Het hoogwater van 1995 - een terugblik • Is het nu veilig ... - TU Delft

Het hoogwater van 1995 - een terugblik • Is het nu veilig? •
Calamiteitenzorgsysteem • Dijkgraaf Gerrit Kok over de toekomst •
Nieuwe ideeën voor leven met water
Magazine van Waterschap Rivierenland
Water Balans
Special
10 jaar
na het hoogwater
1
Waterbalans Special | januari 2005

Eén waterschap
voor het hele rivierengebied
Vanaf januari 2005 werken de hoogheemraadschappen
van de Alblasserwaard
en de Vijfheerenlanden en Alm en Biesbosch
en een deel van het Zuiveringsschap
Hollandse Eilanden en Waarden samen in één
organisatie met Waterschap Rivierenland.
Veranderingen in ons klimaat (onder
andere steeds heviger regenval en langere
periodes van droogte), zeespiegelstijging
en bodemdaling vragen een gezamenlijke
manier van omgaan met water. De gedachte
is dat een groot waterschap beter op deze
veranderingen kan inspelen.
Door de toevoeging strekt het beheergebied
van Waterschap Rivierenland zich uit van
de Duitse grens tot Kinderdijk. Uitgebreide
informatie kunt u terugvinden op onze
website www.waterschaprivierenland.nl
Inhoud
Dijkgraaf Gerrit Kok: Van herdenken naar denken over de toekomst 3
Het hoogwater van 1995 4
Henk Zomerdijk: Een bange nacht op een stretcher in het gemeentehuis 5
Zeger Stappershoef: De evacuatie van mijn koeien verliep op rolletjes 6
Nella Baartman: Voor vertrek hebben we nog rustig een rondje gefietst 7
Jan Terlouw: Er was even geen tijd voor democratie 8
Hans van Leeuwen: Geen pak koekjes meer in de winkel 9
Marc Rademaker: We stonden regelmatig tot onze nek in de modder 10
Iris van Herpen: Het water is altijd mijn vriend geweest 11
Anne Wind: Evacueren we of niet? 12
Jan van Rijnsbergen: Bij Heesselt was de situatie net zo kritiek als bij Ochten 13
Het water heden 14
Jos Penninx: Flexibele waterkering maakt Zaltbommel veiliger 15
Adri van Ooijen: Veel meer toeristen door dijkverzwaring 16
Aart Kusters: Uitgekiend ontwerp voor dijkversterking Neerijnen 17
Roelof van Loenen Martinet: Creatieve oplossingen dijkverzwaringen
nog steeds actueel 18
Eef Janssen: Waterschap Rivierenland voorkomt calamiteiten 19
Dert Vlaander: Keersluis Afgedamde Maas spaart uniek rivierenlandschap 20
Jos den Biezen: Burger op de bres voor natuurwaarden van dijken 21
De toekomst 22
Dijkgraaf Gerrit Kok: Nederland moet zich beter voorbereiden op de toekomst 23
ILLUSTR ATIE: BOB BROBBEL BNO | HILVERSUM
Hoe u ons kunt bereiken:
Waterschap Rivierenland
Postbus 599 | 4000 AN Tiel
T (0344) 649 090 | E info@wsrl.nl
www.waterschaprivierenland.nl
Dijkteruglegging Lent: Verbreding in Waal noodzakelijk 24
Dijkteruglegging Munnikenland verlaagt waterstand 25
Nieuwe oplossing voor oud probleem: Vouwwand tegen hoogwater 26
Meer ruimte nodig voor rivieren 27
Han Vrijling: Wonen en werken in en op de dijk 28
Ed Steenbergen: Dijkversterking met bentoniet en zeepsop 29
Toine Smits: Overstromingsbestendige woningen in plaats van dijken 30
Colofon 31

HET HOOGWATER IN 1995 HET WATER HEDEN DE TOEKOMST
Dit magazine is opgedeeld in drie tijdvakken: 1995, het heden en de toekomst. De kleur in de bovenrand van dit magazine geeft aan in welk gedeelte u zit.
Van herdenken naar
denken over de toekomst
Het is alweer tien jaar geleden dat
het water hoog tegen de dijken aan
beukte en ons rivierengebied bedreigde.
In deze speciale huis-aan-huis uitgave
gaan we weer even terug in de tijd. Maar
we willen meer dan terugblikken. We laten
u ook zien hoe het er nu voorstaat met de
veiligheid en wat ons in de toekomst te
wachten staat.
De omvang van de dreiging en de massale
ontruiming van gebieden hebben zoveel
indruk gemaakt, dat Nederland hard is
gaan werken aan veiligheid. Dit mocht
niet weer gebeuren. Door het Deltaplan
Grote Rivieren konden waterschappen
in de kortst mogelijke tijd de zwakste
dijken versterken. We kunnen stellen dat
Nederland nog nooit zo veilig is geweest.
Toch is dit géén reden om achterover te
gaan leunen. Want in de toekomst komt er
hoe dan ook meer water door opwarming
van de aarde. De zeespiegel zal stijgen
en de rivieren zullen meer water aanen
afvoeren. Daarom moeten we op tijd
maatregelen nemen. Wellicht ook heel
vernieuwende. Maatregelen waarvan
we nu denken dat ze futuristisch zijn.
Waterschap Rivierenland draagt in belangrijke
mate bij aan de veiligheid van de
mensen in het rivierengebied. Niet alleen
door te werken aan dijkversterking en
andere maatregelen, waardoor we zorgen
voor schoon en voldoende water, maar ook
door organisatorische verbeteringen. Zo is
in 2002 Waterschap Rivierenland ontstaan
door een fusie van drie polderdistricten,
een waterschap en een zuiveringsschap.
Deze grotere organisatie kan slagvaardiger
optreden. Sinds 1 januari 2005 heeft
Waterschap Rivierenland nog meer
slagkracht gekregen door de toetreding
van het Hoogheemraadschap Alm en
Biesbosch, het Hoogheemraadschap van
de Alblasserwaard en de Vijfheerenlanden
en een deel van Zuiveringsschap Hollandse
Eilanden en Waarden.
Ons werkterrein beslaat nu bijna het
hele Nederlandse rivierengebied: vanaf
de Duitse grens bij Nijmegen tot en met
Kinderdijk. Daar begint de werking van
de zee en daar is dus een heel andere
werkwijze nodig door de invloed van eb
en vloed en verzilting van water.
Het werkgebied van Waterschap Rivierenland
is een gebied met de grote rivieren
als natuurlijke begrenzing. Daarvoor
kunnen we integrale en samenhangende
maatregelen treffen om de veiligheid van
de burgers te garanderen en om wateroverlast
tot het minimum te beperken.
Ik wens u veel leesplezier met dit
magazine.
Dijkgraaf Waterschap Rivierenland,
ir. Gerrit Kok
FOTO : WIM VAN HOF | bvBEELD
3
Waterbalans Special | januari 2005

HET HOOGWATER IN 1995
Begin 1995. Een enorme
hoeveelheid water bedreigt het
rivierengebied. Zullen de dijken
het houden, of niet? Moeten we
evacueren, of niet? Uiteindelijk
verlaten tweehonderdduizend
mensen en een onbekend aantal
koeien en andere dieren de
bedreigde gebieden. Wat rest zijn
verlaten dorpen. Lampen branden
in de vestibule. Geen kip op straat.
Spookachtig. Bizar. Tot zover het oog
kan kijken: water. Onvoorstelbaar
veel water. Het beukt tegen de dijken.
Het blijft een paar dagen spannend,
maar dan mag iedereen weer terug.
Opluchting. Saamhorigheid. Taart.
4
Waterbalans Special | januari 2005

Henk Zomerdijk, in 1995 burgemeester van Echteld
Een bange nacht op een
stretcher in het gemeentehuis
Het is woensdag 1 februari 1995, 10 uur
’s morgens. De rampenstaf vergadert
over de hoogwatersituatie in de gemeente
Echteld. Plotseling stormt een medewerker
van Polderdistrict Betuwe binnen.
De dijk bij Ochten scheurt. ‘Dat moment
blijft mij mijn hele leven bij’, vertelt Henk
Zomerdijk, in die tijd burgemeester van
Echteld (nu van Duiven).
FOTO : WIM VAN HOF | bvBEELD
Koningin om te evacueren.
Dan is het dorp al grotendeels
leeg. Veertigduizend
mensen moeten in zeer
korte tijd vertrekken.
Het is een noodevacuatie
uit het boekje. Hele rijen
bussen en ambulances zijn
zeer snel ter plekke. Dat
komt omdat ten westen
van het Amsterdam-
Rijnkanaal al een preventieve
evacuatie gaande
is. Al het materieel wordt
razendsnel vijftien kilometer
verderop ingezet.
Behalve het moment van de onheilsboodschap
is Zomerdijk nog iets bijgebleven:
‘De grote saamhorigheid. Jongeren hielpen
ouderen snel de meubels op zolder te
zetten. De rampenorganisatie was meteen
een geoliede machine die in kameraadschappelijke
sfeer samenwerkte.
Opvallend was ook de zelfredzaamheid.
We dachten dat we een kwart van de
mensen met de bus zouden moeten
vervoeren. Dat was uiteindelijk maar vijf
procent. De stapelbedden stonden klaar
in sporthallen, maar die zijn maar weinig
gebruikt. Je denkt gauw dat er paniek
uitbreekt, maar alles ging juist heel
gedisciplineerd.’
Zeilen en zand
Met hulp van militairen en anderen
wordt de dijk zeker gesteld. Zeilen en
grote hoeveelheden zand houden de
zaak in bedwang. Zomerdijk brengt een
bange nacht door op de stretcher in het
gemeentehuis, maar de dijk houdt het.
Als koningin Beatrix op 2 februari poolshoogte
komt nemen, is het grootste
gevaar al geweken.
Precies een jaar later wordt op de dijk in
Ochten het startschot gegeven voor het
Deltaplan Grote Rivieren. Enige maanden
later is deze dijk op sterkte.
FOTO : WILLIAM HOOGTEYLING
‘We dachten net dat het ergste
gevaar voorbij was, maar nu
ging het goed mis. Het was een van de
slechtste dijkvakken van Nederland. En het
wrange was: de dijkverbeteringsplannen
lagen klaar. We zouden dat voorjaar
beginnen.’
De scheur in het wegdek groeit snel van
60 naar 120 meter en verwijdt zich. De dijk
is in beweging en aan de rivierkant schuift
een stuk af. Het eerste wat moet gebeuren,
is de mensen in Ochten in veiligheid
brengen. Zomerdijk en zijn staf handelen
snel. Ze hebben even geen boodschap aan
de formele procedure, die vooraf moet
gaan aan een evacuatie. Vanaf 10.00 uur
draait de rampenorganisatie op volle toeren.
Een half uur later is het grootste deel
van de ouderen uit het woonzorgcentrum
al op pad. Om één uur ’s middags komt de
toestemming van de Commissaris van de
< Burgers uit Tiel halen bij thuiskomst
hun huisdieren op die ze aan de Dierenambulance
hadden toevertrouwd.
FOTO : WILLIAM HOOGTEYLING
5
Waterbalans Special | januari 2005

HET HOOGWATER IN 1995
Melkveehouder Zeger Stappershoef
‘De evacuatie van mijn koeien
verliep op rolletjes’
Nachtmerries heeft Zeger Stappershoef
niet van de evacuatie gehad, zoals sommige
veehouders dat wel hadden.
De melkveehouder uit Erlecom in de
Ooijpolder hield het hoofd koel. Misschien
ook wel omdat hij als afdelingsvoorzitter
van de Noordbrabantse Christelijke
Boerenbond (NCB) zo dicht bij het
vuur zat.
FOTO : WIM VAN HOF | bvBEELD
dagen van tevoren wist ik dat er
‘Enkele
een evacuatie op stapel stond. Ook
hoorde ik uit de eerste hand dat het echte
risico op een dijkdoorbraak op woensdagavond
zou zijn, terwijl de evacuatie op
maandag was afgekondigd. Op dinsdag
was bijna iedereen al weg uit de Ooijpolder.’
Bijna laatste evacué
Eigenlijk was Stappershoef het allemaal
net een beetje vergeten. Maar al pratend
komen de herinneringen boven. Hij evacueerde
als een van de laatsten uit zijn
gebied, op woensdagmorgen 1 februari.
Hij wist dat hij ruimschoots op tijd was.
‘De evacuatie van mijn koeien heb ik in één
morgen geregeld. Iemand uit Brabant liet
altijd bij mij zijn paarden weiden. Die belde
ik op met de vraag of hij nog iemand wist
die mijn koeien kon opvangen. Toevallig
had hij zelf ruimte. Verder was er bij hem in
de buurt ook net iemand gestopt met boeren.
Die had ook nog wel stalruimte. Ook
daar konden wat koeien heen. Tien koeien
heb ik naar de slachter gebracht. Dat was
ik toch al van plan, alleen nu iets eerder.
Toen ik alles had geregeld, belde ik de NCB
om voor de woensdag een veewagen te
regelen. Alle boeren waren al weg, dus
dat lukte wel.’
Anderen helpen
Goed dat de evacuatie zo soepel verliep,
want Stappershoef had het vooral druk
met andere boeren en tuinders helpen.
Hij zorgde voor een coördinatiepunt op het
NCB-hoofdkantoor in Tilburg. Daar werden
allerlei problemen aangepakt, zoals logeeradressen
zoeken voor vee en veewagens
regelen. Uniek voor die tijd was dat hij
continu bereikbaar was. De mobiele telefoon
was nog heel nieuw. Toen hij ervan
hoorde, huurde hij er halsoverkop één.
Eenmaal terug begon de nasleep. Stappershoef:
‘Er waren agrariërs die in huilen
uitbarstten zodra de evacuatie ter sprake
kwam.’ Daarom zorgde hij ervoor dat de
NCB gespreksgroepen organiseerde voor
boeren en tuinders, die een uitlaatklep
nodig hadden om hun emoties te
verwerken.
FOTO : HANS DIJKSTR A | bvBEELD
‘De mobiele telefoon
was nog heel nieuw’
Het vee van een boer
in de uiterwaarden is
op weg naar een tijdelijk
ander onderkomen.
FOTO : FR ANS YPMA | APA - FOTO
6
Waterbalans Special | januari 2005

Familie Baartman terug op een plek waar
ze in 1995 vlak voor hun evacuatie naar het
hoogwater hebben gekeken.
Nella Baartman, inwoonster van Culemborg
‘Voor vertrek hebben
we nog rustig een rondje gefietst’
‘Het is tien jaar geleden en toch weet ik
het allemaal nog goed. Vooral door die
onwerkelijke sfeer. Er was geen directe
dreiging, maar je moest wel weg.’
Nella Baartman, haar man Jan en twee
tienerdochters Liesbeth en Jantiene uit
Culemborg kregen op dinsdag 31 januari
het bericht dat ze moesten evacueren.
‘We hebben met hulp van familie tot in de nacht
gepakt’, vertelt Nella Baartman. ‘De hele stad was
op. Overal brandde licht, terwijl het anders donker is.’ De
meeste spullen gingen naar boven. Dierbare dingen wilden
ze meenemen. Maar hoe? Het was echt te veel voor in de
auto. Tot ver buiten de regio was er geen busje meer te
huur. Haar vader uit Amersfoort wist er gelukkig nog één
te regelen.
Welkom thuis
Heel emotioneel was de terugkomst. ’Vooral toen we
vanaf de snelweg de afslag Culemborg namen. Gemeentemedewerkers
verwelkomden ons met de gemeentevlag en
het bord ‘Culemborgers, welkom thuis’. Dat vond ik heel
attent. Eenmaal thuis was er een uitgelaten sfeer. Mensen
gingen allemaal bij elkaar langs. En omdat het huis beneden
leeg stond, pakten we net als zoveel andere mensen
de kwast om de muren te witten. Van de gemeente
mochten we allemaal een taart bij de bakker halen en bij
de Albert Heijn kregen we als troost een gratis pak koffie.’
Echt bang dat het mis zou
gaan is de Culemborgse
niet geweest, en nog steeds
niet. ’De dijken zijn toch
versterkt?’
Files, files
’De volgende ochtend hebben we voor vertrek nog heel
relaxed een rondje Culemborg gefietst om naar het hoge
water te kijken. Dus zo bedreigend vonden we de situatie
niet.’
Vervolgens bij de uittocht uit Culemborg: files en nog eens
files. Het duurde uren om alleen al het rivierengebied uit
te komen. De huisdieren, twee hamsters en een zwangere
kat die anders nooit van huis gaan, gingen mee in de auto.
Van hun tweedaagse verblijf in Amersfoort herinnert Nella
Baartman zich het dubbele gevoel. ’We waren vrij, we
gingen winkelen, maar de meisjes hoorden eigenlijk op
school te zitten. Het voelde niet echt als vakantie.’
FOTO’S: FAMILIE BA ARTMAN
7
Waterbalans Special | januari 2005

Jan Terlouw, Commissaris van de Koningin in 1995
‘Er was even geen tijd
voor democratie’
‘Als je me nou vraagt of ik zelf dacht dat
de dijken zouden doorbreken’, zegt Jan
Terlouw, ‘dan zeg ik dat ik de kans minder
dan vijftig procent achtte.’ Terlouw, nu
gepensioneerd, was in 1995 Commissaris
van de Koningin in Gelderland. Hij was
degene die tien jaar geleden de knoop
doorhakte: 200.000 mensen moesten
het rivierengebied verlaten.
‘Op zondagavond 29 januari hadden
we overleg op het provinciehuis in
Arnhem. We wisten dat we de volgende
dag de beslissing moesten nemen: evacueren
of niet.’ Het werd evacueren. De
Commissaris van de Koningin nam dit
besluit in overleg met de burgemeesters
en op basis van adviezen van dijkgraven,
weerdeskundigen en ingenieurs die de
mate van verweking van de dijken hadden
berekend. ‘De beslissing was niet moeilijk.
Het was eigenlijk onafwendbaar.’ Volgens
Terlouw was bijna iedereen het daarover
eens. Hij besteedde in ieder geval geen tijd
aan mensen die er anders over dachten:
‘Er was even geen tijd voor democratie.’
Achteraf heeft hij ook van niemand
gehoord dat de evacuatie eigenlijk niet
nodig was geweest. ‘Ik heb brieven
gekregen van mensen uit het rivierengebied.
Zij waren onzeker en waren blij
dat er een beslissing werd genomen. Het
is overigens de enige keer in mijn loopbaan
als bestuurder, dat mensen tegen
mij hebben gezegd dat zij blij waren dat
er een bestuur is.’
Bizar
Terlouw bleef het liefst in het provinciehuis.
‘Daar kon ik echt iets doen. Ik werd
van uur tot uur op de hoogte gehouden.’
Hij is wel een paar keer in het gebied
geweest, ook een keer met de koningin.
Wat ik daar gezien heb was heel bizar.
Het gebied was totaal ontvolkt, maar in
sommige huizen brandden gewoon lichtjes
in de vestibule. Er liep een kat over
straat. Maar er was geen mens te zien.
Op de dijk bij Dreumel zag ik één grote
watervlakte, en vijf meter lager lagen de
huizen. Als de dijk zou breken, zou – als
het water ook al in de kelder. ‘Het water
aan de andere kant stond gevaarlijk hoog
tegen de dijk aan. Het kwelwater zorgde
ervoor dat de graslanden rond het huis
waren veranderd in één grote waterpartij.’
Toch was hij niet bang dat de dijk zou
bezwijken. ‘Ik heb veel vertrouwen in die
dijk, ook al groeien er bomen op en zitten
er vossenholen in.’
Nieuw denken
Terlouw ziet de hoogwaterperiode vooral
als een aanzet tot ‘nieuw denken’. ‘Na
1993 en 1995 zijn we in Nederland gaan
denken over hoe we anders met rivieren
en water om kunnen gaan. En dat is ook
nodig gezien de voorspellingen en
berekeningen van deskundigen.’
FOTO : HANS DIJKSTR A | bvBEELD
FOTO : WILLIAM HOOGTEYLING
‘Het gebied was totaal ontvolkt’
we niet zouden evacueren – iedereen
verdrinken.’
’s Nachts reed Jan Terlouw terug naar zijn
eigen huis, vlak bij de IJssel. Daar stond
Minister Annemarie Jorritsma
van Verkeer en Waterstaat
op werkbezoek in het rivierengebied.
Inwoners dringen aan
op een snelle verbetering van
de dijken.
8
Waterbalans Special | januari 2005

HET HOOGWATER IN 1995
Supermarkteigenaar Hans van Leeuwen in Beneden-Leeuwen
‘Geen pak koekjes meer
in de winkel’
Je huis achterlaten is heel wat, laat staan
je bedrijf. Toch was dat precies wat
C1000-eigenaar Hans van Leeuwen, nu
43 jaar oud, te doen stond. Het bedrijf dat
hij al vanaf 1988 runt moest leeg, en wel
binnen 24 uur!
‘Het water stond wel heel erg hoog,
maar hier in het land van Maas en
Waal maken we ons niet zo heel erg snel
druk. Dankzij goede contacten met de
gemeente hoorde ik al in een betrekkelijk
vroeg stadium dat Beneden-Leeuwen
ontruimd zou gaan worden. Daardoor
had ik nog 24 uur om mijn winkel leeg
te krijgen. Die was toen wel iets kleiner
dan nu, maar toch nog steeds zo’n twaalfhonderd
vierkante meter. Ik ben geen
moment in paniek geweest. Ook heb ik
er geen moment aan getwijfeld of het
zou gaan lukken.’
FOTO : WIM VAN HOF | bvBEELD
hun eigen huis. Binnen 24 uur was de
winkel, op de koeling en de stellingen na,
helemaal leeg. Geen pak koekjes meer te
bekennen.’
Topdrukte
Na ruim een week hoorde Hans van
Leeuwen dat er groen licht zou komen
voor de terugkeer naar Beneden-Leeuwen.
In omgekeerde volgorde gebeurde
precies hetzelfde als bij de evacuatie.
Van Leeuwen: ’We waren binnen 24 uur
weer open. Terwijl anderen nog maar net
gehoord hadden dat ze terug mochten,
stonden de vrachtwagens van mijn leveranciers
alweer op de brug. En op het
moment dat iedereen zijn huis weer ging
inrichten, ging mijn winkel open. In die
dagen heb ik een topomzet gedraaid. Het
was zelfs drukker dan voor de kerstdagen!’
‘Nee, paniek of angst heb ik geen moment
gehad. Wat me nog het langst zal bijblijven
is het beeld van het dorp toen wij er
als laatste uitreden: lege huizen, zelfs geen
gordijnen voor de ramen. Geen auto’s of
fietsen, zelfs geen hond op straat. Het hele
dorp stil, leeg, verlaten.’
De kerk op de dijk in Appeltern
doet dienst als opslagruimte.
Enorme saamhorigheid
Het mooie bij dit soort gebeurtenissen
is dat mensen elkaar gaan helpen, vindt
Van Leeuwen. ‘De saamhorigheid was
enorm. Zo stelde het bedrijf dat bij ons
levensmiddelen leverde vrachtwagens ter
beschikking. Leveranciers zorgden voor
lege kratten. Zo’n dertig ondernemers van
buiten het gebied boden me hun hulp
aan. Mijn eigen personeel ruimde eerst
de winkel leeg en begon daarna pas aan
FOTO : MARCEL VAN DEN BERGH
9
Waterbalans Special | januari 2005

HET HOOGWATER IN 1995
Marc Rademaker, Waterschap Rivierenland
‘We stonden regelmatig
tot onze nek
in de modder’
FOTO : WIM VAN HOF | bvBEELD
Als projectleider was hij acht dagen
lang uitvoerend hoofd van een dijkpost.
Hij werkte vanuit een kamertje in het
gemeentehuis van Beneden-Leeuwen.
Zijn inspectieploegen controleerden
dertig kilometer Maasdijk en dertig
kilometer Waaldijk.
Als de inspectieploegen een ‘wel’ ontdekten
– een plek waar water onder
de dijk door sijpelt, erachter naar boven
komt en zand meevoert – moest hij erbij
komen. Regelmatig stonden hij en zijn
collega’s tot aan hun nek in de modder,
als zo’n wel dieper bleek te liggen dan ze
dachten. Als het nodig was, legden polderwerkers
er een soort ringmuurtje van
zandzakken omheen. Ook tegen erosie
(aantasting) van de dijkkant waar het
water tegenaan stond, troffen ze noodmaatregelen.
Ze legden zandzakken tegen
gaten aan. ‘Die mannen, in hun lieslaarzen,
waren dag en nacht voor hun veiligheid
aangelijnd. Vanaf een platte kar brachten
ze zandzakken naar de dijken en legden
ze daar tegenaan.’
Kopje onder
Vooral indrukwekkend, die acht dagen,
was dat het gebied vanwege de evacuatie
volledig uitgestorven was. Rademaker:
‘Het was doodstil overdag, en veel mensen
die meewerkten konden door die evacuatie
ook niet naar huis om spullen te halen.
Je kunt je voorstellen dat het in de slaapzalen
met de legerveldbedden en legerslaapzakken
niet altijd even fris rook. En
als je kopje onder was gegaan, dan moest
je van alle kanten droge spullen bij elkaar
lenen.’
Het meest alarmerend vond hij overigens
het niveauverschil tussen de Waal en
Maas. ‘Beide waren ze tot de nok vol, maar
de Waal stond wél drie meter hoger dan
de Maas! En op sommige plekken komen
die twee rivieren echt heel dicht bij elkaar,
zoals bij Heerewaarden, waar alleen de
schutsluis er nog tussen zit. Als je dan
bedenkt wat er zou kunnen gebeuren,
dan word je wel even stil.’
Nostalgische gevoelens
‘Ondanks alles denk ik met nostalgische
gevoelens aan die tijd terug. Je sliep maar
weinig. De officiële twaalf uur op, twaalf
uur af kwam vaak neer op achttien uur op,
zes uur af. Maar het samen werken aan
een doel op zo’n dijkpost was heel enerverend.
Als je die ellende van de evacuatie
even niet meetelt, mag het hoogwater
van mij morgen weer komen!’
FOTO : WILLIAM HOOGTEYLING
Beusichem, de weg naar het
veer en de huizen erlangs
staan flink onder water.
10
Waterbalans Special | januari 2005

FOTO : WILLIAM HOOGTEYLING
Iris van Herpen, in 1995 tien jaar oud
‘Het water is altijd mijn
vriend geweest’
Iris van Herpen is opgegroeid met het water. Ze
fantaseerde zelfs wel eens over een dijkdoorbraak. In
haar hoofd zag ze voor zich hoe haar dorp Wamel er dan
uit zou zien, hoe Nederland eruit zou zien. Die fascinatie
bleef, ook toen het echt menens werd.
Iris is nu twintig jaar. Ze studeert aan de Modeacademie
in Arnhem. Ze kijkt terug naar haar kinderjaren. Overdag
speelde ze bij de rivier en ’s avonds keek ze vanuit haar
hoogslaper naar de lichtjes van passerende boten. Dat er
zoiets als hoogwater bestond, wist ze goed. Dan voer het
pontje niet en hoefde ze niet naar school.
En toen kwam 1995. ‘We gingen steeds kijken hoe hoog
het water stond, het liefst vanaf de brug naar Tiel. Het was
een ontzettend mooi gezicht. Er was zo ongelooflijk veel
water, dat kun je je bijna niet voorstellen.’
Het water zakt. De buitendijkse
parkeerplaats van
Tiel is een mooi speelterrein
voor jongeren.
Nooit gevaar gezien
Uiteindelijk ging ze met haar moeder en zus naar haar
oma in Den Bosch, maar haar vader en broer bleven.
‘Dat is me vooral bijgebleven: dat ik óók had willen blijven.
Een volgende keer doe ik dat ook. Ik heb nooit gevaar
gezien in het water, toen niet, daarvoor niet en daarna ook
nooit meer. Vergeleken met het donkere Wamel staan de
lichtjes van de boten op de Waal voor mij juist voor veiligheid,
voor een andere, supermooie wereld. Het water is
altijd mijn vriend geweest en ik ben heel blij dat ik dáár
ben opgegroeid.’
Opwindend
Alles stond die dagen in het teken van het water: wie er
ging er weg en wie niet, de journalisten, de televisie met
de hele dag uitzendingen. ‘Het was heel opwindend en
spannend. Ons huis stond op de voormalige dijk, dus
wij liepen niet direct gevaar. Daarom zijn we tot het
allerlaatst gebleven en hebben we de grootste chaos
meegemaakt.’
FOTO : WIM VAN HOF | bvBEELD
11
Waterbalans Special | januari 2005

HET HOOGWATER IN 1995
Anne Wind, dijkgraaf Hoogheemraadschap van de Alblasserwaard en de Vijfheerenlanden
‘Evacueren we of niet?’
’s Morgens besluit dijkgraaf Anne Wind
om samen met de burgemeesters de
Commissaris van de Koningin te adviseren
de Alblasserwaard niet te evacueren.
’s Nachts om twee uur staat hij op de
dijk bij Vianen en kijkt bij het licht van de
maan uit over een immense watervlakte.
Onwillekeurig komt de gedachte op: ‘Anne,
wat als je je toch vergist hebt. Wat als de
dijk nu toch doorbreekt…’
FOTO : WIM VAN HOF | bvBEELD
Op de schouder getikt
Wind vindt dat we de precaire situatie van toen steeds
in herinnering moeten houden. ‘We zijn goed op onze
schouder getikt. Na de hoogwatergolf kwam er eindelijk
weer schot in het denken over veiligheid. Nut en noodzaak
van de maatregelen waren toen zeer evident. Nu vertraagt
het weer. Wettelijk gezien voldoen we nu niet aan de
veiligheidsnormen voor dijken en we nemen tot 2015 de
tijd om de zaak op orde te brengen. Maar we kunnen en
mogen geen spelletjes spelen met de veiligheid.’
Anne Wind is op 1 januari 2005 met pensioen gegaan.
Busjes, aanhangwagens, volgepropte
auto’s. De uittocht is begonnen, zoals
hier bij de provinciale weg door het Land
van Maas en Waal.
Het is dan 2 februari. Ten oosten van de Diefdijk, in de
Tieler- en Culemborgerwaarden is bijna geen mens
meer te bekennen. Hier is iedereen geëvacueerd. Maar
een paar kilometer verderop in Leerdam gaat het gewone
leven door.
Er rust een zware verantwoordelijkheid op de schouders
van Wind en de burgemeesters. De vloedgolf is inmiddels
gearriveerd. In de week daarvoor zijn de zwakke plekken
geïnspecteerd en direct verbeterd. Bij Vianen zat zo’n plek
en ook bij Boven-Hardinxveld. De situatie bij Hardinxveld
blijft precair. Het water komt daar van twee kanten: via de
Merwede en via het Kanaal van Steenenhoek. Hier wordt
wel tot evacuatie besloten. Ook de mensen in Gorinchem-
Oost/Dalem moeten weg. Dit deel ligt nog achter de Diefdijk.
‘Toen we alle zwakke plekken onder controle hadden,
zagen we geen reden om verder te gaan met de evacuatie’,
vertelt Wind. ‘Er was geen vervorming of verweking van de
dijken. De Commissaris van de Koningin was zeer kritisch
over ons besluit. Het stond natuurlijk haaks op de tvbeelden
van de massale evacuaties. Maar wij hadden
meer tijd om noodmaatregelen te nemen, omdat de
grote watergolf bij ons later arriveerde.’
FOTO : WILLIAM HOOGTEYLING
12
Waterbalans Special | januari 2005

Jan van Rijnsbergen, hoofd veiligheid Waterschap Rivierenland
‘Bij Heesselt was de situatie
net zo kritiek als bij Ochten’
Tijdens het hoogwater draaide hij diensten
van 12 uur. Op sommige dagen zelfs
24 uur. Hij stuurde veel medewerkers naar
huis om te pakken, omdat zij ook niet van
ophouden wisten. Jan van Rijnsbergen,
destijds hoofd dijken van het polderdistrict
Tieler- en Culemborger Waarden:
‘De evacuatie heeft veel indruk gemaakt.
Zeker omdat ik zelf in het rivierengebied
woon.’
gezegd heeft mijn gezin geen tijd
‘Eerlijk
gehad om spullen in veiligheid te
brengen. Ik moest als operationeel leider
van het crisisteam elk moment van de dag
paraat zijn en kon dus niet helpen pakken.
Mijn vrouw is snel naar een veiliger oord
vertrokken.’
Van Rijnsbergen werkte vooral vanuit
kantoor. Maar op dinsdagavond 31 januari
was de schade aan de dijk bij Heesselt zo
groot, dat Van Rijnsbergen er poolshoogte
nam. ‘De situatie was er net zo kritiek als
bij Ochten, alleen hebben we er niet zo’n
bekendheid aangegeven. Zo’n honderd
ME’ers hebben 50.000 zakken zand tegen
de dijk gezet om voldoende tegendruk
te geven. De weg moest open blijven, de
mensen moesten in verband met de
evacuatie het gebied uit kunnen.’
FOTO : WIM VAN HOF | bvBEELD
Jan van Rijnsbergen heeft
sinds de jaren zeventig aan
dijken en dijkverbetering
gewerkt. Op 1 januari 2005
is hij met vervroegd
pensioen gegaan.
FOTO : MARCEL VAN DEN BERGH
Weerstand weg
’Al tijdens de drukke emotionele dagen
kregen we als waterschap het verzoek
van de rijksoverheid om te inventariseren
welke dijken acuut moesten worden verbeterd.’
Liefst 80 procent behoorde tot
de categorie ‘urgent’, rekende hij en zijn
medewerkers uit. Na het hoge water ging
het snel. ‘In april waren we al bezig met
de zwakste dijken. Op één uitzondering na
pakten we dat jaar alle urgente dijken aan.
Echt een ommekeer. Het draagvlak was
groot, er was geen vertragende weerstand
meer.’
Hij ziet dit draagvlak helaas weer afbrokkelen.
‘De aandacht onder burgers verslapt
en de bereidheid bij de overheid om op te
schieten vermindert. We hebben alweer
een achterstandsituatie. Het is zeer de
vraag of we er in 2015 klaar voor zijn om
16 miljoen liter water dat per seconde bij
Lobith ons land binnenkomt, veilig naar
zee te laten stromen.’
Militairen maar ook brandweermannen
werken met man en macht om de dijk
van Heesselt te versterken.
13
Waterbalans Special | januari 2005

HET WATER HEDEN
Na 1995. De schrik zit er goed in.
Dit mag niet nog een keer gebeuren.
Het antwoord van de overheid: het
Deltaplan Grote Rivieren. Dit plan
zorgt ervoor dat het waterschap zo’n
honderd kilometer dijk per jaar kan
versterken. Er worden veel nieuwe
technieken en inzichten gebruikt.
Veiligheid staat voorop en er wordt
met meer respect omgegaan met
de landelijke omgeving en met
monumenten. Het is een tijd van
veel wikken en wegen. Overleg.
Inspraak. Het resultaat? Een flexibele
waterkering in Zaltbommel, een
damwand in Neerijnen, drijvende
woningen in de Gouden Ham en een
keersluis in de Afgedamde Maas. Het
is in het rivierengebied nog nooit zo
veilig geweest.
14
Waterbalans Special | januari 2005

Wethouder Jos Penninx is zeer tevreden over de flexibele
waterkering die zijn stad Zaltbommel heeft gekregen.
Hij heeft de evacuatie van het vestingstadje in 1995 aan
den lijve meegemaakt. ‘Nu is het zo dat als het water
bij Lobith stijgt, wij een aantal dagen hebben om de
flexkering op te bouwen.’ En die staat binnen zes uur,
dus dat voelt veilig.
Flexibele waterkering
maakt Zaltbommel veiliger
Wethouder Jos Penninx van Zaltbommel
honderd woningen te bouwen. Daarnaast werd al snel duidelijk
dat bij het simpelweg verhogen van de kademuren
en de dijk het uitzicht over de Waal sterk zou verminderen.
Dus kwam er een heel proces met een klankbordgroep van
burgers en bedrijven, waarvan Penninx nu nog vindt dat
het een voorbeeld is voor andere gemeenten.
FOTO : WIM VAN HOF | BVBEELD
Stedelijke uitstraling
‘Er moest een kwaliteitsslag gemaakt worden’, vertelt
Penninx. ‘Dat was duidelijk.’ Zaltbommel kon een deel van
het geld dat was bestemd voor de woningbouw investeren
in het nieuwe Waalfront. ‘Het heeft een echt stedelijke
uitstraling’, vindt Penninx. ‘Mensen parkeren hun fiets
tegen de vestingmuur en zitten op de muur te genieten
van het uitzicht over de Waal.’
Het Waalfront van Zaltbommel heeft de uitstraling
van een oude vesting, maar de bakstenen en de
inrichting zien er nieuw uit. Op sommige plekken is de
vestingmuur lager. In deze coupures zitten sleuven in
de muur en montagegaten in de grond. Daar worden
bij extreem hoogwater staanders en metalen planken
geplaatst die samen de vijfhonderd meter lange flexkering
vormen. Vijf mensen kunnen binnen zes uur een waterkering
bouwen, die bestand is tegen waterhoogtes zoals
die in 1995.
De nieuwe waterkering
staat binnen zes uur.
FOTO : KIM TROUWBORST
Voorbeeldfunctie
Dat Zaltbommel een fraai vormgegeven Waalfront heeft,
is voor een deel te danken aan het hoogwater van 1995.
‘Op woensdag 1 februari werd duidelijk dat in ons gebied
de mensen zouden moeten vertrekken’, herinnert Penninx
zich. ‘Het grootste deel van onze gemeente is ontruimd
geweest.’
De dijken ten oosten en westen van de stad werden al snel
verhoogd, maar bij het Waalfront in het centrum duurde
dat even langer. Er waren namelijk plannen om daar zes-
FOTO : CAMIEL MASSELINK | WATERSCHAP RIVIERENL AND
15
Waterbalans Special | januari 2005

HET WATER HEDEN
Recreatieondernemer Adri van Ooijen
Veel meer toeristen
door dijkverzwaring
‘Van tevoren besef je niet wat er allemaal
aan zo’n dijkverzwaring vastzit’, zegt
recreatieondernemer Adri van Ooijen in
Maasbommel. Dat de dijk bij recreatiegebied
De Gouden Ham een stuk zwaarder
moest worden stond buiten kijf. Maar
de ruimte daarvoor was er niet. Er is een
goede oplossing bedacht. Iedereen
profiteert ervan.
tegen de dijk aan
‘Recht
lagen de huizen van
bewoners. Aan de andere
kant, buitendijks, was het
kampeerterrein met caravans
van Van Ooijen. De
woonhuizen konden alleen
gespaard worden als de
dijk meer naar de rivier
verplaatst zou worden.
Van het terrein van Van Ooijen zou maar een smal strookje
overblijven. Te weinig om er nog caravans neer te zetten.
‘Die huizen konden natuurlijk niet tegen de vlakte’, vindt
Van Ooijen ook nu nog.
Hij wilde best meewerken aan een oplossing, maar niet
ten koste van alles. ‘Ik heb gezegd, dat ze met mij overal
over konden praten, maar weggaan wilde ik niet.’ Eerst
was er sprake van dat de recreatieondernemer met zijn
caravans naar het schiereiland tegenover zijn oorspronkelijke
bedrijf zou verhuizen. Maar de recreatiemaatschappij
van wie dit eiland is, wilde niet meewerken.
Drijvende vakantiewoningen
Toen kwam de ondernemer zelf met een idee. Zou hij als
compensatie drijvende vakantiewoningen mogen bouwen?
Voor de caravans vond hij een plek op een ander,
dichtbijgelegen kampeerterrein van hemzelf. Van Ooijen:
‘Het heeft me wel een jaar aan praten gekost om dit voor
elkaar te krijgen. Maar uiteindelijk hebben de veranderingen
mij een positieve zet in de rug gegeven.’
De drijvende, innovatieve woningen heeft hij op eigen
risico gebouwd, maar voor de benodigde vergunningen
kreeg hij alle medewerking. De woningen zijn in mei 2004
gereed gekomen.
Voor de aanpassing en de verhuizing is Van Ooijen
financieel gecompenseerd. Bovenal is hij tevreden met
de nieuwe uitstraling van het gebied. ‘Het is hier nu veel
drukker dan eerst, met allemaal fietsende mensen. Eerst
was de dijk hartstikke smal en werd je er als fietser zo van
af gereden. Nu is die veel breder en ligt er ook nog een
apart fietspad langs waarop mensen kunnen genieten
van prachtige vergezichten.’
FOTO’S: WIM VAN HOF | bvBEELD
16
Waterbalans Special | januari 2005

FOTO’S: WIM VAN HOF | bvBEELD
Aart Kusters wethouder in Neerijnen
Uitgekiend ontwerp
voor dijkversterking Neerijnen
Waterschap Rivierenland had begin jaren
tachtig al plannen voor verzwaring van
de Waaldijk bij Neerijnen. Deze stuitten
indertijd op zo veel bezwaren, dat ze in
1986 in de ijskast werden gezet. Tien
jaar later –een parlementaire commissie
verder en na het hoogwater van 1995–
kwam er een oplossing. Het karakteristieke
stukje rivierenlandschap is behouden.
De komst van de parlementaire
commissie Boertien in 1992 zorgde
ervoor dat de plannen voor de Waaldijk
bij Neerijnen uit de ijskast kwamen. Want
de taak van deze commissie was zich
te buigen over de stagnerende dijkversterkingen.
In 1993 kwam de commissie
met haar advies: voortaan moest meer
rekening gehouden worden met het landschap,
de natuur en de cultuurgeschiedenis.
Ook was het belangrijk om burgers en
gemeenten veel meer in te schakelen bij
de voorbereiding van de plannen. Om deze
nieuwe manier van ‘uitgekiend ontwerpen’
te testen kwamen er een aantal proefprojecten.
De Waaldijk bij Neerijnen was er
één van.
Mooie uitdaging
De keuze viel op dit stukje dijk omdat die
zo kenmerkend is voor het rivierengebied.
Bij de dijk staan oude boerderijen, een
molen, een kasteel, een oud loofbos, een
kleiput en ligt een oude rivierarm. En dat
allemaal op een traject van slechts drie
kilometer.
Aart Kusters, in die tijd raadslid en later
wethouder van Neerijnen, was nauw
betrokken bij het proefproject. Hij kan het
zich nog levendig voor de geest halen. ‘Er
werd een stuurgroep ingesteld met onder
andere allerlei belangengroeperingen.
Vanwege de lange voorgeschiedenis waren
dat er nogal wat. Bijvoorbeeld de Stichting
Red ons Rivierlandschap, de Stichting Het
Waallandschap en de Bond Heemschut
(beschermers van cultureel erfgoed).’
Het was een mooie uitdaging, vindt Kusters.
‘Er zijn veel technische oplossingen
‘Over deze dijk is iedereen dik tevreden’
onderzocht om het kwetsbare landschap
te sparen. Zonder dat de veiligheid in
gevaar zou komen. Want al met al vond
het merendeel van de burgers de veiligheid
toch het belangrijkste.’
Niet breder, wel hoger
Het resultaat van het brede overleg is
een prachtige dijk, waar de inwoners van
Neerijnen graag recreëren. Honderden
meters damwand zijn geslagen. Dit maakte
de dijk niet breder, wel hoger. Om de
bijzondere panden op de dijk te behouden
heeft het waterschap de molen een meter
opgekrikt. Ook heeft het waterschap
ervoor gezorgd dat enkele monumentale
dijkpanden zorgvuldig zijn afgebroken en
later op de opgehoogde dijk weer zijn herbouwd.
Her en der zie je de dijk wat naar
buiten omkrullen om bijzondere binnendijkse
gebouwen heen.
Kusters ziet achteraf maar één probleem:
‘Landschapsliefhebbers vinden het jammer
dat de oplossingen die hier zijn
gebruikt, niet ook elders zijn toegepast.
Dan zou er pas echt een brede consensus
zijn geweest. Maar over dit stukje dijk is
iedereen dik tevreden.’
17
Waterbalans Special | januari 2005

Roelof van Loenen Martinet,
beleidsmedewerker Gelderse
Milieufederatie
Creatieve oplossingen
dijkverzwaringen nog steeds actueel
De Gelderse Milieufederatie pleit al
decennia voor creatieve oplossingen bij
dijkverzwaringen. Want daarmee behoud
je de waarden van het rivierengebied.
De dijkverzwaringen die op een goede,
creatieve manier zijn uitgevoerd, kunnen
nu als voorbeeld dienen voor het project
Ruimte voor de Rivier, vindt beleidsmedewerker
Roelof van Loenen Martinet
van de Gelderse Milieufederatie.
De aanpak in de jaren tachtig van
de dijkverzwaring langs de Waal
bij Brakel, is het begin geweest van een
andere manier van denken over dijkverzwaringen,
zegt Van Loenen Martinet.
‘Een deel van het monumentale dorp
Te weinig werd er rekening gehouden met
de bestaande waarden van het landschap,
de dorpen en de natuur. ‘Het moest voor
de veiligheid’, herinnert Van Loenen
Martinet zich de discussie over Brakel.
‘Maar het kon op een betere manier,
met respect voor het landschap van het
rivierengebied, vonden wij.’ Uiteindelijk
werd gekozen voor een elegante oplossing:
het plaatsen van een damwand.
Damwand
Inmiddels zijn er, wat betreft de Gelderse
Milieufederatie, diverse goede voorbeelden
van dijkverzwaring. Van Loenen
Martinet noemt de Bomendijk aan de
IJssel. ‘De bomen op de dijk konden bijna
‘Er zijn diverse goede voorbeelden van dijkverzwaringen’
Herhaling
Het hoogwater van 1995 heeft er volgens
Van Loenen Martinet aan bijgedragen, dat
creatievere manieren van dijkverzwaring
versneld werden uitgevoerd. ‘Voor 1995
was het bijna vanzelfsprekend dat je
zomaar het rivierbed smaller kon maken.
Dat is nu nauwelijks meer voor te stellen.’
Maar de discussie lijkt zich echter te herhalen
bij het project Ruimte voor de Rivier,
vindt Van Loenen Martinet. De Gelderse
Milieufederatie en ook Waterschap Rivierenland
vinden dat er te weinig geld is om
de plannen voor Ruimte voor de Rivier
(zie pag. 27) goed uit te kunnen voeren.
‘Er wordt al weer voorzichtig over dijkverzwaring
gesproken.’ De kans dat
Brakel moest verdwijnen, omdat de dijk
daar moest komen te liggen. De middelen
waren echter niet meer in overeenstemming
met het doel.’ Het simpelweg verzwaren
van dijken, waarmee delen van
dorpen, dijkhuizen, maar ook eeuwenlang
bestaande strangen (dode rivierarmen) en
kolken (diepe watergaten, ontstaan na dijkdoorbraken)
verdwenen, vond de Gelderse
Milieufederatie een te rigoureuze ingreep.
allemaal blijven staan. De versterking is
uitgevoerd met een damwand.’ Ook de dijk
bij Neerijnen in het rivierengebied is een
goed voorbeeld van dijkversterking, zonder
dat het omliggende gebied daaronder
heeft geleden. ‘Op locaties waar aan beide
zijden bijzondere landschaps-, natuur- of
cultuurhistorische waarden liggen is een
damwand een goede oplossing.’
dezelfde patstelling zal ontstaan als voor
1995, acht Van Loenen Martinet groot.
Ook bij Ruimte voor de Rivier zijn creatieve
oplossingen die rekening houden met de
waarden van het rivierlandschap de beste
oplossing.
18
Waterbalans Special | januari 2005

HET WATER HEDEN
Waterschap Rivierenland
voorkomt calamiteiten
FOTO : WIM VAN HOF | bvBEELD
Waterschap Rivierenland houdt het peil
van de rivieren binnen het werkgebied
nauwlettend in de gaten. Stijgt het
water meer dan normaal, dan neemt het
waterschap maatregelen. Welke dat zijn
staat beschreven in het Calamiteitenbestrijdingsplan
Hoogwater Buiten.
Het Calamiteitenbestrijdingsplan
wordt gelukkig maar weinig uit
de kast gehaald. ‘De laatste keer was in
januari 2003, maar toen werd het niet
echt spannend’, zegt Eef Janssen,
coör dinator calamiteitenzorg bij Waterschap
Rivierenland. ‘In 1993 en 1995
werkte het wel volop.’
Het Calamiteitenbestrijdingsplan treedt
in werking zodra de rivieren buiten hun
oevers treden. ‘Dat moment zien
we meestal van tevoren aankomen.
We kunnen ons dus goed voorbereiden.
Wanneer de uiterwaarden volstromen
– fase 0 noemen we dat – leiden we het
rivierwater via inlaatwerken naar de
zomerpolders. Zo krijgt de rivier meer
ruimte. Van tevoren waarschuwen we de
boeren, zodat ze hun dieren tijdig kunnen
weghalen uit de zomerpolders.’
FOTO : WATERSCHAP RIVIERENL AND
Patrouilles
Als het water blijft stijgen en het al flink
tegen de dijken staat, stelt het waterschap
dijkbewaking met patrouilles in.
Fase 1 is dan ingegaan. ‘We controleren
de dijken overdag en zorgen zonodig voor
ver steviging van de dijken. Ook sluiten
we diverse sluizen en doorgangen voor
verkeer en voetgangers in kademuren en
de dijken.’
Wordt de situatie kritiek – bijvoorbeeld
als het water verder stijgt of doordat
dijken verweken – dan gaat fase 2 in. De
patrouilles zijn dan dag en nacht in touw
om de dijken te bewaken en zonodig te
verstevigen. ‘De dijkgraaf seint ook de
betrokken burgemeesters in. Zij coördineren
de rampenbestrijding en sturen de
andere hulpdiensten aan: politie, brandweer,
geneeskundige hulpverlening. De
burgemeesters bepalen ook of de burgers
moeten evacueren.’
Kleine kans
De kans dat een burgemeester zoiets
meemaakt is niet zo groot. Sinds 1995 zijn
de dijken in het rivierengebied allemaal
verstevigd. Janssen: ‘De kans op een overstroming
is klein: in principe een kans
van 1 op 1250 per jaar. Maar je weet het
natuurlijk nooit helemaal zeker. Om overal
goed op voorbereid te zijn, lopen we elk
jaar het Calamiteitenbestrijdingsplan
helemaal door of het allemaal nog klopt
en of er dingen moeten worden aangepast.
We houden ook geregeld
oefeningen, soms samen met gemeenten
en hulp diensten. Mocht zich een calami-
teit voordoen, dan zijn we voorbereid.’
Medewerkers van Waterschap
Rivierenland maken de dijkdoorgang
bij de kade van Tiel dicht
met houten balken. Deze oefening
in 2003 werd gehouden als
onderdeel van het Calamiteitenbestrijdingsplan.
19
Waterbalans Special | januari 2005

HET WATER HEDEN
Dert Vlaander, senior medewerker dijkbeheer Waterschap
Keersluis Afgedamde Maas
spaart uniek rivierenlandschap
De dijken langs de Afgedamde Maas en
het Heusdensch Kanaal konden het land
in 1995 maar net beschermen tegen de
hoge waterstanden van de Waal en de
Bergsche Maas. Drastische maatregelen
waren nodig, volgens het Deltaplan Grote
Rivieren, om het niet opnieuw zover of
nog verder te laten komen.
Eind 2001 werd keersluis ‘De Kromme
Nol’ in gebruik genomen. Deze beschermt
de omgeving van de Afgedamde Maas
tegen het gevaar van hoogwater.
De Afgedamde Maas en het
Heusdensch Kanaal vormen samen
de verbinding tussen Maas en Waal. Het
gebied rond de Afgedamde Maas is een
stuk authentiek Hollands rivierenlandschap
met mooie natuur en waardevolle
cultuurhistorie.
Een gewone dijkversterking zou betekenen
dat over een strook van 30 kilometer
historische gebouwen, kerkjes en dijkhuizen
verloren zouden gaan. Dit was
voor velen onaanvaardbaar. Maar hoge
waterstanden en onstabiele dijken
vormden een bedreiging.
FOTO : KIM TROUWBORST | bvBEELD
FOTO : WATERSCHAP RIVIERENL AND
Dert Vlaander, destijds projectleider bij
Hoogheemraadschap Alm en Biesbosch:
‘We hadden vóór het hoogwater al onderzoek
gedaan naar mogelijke verbeteringen
in dit dijkvak. Hierdoor konden we snel
keuzes maken. We hebben allerlei
Dijkverzwaring was voor velen onaanvaardbaar
varianten laten onderzoeken. Er is uiteindelijk
gekozen voor de bouw van een
keersluis in het Heusdensch Kanaal bij
Wijk en Aalburg, het plaatsen van nieuwe
stormvloeddeuren naast de bestaande
Wilhelminasluis bij Andel en het plaatselijk
stabiliseren van stukken dijk.’
Compromis
De keersluis gaat dicht als het water op
3,5 meter boven NAP staat. Hierdoor stijgt
het water in de Afgedamde Maas en in het
Heusdensch Kanaal niet verder en is het
omliggende gebied beveiligd tegen een
overstroming.
De werking van de keersluis wordt jaarlijks
een paar keer getest. Het sluitpeil van
3,5 meter is een compromis. ‘Dat is een
hele discussie geweest’, herinnert Vlaander
zich. ‘De scheepvaart en natuurliefhebbers
wilden een zo hoog mogelijk peil
maar de bewoners een zo laag mogelijk
peil om hun kelders droog te houden.’
Water bergen
Het project is nog niet helemaal afgerond.
Als de keersluis dicht gaat, moet het water
dat anders het Heusdensch Kanaal in zou
stromen, ergens anders heen. Eerst werd
gedacht aan nevengeulen. Deze zijn niet
meer nodig, omdat het waterschap kan
meeliften met een maatregel van Ruimte
voor de Rivier, die door de provincie Noord-
Brabant wordt uitgewerkt. Bij hoogwater
wil de provincie de Overdiepse polder
gebruiken om het overtollige water
te bergen. Het water dat eigenlijk het
Heusdensch Kanaal in had gemoeten,
kan daar gemakkelijk bij. Afgesproken is
dat het waterschap meebetaalt aan de
herinrichting van de Overdiepse polder.
20
Waterbalans Special | januari 2005

FOTO : HANS DIJKSTR A | bvBEELD
Jos den Biezen uit Druten
Burger op de bres voor
natuurwaarden
van dijken
Vier jaar lang, van 1996 tot 1999, stond Jos den Biezen
uit Druten van februari tot mei bij het ochtendgloren
op om de kamsalamanders en rugstreeppadden weg
te vangen met schermen en opvangemmers. Hij wilde
voorkomen dat ze in de bouwputten van de dijkverbetering
zouden vallen. ‘Dat heeft de schade aan de populatie
beperkt’, zegt hij nu, terugkijkend op het proces van
verbetering van de dijken in het land van Maas en Waal.
‘Een goede sfeer en wil tot samenwerking’
Stroomdalflora
De dijken zijn gereed. Den Biezen geniet van de huidige
dijken, op één minpunt na. Het gaat niet goed met de
bijzondere kruiden op de dijk, de stroomdalflora. Bij de
dijkverbetering is veel gedaan om die te behouden en te
verbeteren. Van alle oude dijken werd de bovenlaag afgegraven,
opzij gezet en als deklaag weer terug gezet bij
de nieuwe dijk. Ook werd op sommige plaatsen het talud
geschikt gemaakt voor nieuwe stroomdalflora en is zelfs
nieuw ingezaaid.
Den Biezen: ‘Voor economisch gewin kwamen er vervolgens
schapen op de dijk die begonnen met het grondig
afgrazen van de kruidige stroomdalflora in plaats van het
taaie raaigras.’ Den Biezen heeft wel de hoop dat het goed
komt, omdat de schapen mogelijk helemaal van de dijk af
gaan. Dat is beter voor de doorworteling van de dijk, waardoor
die technisch sterker wordt.
Als bewoner van het land van Maas en Waal is hij
voor het instituut voor natuur en milieueducatie
(IVN) en de natuur- en historische vereniging KNNV
tien jaar lang intensief betrokken geweest bij de dijkverbetering.
Eerst als lid van de adviesgroepen die verbeteringen
op de diverse trajecten voorbereidden en later
in de begeleidingscommissies die bij de uitvoering betrokken
waren. Het was zijn taak te letten op de landschappelijke,
cultuurhistorische en natuurwaarden van de veranderingen.
Bovendien kon hij als bewoner van het gebied
belangrijke, plaatselijke gegevens aandragen. ‘Het was een
vruchtbare en hectische tijd, vooral in 1995. Er was een
goede sfeer en wil tot samenwerking om de klus ‘veilige
dijken’ voor elkaar te krijgen binnen de gestelde termijn.’
Het hoge water van 1995 viel midden in de periode van
dijkverzwaring. Dat heeft het hele proces alleen maar
versneld. Den Biezen: ‘Net terug van de evacuatie, met
de koffie nog in de hand, kwam de eerste oproep om in
Arnhem aanwezig te zijn op een vergadering over de
Nieuwe Deltawet. De tijd daarna was ik vaak zeven
dagen per week in touw.’
FOTO : WIM VAN HOF | bvBEELD
21
Waterbalans Special | januari 2005

DE TOEKOMST
Toekomst. We weten dat het
klimaat verandert. Er komt meer
(regen)water en de zeespiegel
stijgt. De rijksoverheid wil de
rivieren in het rivierengebied de
komende tien jaar meer ruimte
geven. Maar zijn we daarmee klaar
en voldoende beschermd? Diverse
waterdeskundigen vinden van
niet. Zij werken nieuwe ideeën uit.
Moeten we huizen, wegen en werken
‘waterbestendig’ maken? Wonen
in een dijk? Drijven op het water?
Werken op een terp? De toekomst
zal het leren. Eén ding is zeker: we
zijn nog niet klaar met het water en
zullen dat ook nooit zijn.
22
Waterbalans Special | januari 2005

DE TOEKOMST
Nederland heeft veel van het hoogwater van 1995
geleerd, maar nog niet genoeg. Dat vindt dijkgraaf
Gerrit Kok van Waterschap Rivierenland. Nog steeds
werken we te veel aan problemen voor de korte termijn
en kijken we te weinig naar de verdere toekomst. Ook de
plan- en besluitvorming verloopt volgens hem te traag.
Dijkgraaf Gerrit Kok van Waterschap Rivierenland
‘Nederland moet zich beter
voorbereiden op de toekomst ’
FOTO : WIM VINK | WATERSCHAP RIVIERENL AND
De dijkgraaf legt het uit. ‘Het ontstane besef in 1995
dat onze dijken niet hoog genoeg waren, heeft
geleid tot het Deltaplan Grote Rivieren. Dat ging ervan
uit dat onze dijken een stroom water moeten aankunnen
van 15 miljoen liter per seconde (15.000m 3 /sec) bij Lobith.
Dan zouden we veilig zijn. We zijn slechts tien jaar verder.
En nu blijkt dat we rekening moeten houden met 16
miljoen liter bij Lobith in 2015. Het project Ruimte voor
de Rivier maakt daar nu plannen voor. De Nederlandse
overheid schijnt telkens niet verder te kijken dan tien jaar.
Het is niet effectief en erg duur om telkens nieuwe plannen
te maken voor onze veiligheid. Ook voor het draagvlak
van burgers is het niet verstandig dat hun woonomgeving
geregeld moet worden aangepast.’
Horizon op 2050
Het pleidooi van Waterschap Rivierenland is dan ook om
verder in de toekomst te kijken, en daarvoor maatregelen
te ontwerpen. Kok: ‘Maak een maatregelenpakket voor
bijvoorbeeld 2050, waarmee we voorspelde waterhoeveelheden
van circa 17,6 tot 18 miljoen liter water per seconde
veilig naar zee kunnen afvoeren. Het pakket hoeft nu nog
niet meteen compleet te zijn, als de contouren er maar
zijn. Waar het om gaat is dat we robuuste maatregelen
nemen, waarmee we langere tijd uit de voeten kunnen.
Dan hoeven we niet telkens het rivierengebied op de
schop te nemen. Bovendien is de overheid op den duur
veel goedkoper uit. Maatschappelijk is het dus verstandig
om het anders te doen.’
‘De provincies staan achter onze visie’, weet de dijkgraaf.
‘Alleen is de rijksoverheid nog niet zover. Zij kijkt vooral
naar het beschikbare budget van 1,9 miljard euro tot 2015.
Maar veiligheid houdt niet op bij 2015. Ook daarna zal er
geld nodig zijn.’
Grote noodzaak
Hoewel Nederland veilig is – op een enkele uitzondering
na zijn alle dijken op sterkte – is de dijkgraaf bezorgd over
de trage besluitvorming in het overheidsproject Ruimte
voor de Rivier. ‘Nu er de laatste jaren geen acute hoogwaterdreiging
is, lijkt de noodzaak niet zo groot om vaart
te maken.’ Kok ziet de noodzaak des te meer. ‘Het hele
traject van besluitvorming, planvorming, inspraak tot
uitvoering neemt de nodige jaren in beslag. Daarom
moeten we juist nú snel inspelen op de toekomst,
zodat we op tijd klaar zijn voor de 16.000 miljoen
liter water in het jaar 2015.’
FOTO : WIM VAN HOF | bvBEELD
< Uiterwaard Bakenhof aan de zuidoever van
de Rijn bij Arnhem: een keerpunt over het
denken over water. Het is de eerste dijkteruglegging,
dat betekent dat de rivier Nederrijn
meer ruimte heeft gekregen.
23
Waterbalans Special | januari 2005

Bij Nijmegen maakt de Waal één van de smalste bochten in de
Nederlandse rivieren. Bij hoogwater stuwt de Waal hier flink op.
Meer ruimte voor de rivier op deze plek verlaagt de waterstand
meer dan maatregelen op andere plaatsen.
Verbreding flessenhals
in Waal noodzakelijk
Inmiddels vindt bijna iedereen dat hier
iets moet gebeuren. De Waalbocht is
eigenlijk al te krap voor de huidige situatie.
Daarbij komt dat in de toekomst nog
hogere waterstanden worden verwacht.
De dijk steeds verder verhogen is geen
oplossing. De ramp bij een dijkdoorbraak
zal dan nog veel groter worden.
Om het probleem op te lossen zijn twee
plannen gemaakt. Ze staan bekend
onder de namen plan-Brokx en Lentse
Warande. Het zijn allebei pijnlijke
ingrepen omdat langs de Waal veel
bebouwing staat. Bovendien lagen er
plannen voor nieuwe huizen aan de
noordkant van de rivier (in Lent). Maar
daardoor zou dijkverlegging in de toekomst
niet meer mogelijk zijn.
De staatssecretaris van Verkeer en Waterstaat
Melanie Schultz van Haegen houdt
daarom nieuwbouw net achter de dijk
tegen.
Dijkverlegging of uitgraven
Bij het plan-Brokx wordt de dijk bij Lent
350 meter teruggelegd. Verder komt er
een nevengeul van 200 meter breed die
net zo diep wordt als de Waal zelf. Een
drempel aan de oostkant sluit de geul af.
Bij hoogwater stroomt de rivier over de
drempel. Er blijft dan nog een eiland over
tussen de Waal en de nevengeul.
Bij de Lentse Warande worden de uiterwaarden
diep uitgegraven. Een binnendijkse
zone van 350 meter wordt gereserveerd
voor extra ruimte voor de rivier als dat in
de toekomst nodig is. Dit gebied gaat ‘op
slot’: er mag niets meer extra gebouwd
worden.
Het ene plan is niet beter dan het andere.
Het verschil is dat het plan-Brokx een
oplossing biedt
voor lange tijd
(denk aan honderd
jaar). De Lentse Warande
is goed voor de kortere termijn.
Daarna moet weer iets gebeuren;
daarvoor wordt het gebied binnendijks
gereserveerd.
Voorkeur uitgesproken
Op de lange termijn zijn beide alternatieven
even ingrijpend voor Lent. Maar op
de korte termijn hoeven voor de Lentse
Warande nog geen huizen te verdwijnen,
voor het plan-Brokx wel. Daarnaast spelen
de kosten een rol. De Lentse Warande is
op de lange termijn duurder, maar op de
korte termijn goedkoper. Er hoeven geen
huizen te worden opgekocht en het uitdiepen
van de uiterwaarden is waarschijnlijk
goedkoper dan het graven van een
24
Waterbalans Special | januari 2005
nevengeul.
De overheidsbestuurders
hebben inmiddels hun
voorkeur uitgesproken voor plan-Brokx.
Ze willen de zaak in één keer oplossen.
Bovendien vinden ze dat het op slot zetten
van het binnendijkse gebied, te lang grote
onzekerheid geeft. De gemeente Nijmegen
heeft de keuze tussen de twee alternatieven
open gehouden. Komende zomer
moet de beslissing vallen.

DE TOEKOMST
Dijkteruglegging Munnikenland
verlaagt
waterstand
De kans is groot dat in de polder Het
Munnikenland bij Slot Loevestein de dijk
wordt teruggelegd om de Waal meer
ruimte te geven. Hoe het er allemaal uit
gaat zien, weet nog niemand. Inrichtingsplannen
worden pas gemaakt na het
besluit hier maatregelen te treffen.
FOTO : MEETKUNDIGE DIENST
Langs de Waal tussen Zaltbommel en
Gorinchem zijn maar weinig mogelijkheden
om de rivier extra ruimte te geven.
De uiterwaarden zijn er smal en achter
de dijken is er veel bebouwing. Daarom
worden voor de Waal vooral ‘technische
maatregelen’ als kribverlaging voorgesteld
om het water sneller richting zee te
krijgen. Een plek waar de rivier wél relatief
gemakkelijk meer ruimte kan krijgen, is de
polder Het Munnikenland. In deze polder,
dichtbij Slot Loevestein, staan weinig
huizen en bedrijfsgebouwen.
Dijkteruglegging
Waterschap Rivierenland en de projectorganisatie
Ruimte voor de Rivier ontwikkelen
ideeën voor dit gebied. Als hier
wat gaat gebeuren zal het in ieder geval
neerkomen op een dijkteruglegging. ‘Want
dit is één van de meest effectieve maatregelen
in dit gebied’, motiveert projectmanager
Ger de Vrieze van Waterschap
Rivierenland. ‘Doen we het niet, dan
moeten er op meerdere andere locaties
ingrijpende maatregelen worden genomen.
Dit is duurder en heeft ook voor
meer bewoners en grondgebruikers
consequenties.’
Bij de teruglegging van de dijk bij Het
Munnikenland is de kans groot dat geen
enkele woning hoeft te wijken. Wel zullen
boeren akkerbouw- en weidegrond kwijtraken
aan de rivier. Hierover zal met alle
betrokkenen overleg komen.
FOTO : RIJKSWATERSTA AT
Natuur ontwikkelen
Tegelijk met de dijkteruglegging kan ook
de kans worden gegrepen om natuur te
ontwikkelen. Er kan rekening worden
gehouden met de plannen voor de herinrichting
van de Nieuwe Hollandse Waterlinie,
die er dichtbij ligt. In een deel van de
uiterwaarden nabij Slot Loevestein is al
waardevolle natuur ontwikkeld.
Omwonenden en andere belanghebbenden
hebben zeer kort geleden tijdens een
informatieavond over de plannen kunnen
praten. Overigens duurt het nog een hele
tijd voordat een definitieve beslissing valt.
De planvorming en het daarbij horende
overleg vergen nog de nodige tijd.
25
Waterbalans Special | januari 2005
Een indicatie van wat in polder Het Munnikenland
(rechts op de foto, achter de dijk)
kan gaan gebeuren. De lichtgroene streep
geeft een mogelijke dijkverlegging aan. De
blauwe pijlen mogelijke nevengeulen.

De bouw van een vouwwand
in Dublin
Er is een nieuwe oplossing ontwikkeld in
de strijd tegen hoogwater: een uitvouwbare
wand. Dit nieuwe type waterkering
wordt nu voor het eerst in de Ierse stad
Dublin gebouwd door Dutchdam BV.
Misschien komt er ook zo’n systeem Nieuwe oplossing voor oud probleem
op de Waalkade in Nijmegen.
hoogwater
Vouwwand tegen
De Waalkade in Nijmegen moet de
stad beschermen tegen hoogwater,
maar is nu niet hoog en niet stabiel genoeg.
Daarom zoekt Waterschap Rivierenland
naar oplossingen die passen bij de
stad. Er is niet veel ruimte en bewoners en
horecaondernemers vinden het uitzicht op
de rivier belangrijk.
Bas de Bruijn en Peter Damen van het
waterschap houden zich intensief bezig
met de plannen voor verbetering van de
Waalkade. De Waalkade vraagt om ‘maatwerk’.
Er is niet één oplossing voor de hele
kade. Het waterschap laat nu onderzoeken
welke combinatie van oplossingen het
beste is.
Uitzicht blijft
De uitklapbare wand zou vooral goed passen
op het gedeelte van de Waalkade waar
de cafés en restaurants zitten. Op dat stuk
– dat ongeveer 300 meter lang is – is
behoefte aan een waterkering van ruim
twee meter hoog. Alleen dan garandeert
de waterkering het wettelijk vereiste veiligheidsniveau.
Vanwege deze hoogte is een
systeem van staanders en schotbalken
(zoals in Zaltbommel, zie pag. 15) hier niet
mogelijk. Een systeem zoals in Dublin kan
hier wel alle problemen oplossen. Voordeel
van de vouwwand is dat hij geen ruimte
in beslag neemt en het uitzicht niet
belemmert.
Opgevouwen in goot
De vouwwand zit onder normale
omstandigheden onder het terrasdeel
dat in gebruik is bij de horecaondernemers.
De uitklapbare wanden liggen
daar opgevouwen in een soort ‘goot’ van
gewapend beton, die is afgesloten met
een metalen dekplaat. De goot ligt onder
de grond stevig ingeklemd op een zware
stalen damwandconstructie.
Het verkeer en de terrasactiviteiten
kunnen gewoon op de dekplaat plaatsvinden.
Als er hoogwater aankomt, kan
de vouwwand eenvoudig en snel worden
uitgeklapt en opgezet (zie illustraties).
Bij andere, lagere flexibele waterkeringen
zoals in Zaltbommel, moeten eerst roestvrijstalen
staanders en aluminium balken
worden aangevoerd. Dat is met een vouwwand
niet nodig, alle onderdelen zijn al
op de kade aanwezig.
In maart zijn de definitieve plannen
bekend en begint de inspraakprocedure.
Als alles volgens plan verloopt, kan de
verbetering van de Waalkade in 2006
beginnen.
Meer informatie:
www.waterschaprivierenland.nl
(rubriek Projecten)
De vouwwand zit opgevouwen onder de
grond. Hierdoor heeft niemand er last van.
Als het water stijgt, kan de vouwwand
snel en eenvoudig worden uitgeklapt en
opgezet.
Eenmaal uitgeklapt is de vouwwand een
volwaardige waterkering die het achterliggende
gebied beveiligd tegen overstroming.
26
Waterbalans Special | januari 2005

Hoogwater de baas blijven
Meer ruimte
DE TOEKOMST
nodig voor rivieren
FOTO : WATERSCHAP RIVIERENL AND
Nederland is op dit moment veilig genoeg, maar dat zou
kunnen veranderen. De zeespiegel stijgt, de bodem daalt
en het klimaat verandert, waardoor er meer smelt- en
regenwater in onze rivieren komt. Om onze veiligheid in
de toekomst te kunnen garanderen, moet de Rijn in 2015
16 miljoen liter water per seconde kunnen afvoeren,
zonder dat het achterland overstroomt. En daarna tot
2050 zo’n 18 miljoen liter.
Mogelijke maatregelen
Retentie
Een retentiegebied of retentiebekken is
binnendijks gebied dat bij hoogwater kan
worden gebruikt om water tijdelijk op te
vangen.
Verlagen van uiterwaarden
Door de uiterwaarden geheel of gedeeltelijk
af te graven kan er meer water worden
afgevoerd.
Verwijdering van obstakels
Door het weghalen of aanpassen
van obstakels (zoals bruggen en steenfabrieken)
kan het water beter doorstromen
en het waterpeil dalen.
Aanleg van nevengeulen in uiterwaarden
Een nevengeul vergroot de afvoercapaciteit,
waardoor het waterpeil in de rivier daalt of
minder stijgt. Nevengeulen worden vaak
gecombineerd met natuurontwikkeling.
Verlaging van kribben
Kribben zijn bedoeld om de vaargeul vast
te leggen en op diepte te houden. Door de
kribben te verlagen daalt het waterpeil.
Dijkverlegging
Door dijken verder landinwaarts te leggen
worden uiterwaarden breder en krijgt de
rivier meer ruimte.
Verruiming van het zomerbed
Door de oever van de rivier af te graven
wordt het zomerbed breder en dieper.
Hoogwatergeul
Hoogwatergeulen zijn bedijkte gebieden
die normaal gesproken droog staan. Bij
hoogwater stroomt de hoogwatergeul vol
en voert het een deel van het rivierwater
af. Stroomafwaarts komen hoogwatergeul
en rivier weer samen.
Het project Ruimte voor de Rivier onderzoekt en toetst
maatregelen, die ervoor zorgen dat de Rijn deze hoeveelheden
water kan afvoeren. Het rivierengebied moet door
de ingrepen niet alleen veiliger worden, maar ook mooier
en leefbaarder. Het Deltaplan Grote Rivieren heeft er
inmiddels voor gezorgd dat bijna alle dijken in Nederland
zijn versterkt. Nu is het tijd voor oplossingen die de
rivieren meer ruimte geven.
27
Waterbalans Special | januari 2005
Meer informatie:
www.ruimtevoorderivier.nl

DE TOEKOMST
Han Vrijling, professor waterbouwkunde TU Delft
Wonen en werken in en op de dijk
Han Vrijling, professor waterbouwkunde
aan de Technische Universiteit Delft,
ziet het helemaal voor zich. In de toekomst
zijn er dijken waarin en waarop
we wonen, werken en parkeren. Zoiets is
niet alleen een mooi staaltje Nederlandse
waterbouwkunde; het is ook nuttig
omdat Nederland steeds minder ruimte
heeft. We moeten slimme oplossingen
bedenken voor efficiënt ruimtegebruik.
Ook voor steden langs onze rivieren.
‘Ruimte voor de rivier is wel een mooi
plan’, zegt Han Vrijling, ‘maar in een
vol land als het onze kunnen we zoiets
maar één keer doen. Bovendien levert het
minder op dan dijkverhoging. Dat laatste
heeft veel meer effect en is goedkoper.
Dijkverhoging komt onherroepelijk terug.
Is het niet in 2020, dan wel in 2030, 2040
of 2050.’
De onderzoeksgroep Waterbouwkunde
van Vrijling ontwikkelt daarom samen
met collega’s van Bouwkunde mooie dijkconcepten
voor stadsfronten aan de rivier
of de zee. Voor de stad Deventer heeft
één van zijn onderzoekers een maquette
gemaakt. Daarop kun je zien waaraan je
allemaal kunt denken. Met zo’n opzienbarende
waterkering met winkels en horeca
erin, kun je toeristen trekken.
Van links naar rechts: IJssel (blauw), verlaagde kade
(wit), waterkering met daarin winkels, horeca en
er bovenop terrassen (bruin), erachter: wandel- en
fietspromenade met de weg ondergronds, tot slot:
de historische huizen.
Meer dan hoge dijken
Veiligheid heeft veel aspecten.
Hoge dijken alleen zijn
niet voldoende. ‘Er zijn allerlei
factoren die de stevigheid
van dijken bedreigen.
Denk aan kwelwater dat
onder de dijk doorsijpelt,
afschuiving van de dijk en
het gegraaf van muskusratten.
Met alle gegevens die
er zijn, berekenen we de kans op overstroming
van dijkringen. In Nederland gaan
we uit van een overstromingskans van
eens in 1250 jaar, maar in de praktijk is de
kans, vanwege al die andere bedreigingen
soms hoger. Als het nodig is gaan waterschappen
aan de slag om de zwakste dijkdelen
aan te pakken.’
FOTO : WIM VAN HOF | bvBEELD
Multifunctionele waterkering
voor Deventer
Voor haar promotieonderzoek bij professor
Vrijling ontwerpt Bianca Stalenberg multifunctionele
waterkeringen. Haar eerste
proeflocatie was Deventer. ‘Ik heb gezocht
naar een stad die nu al problemen heeft.
Langs de kade in Deventer staan historische
huizen, die bij hoogwater met zandzakken
beschermd moeten worden. En ook de weg
ervoor is bij hoogwater onbegaanbaar.
Om dit aan te pakken heb ik een ontwerp
gemaakt, waarbij de huizen binnendijks
komen en de weg ondergronds is gelegd.’
Ook is het de bedoeling dat het leven langs
de rivier verbetert. Tussen de huidige verlaagde
kade langs de rivier en de kade waar
de historische huizen aan grenzen, heeft
ze een waterkering ontworpen met daarin
souvenirwinkeltjes, cafés, restaurants en
dergelijke. Op het dak van de waterkering
kan de horeca terrassen plaatsen. Behalve
eten, drinken en genieten van het uitzicht,
kunnen mensen er ook wandelen. Door de
ondergrondse weg is er tussen de huidige
historische huizen en de nieuwbouw ruimte
gekomen voor een wandelpromenade.
28
Waterbalans Special | januari 2005

FOTO : WILLIAM HOOGTEYLING
Ed Steenbergen, coördinator beheersinstrumenten
Dijkversterking
met bentoniet en zeepsop
Ed Steenbergen zoekt voor elk dijkversterkingsprobleem
de beste oplossing.
Daarbij heeft hij de keus uit een scala aan
technieken. Veendijken kunnen bijvoorbeeld
worden versterkt met zeepsop.
Steenbergen is moeilijk in te dammen
als hij over dijkversterking praat. ‘Er
bestaan talloze technieken om dijken te
versterken. Bijna dagelijks worden nieuwe
ideeën geopperd. Het is een uitdaging om
de juiste oplossing te vinden.’ Zo hebben
rivierdijken op zandlagen soms te maken
met ‘piping’. De grondwaterstroming
onder de dijk is dan zo sterk, dat er zand
wordt meegenomen. Dat komt vervolgens
achter de dijk omhoog. ‘Een oplossing is
het aanbrengen van een kleilaag in de
uiterwaarden vóór de dijk. Zo’n laag laat
nauwelijks water door, zodat de grondwaterstroming
onder de dijk afneemt.’
Diepwand
Als de riviergeul te dicht bij de dijk ligt,
werkt deze oplossing niet. Dan zou je de
bodem áchter de dijk moeten verzwaren.
Soms is dat niet mogelijk vanwege bebouwing.
Maar ook dan is Steenbergen niet
voor één gat te vangen: ’Je zou dan aan
de voet van de dijk een diepwand kunnen
aanbrengen. Dit is een diepe sleuf in de
grond die wordt gevuld met een mengsel
van cement, bentoniet en water. Bentoniet
is een kleiachtige substantie die onder
invloed van water zwelt en een gel vormt.
Zo ontstaat ondergronds een waterkerend
scherm dat ‘piping’ tegengaat.’
Zeepsop
Het waterschap beheert ook een aantal
veendijken langs kleinere rivieren. Ze zijn
niet essentieel voor de veiligheid, maar
wel voor de waterhuishouding. Veendijken
voldoen uitstekend, zolang
ze maar vochtig blijven.
Het wordt anders als ze
uitdrogen, zoals gebeurde
in de zomer van 2003. ’De
veendijken worden dan zo
licht, dat ze in een nat seizoen
onder de druk van het
water kunnen bezwijken.
Een uitgedroogde veendijk
kan namelijk geen water
FOTO : KIM TROUWENBORST | bvBEELD
meer opnemen. Uit experimenten blijkt
dat een behandeling met zeepsop het
wateropnemend vermogen deels kan herstellen.
Maar ik vind het nog te vroeg om
te stellen dat hiermee de beste remedie
tegen uitdroging is gevonden.’
Beton en grond voor
oostelijke rivierdijken
Het Hoogheemraadschap van de Alblasserwaard
en de Vijfheerenlanden (nu
onderdeel van Waterschap Rivierenland)
heeft de afgelopen tien jaar hard gewerkt
aan de verbetering van rivierdijken. Vooral
de 50 kilometer oostelijke rivierdijken
zijn onder handen genomen. Sinds 1995 is
al zo’n 34 kilometer met 20 tot 50 centimeter
verhoogd. De laatste 16 kilometer
rivierdijk, met name de Lekdijk, staat nog
op het programma. De dijken kunnen
volgens Ed Steenbergen in grote lijnen op
twee manieren worden verbeterd: met
beton en staal of met grond. ‘Het verschil
zit in het ruimtebeslag en de levensduur.
Betonnen constructies, maar ook stalen
damwanden hebben een geringe omvang
en dat is een voordeel. Het nadeel is de
beperkte levensduur; namelijk minder
dan honderd jaar. Grondconstructies van
zand en klei vergen veel ruimte maar
gaan langer mee en zijn gemakkelijker
aan te passen. Het hangt vooral van de
beschikbare ruimte af welke benadering
de voorkeur verdient.’
29
Waterbalans Special | januari 2005

DE TOEKOMST
Onze oer-Hollandse cultuur van dijken
bouwen is een dure oplossing voor een
duurzame en veilige toekomst van het
rivierengebied. Dat zegt Toine Smits,
directeur Water & Samenleving aan de
Nijmeegse Radboud Universiteit. Hij ziet
veel meer in bijvoorbeeld het aanpassen
van de woningbouw. In het project ‘Freude
am Fluss’ werkt hij samen met Duitsers
en Fransen aan een nieuw concept voor
woningbouw, waarmee het rivierengebied
beter beschermd kan worden tegen
hoogwater.
Overstromingsbestendige
woningen in plaats van dijken
Smits onderzoekt samen met een keur aan waterspecialisten
hoe Nederland en Duitsland in het verleden
en tot nu toe reageren op overstromingen. Wat hem
opvalt is dat de oplossingen vooral worden gezocht in het
aanpassen van watersystemen. Dit is een doodlopende
weg, vindt de wetenschapper. ‘De grote stapel bewijsmateriaal
dat deze aanpak op de lange termijn niet werkt,
groeit nog steeds.’
Simpel alternatief
Maar wat moeten we dan wel doen? Het alternatief is
simpel, vindt Smits. ‘In plaats van ons technische vernuft
te gebruiken om rivieren te verbouwen en de zee buiten
te sluiten, kunnen we onze kennis beter aanwenden om
wonen, werken en landbouw aan te passen aan de dynamiek
van het natuurlijk watersysteem.’ Want dat kan.
‘Tegenwoordig kunnen we overstromingsbestendige
woningen bouwen, de landbouw op een andere manier
organiseren en schepen bouwen die op ondiepe,
meanderende rivieren kunnen varen. De noodzaak om
watersystemen op grote schaal ingrijpend te veranderen
is er niet meer.’
Het teruggeven van land aan water wordt tegenwoordig
als probleem ervaren, omdat dan allerlei dingen die ruimte
vragen –zoals woningen, bedrijventerreinen of wegen–
niet meer kunnen. Daar heeft natuurlijk geen enkele
gemeente behoefte aan. Het gedrag van niet-in-mijnachtertuin
–not in my backyard– steekt dan de kop op.
Smits wil deze houding omdraaien naar alsjeblieft-in-mijnachtertuin
ofwel ‘please in my backyard’. ‘Om dat te doen
moet je tegemoet komen aan ruimtelijke wensen van de
gemeenten en op zoek gaan naar oplossingen waar een
goede markt voor is, stelt hij. ‘Overstromingsbestendige
woningbouw, woningen op terpen of drijvende woningen
zijn zulke veelbelovende voorbeelden.’
Ander verhaal
Het roer moet dus om. ‘Als een gemeente een dijk landinwaarts
moet verplaatsen om de rivier meer ruimte te
geven, ervaart zij dat nu vooral als een verliespost’, legt
Smits uit. ‘Maar als een gemeente toestemming krijgt om
landbouwgrond om te zetten in overstromingsbestendige
woningbouw in combinatie met een dijkverplaatsing, dan
wordt het een heel ander verhaal. Meer draagvlak, lagere
kosten voor de overheid, meer ruimte voor lokale plannen,
natuur én water. Het mooie van deze vorm van woningbouw
is dat het niet in strijd is met de beleidslijn Ruimte
voor de Rivier. Rijkswaterstaat heeft mij dat verzekerd.’
FOTO : WIM VAN HOF | bvBEELD
30
Waterbalans Special | januari 2005

Expositie over
hoogwater 1995
Waterschap Rivierenland heeft over het hoogwater van
1995 een expositie gemaakt. Op panelen laat het waterschap
bijzondere foto’s van het hoogwater en de evacuatie
zien. Ook toont het waterschap materialen die in die
periode gebruikt zijn.
FOTO : MARCEL VAN DEN BERGH
De expositie kunt u op drie locaties bezichtigen:
museum Stratemakerstoren
Waalkade 83/84, 6511 XR Nijmegen
museum De Groote Societeit Flipje en Jam Museum
Plein 48, 4001 LJ Tiel
museum De Koperen Knop
Binnendams 6, 3373 AD, Hardinxveld-Giessendam
De expositie duurt van 29 januari tot en met 15 februari
2005. In Tiel opent de expositie enkele dagen later:
2 februari.
Op vertoon van de kortingsbon ontvangt u 50 eurocent
korting op de toegangsprijs van het betrokken
museum.
kortingsbon
Op vertoon van deze kortingsbon ontvangt u voor
maximaal twee personen 50 eurocent korting op de
toegangsprijs van het betrokken museum.
geldig van 29/01/2005 t/m 15/02/2005
Colofon
Waterbalans is het magazine van Waterschap
Rivierenland en verschijnt 4 keer per jaar. Dit eerste
nummer in 2005 is een speciale, extra dikke uitgave
die geheel in het teken staat van het hoogwater in de
grote rivieren in 1995. Deze special wordt huis-aanhuis
verspreid in het rivierengebied.
Voor deze uitgave is een speciaal team samengesteld:
Eindredactie: Inge Lucas en Ingrid Regelink
Redactieadres : Cluster Communicatie,
Postbus 599, 4000 AN Tiel
Aan deze uitgave kunnen geen rechten worden ontleend
Samenstelling en redactie: Ria Dubbeldam
(Grafisch Atelier Wageningen),Jacqueline Beeren
(Beer & Sterk, Doetinchem), Rob Janmaat
(De Lynx, Wageningen), Waterschap Rivierenland
Teksten: Ria Dubbeldam, Jacqueline Beeren,
Femke van den Berg, Tijs Kierkels, Marjel Neefjes,
Leonore Noorduyn, Francine Smink, Jos Verleg,
Martin Woestenburg
Vormgeving: Het Lab grafisch ontwerpers BNO,
Arnhem
Fotoredactie: Hans Dijkstra (Bureau voor Beeld)
Wageningen
Omslagfoto: Meetkundige Dienst, Delft
Druk: Thieme MediaCenter, Nijmegen
Oplage: 418.000 stuks
Januari 2005

De taken van Waterschap Rivierenland:
Veilig, schoon en voldoende water
Waterschap Rivierenland is verantwoordelijk voor de
waterhuishouding in één van de mooiste gebieden van
Nederland: het rivierengebied. Het waterschap overschrijdt
verschillende provinciegrenzen. In het werkgebied
liggen 38 gemeenten met 950.000 bewoners.
Waterschap Rivierenland weegt de verschillende
belangen in het waterbeheer tegen elkaar af. Dit gebeurt
in goede afstemming met de rijksoverheid, provincies,
gemeenten en belanghebbenden. Zo zorgen we voor de
veiligheid en voor schoon en voldoende water in sloten
en plassen.
Waterschap Rivierenland heeft de verantwoordelijkheid
voor het beheer en onderhoud van 1070 kilometer dijken
en boezemkaden om het gebied te beschermen tegen
overstromingen. Het bedienen en onderhouden van
stuwen, sluizen en gemalen is van belang om het
waterpeil te kunnen beïnvloeden.
De werkzaamheden omvatten eveneens:
• vergunningverlening voor lozingen in
oppervlakte water,
• zuivering van afvalwater,
• bescherming en herstel van oppervlaktewater,
• het ontwikkelen van natuur langs slootkanten,
• het verwijderen van bagger om de waterhuishouding
te verbeteren,
• de bestrijding van muskus- en beverratten in
Gelderland,
• het beheer van vaarwegen op onder meer
de Linge, de Alblas en de Giessen,
• het beheer en onderhoud van wegen buiten
de bebouwde kom in de Alblasserwaard en
de Vijfheerenlanden.
FOTO : PETER BLIEK
Naast het verlenen van vergunningen is ook handhaving
een belangrijke taak. Hierbij kan gedacht worden aan het
optreden tegen illegale lozingen van bedrijven en lozingen
van bestrijdingsmiddelen die in de watergangen terechtkomen.
Ook het tegengaan van ongewenste activiteiten
op de dijken waardoor de stabiliteit in gevaar komt is
een taak van het waterschap.
Met de uitvoering van deze taken
zorgt Waterschap Rivierenland voor
een veilig en leefbaar rivierengebied