Arbeidsmiddelen en mAchineveiligheid - Sdu

Arbeidsmiddelen en machineveiligheid
11
ARBO
informatie
Machineveiligheid
Afschermingen en beveiligingen

ARBO-INFORMATIE
De reeks Arbo-Informatie bestaat uit 60 thematische praktijkboeken. Elk deel biedt specifieke, praktische kennis over het
toepassen van de regelgeving op het gebied van arbeidsveiligheid. Een compleet overzicht van de reeks is achterin deze
uitgave opgenomen. De volledige inhoud is ook opgenomen in de online Arbozone: www.arbozone.nl
In de deelreeks ‘Arbeidsmiddelen en machineveiligheid’ zijn verschenen:
Drukapparatuur (AI-35)
dr. ir. J.A.M.M. Kops en ing. J.J.M. Aben
Elektrische veiligheid (AI-54)
ing. N.J. Kluwen en W.E.F. van den Eshof
Hijs- en hefmiddelen (AI-17)
Vereniging Verticaal Transport
Machineveiligheid: afschermingen en beveiligingen (AI-11)
ir. P. Hoogerkamp
Machineveiligheid: bij aanschaf en ingebruikname van nieuwe en gebruikte machines (AI-58)
ir. P. Hoogerkamp en ing. M.H. Groenbos
Rolsteigers (AI-21)
ing. J.C. Berkhout

Arbeidsmiddelen en machineveiligheid
11
ARBO
informatie
Machineveiligheid
Afschermingen en beveiligingen
Auteur: P. Hoogerkamp (MECID B.V.)
6 e editie, 2012

colofon
De reeks Arbo-Informatie wordt begeleid door een redactieadviesraad die
bestaat uit NEN, TNO en NCvB.
De afzonderlijke delen verschijnen in boekvorm en als onderdeel van de praktijkinformatie
op Arbozone: www.arbozone.nl. Abonnees ontvangen herziene
en nieuwe delen van de reeks Arbo-Informatie direct bij verschijnen.
Vanwege de aard van de uitgave, gaat Sdu uit van een zakelijke overeenkomst;
deze overeenkomst valt onder het algemene verbintenissenrecht.
Tekst: P. Hoogerkamp (MECID B.V.)
Figuren: Bram Saeys / Hollandse Hoogte (foto omslag)
NEN, Delft (figuur 3.1, 3.2, 3.3, 3.4 en 4.3)
IRSST, Quebec (Canada) (figuur 2.3)
rOVC (tabel 4.2)
MECID B.V./CE CONSULT (overige figuren en tabellen)
Vormgeving: SD communicatie
Zesde herziene druk
ISBN 978 90 12 57681 9
© Sdu Uitgevers bv, 2012
© Eerste druk, Sdu Uitgevers bv, 1998
Bestellingen:
Sdu Klantenservice
Postbus 20014
2500 EA Den Haag
telefoon (070) 378 98 80
fax (070) 378 97 83
e-mail Sdu@sdu.nl
Sdu Uitgevers zorgt met een selecte groep deskundige auteurs voor een
hoge kwaliteit van de inhoud van de reeks Arbo-Informatie. Daarnaast zorgt
Sdu Uitgevers, met de redactieadviesraad en meelezers, voor een deskundige
beoordeling van de inhoud.
Alle rechten voorbehouden. Alle auteursrechten en databankrechten ten
aanzien van deze uitgave worden uitdrukkelijk voorbehouden. Deze rechten
berusten bij Sdu Uitgevers bv.
Behoudens de in of krachtens de Auteurswet gestelde uitzonderingen, mag
niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd
gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze,
hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere
manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave
is toegestaan op grond van artikel 16 h Auteurswet dient men de daarvoor
wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht
(postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl). Voor het overnemen
van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken
(artikel 16 Auteurswet) dient men zich te wenden tot de Stichting
PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, postbus 3060,
2130 KB Hoofddorp, www.stichting-pro.nl). Voor het overnemen van een gedeelte
van deze uitgave ten behoeve van commerciële doeleinden dient men
zich te wenden tot de uitgever.
Hoewel aan de totstandkoming van deze uitgave de uiterste zorg is besteed,
kan voor de afwezigheid van eventuele (druk)fouten en onvolledigheden niet
worden ingestaan en aanvaarden de auteur(s), redacteur(en) en uitgever deswege
geen aansprakelijkheid voor de gevolgen van eventueel voorkomende
fouten en onvolledigheden.
All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in
a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic,
mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the publisher’s
prior consent.
While every effort has been made to ensure the reliability of the information
presented in this publication, Sdu Uitgevers neither guarantees the accuracy
of the data contained herein nor accepts responsibility for errors or omissions
or their consequences.

11
ARBO
informatie
INHOUDSOPGAVE
1 Inleiding 7
1.1 Machineveiligheid: afschermingen en beveiligingen 7
1.2 Wijzigingen ten opzichte van de vorige druk 8
2 Risicobeoordeling en risico-evaluatie 11
2.1 Rol van risicobeoordeling 11
2.2 Methode van aanpak 12
2.2.1 Enkele definities 13
2.2.2 Opsporen van latente gevaren 16
2.2.3 Inschatten van risico’s 20
2.2.4 Risico-evaluatie 22
2.2.5 Risicoreductie 23
2.2.6 Interactie tussen beveiligingsvoorzieningen en omgeving, bediener en werking 23
3 Afscherming van bewegende en gevaarlijke delen van machines 27
3.1 Inleiding 27
3.2 Functies van de afscherming 27
3.3 Eisen te stellen aan afscherming 27
3.3.1 Schermen moeten stevig zijn uitgevoerd 28
3.3.2 Schermen mogen geen bijkomende gevaren met zich meebrengen 28
3.3.3 Schermen mogen niet op eenvoudige wijze worden omzeild of buiten werking worden gesteld 28
3.3.4 Schermen moeten het zicht op het verloop van het werk zo min mogelijk belemmeren 30
3.3.5 Schermen moeten voldoende ver van de gevarenzone verwijderd zijn 30
3.3.6 Schermen moeten de noodzakelijke handelingen mogelijk maken 32
3.4 Enkele overwegingen bij de keuze van afschermingen 32
4 Beveiligingsinrichtingen aan machines 35
4.1 Inleiding 35
4.2 Nadere beschouwing van de functie van enkele beveiligings inrichtingen 36
4.2.1 Bediening 36
4.2.2 Noodstoppen nader beschouwd 37
4.2.3 Tweehandenbediening 39
4.2.4 Inloopbeveiliging 40
4.3 Eisen te stellen aan de beveiligingsinrichting 41
4.4 Achtergronden bij besturingen van beveiligingsinrichtingen 43
4.5 Faalkansen kwantificeren 48
4.6 Betrouwbaarheid, redundantie en bewaking nader beschouwd 50
5 Valkuilen bij toepassing van beveiligingsvoorzieningen 55
5.1 Inleiding 55
5.1.1 Functionele tekortkoming 55
5.1.2 Omzeilen, overbruggen, saboteren van beveiligingen 56
5.1.3 Niet correcte implementatie van de mutingfunctie 56
5.1.4 Besturingsfouten 58
5.1.5 Onderhoud en organisatie 59

6 Praktische realisatie 61
6.1 Enkele voorbeelden 61
6.2 Verminderen van risico op beknelling 63
6.3 Lichtscherm 64
6.4 Testen en onderhoud 64
7 Wijzigingen aan bestaande en nieuwe arbeidsmiddelen 67
8 Wet- en regelgeving 69
8.1 Inleiding 69
8.2 Arbobesluit 69
8.3 Tot slot 71
9 Overzicht van relevante normen en verwijzingen 73
Bijlage 1 Checklist gevarenidentificatie 75
Bijlage 2
Checklist latente gevaren bij bediener, werking van de afscherming, omgeving en
beveiligingsinrichting 81
Bijlage 3 Checklist vaste en beweegbare afschermingen (op basis van EN 953/EN-ISO 14120) 85
Bijlage 4 Aandachtspunten bij het ontwerp en de bouw van beveiligingsinrichtingen 88
Bijlage 5 Voorbeelden van de gebruikte risicobeoordelingsformulieren 90
Bijlage 6 Enkele risicomodellen nader beschouwd 91
Bijlage 7 Toelichting op tabel uit norm EN 349 95
Bijlage 8 Toelichting op norm EN-ISO 13857 98
Bijlage 9 Indicatieve lijst van veiligheidscomponenten 104
Afkortingen 105
Nawoord 106
Adressenlijst 107
Trefwoordenregister 108

7
1 Inleiding
1.1 Machineveiligheid: afschermingen en beveiligingen
Bij de intrede van machines in het arbeidsproces is niet erkend dat machines zowel voor de gebruikers
als voor mensen in de directe omgeving gevaar opleveren. In eerste instantie heerste de opvatting dat
de mens door goed alert te blijven best zonder ongevallen zou kunnen werken.
Deze zienswijze heeft plaats moeten maken voor de huidige opvatting dat het ontwerp, de constructie
en de uitvoering door mensen veilig te gebruiken machines moeten opleveren.
De Arbowet stelt werkgevers daarvoor verantwoordelijk. Met de komst van de Europese Unie werd geconstateerd,
dat elke lidstaat eigen voorschriften kende, die het vrije handelsverkeer sterk belemmerden.
Om dergelijke belemmeringen op te heffen werden productrichtlijnen uitgevaardigd, waaronder de
Machinerichtlijn, waarin voor de hele gemeenschap is vastgelegd hoe nieuwe producten of machines
(herkenbaar aan de CE-markering) moeten worden beveiligd.
In Nederland is de Machinerichtlijn (2006/42/EG) opgenomen in het Warenwetbesluit machines.
Dit besluit stelt fabrikanten verantwoordelijk voor een veilige constructie van hun machines.
Werkgevers zijn vervolgens verplicht om ervoor te zorgen dat nieuwe machines aan dit besluit (blijven)
voldoen door correct onderhoud conform de gebruiksaanwijzingen van de fabrikant.
Omdat het praktisch onmogelijk was om alle bestaande machines aan de eisen van de Machinerichtlijn
te laten voldoen, werd daarnaast voor bestaande machines de Europese Richtlijn Arbeidsmiddelen
uitgevaardigd. Deze Arbeidsmiddelenrichtlijn (2009/104/EG) kent minimumeisen waaraan arbeidsmiddelen
(veelal machines) moeten voldoen en is in Nederland geïntegreerd in het Arbobesluit. De belangrijkste
punt is de risico-inventarisatie en -evaluatie (RI&E) voor deze machines.
Warenwetbesluit
machines
Arbeidsmiddelenrichtlijn
De Europese Machinerichtlijn is uitgewerkt in een groot aantal Europese normen, die in opdracht van
de Europese Commissie zijn uitgewerkt door de Europese normalisatie-instituten CEN en CENELEC.
Na acceptatie en publicatie in het Europese publicatieblad door deze Commissie gelden de normen als
geharmoniseerd. Machines die aan geharmoniseerde Europese normen voldoen, zijn over het algemeen
ook in overeenstemming met het Warenwetbesluit machines.
De Machinerichtlijn strekt zich uit over alle veiligheids- en gezondheidsaspecten van machines. Deze
uitgave beperkt zich tot de eisen die op grond van de Arbeidsmiddelenrichtlijn gesteld worden aan
afschermingen en beveiligingsvoorzieningen (waaronder ook de noodstop – als aanvullende veiligheidsvoorziening
– is begrepen). Dit blad is eveneens nuttig voor de beoordeling van overeenkomstige
afschermings- en beveiligingsaspecten uit het Warenwetbesluit machines (Machinerichtlijn). Wijzigingen
aan afschermingen en/of beveiligingsvoorzieningen raken vrijwel altijd ook het ontwerpprincipe
van een machine. De juiste keuze en constructieve uitvoering is feitelijk een nieuw ontwerpvraagstuk,
waarmee ook de fabrikanten van bestaande machines worden geconfronteerd indien deze machines
moeten worden voorzien van afschermingen en beveiligingen conform de ‘stand der techniek’.
Met name het aanbrengen van afschermingen die gekoppeld zijn aan de machinebediening, vereist
elementaire kennis van de onderliggende fysische principes en hiermee samenhangende veiligheidsaspecten
(bijvoorbeeld lichtsensoren (lichtscherm) voor een mechanische pers). Effectieve veiligheid
hangt evenals de kwaliteit van een ontwerp sterk af van details. Hoewel deze detailkennis beschikbaar
is en niet moeilijk eigen is te maken, is het door de veelheid van details niet ondenkbaar dat een belangrijk
veiligheidsdetail wordt vergeten. Om deze reden is in deze uitgave nadruk gelegd op het totale
proces van risicobeoordeling: hét instrument om weloverwogen tot de juiste maatregelen te komen.
Eveneens is het om genoemde reden raadzaam, zeker voor de complexere systemen, een ter zake
deskundige te raadplegen als er twijfel bestaat of een oplossing adequaat is.

8 machineveiligheid
Figuur 1.1
Vroeger veilig, nu
niet meer?
In deze uitgave wordt met beveiligingsvoorzieningen het
geheel van beveiligingen aan een machine bedoeld. Met
een beveiligingsinrichting wordt een actieve (meestal aan
elektrische besturing gekoppelde) inrichting bedoeld.
Onder afschermingen worden doorgaans hekwerken,
afdekplaten en dergelijke verstaan.
De begrippen ‘arbeidsmiddel’ en ‘machine’ worden in deze
publicatie door elkaar gebruikt. Indien onderscheid voor de
juiste interpretatie essentieel is, wordt dit vermeld.
In nagenoeg alle genoemde wettelijke bepalingen en normen
wordt gewezen op het belang van een systematische
risicobeoordeling.
Voor nieuwe machines moet de fabrikant een dergelijke
risicobeoordeling maken en documenteren in het wettelijk
verplichte technisch (constructie)dossier. Deze nieuwe
machines zijn voorzien van de zogenoemde CE-markering.
De weerslag van deze beoordeling is te vinden in risicoreducerende
maatregelen en in de restrisico’s die in de gebruiksaanwijzing zijn vermeld.
De Arbowet verplicht de werkgever tot een algehele risico-inventarisatie en -evaluatie (RI&E; zie Arboen
verzuimbeleid (AI-01) en bijlage 1). Deze RI&E omvat eveneens een specifieke risico-inventarisatie
van arbeidsmiddelen.
1.2 Wijzigingen ten opzichte van de vorige druk
In de zesde druk is het normoverzicht geactualiseerd. Tevens zijn de verwijzingen naar de normen
aangepast aangezien de oude EN-ISO 12100 deel 1 en 2 en de norm voor risicobeoordeling gebundeld
zijn in de nieuwe EN-ISO 12100:2010. Deze norm is eveneens vertaald in het Nederlands. De terminologie
die in Machineveiligheid: afschermingen en beveiligingen (AI-11) is gehanteerd is eveneens in
overeenstemming met deze vertaling. Daarnaast is sinds 1 januari 2012 de EN 954-1 ingetrokken en zijn
de EN-ISO 13849-1 en EN 62061 van kracht.
In hoofdstuk 8 is zijn de relevante delen van de arbowet- en regelgeving vermeld. Hierbij is tevens een
correctie in de wetgeving doorgevoerd ten aanzien van de bedieningssystemen. Het ging hier om een
vertaalfout van het Engelse begrip ‘control system’. Dit begrip kan zowel duiden op een bedieningssysteem/bedieningsorgaan
(control device) als een besturingssysteem 1 .
1 Dergelijke vertaalfouten zitten momenteel nog steeds in het Warenwetbesluit machines. De correcte vertalingen van de Machinerichtlijn,
die destijds zijn doorgegeven, zijn al wel opgenomen in de ‘Gids voor de toepassing van de Machinerichtlijn 2006/42/EG tweede
uitgave juni 2010’. (http://ec.europa.eu/enterprise/sectors/mechanical/files/machinery/guide-appl-2006-42-ec-2nd-201006_nl.pdf).

INleiding 9
In deze inleiding worden de wettelijke regels in Nederland aangeduid die een weerslag vormen van
de invoering van de Europese Richtlijnen zoals de Machinerichtlijn en Arbeidsmiddelenrichtlijn.
Machines (arbeidsmiddelen) moeten voldoen aan de huidige van kracht zijnde regelgeving. Voor
de werkgevers betekent dit onder andere het in kaart brengen van de risico’s van arbeidsmiddelen
en het in stand houden van getroffen maatregelen middels adequaat onderhoud en geregelde
inspecties.
samenvatting
De huidige verplichte risico-inventarisatie en risico-evaluatie (RI&E) legt vooral aandachtspunten
vast. Om in te schatten of correcte beveiligingsvoorzieningen zijn aangebracht dient een diepgaande,
meer gedetailleerde risicobeoordeling te worden verricht.
Vaak is het aanbrengen van een beveiligingsvoorziening een ontwerpprobleem op zich, waarbij het
raadzaam is deskundige(n) in te schakelen.