Ethiek en esthetiek

FILOSOFIE VAN DE KUNST

COLLEGES
I. Het schone en het sublieme.
II. Ethiek en esthetiek.
III. Natuur en cultuur.
IV. Esthetische waarheid.
V. Postmodernisme.

I. ETHIEK EN ESTHETIEK

1. HET GOEDE LEVEN
In hoeverre is kunst normatief?
2. APOLLO EN DIONYSUS
Zijn er grote verschillen tussen de
diverse soorten kunst?
3. OP ZOEK NAAR EEN NIEUWE TAAL
Wat behoort een kunstenaar te doen?

I. HET GOEDE LEVEN

KUNST EN MORAAL
‣ Vanuit een sociologisch standpunt is kunst in zogenaamde Westerse
landen gedurende de 19 e eeuw een relatief autonome sfeer
geworden > van opdrachtkunst naar l’art pour l’art.
‣ Desondanks beroert ze andere sferen, hetgeen niet zelden een
morele lading heeft.
‣ Er zijn tenminste beroeringspunten die een dergelijke lading kennen:
1. Kunst – onderwijs > filosofen die beweren dat esthetische
ervaringen de morele ontwikkeling ten goede komen en daarom
deel van het curriculum moeten vormen (> Friedrich Schiller).
2. Kunst – politiek > filosofen die onderstrepen dat kunst niet
zelden een geëigend middel is om morele vraagstukken te
politiseren (> Georg Luckács).
3. Kunst - het goede leven > filosofen die beweren dat kunst het
goede leven ten goede komt (Michel Foucault).

TWEE VORMEN VAN ETHIEK
‣ In de filosofie wordt doorgaans een onderscheid gemaakt
tussen twee vormen van ethiek
1. Handelingsethiek.
2. Ethiek van het goede leven.
‣ Handelingsethiek > welke verantwoordelijkheid heeft ego
bij zijn of haar handelingen ten opzichte van alter?
‣ Ethiek van het goede leven > hoe moet ego handelen om er
wel bij te varen?
‣ Filosofen concentreerden zich een lange tijd op de
handelingsethiek en bemoeiden zich niet of nauwelijks met
vragen die betrekking hebben op het goede leven.
‣ Tegenwoordig is de ethiek van het goede leven weer
populair.
‣ Hegel probeerde beide vormen van ethiek te integreren.

GEORG WILHELM FRIEDRICH HEGEL
(1770-1831)
Belangrijke werken:
‣ Phänomenologie des Geistes (1806).
‣ Wissenschaft der Logik (1812-1816).
‣ Enzyklopädie der philosophischen
Wissenschaften (1817).
‣ Grundlinien der Philosophie des
Rechts oder Naturrecht und
Staatswissenschaft im Grundrisse
(1821).
‣ Vorlesungen über die Philosophie
der Geschichte (postuum).
‣ Vorlesungen über die Ästhetik
(postuum).

DE REALITEIT VAN DE GEEST
‣ Hegel gaat uit van de identiteit van de geest en de natuur,
van subject en object.
‣ De geschiedenis kenmerkt zich door de zelfontplooiing van
de geest, die zich veruiterlijkt in de natuur.
‣ Hegel is een filosoof die zich zeer uitdrukkelijk rekenschap
geeft van historische ontwikkelingen.
‣ Het is de taak van de filosofie de mogelijkheden die in de
werkelijkheid worden geactualiseerd te articuleren.
‣ Filosofie is de eigen tijd in gedachten gevat; ze geeft
uitdrukking aan de geest van de tijd (Zeitgeist).

ALLE KENNIS EEN PLAATS GEVEN
‣ Hegel wil alle kennis die voorhanden is een plaats geven
binnen een filosofisch systeem.
‣ Doel > een filosofisch systeem te presenteren dat alles
wat er is op een systematische wijze in kaart brengt.
‣ Absoluut idealisme van Hegel > omvat het subjectieve
leven en het objectieve leven als delen van een
ontwikkeling waarin de absolute geest (der absolute
Geist) wordt gearticuleerd.
‣ De oneindige absolute geest wordt via de eindige mens
steeds beter tot uitdrukking gebracht.
‣ Via het zelfbewustzijn heeft het individu deel aan de
absolute geest.

HOLISME
‣ Klassiek filosofisch debat > holisme versus elementarisme.
‣ Elementarisme > het geheel bestaat uit de som der delen
(bijvoorbeeld een machine).
‣ Holisme > het geheel is meer dan de som der delen
(bijvoorbeeld een orgaan).
‣ Hegel verdedigt een soort holisme:
1. De delen zijn met elkaar verbonden en veranderen
voortdurend.
2. Het geheel wordt bepaald door de zelfontplooiing van
de absolute geest.
3. Het geheel ontwikkelt zich via diverse stadia, waarbij de
absolute geest zich veruiterlijkt en weer tot zichzelf
terugkeert.

EEN FILOSOFISCH SYSTEEM
‣ Het filosofische systeem van Hegel is gebaseerd op tal van
triades.
‣ Zo bestaat het filosofische systeem zelf uit drie delen:
1. De logica > de wetenschap van de absolute idee zoals
ze is voor zichzelf (an-und-für sich).
2. De natuurfilosofie > de wetenschap van de absolute
idee in haar anders-zijn (Anderssein).
3. Filosofie van de geest > de wetenschap die de
absolute idee presenteert in haar bij-zichzelf-zijn
(bei-sich-sein).
‣ Het filosofische systeem van Hegel is een dialectische
constructie die tegengestelde polen in zich verenigt: geest
en natuur.

DIALECTISCHE METHODE
‣ Het filosofische systeem dat Hegel presenteert is
gebaseerd op de zogenaamde dialectische methode.
‣ Dialectische methode > gebaseerd op de gedachte dat
wat elkaar tegenspreekt toch een eenheid vormt.
‣ Die eenheid kenmerkt zich daardoor dat ze dat wat aan
elkaar tegengesteld is heeft ‘aufgehoben’, dat wil zeggen
tegelijkertijd heeft opgeheven, bewaard en op een hoger
niveau getild.
‣ De ontwikkeling van de geschiedenis kenmerkt zich door
een spiraalvormige vooruitgang.
‣ Het doel > de waarheid van het geheel
(Gesamtzusammenhang) aan het licht brengen door het
expliciet maken van intrinsieke contradicties en de
ontwikkelingen die zij teweeg brengen.

FILOSOFIE VAN HET WORDEN
‣ Hegels logica is een filosofie van het worden die toont dat
tegengestelden op een hoger niveau met elkaar kunnen worden
verzoend.
‣ Voorbeeld: de begrippen het ‘zijn’ en het ‘niets’ worden met
elkaar verzoend door het begrip ‘worden’.
‣ Hegel zelf: “Er is nog niets en er moet iets ontstaan. Het begin is
niet het zuivere Niets, waaruit iets te voorschijn moet komen;
het begin heeft dus ook al het Zijn tot inhoud. Het begin omvat
dus beide: Zijn en Niets; het is de eenheid van Zijn en Niets; -
ofwel het is Nietzijn dat tegelijkertijd Zijn is en Zijn, dat
tegelijkertijd Nietzijn is. Verder: zijn en Niets zijn in “het begin”
als twee verschillende [zaken] aanwezig; aan de ene kant is het
een Nietzijn, dat op het Zijn betrokken is als op iets [dat] anders
[is]; het beginnende bestaat eigenlijk nog niet; het gaat alleen
nog maar naar het Zijn toe. Het begin heeft dus het Zijn tot
inhoud als iets, dat zich van het Nietzijn verwijdert en het
opheft als iets tegenovergestelds.”

FILOSOFIE VAN DE GEEST
‣ De triade van de filosofie van de geest omvat de
subjectieve geest, de objectieve geest en de absolute
geest.
‣ Subjectieve geest > reflecties over antropologie (het
lichaam, emoties, etc.), de fenomenologie van de geest
(zintuiglijke waarneming, perceptie, erkenning van de
ander, etc.) en psychologie (intellectuele functies als
intentie, voorstellingsvermogen, herinnering, etc.).
‣ Objectieve geest > reflecties over de vrijheid voor zover
die wordt belichaamd door de wet, de religie en de
wetenschap.
‣ Absolute geest > reflecties over kunst, religie en filosofie.

VORM GEVEN AAN DE VRIJHEID
‣ Kunst en politiek zijn volgens Hegel belangrijke
domeinen van de vrijheid.
‣ Deze domeinen worden ook gekenmerkt door een
strijd om erkenning > burgers, politici en kunstenaars
willen erkend worden door de ander.
‣ Deze strijd om erkenning kan leiden tot een
vergroting van de vrijheid.
‣ Hegel reconstrueert de ontwikkeling van de kunst en
de politiek.
‣ Vrijheid wordt door Hegel omschreven als inzicht in
de noodzakelijkheid.

FILOSOFIE VAN DE KUNST
‣ In het geval van Baumgarten is esthetica primair een
theorie van de zintuiglijke kennis.
‣ En Kant maakt van de esthetica vooral een theorie van het
esthetische oordeel.
‣ Pas bij Hegel en Schelling wordt de esthetica een filosofie
van de kunst.
‣ Centrale vraagstuk in de esthetica > wat is het verschil
tussen een esthetische en een niet-esthetische ervaring?
‣ Kunst geeft volgens Hegel uitdrukking aan de absolute
geest via het evoceren van esthetische ervaringen.
‣ De rationele inhoud van de absolute geest manifesteert
zich ook door middel van esthetische ervaringen.
‣ Esthetische ervaringen zijn zintuiglijk van aard, maar
daarom niet minder rationeel.
‣ Contra de romantische opvatting over kunst.

DE BELICHAMING VAN HET ABSOLUTE
‣ In de geest van Plato > door het aanschouwen van de schoonheid
van een kunstwerk krijgt de mens zicht op het absolute en de
waarheid.
‣ Via de zintuigen geeft kunst uitdrukking aan de idee, dat wil
zeggen de eenheid van een begrip en de met haar
corresponderende werkelijkheid.
‣ Hegel vindt dat goede kunst het absoluut ware tot uitdrukking
breng, zeg het absolute belichaamt.
‣ Daarmee heeft kunst ook een cognitieve functie > ze brengt de
waarheid aan het licht.
‣ Kunst hoort bij de religie en de filosofie > zij vermag dat te doen
wat religie middels mythische voorstellingen doet en de filosofie
middels begrippen.
‣ In de kunst wordt gebruik gemaakt van de misleiding (Täuschung)
> schone schijn (beeld van een beeld van de werkelijkheid).

DE ONTWIKKELING VAN DE KUNST
‣ Het absolute is eeuwig en wordt op verschillende manieren
door de eindige kunstwerken manifest.
‣ Hegel is niet alleen van mening dat de schoonheid van
kunstwerken de absolute geest tot uitdrukking brengen,
maar ook dat het daarbij steeds om een en hetzelfde
absolute gaat dat zich van tijdperk tot tijdperk anders
manifesteert.
‣ Een uitmuntend kunstwerk kenmerkt zich door de eenheid
van vorm en inhoud > het is de perfecte
veraanschouwelijking van de absolute geest.
‣ Hegel onderscheidt drie vormen van kunst, die zich
kenmerken door het streven naar, het bereiken van en het
overschrijden van dit ideaal:
1. Symbolische kunst.
2. Klassieke kunst.
3. Romantische kunst.

SYMBOLISCHE KUNST
‣ De symbolische kunst kenmerkt zich door een zoektocht
naar het ideaal, dat wil zeggen het streven naar een
adequate vertolking van de idee van de absolute geest in
een kunstwerk, ook al wordt dat ideaal niet bereikt.
‣ De context > archaïsche culturen in Egypte en de Oriënt
waar een kunstwerk binnen rituelen een symbool vormt
voor iets anders.
‣ Symbolische kunst is het minst ontwikkeld, omdat de
inhoud vooral op een abstracte wijze vorm wordt gegeven.
‣ Voorbeelden > een leeuw die moed en een tempel die god
symboliseert.
‣ Zolang het absolute symbolisch, dat wil zeggen indirect en
inadequaat, wordt weergegeven, blijft het raadselachtig.
‣ Dit wordt volgens Hegel nog eens door de sfinx
gesymboliseerd.
‣ Centrale kunstuiting > architectuur.

KLASSIEKE KUNST
‣De klassieke kunst geeft op een adequate wijze
uitdrukking aan het ideaal, omdat vorm en inhoud
een eenheid vormen en de idee van de absolute
geest volledig veraanschouwelijkt wordt.
‣De context > de sculpturen uit de Griekse
oudheid.
‣Het menselijke lichaam krijgt in de sculpturen een
soort goddelijke status.
‣Het raadsel van de symbolische kunst wordt bij
wijze van spreken opgelost.
‣De klassieke kunst is zowel onafhankelijk als
compleet.
‣Centrale kunstuiting > sculptuur.

ROMANTISCHE KUNST
‣ De klassieke kunst heeft zijn tijd gehad op het moment dat
het christendom de waarde onderstreept van het individu
en zijn subjectieve vrijheid.
‣ De komst van de romantische kunst betekent in feite de
overgang van de harmonie van het individu naar diens
idiosyncrasie.
‣ De romantische kunst brengt tot uitdrukking dat sommige
aspecten van het absolute niet door kunstwerken kunnen
worden belichaamd.
‣ Het geestelijke zingt zich los van het zinnelijke en vindt in
eerste instantie in de religie en uiteindelijk in de filosofie
een beter tehuis.
‣ Centrale kunstuitingen > schilderkunst, muziek en poëzie.

HET EINDE VAN DE KUNST
‣ Volgens Hegel stuit de kunst op grenzen > sommige
zaken die door de religie en de filosofie tot uitdrukkingen
kunnen worden gebracht, kunnen niet door de kunst tot
uitdrukking worden gebracht (bijvoorbeeld de heilige
drie-eenheid van het christendom).
‣ These van het einde van de kunst > de kunst is niet meer
in staat om aan haar hoogste bestemming te voldoen,
namelijk het absolute adequaat tot uitdrukking te
brengen.
‣ Hegel beweert niet dat geen kunstwerken (moeten of
kunnen) worden gemaakt.
‣ Kunstwerken worden meer en meer het object van
interpretatie.

VERTELLEN
‣ Beïnvloed door Hegel wees Georg Luckács in Theorie des Romans
(1920) erop dat elk tijdperk zijn eigen vertelvorm kent.
‣ In navolging van Hegel stelt Maarten Doorman in Steeds Mooier
(1994) de vraag of er vooruitgang in de kunst is en de vraag of een
bepaalde kunstvorm haar tijdsgeest goed articuleert.
‣ In elk geval is het van belang om ook te zien dat de productie, het
product en de receptie van literatuur zich door de tijd heen heeft
ontwikkeld.
‣ De vraag is dus of een bepaalde manier van vertellen in een
bepaald tijdperk adequaat of relevant is.
‣ Dat laat zich vooral bestuderen aan de hand van breuken in de
geschiedenis van het vertellen.
‣ Een zo’n breekpunt wordt gemarkeerd door Don Quichot van
Cervantes.

MIGUEL DE CERVANTES
Korte biografie:
‣ 1547: geboren op 29 september in Alcalá
de Henares.
‣ 1569: vlucht voor de Spaanse justitie naar
Rome en gaat daar bij een kardinaal
werken.
‣ 1571: deed mee aan een slacht tegen de
Turken en raakte gewond.
‣ 1575: gevangen genomen door de
Korsaren en tot slaaf gemaakt.
‣ 1580: vrijgekocht.
‣ 1597-1598: zit drie maanden in een
gevangenis.
‣ 1584: treedt in het huwelijk.
‣ 1616: gestorven op 23 april in Madrid.

BELANGRIJKE WERKEN
‣Los tratos de Argel.
‣La primera parte de la
Galatea (1584).
‣El ingenioso Don
Quijote de la Mancha
(I. 1605; II. 1615).
‣Novelos ejemplares
(1613).
‣Los Trabajos de Persile
y Sigismundo (1617).

FEIT EN FICTIE
‣ De uit twee delen bestaande Don Quichot riep een nieuw literair
genre in het leven: de moderne roman.
‣ Deze roman – een parodie op de ridderromans - markeert de
overgang van de Middeleeuwen naar de Moderniteit.
‣ De hoofdpersoon heeft alle ridderromans gelezen en beschouwt de
inhoud als zijnde de waarheid.
‣ Met door de Middeleeuwen geformateerde hersenen probeert deze
grote smalle man – gezeten op een paard en begeleid door een kleine
dikke man – zich een weg te banen in de Moderniteit, dat wil zeggen
het onrecht te bestrijden.
‣ Indien het landschap sterk veranderd is, wordt het moeilijk de weg te
vinden, zeker als gebruik wordt gemaakt van oude kaarten.
‣ Droom en werkelijkheid, waanzin en rede, en idealisme en realisme
vormen dan snel een kluwen > hoe feit en fictie te onderscheiden?

II. APOLLO EN DIONYSUS

HET INDELEN VAN DE DIVERSE
VORMEN VAN KUNST
‣ Voor het gemak wordt vaak in enkelvoud over de kunst gesproken.
‣ Maar hoe zit het met de verschillen tussen de diverse vormen van
kunst?
‣ In de esthetica zijn diverse pogingen ondernomen om plausibele
indelingen te maken.
‣ Zo maakte Gotthold Ephraim Lessing (1729-1781) een onderscheid
tussen vormen van kunst die zich in de ruimte ontwikkelen
(architectuur, beeldhouwkunst en schilderkunst) en vormen van
kunst die zich in de tijd (literatuur en muziek) ontwikkelen.
‣ Dit onderscheid kan uiteindelijk niet strikt worden gehanteerd.
‣ Friedrich Nietzsche presenteerde ook een onderscheid dat gebruikt
kan worden voor een indeling van de kunsten: het apollinische en
het dionysische.

FRIEDRICH NIETZSCHE (1844-1900)
Belangrijke werken:
‣ Die Geburt der Tragödie aus dem Geiste
der Musik (1872).
‣ Unzeitgemäße Betrachtungen (1873/76).
‣ Menschliches, Allzumenschliches
(1878/80).
‣ Morgenröte (1881).
‣ Die fröhliche Wissenschaft (1882).
‣ Also sprach Zarathustra (1883/85).
‣ Jenseits von Gut und Böse (1886).
‣ Zur Genealogie der Moral (1887).
‣ Der Fall Wagner (1888).
‣ Der Antichrist (1888).
‣ Nietzsche contra Wagner (1888).
‣ Ecco homo (1888).
‣ Götzen-Dämmerung (1889).

GEEN NEGATIE VAN DE WIL
‣ Diagnose van Schopenhauer > leven is lijden.
‣ Zijn therapie > een ascetisch leven, dat wil zeggen afstand
doen van al hetgeen het lijden veroorzaakt.
‣ Nietzsche > u moet ‘ja’ tegen het leven zeggen en
accepteren dat u alleen kunt leven wanneer u ook lijdt.
‣ Affirmatie van het leven (Lebensbejahung) impliceert dat
u moet lijden > pessimisme betekent dat u het leven
doodt.
‣ Helden > degenen die werkelijk weten wat het betekent
om te leven (Montaigne, Goethe, Stendhal).
‣ Zij vluchten niet, zoals Arthur Schopenhauer (1788-1860)
in een “Boeddhistische negatie van de wil.”

VRIJHEID
‣Het liberalisme van Mill legt de nadruk op de
negatieve vrijheid (vrij zijn van derden die zich met
iets bemoeien), ook al heeft hij aandacht voor de
positieve vrijheid (vrij zijn om iets te kunnen doen)
> minder staat, meer vrijheid.
‣Zijn idee veronderstelt een duidelijke scheiding
tussen de privésfeer en de publieke sfeer.
‣Voor Nietzsche heeft vrijheid te maken met iets
dat voorbij gaat aan deze scheiding > vrij is iemand
die geen slaaf is.
‣Publieke zaken moeten radicaal perspectivistisch
vanuit het privéperspectief worden bekeken, dat
wil zeggen vanuit een idee van het goede leven.

NA DE DOOD VAN GOD
‣ Door god dood te verklaren, heeft Nietzsche een bom
gelegd onder allerlei normatieve vooronderstellingen die in
de Westerse cultuur een centrale plaats innemen.
‣ God bood lange tijd het fundament voor de belangrijkste
normatieve vooronderstellingen in het Westen > normen
waren via de Bijbel immers door god aan de mens gegeven.
‣ Door god dood te verklaren, zadelde Nietzsche mensen op
met de vraag: hoe kunnen normen tegenwoordig nog
worden gefundeerd?
‣ De zoektocht naar een antwoord op deze vraag leidt
volgens veel denkers tot nihilisme.

NIHILISME
‣ Nihilisme (van het Latijnse nihil: niets) > het verwerpen
van een objectieve basis voor de kennis en de moraal.
‣ In abstracte woorden betekent nihilisme bij Nietzsche:
een beweging waarbij de mens wegtrekt uit een centrum
naar een onbekende plek x zonder de verwachting x ooit
te bereiken.
‣ Meer concreet kritiseert Nietzsche het religieus nihilisme
omdat ze een moraal verdedigt die deze wereld
verafschuwt en een wereld die nog komen moet (het
hemelrijk) zeer waardeert > dat leidt tot een
devitalisering van de cultuur.
‣ Nietzsche strijdt voor een revitalisering van de cultuur >
pantheïstisch vitalisme: al wat er is wil zichzelf
ontplooien.

LEVEN ALS CENTRAAL BEGRIP
‣Met het oog op een revitalisering van de cultuur
verdedigt Nietzsche de actieve variant van een
radicaal nihilisme > de totale verwerping van alle
waarden (Umwertung aller Werte) om uiteindelijk
aan gene zijde van goed en kwaad (Jenseits von
Gut und Böse) het nihilisme te overwinnen.
‣Dat impliceert dat het begrip ‘leven’ een zeer
centrale plaats inneemt in Nietzsches filosofie.
‣Het begrip ‘leven’ verwijst bij Nietzsche niet alleen
naar het leven van een individu, maar naar al wat
leeft > “Op het eeuwig levende komt het aan: wat
is gelegen aan het ‘eeuwige leven’ en aan het
leven in het algemeen?”

EEN ONVERZADIGBAAR VERLANGEN
‣ Nietzsche vraagt zich in zijn filosofie voortdurend af welke
houding ten opzichte van het leven impliciet of expliciet uit
iemands denken en handelen spreekt.
‣ Hij zegt het zo: “Wat betekenen eigenlijk alle menselijke
waarderingen? Wat verraden ze van de condities van het
leven, van dit leven, verder: van het menselijke leven,
uiteindelijk van het leven zonder meer?”
‣ Het leven zonder meer wordt volgens Nietzsche wellicht
het beste vertolkt door de kunst.
‣ Zo overleeft het onverzadigbaar verlangen dat Wagner in
zijn opera ‘Tristan und Isolde’ tot uitdrukking brengt het
leven van elk individu en incarneert het zich steeds
opnieuw.

DE TERUGKEER VAN DE TRAGEDIE
‣ In ‘Die Geburt der Tragödie’ pleit Nietzsche voor een
wedergeboorte van de Griekse tragedie.
‣ In het oude Griekenland stonden Apollo and Dionysus voor twee
verschillende krachten in het leven die in de tragedie hun synthese
vonden.
‣ De apollinische levenskracht staat voor de dag, het stellen van
grenzen, beheersing, zelfbevestiging en de maat houden.
‣ De dionysische levenskracht staat voor de nacht, het doorbreken
van grenzen, roes, zelfvergetelheid en de extase.
‣ De tragedies van Aeschylos en Sophocles vormen een geslaagde
synthese van de apollinische en dionysische levenskracht.
‣ De vijand van de tragedie > de Griekse Verlichting (vooral Socrates)
die niet gevoelig is voor de tragische kant van het leven.
‣ De muziek van Wagner is in de ogen en oren van Nietzsche de
wederopstanding van de Griekse tragedie.

EUROPESE CULTUUR
‣ Nietzsche heeft zijn kritische pijlen gericht op de Europese
cultuur, die in zijn ogen eenzijdig apollinisch is geworden,
waardoor de gezonde en creatieve Dionysische krachten
worden onderdrukt.
‣ Apollo is in de Griekse oudheid de god van de zon >
‘degene die schijnt’.
‣ Als esthetisch principe verwijst het appolinische naar de
vormgevende krachten die inherent zijn aan de beginsel
van de individualisering (principium individuationis).
‣ Dionysos is in de Griekse oudheid de god van de
orgiastische festivals.
‣ Als esthetisch principe verwijst het dionysische naar de
extase, dat wil zeggen het verlies aan individualiteit (c.q.
zelfverlies).

APOLLO EN DIONYSOS
DIONYSISCH
APOLLINISCH
Subversief
Affirmatief
Chaos
Orde
Amoreel
Moreel

HET LEVEN OMARMEN ZOALS HET IS
‣ Latere werk van Nietzsche > accentverschuiving waarbij de nadruk
vooral op het dionysische komt te leggen.
‣ Het apollinisch verdwijnt echter niet helemaal > streven naar een
nuchtere dronkenschap (bijvoorbeeld carnaval).
‣ Een nuchtere dronkenschap berust op het onderschrijven van het
leven > een persoonlijkheid ontwikkelen die het leven omarmt zoals
het is.
‣ Amor fati > het eigen lot liefhebben.
‣ Degene die ‘ja’ tegen het leven zegt > ook al kritiseert hij of zij het
leven, de negatie ervan is uit den boze, omdat dat tot wreedheden
leidt.
‣ Nietzsche: “Dit alleen is nodig: dat de mens zijn tevredenheid met
zichzelf bereikt – of het nu is door het ene of het andere dicht- en
kunstwerk: pas dan kan men het verdragen dat de mens, hoe dan
ook, aan te zien! Wie met zichzelf ontvevreden is, is voortdurend

VOORBIJ HET INTELLECTUALISME
‣ Nietzsche vindt dat de esthetica uit zijn tijd te
intellectualistisch is.
‣ De esthetische ervaring is niet alleen een intellectuele,
maar ook een lichamelijke aangelegenheid > een
roestoestand die zich kenmerkt door een versterkt
levensgevoel.
‣ Hierbij is sprake van een sterke tegenwoordigheid van
geest en lichaam.
‣ Smaak is volgens Nietzsche het vermogen om met
lichamelijke directheid (instinct) te bepalen wat waardevol
is.
‣ Esthetiek en ethiek gaan bij hem hand in hand >
kunstwerken geven uitdrukking aan de wijze waarop een
kunstenaar staat ten opzichte van het leven.

KUNST EN MORAAL
‣ Nietzsche transcendeert het liberale onderscheid tussen
de ethiek van het goede leven en de handelingsethiek.
‣ De handelingsethiek is niet meer dan de uitdrukking van
een specifieke idee van het goede leven > de kunst om te
leven wetende dat lust en lijden onlosmakelijk met elkaar
verbonden zijn.
‣ Voor Nietzsche is het de centrale vraag: hoe van het eigen
leven een kunstwerk te maken?
‣ Nietzsche: “Een ding is nodig. Z’n karakter ‘stileren’ – een
grote en schaarse kunst! Ze wordt bedreven door iemand
die alles overziet wat zijn natuur aan krachten en
zwakheden biedt en die dat dan samenvoegt in een
kunstig ontwerp, totdat alles kunst en rede lijt en ook de
zwakheden nog het oog behagen.”

HERINNERINGEN
‣ Voor het stileren van het eigen karakter, is het volgens
Nietzsche van belang om niet alles te herinneren.
‣ In Unzeitgemäße Betrachtungen stelt hij de volgende
vraag: hoe dient de mens zich tot de (eigen) geschiedenis
te verhouden?
‣ Het is goed dat de mens vergeetachtig is, want
herinneringen ondermijnen dikwijls het leven.
‣ ‘Ja’ tegen het leven zeggen impliceert dat een en ander
dient te worden vergeten.
‣ De kunst is om alles wat niet de moeite waard is voor het
leven te vergeten.
‣ Niet alleen met het oog daarop is Samuel Beckett een zeer
interessante auteur.

SAMUEL BECKETT
Korte biografie:
‣ 1906: geboren op 13 april in Dublin.
‣ 1923: gaat naar het Trinity College.
‣ 1926: gaat voor het eerst naar
Frankrijk.
‣ 1930: terugkeer naar Dublin.
‣ 1937: vestigt zich in Parijs.
‣ 1969: krijgt de Nobelprijs voor
literatuur.
‣ 1989: gestorven op 22 december.

BELANGRIJKE WERKEN
‣ Murphy (1938).
‣ Watt (1945).
‣ Moloy (1951).
‣ Malone dies (1951).
‣ Waiting for Godot (1953).
‣ Endgame (1957).
‣ Krapp's Last Tape (1958).
‣ Happy Days (1961).

TEVERGEEFS WACHTEN
‣ Vanuit een Nietzscheaans perspectief zijn de figuren in de
romans en theaterstukken van Beckett nihilisten: kleine
oplevingen van vitalisme, die al snel weer in het niet vallen.
‣ Zo trekken de twee belangrijkste figuren uit het toneelstuk
Wachten op Godot – Estragon en Vladimir - wegtrekt uit een
centrum (een boompje) naar een onbekende plek x zonder de
serieuze verwachting x ooit te bereiken, zij het dat ze steeds
weer bij dat centrum terug keren.
‣ X is bij hen een plek waar ze Godot ontmoeten.
‣ (Fragment) Estragon: Kom, we gaan.
Vladimir: We kunnen niet.
Estragon: Waarom niet?
Vladimir: We wachten op Godot.
Estragon: Ach ja.

DE LEEGTE VAN HET BESTAAN
‣ Het wachten op Godot leidt tot niets: “Er gebeurt niets.
Niemand komt, niemand gaat, het is verschrikkelijk”.
‣ Het door Nietzsche aangesneden vraagstuk van het
vergeten duikt in deze uitzichtloze situatie ook op.
‣ Estragon en Vladimir twijfelen soms dat Godot komt, maar
vergeten hun twijfel ook weer.
‣ (Fragment)
Estragon: Ik ben gelukkig.
Vladimir: Nee toch. Sinds wanneer?
Estragon: Ik was het vergeten.
Vladimir: Het geheugen speelt ons
soms parten.
• Met weinig middelen schetst Beckett de leegte van het
bestaan.

III. OP ZOEK NAAR EEN NIEUWE TAAL

JACQUES DERRIDA (1930-2004)
Belangrijke werken:
‣ De la grammatologie (1967).
‣ La Voix et le phénomène (1967).
‣ L’écriture et la différence (1967).
‣ Marges – de la philosophie (1972).
‣ Glas (1974).
‣ La Carte postale. De Socrate à Freud et au-delà
(1980).
‣ Schibboleth. Pour Paul Celan (1986).
‣ Limited Inc (1990).
‣ Sauf le nom (1993).
‣ Les spectres de Marx (1993).
‣ Force de loi. Le ‘Fondement mystique de l’autorité
(1994).
‣ Cosmopolites de tous les pays, encore un effort!
(1997).
‣ De l’hospitalité (1997).
‣ Philosophy in a time of terror. Diaglogues with
Jürgen Habermas and Jacques Derrida (2003).
‣ Rogues (2003).

TOTALISEREND TAALGEBRUIK
‣Derrida keert zich tegen een totaliserend
taalgebruik dat de gelaagdheid van het
geschreven en gesproken woord (impliciet)
ontkent.
‣Deconstructivisme > een manier om teksten,
instituties, etc. te kritiseren.
‣Doel: tonen dat alternatieven mogelijk en
wenselijk zijn.
‣Motief: rechtvaardigheid en het voorkomen van
geweld.

NIETS BUITEN DE TEKST
‣ Een van de beroemdste uitspraken van Derrida luidt: “Er is
niets buiten de tekst” (Il n’y pas de hors-texte).
‣ Teksten zijn in de breedste zin van het woord betekenisvolle
gehelen; Derrida beschouwt ook schilderijen, gebouwen en
instituties als teksten.
‣ De betekenis is niet inherent aan een tekst, maar het
resultaat van het lezen van die tekst.
‣ Wie een tekst opnieuw leest, plaats die in een andere
context > in feite is er niets buiten de context.
‣ Derrida vraagt aandacht voor het genereren van nieuwe
betekenissen door teksten in andere contexten te plaatsen.
‣ Disseminatie (dissémination: uitzaaiing, verspreiding,
verstrooiing) > het proces waarbij door het lezen van een
tekst voortdurend nieuwe betekenissen worden
gegenereerd.

DECONSTRUCTIE
‣Met het begrip deconstructie (déconstruction)
geeft Derrida aan wat hij in de omgang met
teksten doet.
‣Een drietal met elkaar samenhangende
aspecten van een deconstructie:
1. Methode als object.
2. Demontage als praktijk.
3. Bevrijding als oogmerk.

METHODE ALS OBJECT
‣ Deconstructie is geen methode, temeer ze ook van
(wetenschappelijke) methoden een object maakt dat
bekritiseerd moet worden.
‣ In tegenstelling tot een methode bestaat een
deconstructie niet uit een stappenplan en formele
regels die voorschrijven hoe in alle gevallen onderzoek
moet worden gedaan.
‣ De heersende methoden van onderzoek vertonen juist
allerlei blinde vlekken die een deconstructie in het
vizier wil krijgen.
‣ Een deconstructie wil de aporieën van een tekst aan
het licht brengen, dat wil zeggen zijn onoplosbare
tegenstrijdigheden.

DEMONTAGE ALS PRAKTIJK
‣ Een deconstructie is een soort demontage, dat wil
zeggen het uit elkaar halen van de onderdelen van een
tekst (zoals bij de ontmanteling van een auto).
‣ Zo’n deconstructie is noch restauratief, noch
destructief.
‣ Het is niet de bedoeling dat de onderdelen in de
oorspronkelijke staat weer worden samengesteld.
‣ Bovendien is het niet de bedoeling om de onderdelen
te vernietigen of uit te wissen.
‣ De bedoeling van de demontage is het teweeg brengen
van transformaties zodat duidelijk wordt welke andere
interpretatiemogelijkheden in een tekst besloten
liggen.

BEVRIJDING ALS OOGMERK
‣De deconstructie van een tekst moet het banen en
bewandelen van nieuwe wegen mogelijk maken.
‣Voor Derrida heeft een deconstructie
ontegenzeggelijk een emancipatorisch doel.
‣Door te wijzen op de onbeslisbaarheid
(indécidable) van een bepaalde kwestie, kan een
deconstructie het denken bevrijden van allerlei
starheden.
‣Het denken bevrijden (libérer) van de metafysica is
een belangrijk oogmerk van een deconstructie.

MARGES
‣Teksten zijn bijzondere betekenisdragers.
‣Door aandacht te vragen voor de marges van
teksten, opent Derrida de mogelijkheid om ze
opnieuw te lezen.
‣Teksten vormen geen gesloten eenheid > zij zijn
geschreven in de marge van andere teksten (> de
geschiedenis van de filosofie als een reeks
voetnoten bij Plato).
‣Derrida stelt de grenzen van teksten (waar
houden ze op) ter discussie.
‣Wat bevindt zich nog binnen de tekst? En wat
valt erbuiten? Wat is de betekenis van de marge?

HET GESCHREVEN EN HET
GESPROKEN WOORD
‣ De grondleggers van het Christendom (Jezus) en de
filosofie (Socrates) hebben een ding gemeen: ze hebben
nooit een letter op papier gezet.
‣ De Westerse cultuur kenmerkt zich door een hiërarchische
verhouding tussen het geschreven en gesproken woord.
‣ Het gesproken woord > zuiver en authentiek.
‣ Terwijl het gesproken woord direct verwijst naar mentale
ervaringen, verwijst het geschreven woord op een
indirecte wijze naar deze ervaringen.
‣ De symbolen die deel uitmaken van het schrift zijn
parasitair ten opzichte van de symbolen die gebezigd
worden bij het spreken.

FONOCENTRISME EN LOGOCENTRISME
‣Derrida beoogt een deconstructie van de
metafysica, die zich kenmerkt door een
overwaardering van het gesproken woord.
‣Fonocentrisme > het denken dat de stem (phoné)
centraal stelt.
‣Logocentrisme > het centraal stellen van de rede
(het denken dat het denken tot object van het
denken maakt).
‣Rousseau > ondermijnt het logocentrisme door het
gevoel meer waarde toe te kennen dan de rede.
‣Het logocentrisme veronderstelt een

IDENTITEIT EN VERSCHIL
‣Logocentrisme en phonocentrisme kenmerken zich
door irreflexiviteit ten aanzien van het vastleggen
van identiteit, en doen daarmee geen recht aan
verschillen.
‣Het verschil tussen différance en différence kan
men niet horen.
‣Alleen via het geschreven woord kan verschil
worden gemaakt tussen différance en différence.
‣Om recht te doen aan de ambiguïteit die inherent
is aan het gesproken woord, moet daarom volgens
Derrida het geschreven woord worden
geanalyseerd.

TRACEREN
‣ Sporen > tekens die aanwezig zijn, maar tegelijkertijd
verwijzen naar iets dat afwezig is.
‣ Derrida: “Het (zuivere) spoor is de différance”.
‣ De wereld bestaat uit tal van contexten met
verwijzingsrelaties waarmee verschil wordt gemaakt.
‣ Het deconstructivisme traceert de relaties tussen tekens
die aanwezig zijn en tekens die afwezig zijn.
‣ Het volgen van een spoor komt nooit tot een einde,
omdat steeds nieuwe betekenisrelaties kunnen worden
gevonden.
‣ Exemplarisch daarvoor is het werk van Paul Celan, waar
Derrida diverse teksten aan heeft gewijd.

PAUL CELAN
‣ 1920: geboren op 23 november
in Czernowitz (Bukowina).
Korte biografie:
‣ 1942: in een concentratiekamp
overlijdt de vader aan tyfus en
wordt de moeder
doodgeschoten.
‣ 1943: gedeporteerd om
dwangarbeid te verrichten.
‣ 1948: Celan vertrekt naar Parijs.
‣ 1960: Georg-Büchner-Preis.
‣ 1970: zelfdoding op 20 april in
Parijs.

BELANGRIJKE WERKEN
‣Der Sand aus den Urnen (1948).
‣Mohn und Gedächtnis (1952).
‣ Von Schwelle zu Schwelle (1955).
‣ Sprachgitter (1959).
‣ Der Meridian (1961).
‣ Die Niemandsrose (1963).
‣ Atemwende (1967).
‣ Fadensonnen (1968).
‣ Lichtzwang (1970).

OP ZOEK NAAR EEN ANDERE TAAL
‣ Celan zocht naar een taal om uit te
drukken wat niet uit te drukken valt.
‣ Hierin stemt hij overeen met Gruppe
47 > schrijvers die van mening
waren dat de Duitse taal
gecontamineerd is.
‣ Hij zocht naar nieuwe
uitdrukkingsmiddelen, waarbij hij
niet alleen gebruik maakte van
diverse talen, maar ook nieuwe
woorden creëerde.
‣ Bij Celan vinden we diverse lagen in
de taal, die – Derrida indachtig -niet
definitief geduid kunnen worden.
‣ Dat blijkt vooral uit Todesfuge.

TODESFUGE
Schwarze Milch der Frühe wir trinken sie
abends
wir trinken sie mittags und morgens wir trinken
sie nachts
wir trinken und trinken
wir schaufeln ein Grab in den Lüften da liegt
man nicht eng
Ein Mann wohnt im Haus der spielt mit den
Schlangen der schreibt
der schreibt wenn es dunkelt nach Deutschland
dein goldenes Haar
Margarete
er schreibt es und tritt vor das Haus und es
blitzen die Sterne er pfeift seine
Rüden herbei
er pfeift seine Juden hervor lässt schaufeln ein
Grab in der Erde
er befiehlt uns spielt auf nun zum Tanz
FUGA VAN DE DOOD
Zwarte melk van de vroegte we
drinken haar ‘s avonds/we drinken
haar ‘s middags en ‘s morgens we
drinken haar ‘s nachts/we drinken
en drinken/we graven een graf in de
lucht daar lig je niet krap/Een man
woont in dit huis die speelt met de
slangen die schrijft/die schrijft als
het schemert naar Duitsland jouw
gouden haar Margarete/hij schrijft
het en gaat voor het huis staan en
de sterren lichten hij fluit zijn
honden naar zich toe/hij fluit naar
zijn joden laat een graf graven in de
aarde/hij beveelt ons vooruit speel
voor een dans

Schwarze Milch der Frühe wir trinken dich
nachts
wir trinken dich morgens und mittags wir
trinken dich abends
wir trinken und trinken
Ein Mann wohnt im Haus der spielt mit
den Schlangen der schreibt
der schreibt wenn es dunkelt nach
Deutschland dein goldenes Haar
Margarete
Dein aschenes Haar Sulamith wir
schaufeln ein Grab in den Lüften
da liegt man nicht eng
Zwarte melk der vroegte we drinken je ‘s
nachts/we drinken je ‘s morgens en ‘s
middags we drinken je ‘s avonds/we
drinken en drinken/Een man woont in
dit huis die speelt met de slangen die
schrijft/die schrijft als het schemert
naar Duitsland jouw gouden haar
Margarete/Jouw haar van as Sulamith
we graven een graf in de lucht daar lig je
niet krap

Er ruft stecht tiefer ins
Erdreich ihr einen ihr
andern singet und spielt
er greift nach dem Eisen
im Gurt er schwingts
seine Augen sind blau
stecht tiefer die Spaten
ihr einen ihr andern spielt
weiter zum Tanz auf
Hij roept steek dieper het
aardrijk in jullie en jullie
daar zing en speel/hij
grijpt naar het ijzer in zijn
riem hij zwaait ermee zijn
ogen zijn blauw/steek
dieper de spaden jullie en
jullie daar ook vooruit
speel voor een dans

Schwarze Milch der Frühe
wir trinken dich nachts
wir trinken dich mittags
und morgens wir trinken
dich abends
wir trinken und trinken
ein Mann wohnt im Haus
dein goldenes Haar
Margarete
dein aschenes Haar
Sulamith er spielt mit den
Schlangen
Zwarte melk van de
vroegte we drinken je ‘s
nachts/we drinken en
drinken/een man woont in
dit huis jouw gouden haar
Margarete/jouw haar van
as Sulamith hij speelt met
de slangen

Er ruft spielt süsser den Tod
der Tod ist ein Meister aus
Deutschland
er ruft streicht dunkler die
Geigen dann steigt ihr als
Rausch in die
Luft
dann habt ihr ein Grab in
den Wolken da liegt man
nicht eng
Hij roept speel zoeter de dood
de dood is een meester uit
Duitsland/hij roept strijk
donkerder de violen dan stijgen
jullie als rook de lucht in/dan
hebben jullie een graf in de
wolken daar lig je niet krap

Schwarze Milch der Frühe wir trinken
dich nachts
wir trinken dich mittags der Tod ist ein
Meister aus Deutschland
wir trinken dich abends und morgens wir
trinken und trinken
der Tod ist ein Meister aus Deutschland
sein Auge ist blau
er trifft dich mit bleierner Kugel er trifft
dich genau
ein Mann wohnt im Haus dein goldenes
Haar Margarete
er hetzt seine Rüden auf uns er schenkt
uns ein Grab in der Luft
er spielt mit den Schlangen und träumet
der Tod ist ein Meister aus
Deutschland
Zwarte melk van de vroegte we
drinken je ‘s nachts/we drinken je ‘s
middags de dood is een meester uit
Duitsland/drinken je ‘s avonds en ‘s
morgens we drinken en drinken/de
dood is een meester uit Duitsland
zijn oog is blauw/hij raakt je met een
loden kogel hij raakt je precies/een
man woont in dit huis jouw gouden
haar Margarete/hij hitst zijn honden
op tegen ons hij schenkt ons een graf
in de lucht/hij speelt met de slangen
en droomt de dood is een meester
uit Duitsland

dein goldenes Haar
Margarete
Dein ashenes Haar
Sulamith
jouw gouden haar
Margarete/jouw haar
Sulamith

Lezen:
AANBEVOLEN
1. Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Vorlesungen über die Ästhetik
(postuum) [niet vertaald] .
2. Friedrich Nietzsche, Die Geburt der Tragödie (1872) [vertaald in het
Nedrlands].
3. Jacques Derridas, Marges – de la philosophie (1972) [niet vertaald
in het Nederlands].
4. Maarten Doorman, Steeds beter (1994).
Nog meer lezen:
1. Cervantes, Don Quichot (1605/1615) [vertaald in het Nederlands].
2. Samuel Beckett, En attendant Godot (1953) [vertaald in het
Nederlands].
3. Paul Celan, Mohn und Gedächtnis (1952) [vertaald in het
Nederlands].