden zijn; van privé- en
gemeenschappelijke tuin via buurtpark en singels naar
de stadsrand en het Zuiderpark.
De grote Woontest uit 2008 laat een mix van leefstijlen
zien, maar een relatief groot aantal bewoners in de
groene/gele belevingswereld overheerst.
Het getoonde cijfermateriaal op vorige pagina is uit
2009. Door de herstructurering kan het cijfermateriaal
enigszins afwijken.
In 2009 wonen er 2449 kinderen tot 18 jaar in Zuidwijk,
zo’n 20% van de totale bevolking. De grootste groep
hiervan is tussen 5-12 jaar, de basisschoolleeftijd.
1.102 kinderen van 0-4 jaar
Mix van leefstijlen, maar overwegend geel/groen
0-4 jaar 4-12 jaar
12-24 jaar
9

10
Wonen

Bouwsteen wonen
• streven naar eengezinswoningen
• gezinsvriendelijke appartementen die voldoen aan:
◦ NVO 85m²
◦ relatie entree en straat
◦ 1 kamer per kind
◦ voldoende bergruimte per woning
• complexen hoger dan 4 verdiepingen
◦ collectieve speelvoorziening
◦ lift in appartementencomplex
◦ privé buitenruimte
◦ externe speel- en ontmoetingsruimtes
Zuidwijk
De woningvoorraad bestaat uit woningen van
diverse oppervlaktes, maar het aantal gestapelde
woningen kleiner dan 85 m2 zonder lift is ruim
oververtegenwoordigd in Zuidwijk.
Om Zuidwijk op de lange termijn aantrekkelijk te
laten zijn voor gezinnen met kinderen, en draagvlak
te creeren voor de kindgerichte voorzieningen, is
het belangrijk dat waar gekozen wordt voor sloop
en nieuwbouw, gezinsvriendelijke woningen worden
toegevoegd.
Het Masterplan Vernieuwing Zuidwijk uit 2005 zet
in op meer differentiatie van de woningvoorraad in
zowel prijs, eigendomsverhoudingen en ook typologie.
De ambitie van het masterplan is o.a. om het aantal
eensgezinswoningen te vergroten van 15 naar 30%.
De realiteit is dat de aanwezige kleinere woningen
nog steeds goed verhuurbaar zijn, vanwege
voldoende vraag aan de onderkant van de huurmarkt.
Voldoende huisvestingsmogelijkheden bieden voor
deze doelgroepen blijft in de toekomst onverminderd
belangrijk. Overigens bestaat in de huidige situatie ook
een aanzienlijk deel van de kleinere woningen uit HATwoningen
en seniorenwoningen.
Masterplan Zuidwijk
11

Openbare ruimte
12
privé - openbaar
afstand tot speelplek/spelaanleiding

Bouwsteen Openbare Ruimte
Norm voor buitenspeelruimte
Eind 2008 stelde de gemeenteraad de Rotterdamse
norm voor buitenspeelruimte vast. De norm geldt voor
gebieden met een woonaccent.
De drie kernpunten van deze norm zijn:
• 1 centrale sport- en speelplek van minimaal 5.000m²
binnen een blok van groter dan 15Ha, dat begrenst is
door weg, water, spoor of bedrijventerrein. In kleinere
blokken kan volstaan worden met 1.000m².
Deze plekken moeten voldoen aan:
◦ centrale ligging
◦ in het zicht van woningen
◦ niet milieubelaste plekken
◦ parkeerverbod aan speelzijde weg
◦ mogelijkheden bezonning en schaduw
• op max. 300 meter moet een tweede speelplek zijn
van min. 1.000m². In dichtbebouwde gebieden moet
dit op max. 200 meter afstand zijn.
• bespeelbare stoepen (3 tot 5 meter breed) aan
tenminste één straatzijde van de weg, bij voorkeur
de zonzijde.
Zuidwijk
Een snelle scan van de beschikbare gegevens en met
de kennis van de wijk in het achterhoofd maakt duidelijk
dat er in de wijk ruim voldoende speelplekken en
openbare ruimte om te spelen aanwezig zijn. Belangrijk
hierbij zijn niet alleen de formele speelplekken, maar
ook de vele veldjes en voetgangersroutes, die voor
een belangrijk deel in de speelbehoefte voorzien voor
kinderen in de leeftijd van ongeveer 4 tot 12 jaar.
Verder is de beschikbaarheid van goede trapveldjes
belangrijk voor de oudere jeugd. In de randen van
verschillende buurtjes kan wellicht een aantal van dit
soort veldjes, eventueel in de vorm van panna courts,
worden toegevoegd. Hierdoor wordt (voetbal)overlast
voor directe omwonenen beperkt.
De kaart op naastgelegen bladzijde laat de
speelplekken zien die beheerd worden door
Gemeentewerken. Voor een volledig overzicht wordt
verwezen naar de bijlage.
13

Openbare ruimte
14
verhard - onverhard
bomen

Bouwsteen Openbare Ruimte
Bespeelbaar Groen
Naast de norm voor buitenspeelruimte is ook
bespeel¬baar groen belangrijk. De landelijke
groennorm is 75m² per woning. Voor heel Rotterdam
is er zelfs meer beschikbaar, maar in dichtbebouwde
gebieden meestal niet. Daarnaast is er meestal meer
kijkgroen dan groen waar je kan spelen. Hiervoor
kunnen een aantal randvoorwaarden worden
opgeschreven:
• bomen met seizoensbeleving
• grasvelden en bespeelbaar groen (klimbomen)
• groene schoolpleinen (verhouding verhard-groen 2:1)
Zuidwijk
Zuidwijk kent een gevarieerd bomenbestand en
met name aan de zuidkant veel bomen met een
seizoensbeleving. Het aanplanten of ontwikkelen van
klimbomen zou interessant kunnen zijn om het gebruik
nog verder te versterken. Wat opvalt is dat de heesters
en struiken sterk afgenomen zijn waardoor de varieiteit
in beleving onder druk komt te staan.
Het vergroenen van de schoolpleinen kan verder helpen
om de beleving en waardering van groen te vergroten.
Daarnaast is er veel groen in de gemeenschappelijke
tuinen. Omdat dit geen openbare ruimtes zijn staan
ze niet op de kaart afgebeeld. In de loop der tijd zijn
deze zones echter verworden tot (kale) grasvelden.
Belangrijke opgave is de transformatie van deze
gebieden naar een aan deze tijd aangepaste vorm van
een gemeenschappelijke tuin.
15

Openbare ruimte
16
privé - openbaar
stoep breder dan 3 meter

Bouwsteen Openbare Ruimte
Drempelruimte
Jongere kinderen spelen dicht bij huis en ouders. Een
drempelruimte tussen woning en straat helpt om de
overgang te verzachten. Deze drempelruimte draagt
bij aan levendigheid op straat, veiligheid en de sociale
contacten. De randvoorwaarden hiervoor zijn:
• bij nieuwbouw moet de ruimte tussen voordeur en
de openbare ruimte standaard vorm krijgen
• bij bestaande woningen zonder voortuin en in
stadswijken met voldoende brede stoepen
(min 3 meter) moet gebruik gestimuleerd worden
• de drempelruimte zelf is maximaal 1.2 meter breed
Zuidwijk
In Zuidwijk zijn de drempelruimtes in de laagbouwdelen
van de wijk te vinden in de vorm van voortuinen. In
straten met doorgaand verkeer zijn brede stoepen te
vinden die voldoende ruimte bieden voor spelen. Het
realiseren van extra drempelruimtes is dus geen opgave
voor Zuidwijk. De vraag kan echter nog wel gesteld
worden of daarmee alle positieve aspecten die een
drempelruimte kan bieden voor een tuinstad opgaan,
met name in de hoogbouwdelen. Nader onderzoek is
noodzakelijk naar een verdere uitwerking van het begrip
drempelruimte voor de tuinsteden.
17

Voorzieningen
18
voorzieningen

Bouwsteen Voorzieningen
Voorzieningen in een wijk worden vaak gewaardeerd
door ouders en kinderen. Ze dragen bij aan een levendige
en duurzame wijk. Voor ouders is de aanwezigheid
van een basisschool in een wijk de belangrijkste
voorwaarde bij de keuze om ergens te gaan wonen.
Brede scholen hebben daarbij vaak de voorkeur omdat
die ook activiteiten buiten school en buiten schooltijd
aanbieden. Deze activiteiten zijn naast onderwijs, sport,
spel en ontspanning.
De norm is minimaal één Brede School Categorie 3 of 4
inclusief een veilige schoolomgeving per wijk.
Zuidwijk
In Zuidwijk staan vier basisscholen van vergelijkbare
grootte en met groeiperspectief. Twee van de vier
scholen werken vanaf maart 2009 samen in de MFA
de Wereld op Zuid. Voor ouders is er op basis van de
identiteit van de scholen een goede keuzemogelijkheid.
Met name de nieuwe brede school en bijbehorende
gymzaal bieden mogelijkheden voor meervoudig
ruimtegebruik.
De inrichting van de schoolpleinen is momenteel erg
stenig. Het vergroenen van de schoolpleinen heeft een
positieve bijdrage aan de gezondheid en ontwikkeling
van kinderen.
Het wijkcentrum huisvest waardevolle voorzieningen
voor de wijk maar de functionaliteit en attractiviteit kan
verbeterd worden. Wellicht een goede plek voor een
jongerencentrum, graffiti kunstplek aan achterzijde etc.
19

Routes
20
routes

Bouwsteen Routes
Een kindvriendelijk netwerk in de wijk maakt het
mogelijk dat kinderen zelfstandig de stad kunnen
ontdekken en gebruiken. De actieradius van een kind
– en daarmee de zelfstandigheid – neemt enorm toe
met de aanwezigheid van een goed en veilig netwerk.
Kinderen leggen de route naar school vaak spelend af.
Goede veiligheid is daarom extra belangrijk. Vooral als
ouders hun kinderen zelfstandig naar school willen laten
gaan.
Veiligheid omvat zowel verkeersveiligheid als sociale
veiligheid.
• Verkeersveiligheid: een goede ontsluiting en
verkeerscirculatie (weren van doorgaand verkeer,
straten met een keerpunt), een duidelijke
categorisering van wegen, aansluiting op het netwerk
van 30 km wegen, snelheidsremmende maatregelen.
• Sociale veiligheid: zo min mogelijk blinde gevels
aan de openbare ruimte, aanwezigheid en passage
van mensen, duidelijke structuur en overzicht van
de openbare ruimte, mogelijkheid om alternatieve
routes te nemen, publieke functies op strategische
plaatsen, etc.
Veilige schoolroutes leveren een belangrijke bijdrage
aan een kindvriendelijk netwerk. Met aparte bestrating
of speciale staptegels kan zo’n route een extra
en speels accent krijgen. Het creëren van veilige
schoolrou tes sluit aan bij de toolkit van de Rotterdamse
Stijl.
Kruisingen moeten zodanig worden ingericht dat
kinderen voorrang krijgen op auto’s en fietsers. Als
de route ook nog eens langs leuke spellocaties loopt,
wordt deze extra aantrekkelijk. Om in elke wijk een
kindvriendelijk netwerk te kunnen maken, moet aan een
randvoorwaarde worden voldaan:
• Stoepen van minimaal drie meter breed aan minstens
één zijde (liefst de zonzijde) van iedere straat.
Zuidwijk
Kinderen maken gebruik van routes door de wijk om
bij diverse voorzieningen te komen (scholen, parken,
bibliotheek).
Met rood zijn de barrieres zoals de Slinge, Langenhorst,
Meijenhage en Oldegaarde weergegeven. Met name
de 50 km wegen die dwars door de wijk lopen en
waar veel sluipverkeer richting Barendrecht is, zijn
problematisch. Verwachting is dat met het doortrekken
van de Verlengde Zuiderparkweg aan de westkant van
de wijk het verkeer op de Langenhorst zal afnemen.
Belangrijkste aandachtspunten zijn de oversteken van
de 50 km/u wegen. De Slinge is een brede 50km/u
straat met middenberm. Oversteken is gevoelsmatig
niet eenvoudig omdat er hard gereden wordt.
Ook zijn er winkels waarvoor men wil parkeren en
laden en lossen. Dit maakt dat het wegbeeld soms
onoverzichtelijk is. De Oldegaarde is ook een 50km/u
uur straat, maar in tegenstelling tot de Slinge bevestigd
de uitstraling van de straat dit beeld. Bewoners kunnen
goed inschatten wat van hen verwacht wordt. Daardoor
is deze barriere niet echt een knelpunt maar is de
barriere een aandachtpunt. De Langenhorst is echter
wel een aandachtpunt omdat hier nu veel verkeer
richting Barendrecht op zit en omdat aan de oostzijde
van de Langenhorst geen scholen zijn. Kinderen
moeten dus op weg naar school altijd deze drukke route
oversteken.
Verkeersveiligheid rondom scholen is een aandachtpunt
in Zuidwijk. Het halen en brengen gebeurt veelal per
auto. Dit leidt tot chaotische situaties in de directe
omgeving van de school.
21

Conclusies op een rij
leefstijlen
• eengezinswoningen met tuin en traditionele spelvoorzieningen die
aansluiten bij de behoeften van de groene belevingswereld
• eengezinswoningen met tuin, wijkvoorzieningen en veel mogelijkheden
voor spelen op straat die sluiten aan bij de gele belevingswereld
• het percentage jeugd (20%) is gemiddeld voor een tuinstad
• de leeftijdscategorie 5-12 is verreweg het grootst
leeftijden
• een woningdichtheid van 43 won/ha is hoog voor een tuinstad, dit is een
gevolg van het grote aantal kleine woningen
• de kinddichtheid van 16 kind/ha is hoger dan gemiddeld voor een tuinstad
dichtheden
• het percentage koopwoningen is lager dan gemiddeld voor een tuinstad
% koopwoningen
22

• woningen aan de noord- en zuidzijde van de wijk zijn overwegend
kindvriendelijke eengezinswoningen met tuin
• veel woningen kleiner dan 85m²
• veel gestapelde woningen
wonen
openbare
ruimte
• veel brede trottoirs (min. 3 meter) aanwezig in de wijk
• voldoende sportvoorzieningen
• voldoende spelvoorzieningen voor kinderen < 12 jaar
• beperkte diversiteit groenstructuren, spelaanleidingen (ontbreken
struikenlaag)
• weinig plekken voor kinderen > 12 jaar
• voetgangersverbindingen centrale groenzone
• 2 brede scholen
• wijkcentrum met o.a. bibliotheek
• beperkte hoeveelheid spelaanleidingen schoolpleinen
voorzieningen
• uitgebreid langzaamverkeersnetwerk
• goed netwerk kindvriendelijjke routes mogelijk
• barrièrewerking 50 km/u wegen
routes
23

Opgaven
Zuidwijk is over het algemeen te kenmerken als
een kindvriendelijke wijk. De woningvoorraad
blijft echter een belangrijk aandachtspunt en het
toevoegen van gezinsvriendelijke woningen kan de
wijk nog aantrekkelijker maken en zorgen dat het
voorzieningennivo op peil blijft.
Daarnaast is met name de verkeersveiligheid een
belangrijke opgave. Op een aantal plekken kan de
oversteekbaarheid verbeterd worden en de
verkeersveiligheid rondom de scholen is ook een
aandachtspunt.
24

Kansen
Voor Zuidwijk liggen de belangrijkste kansen
in het versterken van het groene imago en
gebruiksmogelijkheden van het groen, oa door meer
aandacht voor differentiatie van de groenstructuur en
aandacht voor goede verbindingen in de groenzones en
naar de groene kwaliteiten in de omgeving (Zuiderpark,
A15 zone en Blauwe Verbinding). Daarnaast is het
verbeteren van een aantal voorzieningen, zoals een
jongerenontmoetingspunt in de centrale zone en het
beter benutten van de gymzaal van de Wereld op Zuid,
een belangrijke kans om met name de oudere jeugd
een plek en ontspanningsmogelijkheden te geven.
Ook het verbeteren van de speeltuin Jeugdveld is een
kans die op korte termijn een meerwaarde voor het
kindvriendelijke karakter van Zuidwijk kan betekenen.
Differentiatie groenstructuur, o.a. door
toevoeging bruikbare sportveldjes in centrale
as, en meer gebruiksgroen
25

Quick wins
Met quickwins kan op korte termijn met weinig middelen
verbeteringen worden aangebracht, of dat kan worden
aangehaakt op lopende ontwikkelingen in de wijk.
Bij een aantal gevaarlijke oversteken kan met
eenvoudige middelen de oversteekbaarheid verbeterd
worden. Verder kan er een tijdelijke invulling voor
bouwvlekken gevonden kunnen worden in de vorm van
sport- en speelplekken. Daarnaast kan aan de rand een
aantal bruikbare sportveldjes toegevoegd worden zodat
de overlast in de rest van de wijk minder wordts.
26

Bijlagen
leeftijd
spelvormen en gebruik
buitenruimte
0 – tot 1,5 jaar:
De spelvormen van kinderen tot 1,5 jaar staan in het
teken van voelen, horen, zien, ruiken en praten, wiegen
en dansen op de arm, verstopspelletjes, rijmpjes en
liedjes. Bewegingen die hierbij horen zijn reiken,
grijpen, oprichten, kruipen, zitten, staan, beginnen met
lopen. De ruimte waar dit meestal plaatsvindt is
binnenshuis. Het gebruik van de buitenruimte beperkt
zich door het wandelen (in bijvoorbeeld kinderwagen)
waarbij beschutte plekken onderdeel uitmaken van een
route (zitplekken/picknickplekken), ontmoetingsplekken
ouders, zachte ondergrond. Deze routes (met verharde
ondergrond) liggen aansluitend aan eigen woning
(groen, verkeersvrij, vlakke ondergrond, sociaal veilig).
1,5 – tot 4 jaar:
Kinderen in deze leeftijd lopen (evt. met voorwerpen),
rennen, lopen achteruit, fietsen op driewieler.
Daarnaast zijn er zogenaamde constructiespellen
(blokken, zand, water, modder, klei, takjes, steentjes,
duplo). Beschutte, veilige, schone buitenspeelruimte
onder constante verzorging/begeleiding is het
belangrijkst. Dit gebeurt veelal privé (tuin, balkon, hofje)
en/of openbaar (brede stoep, achterpaden, plantsoen,
park, plein, formele speelplekken). Bij de inrichting zijn
verschillende ondergronden (van asfalt tot modder),
verschillende materialen (zand, water, gras, grind, reliëf,
steen, takjes, etc.) belangrijk. De speelruimtes moeten
overzichtelijke ruimtes zijn vanuit het kind gezien, waar
beschutting is tegen felle zon en wind. Ook de maat
van de plek (gezien de activiteiten) is groter, waarbij
zitgelegenheid voor ouders/begeleiders van belang is.
4 – 8 jaar:
Bewegingsspellen zijn de belangrijkste manier van spelen
alleen, met z’n tweeën en met een groep. Denk hierbij
aan rennen, balspel, evenwichtsspel, hinkelen, steltlopen,
(touwtje) springen, elastieken, fietsen, skeeleren,
gymnastiek (duikelen, radslag ed.), tikkertje, verstoppertje,
kruipen/sluipen, hoogtes beklimmen/afdalen, springen en
klauteren. Daarnaast zijn constructiespellen belangrijk:
maken van nieuwe dingen met zand (kuilen graven) en
water. Er is behoefte aan beschutte, veilige terreinen,
met zicht op spelende kinderen/jongeren en zo mogelijk
met toezicht; hulp op paar minuten loopafstand én
‘natuurlijk’ toezicht vanuit de woningen: voor ontmoeting
met leeftijdsgenootjes, voor spelfuncties aanvullend aan
woonsituatie en als ontmoetingspunt voor ouders. Deze
ruimtes zijn obstakelvrij voor vrij spel/bewegingsspel/
groepsspelen. Ook een multifunctionele inrichting
d.m.v. ondergronden (materialen en hoogteverschillen)
en multifunctionele toestellen/meubilair is belangrijk.
Daarnaast zijn meer natuurelementen gewenst, zoals
water (bijv. watergootjes, kraantjes (let op veiligheid)),
fruitbomen, planten die iets met seizoenen doen,
wintergroen, pluktuin, bloementuin, ingezaaid gras
(madeliefjes, klavertjes etc.). Deze ruimtes moeten
zitplekken hebben voor kinderen en begeleiders.
8 – 13 jaar:
Staat in het teken van bewegingsspel, m.n.
in combinatie metanderen: regelspelen,
behendigheidsspelen, straatsport en verenigingssport.
Vaak grote seksescheiding bij spelen en andere
activiteiten. Daarnaast is er behoefte aan
constructiespelen: hutten bouwen, knutselen.
Obstakelvrije ruimte met verharde ondergrond voor
vrij spel, bewegingsspel en groepsspelen is belangrijk
voor ontmoeting leeftijdsgenootjes, voor speelfuncties
aanvullend aan woonsituatie en als ontmoetingspunt
voor ouders. Deze ruimte is multifunctioneel
ingericht met verschillende materialen én variatie in
ondergronden. Deze ruimtes moeten zich het liefst
bevinden dichtbij eigen huis.
13 – 18 jaar:
Ontmoeten van leeftijdsgenoten staat centraal, waarbij
vooral straatsporten en informele sporten populair zijn.
Maken van plekken waarbij ontmoeten centraal staat.
Dit zijn meestal obstakelvrije ruimtes met verharde
elementen. Het gaat meer en meer om zien en gezien
worden, waar de locatie van belang is (bijv. bij winkels,
kruispunt routes). Openheid, geslotenheid en
rugdekking zijn centrale thema’s bij de inrichting.
De plekken liggen binnen gezichtsveld, buiten
gehoorafstand van woningen. Ondanks onbeperkte
mobiliteit blijven de meesten binnen 800 à 1000 m voor
hun dagelijkse vrijetijdsactiviteiten. Jongeren willen in
de eigen wijk op openbaar terrein terecht kunnen voor
sportieve activiteiten en informele ontmoetingen. Voor
speciale faciliteiten en activiteiten zijn zij wel bereid om
te reizen. Meerdere ruimtes om de diverse subculturen
een plaats te geven is gewenst.
27

Woonmilieus
Bijlage Leefstijlen
Wat zijn de leefstijlgerichte wensen van het
Rotterdamse gezin?
Of een woonmilieu aantrekkelijk is wordt niet alleen
door de woning bepaald, maar ook door de omgeving:
het woon- en leefklimaat. Woonbelevingsonderzoek
zorgt voor een onderbouwd inzicht in de woningmarkt,
de gewenste kwaliteiten van woonmilieus en de
leefstijlen van gezinnen. Zowel in 2004 als in 2008
is de Grote Woontest in de regio Rotterdam gedaan,
die inzicht geeft in de vier leefstijlen: de rode leefstijl:
vitaal, individualistisch, eigengereid; de gele leefstijl:
harmonieus, gezellig, groepsgericht; de blauwe leefstijl:
gericht op controle, ambitie en status; de groene
leefstijl: teruggetrokken en verbonden met zekerheid en
veiligheid.
Bouwsteen voorzieningen
Voorzieningen zijn leefstijl- en gebiedsgericht: stedelijke
kinderen hebben behoefte aan city-groen en city-sport
&-cultuur; suburbane kinderen willen hun talenten
ontwikkelen in een groenstedelijke omgeving.
Bouwsteen routes
Hoe circuleer je op een kindvriendelijke manier door
gebouw, binnen-/buitenhoven en langs groene assen
die naar stadsparken en speelplaatsen leiden?
Leefstijlgerichte bouwstenen geven een hogere
gezinsgerichte identiteit
Bij het maken van de visie ‘bouwstenen voor een
kindvriendelijk Rotterdam’ in 2010 en de daaraan
gekoppelde workshops blijkt dat onderbouwd inzicht in
leefstijlen van gezinnen op vier elementen berust.
Bouwsteen wonen
De afstemming van het ‘ruimteplan’ van de gezinswoning,
woonomgeving en buurt op de actuele leefstijlen.
Voldoende kinderruimte in de woning, een drempelgebied
voor het hele gezin en kindvriendelijke buurtnetwerken,
die aansluiten op de woning en drempelruimte.
Bouwsteen openbare ruimte
De sequentie van ruimtes (ruimtereeks) tussen woning,
privé buitenruimte, drempelruimte en (semi-)openbare
ruimte vraagt om creatieve invulling: hoe creëer je
stoepruimte en ‘hofjes op hoogte’ bij gestapelde bouw?
28

Rode leefstijl
Gezinnen met een rode leefstijl wonen graag in het
hoogstedelijk centrum en de rustigstedelijke stadswijken
rond het centrum.
Gezinnen uit de rode belevingswereld zijn
individualistisch georiënteerd en extravert. De leefstijl
heeft een sterke behoefte aan dynamiek, vrijheid en
afwijken van de standaard. De rode consument is
een consument met een vrije, eigenzinnige geest die
onafhankelijkheid boven alles stelt. De rode leefstijl is
overwegend hoog opgeleid en heeft een progressieve
houding. Men heeft een actieve manier van leven
waarbij er naast werk voldoende tijd over moet blijven
voor culturele ontwikkeling en reizen. Rood heeft een
stedelijke oriëntatie, zonder dat men daadwerkelijk ook
stedelijk hoeft te wonen. De kinderen zijn ondernemend
ingesteld en gaan hun eigen weg.
Ze hebben bijzondere stedelijke hobby’s zoals skating
en urban dance.
urban dance-voorstellingen, noem het maar op:
stedelijke ouders en kinderen vinden het prettig zich te
ontwikkelen door stadscultuur.
Bouwsteen routes
Voor de rode gezinnen is het minder belangrijk om de
auto voor de deur te kunnen parkeren. Ze hechten aan
keuzevrijheid en kiezen verschillende vervoerwijzen.
Alternatieve opties zijn interessant, zoals de vouwfiets
en bakfiets. Speelse en avontuurlijke routes zijn
uitdagend voor de stadskinderen.
creatieve woning in de buurt
stad als speelplaats
Bouwsteen wonen
Binnen de woonbuurt is er geen sterke behoefte aan
sociale binding met de buren; men creeërt wel z’n
eigen netwerken. Rode gezinnen hebben een voorkeur
voor gebouwen en een woonomgeving met een sterke
identiteit.
Bouwsteen openbare ruimte
De kinderen zijn ondernemend ingesteld en gaan
hun eigen weg. Zij spelen zowel in de eigen buurt als
erbuiten, al dan niet gebracht door de ouders. Kinderen
zijn open naar anderen en zijn creatief; speelplekken
kunnen ze ook zelf creeëren. Fantasie speelt een rol,
kant en klare speeltoestellen zijn niet voldoende.
Bouwsteen voorzieningen
Kinderworkshops in Boymans, jeugdconcerten,
kindvriendelijke voorzieningen
In de stadsdriehoek is de rode leefstijl dominant.
speels bewegen
29

Blauwe Leefstijl
Gezinnen met een blauwe leefstijl vestigen zich
in statusvolle centrumwijken of comfortabele
landschappelijke gebieden
Kernwaarden van het gezin met een blauwe leefstijl
zijn ambitie, carrière en status. Vrije tijd en werk zijn
bewust gescheiden. Wonen als onderdeel van de vrije
tijd vraagt om ruimte en rust. Geld is belangrijk, en
wat betreft de welgestelde blauwe leefstijl gaat het in
het bijzonder om nouveau riche: men heeft het zelf
gemaakt. Daarnaast hebben zij een sterke behoefte
zich te ontwikkelen, te leren. Ook in de opvoeding van
de kinderen speelt dit een grote rol. Men maakt graag
gebruik van -culturele- voorzieningen die dit mogelijk
maken. Het uitgeven van het verdiende geld is een
aangename en belangrijke bezigheid, maar dit vraagt
dan wel om een omgeving waar men gezien kan en wil
worden. Men bepaalt en regelt bovendien zelf wel hoe
men daar komt.
Bouwsteen wonen.
Het blauwe gezin voelt zich van nature thuis in
hoogwaardige groene buitengebieden. Rust en
afzondering is gegarandeerd en de ouders en kinderen
genieten van hun eigen ruimte. Blauwe gezinnen met
een stedelijke voorkeur houden van statusvolle locaties
met een eigen binnenhof.
Bouwsteen voorzieningen
Goede voorzieningen zijn belangrijk voor het blauwe
gezin, maar ze hoeven niet binnen handbereik te zijn.
Kwaliteit staat centraal en is makkelijk per comfortabele
auto te bereiken.
Bouwsteen routes
De blauwe leefstijl heeft een grote actieradius en
vervoert zich het liefst per auto. Het type auto heeft
vooral met status te maken. Bereikbaarheid en eigen
parkeerplaats zijn heel belangrijk. De bereidheid
hier voor te betalen is groot. De blauwe families zijn
statusgevoelig en reizen voor grote afstanden het liefst
met HSL of goed voorzien vliegtuig.
hoogwaardige architectuur en woonomg.
de buitenruimte als klein Versaille
voorzieningen met allure
Bouwsteen openbare ruimte.
De buitenplaats of binnenhof zien er verzorgd en
gecultiveerd uit. Brede lanen met klassieke, lommerrijke
bomen zorgen voor het juiste imago. Grote bomen
zorgen voor afscherming en privacy. De kinderen
maken gebruik van hoogwaardige speelplekken die
binnen de compositie van het hoogwaardige complex
vallen.
30
De blauwe leefstijl heeft z’n eigen plek In Hillegersberg
statusvolle verbindingen

Gele leefstijl
De gele gezinnen richten zich vooral op de
groenstedelijke wijken waar het zwaartepunt op
wonen ligt. Ze zijn gecharmeerd van traditioneel
en knus wonen. Gele gezinnen kennen een sterke
groepsoriëntatie en hechten veel waarde aan sociale
contacten in de buurt. De gele wereld heeft een open
instelling. Ze vinden het belangrijk dat buurtbewoners
dat ook hebben en ‘erbij’ willen horen. Het gezin
neemt een centrale positie in het leven van deze
woonconsumenten. De kwaliteit van de woning en
het woonmilieu wordt dan ook mede beoordeeld door
de ‘ogen van het kind’. Let wel: ook in de rode en de
blauwe wereld zijn er volop kinderen, maar voor deze
groep geldt dat bij de komst van een kind werk en
hobby’s niet ineens minder belangrijk worden.
Bouwsteen wonen.
De gele gezinnen vinden het belangrijk dat de contacten
in de buurt goed of zelfs hecht zijn; sociale contacten
vinden vaak plaats op de drempelgebied tussen woning
en straat.
Bouwsteen routes.
Doordat de gele gezinnen zich op hun eigen buurt
richten liggen dagelijkse voorzieningen, zoals scholen,
winkels en speelgebieden, bij voorkeur op loopafstand.
de architectuur staat open naar de omgeving
samen spelen, sporten en genieten in de buurt
Bouwsteen openbare ruimte.
Voor de gele ouders en kinderen is het belangrijk dat
de buitenruimte echt om te gebruiken is: parkjes waar
je kunt barbecueën, voetballen, hardlopen. Ook het
plaatsen van bankjes maakt een park uitnodigend voor
de gele leefstijl.
bijpraten op de buurtmarkt
Bouwsteen voorzieningen.
De combinatie van gezinsgerichte voorzieningen en sociale
contacten is belangrijk: gezellige winkelstraten en markten
waar boodschappen doen en bijpraten met de buurtgenoten
gecombineerd wordt.
Zevenkamp huist vele gele gezinnen
kindvriendelijke speellinten
31

Groene Leefstijl
Groene gezinnen wonen graag in eigen enclaves buiten
de drukte van de stad.
De groene gezinnen bewegen zich binnen een beperkt
sociaal netwerk met hechte contacten. Ze richten zich
op zekerheid, vertrouwdheid en privacy. De eigen
woning en buurt staan centraal. Evenwicht en rust zijn
kernwaarden. Daarnaast zijn er strenge en uitgesproken
regels die impliciet voor iedereen gelden: ‘doe maar
gewoon, dan doe je al gek genoeg’. Kinderen moeten
veilig op straat kunnen spelen, liefst op afgeschermde
speeltuintjes
Bouwsteen wonen.
Het groene gezin houdt van overzicht en zekerheid.
Traditionele dorpse architectuur heeft hun voorkeur.
Men maakt bij voorkeur wooncarrière in eigen buurt. De
groene leefstijl is meer traditioneel dan andere leefstijlen
en ziet dat graag terug in de architectuur en woonmilieu.
Bouwsteen routes.
De groene leefstijl vindt het prettig om vaste routes af
te leggen. Een duidelijk afgebakend fietspad heeft de
voorkeur boven fietsen op de weg. De actieradius van
de groen gezinnen is over het algemeen beperkt.
dorpse architectuur met buren en families
afgeschermde speelruimtes
Bouwsteen openbare ruimte.
De voorkeur voor overzicht en zekerheid vraagt om
een duidelijke afbakening tussen publiek en privaat.
Kinderen moeten veilig op straat kunnen spelen,
liefst in -afgeschermde- speeltuintjes. Speeltoestellen
mogen traditioneel zijn -schommel, klimrek- en de
groene speelplek ligt dicht bij het huis, zodat ouders de
kinderen in de gaten kunnen houden.
bediend en verzorgd binnen de eigen wijk.
Bouwsteen voorzieningen.
De groene gezinnen willen een wijk die alles biedt voor
de dagelijkse benodigdheden, zodat men niet buiten
de wijk hoeft te gaan. Men hecht belang aan gemak
en service en wil graag in de eigen woonomgeving
‘bediend en verzorgd’ worden.
32
In de Esch wonen veel gezinnen met een groene leefstijl
afgebakende fietspaden

Verslag gesprek Vestia
Zuid, Schere 31
Gesprek met: Hangleng Tsang, Linda Koning
Op: 2 februari 2011
Reactie op bouwstenen KIWI
>85:
Alleen Borneveld en Slinge staan
nieuwbouwappartementen >85.
Er is veel vraag naar kleiner. Ook hier wonen gezinnen
in. We zouden dief van eigen portemonnee zijn als we
bestaande appartementen zouden vergroten tot die
grootte. Onze norm is 12 m2 per persoon.
Nieuwe regels omtrent huursubsidie maakt het lastiger
voor gezinnen. 90% van onze voorraad moet voor
jaarinkomens < 33.000 beschikbaar zijn. Grotere
appartementen voor gezinnen zitten daar vaak boven.
Drempelruimtes:
Drempelruimtes bij laagbouw zien ze meerwaarde van,
merendeel zijn hoogbouw. Op galerij geeft het veel
overlast van geluid. Niet te voorkomen. Bij nieuwbouw
zou je dempend materiaal op beton moeten leggen om
dit te voorkomen.
Speelplekken:
Bij binnenterreinen wordt vaak naar behoefte bewoners
geluisterd. Vaak werken we samen met deelgemeente
aan andere speelplekken. Voor jongeren hebben ze
weinig voorzieningen, is ook weinig aandacht voor. Voor
activiteiten subsidieert Vestia Thuis Op Straat (TOS).
Brede stoep:
Is geen uitgangspunt, in sommige gevallen nuttig.
Oldegaarde/Steinen is breder trottoir aangelegd. Is
positief. Begrijpen wel dat geen prominente bouwsteen
is in Zuidwijk en tuinsteden.
Visie Vestia
Het zou goed zijn voor Zuidwijk als de randen van de
wijk koopwoningen zouden zijn. Dan bewerkstelligen
we een gemêleerd woningaanbod. Het idee van
Vestia was bestaande bouw slopen en koopwoningen
realiseren. Nu die visie een tijd staat blijkt het moeizaam
te realiseren.
Horsten
Tweekamerappartementen zijn geherstructureerd. Veel
speelplekken in binnenterreinen, binnenterreinen zijn
openbaar. Is kinderrijke buurt.
Velden
Gaan oranje bouwblokken slopen, eind dit jaar. Gaan
er voorlopig niet herbouwen, geen vraag meer door
crisis. Zeker jaar of 4 geen plannen. Kans voor creatief
beheer. Wel een groot oppervlak.
Aan de rand van de velden heeft Vestia een tijd
geleden ambitie geuit om “Jeugdveld” te realiseren
in samenwerking met DG. Zolang Larenkamp nog in
gebruik is, wil de DG daar niet aan.
Aan de Hijkenveld is een groot trapveld aanwezig.
Lo’s
Appartementengebouwen aan de randen worden
dit jaar groot onderhouden. Problematiek moet
voetballende jeugd. Aan de rand denkt Vestia aan een
veldje.
Steinen
Sporthal aan de Slinge-Meyenhage is van belang voor
de wijk.
Kampen
Enige brede school van Zuidwijk, Wereld op zuid. Geen
eigen ingang sporthal, daardoor niet makkelijk buiten
school te gebruiken.
Larenkamp is buurtcentrum dat niet best functioneert.
DG wil dat deze voorzieningen gebruikt worden, ze
leiden anders verlies. Kelder was oorspronkelijk als
jongerenvoorziening. Onderhoud is slecht.
Burgen
Bedacht als koopwoningen. Uiteindelijk is het dure huur,
800 euro per mnd.
Britsenburg + rood gaan later dit jaar gesloopt worden.
Komt voorlopig niets voor terug.
Koop stagneert namelijk. Aan de Maldenburg is een
groot trapveld aanwezig.
33

Inventarisatie speelplekken
34

- ‘Rotterdamse norm voor buitenspeelruimte.
eindrapportage’, 2008, dienst Jeugd, Onderwijs en
Samenleving, Gemeente Rotterdam
- ‘Bouwstenen voor een Kindvriendelijk Rotterdam.
stedenbouwkundige visie’, 2010, dienst Jeugd,
Onderwijs en Samenleving, Gemeente Rotterdam
Literatuurlijst
- Handboek ‘Rotterdamse Stijl’, 2010
- ‘Rotterdam werkt aan een aantrekkelijke woonstad!’
Van beleid naar doelgericht werken. Gemeente
Rotterdam, oktober 2010.
- Stadsvisie Rotterdam, 2007
- Masterplan Zuidwijk
35

www.rotterdam.nl/kindvriendelijk