III. SECUNDAIRE ZINNEN.

III. SECUNDAIRE ZINNEN.
1. Wanneer in den aanhef van een zin een substantie genoemd
wordt, kan de hoorder nog geen duidelijke voorstelling
van haar functie hebben. Toch wordt die wel tot op zekere
hoogte dadelijk mee uitgedrukt, wanneer men b.v. begint:
'Met zijn broer', 'Van zijn broer', 'Fratis', 'Fratri'. De hoorder
„stelt zich" dan als 't ware „in" op het opvatten in een bepaalde
functie, of ook in één van twee of meer mogelijke
functies; zoo kan frater subject of praedicaatsnomen wezen,
bellum daarenboven object, en zoo heeft een praepositie gewoonlijk
uiteenloopende beteekenissen. Maar begint de zin met
een substantie te noemen zonder praepositie of casusaanwijzing,
dan kan men van wat volgen zal al zeer weinig vooraf weten.
Zei men b.v.: 'Zijn moeder en zijn zusters...' (en reeds mnl.
sine m. ende sine s.), dan bleek voorloopig alleen, dat noch een
praepositiebepaling, noch een genitief bedoeld werd. Geen
wonder, wanneer de hoorder dus alleen den inhoud van zijn
moeder en zijn zusters zich voorstelde, ook zonder de weinig
vruchtbare negatieve „zich-instelling" uit te voeren, zoodat
z. m. en z. z. voorloopig werd voorgesteld geheel zonder functiegevoel;
de juiste functie zou men toch pas na verdere voltooiing
van den zin bespeurd hebben.
2. Hierdoor zal, daar men ook sprak met hetzelfde taaigevoel,
waarin men als hoorder was ingegroeid, bevorderd zijn,
dat op het oogenblik waarop het noemen b.v. der werking
den hoorder tevens de relatie duidelijk deed worden en waarop
deze relatie veelal ook den spreker zelf het duidelijkst voor
den geest stond, die spreker gaarn een representeerd woord
bezigde ('Die arme menschen die zag ik daar', 'Zaterdag dan
hebben we volle maan'), om alsnog aan een bepaald woord de
relatie te kunnen vastknoopen. Zoolang men nu die arme
menschen, Zaterdag toch nog in grammatisch verband met het

78
vervolg voelt, is natuurlijk die a. m. subject, Zaterdag temporale
bep., en zijn die, dan allogene elementen. Maar stond bij die
a. m., Z. het verband met het vervolg spreker of hoorder nog
niet voor den geest, dan werd dit die a. m., Z. voor het
grammatisch gevoel iets wat buiten de constructie van den
volgenden zin stond, en toch ook weer niet iets anacoluthisch,
d i. niet iets wat deel uit moest maken van een andere onvoltooide
constructie; men noemde — resp. hoorde noemen —
eenvoudig een voorstelling, en daarna een zin welke met die
voorstelling in psychologisch verband stond, maar niet in
grammatisch. Toch was het verband weer zoo nauw, dat niet
(zooals wanneer die a. m., Z. uitroepen waren geweest) een
pauze scheiding bracht; deze ontbreekt trouwens ook dikwijls
tusschen twee zinnen. Zoo kon de aanvankelijke tweeheid,
voorstellingsbenoeming + zin, des des te gemakkelijker een
eenheid worden. Daarmee is dan een nieuwe constructie ontstaan;
de besproken verbinding komt niet meer alleen voor
den dag, wanneer het verband tusschen de beide deelen aanvankelijk
psychologisch zoo onduidelijk was, dat het grammatisch
achterwege bleef, maar zij wordt traditioneel en komt dus van
nu af ook voor in zinnen, die de spreker van te voren behoorlijk
overziet, evenals de hoorder op de constructie is voorbereid.
Ook in zulke zinnen dus zullen spreker en hoorder b.v. bij
die arme menschen, Zaterdag alleen den inhoud der voorstelling
zich vertegenwoordigen, en pas dan de objectsrelatie, resp.
temporale relatie, er bij denkeD, als zij dien inhoud verbleekt
weer opvatten met die, dan, welke laatste dus resp subject
en temporale bep. blijven. Nu konden ook verbindingen ontstaan,
welke onmogelijk waren, zoolang men slechts allogene
elementen kende, daar men thans na de vooropgeschoven
substantie een zin kon plaatsen, welke tot die substantie in
willekeurige relatie stond. Zoo kon men oorspr. reeds zeggen:
'Die menschen die geef ik niets', maar die m. moest buiten de
grammatische constructie raken, eer men ook zei: 'Die m. daar
geef ik niets aan' en 'Die m. daar heb ik niets tegen', zeldzamer:
'Die m., aan die g. ik n.', 'Die m., tegen die heb ik n.'

79
(het effect kan, al is dit min natuurlijk, nog opgewekt worden,
terwijl de voorstelling reeds vernauwd is); of eer men de
genitiefverhouding alleen aan die uitdrukte in 'Die arme visschers
die der schip is vergaan', 'Jans grootvader, dies eerste
vrouw bezat toen dat land'.
Wat zinnen betreft gelijk onze vrb.: 'Die arme menschen
die zag ik daar', 'Zaterdag dan hebben we volle maan', daarin
is nu eens die arme m. object, Zat. temporale bepaling, en is
dus het tweede die objectselement, dan temporale-bepalingselement,
— dan weer treedt die a. m., Z. meer op den voorgrond,
in welk geval men het soms hoort met nadruk en
gevolgd door een pauze, doordien de bedoeling is, iets mee te
deelen van d. a. m., van Z. (b.v. „Ik beklaag die a. m." —
„Die a. m. van jou, die zag ik daar lustig dansen"); d. a. m.
en Z. zijn dan intentiesubject van wat er op volgt, maar staan
buiten de normale constructie, en die is object, dan temporale
bepaling.
De op deze wijs ontstane wendingen zijn veel handiger
dan b.v. 'Wat die arme menschen betreft, [daarvan zeg ik:]
die zag ik daar', en tevens stellen ze uiterst doelmatig bet
intentiesubject voorop.
3. Opmerking verdient, dat in zulke constructies daar als
deel van 't „voornaamwoordelijk bijwoord" wel weggelaten
wordt, dus b.v. in daar... mee voor met dat, met dien, met
die: 'Dat mes (daar) kan ik niet mee snijden', 'Zoo'n eigenwijs
man (daar) valt niet mee te praten', 'Onze schuur (daar)
zit niet veel hooi in', 'Kinderen (daar) moet je niet zoo ruw
tegen wezen', 'Arbeiden (daar) heeft hij een hekel aan',
'Schooiers (daar) geven wij niet aan'. Zoo althans luidt het vaak
in de ongedwongen spreektaal in 't Noorden, en ik lees juist
in een circulaire: „De gunstige werking die het... uitoefent
zijn H. H. doctoren het beslist over eens". Vgl. het trouwens
zeldzamer 'Ik heb de(n) notaris gesproken; is een gekke kerel',
zonder demonstr.
Zoo steeds, wanneer naar datgene waarop daar zou moeten
terugslaan gevraagd wordt; dus b.v. niet 'Wat voor menschen

80
daar heeft hij verleden jaar bij gediend?', 'Wie zijn schuur
daar zit niet veel hooi in?', maar altijd zonder daar. De oorzaak
zal wel zijn, dat aan den eenen kant, waar de zin in
zijn geheel vragend is, een bevestigend daar van de wijs zou
brengen (al is het logisch juist, dat de vraag alleen het vooropgeschovene
betreft), terwijl aan den anderen kant het vragend
waar niet tot allogeen element is afgedaald, omdat daartoe
voldoende aanleiding ontbrak.
Dat de zinnen zonder demonstr. logisch volledig zijn, zie
daarover 12. Hier is geen ellips in den volsten zin aanwezig,
veeleer is daar als demonstr. logisch overbodig, daar men b.v.
van zulke menschen praediceert het niet-mee-te-praten-vallen,
van schooiers het niet-aan-geven-door-ons == (verbaal in plaats
van substantievisch uitgedrukt) wij geven niet aan; cf. voor
dit overtollige van 't demonstr. 12.
Dit facultatief karakter van daar maakt, dat in onze spreektaal
formaal parallel zijn, aan den eenen kant 'Zulke menschen
daar valt niet mee te praten', 'Zulke menschen die zijn lastig
in den omgang', Thee daar hield hij niet van', Thee dat lustte
hij niet', aan den anderen kant 'Zulke m. valt n. m. te p.',
'Z. m. z. 1. in den o.', 'Thee h. hij n. v.', 'T. 1. hij n.', hoewel
in de zinnen met facultatief daar de vooropgaande substantie
buiten de grammatische constructie staat, in de zinnen
met die, dat meestal niet, in die zonder zulk een representant
nooit.
4. Het gebruik van dezen typus zal in de hand gewerkt
zijn door antwoordzinnen na aanvullingsvragen (,,Ergänzungsfragen").
Is b.v. gevraagd: 'Wat doet Dirk?', 'Waar ga je
morgen heen'?, dan kan men óf alleen antwoorden met wat den
vrager onbekend was, b.v. 'Lezen', 'Naar Dokkum', of met
een vollen zin; en in dit laatste geval kan een feitelijk in 't
antwoord overtollig zinsdeel óf herhaald worden, b.v. 'Dirk
leest', 'Morgen ga ik naar Dokkum', óf vervangen door een
representeerend woord, b.v. 'Die leest', 'Dan ga ik naar Dokkum'.
Maar als de vraag eenige verbazing wekt, of als men
tijd wil winnen, dan wordt bet zinsdeel soms eerst als vraag

81
herhaald, en dan komt het antwoord, b.v. 'Dirk? Dirk leest'
of 'Dirk? Die leest', 'Morgen? Morgen ga ik naar Dokkutn'
of 'Morgen ? Dan ga ik naar Dokkum'. In gevallen nu waarin
de pauze gering is heeft men den overgang voor zich tot ons
zinstype 'Dirk die leest', 'Morgen dan ga ik naar Dokkum',
waarin immers nog altijd Dirk en morgen wat meer op den
voorgrond treden, dan wanneer men die zinnen overigens
gelijk uitspreekt, maar zonder die en dan.
Dat de andere mogelijkheid bij vlugge uitspraak, t.w.'Dirk
Dirk leest', geen uitgangspunt werd van een nieuwen zinstypus,
is begrijpelijk. Daar echter verbazing en aarzeling
lichter dan anders opgewekt worden, als een vraag ons
zelf betreft, zou men kunnen aannemen, dat hier de oorsprong
ligt van het Zuidnederlandsche ikkik. Vgl. intusschen
I 6 slot.
Wordt naar een andere substantie dan het subject gevraagd
dan is die andere substantie de eerst aanwezige in de voorstelling
van den antwoorder, en toch zal het veelal moeilijk
zijn, haar tot gewoon subj. te maken; ook dan neemt men
haar gaarn als sec. subj. Vrb.: 'Hoe gaat het met Okko?— O.,
daar weet ik niks van'. 'Hoe kom je over die sloot? — Die
sloot, daar spring ik zoo maar over'. 'Wat doe je aan je verkoudheid?
— Mijn verkoudheid, daar stoor ik mij niet aan'.
5. Resumeerende kan men zeggen: er ontwikkelde zich een
uitdrukkingswijs, waarbij men begint met een substantie te
noemen, welke niet in grammatisch verband is gebracht met
het vervolg, dat grammatisch een volle zin is (waarin die substantie
weer genoemd wordt) maar welke daartoe in deze betrekking
staat, dat zij naar de bedoeling subject is, de volgende
zin praedicaat. Maar juist doordat dit een vaste wijs
van uitdrukken werd, doordat die verhouding niet meer occasioneel,
maar usueel is, heeft de taal zich hier een nieuw uitdrukkingsmiddel
veroverd, is m. a. w. deze typus achterna
toch weer een soort van grammatische constructie geworden. Dit
geval verschilt geheel van zulke, waarin een wèl in de oorspr.
constructie opgenomen substantie, maar die daarin niet als

82
grammatisch subject staat, intentiesubject is, b.v. 'Zwarte zwanen
zie je niet veel'. — De hier besproken nieuw ontstane
constructies kan men secundaire zinnen noemen, de daarin
vooropgeschoven substantie secundair subject, den daarop volgenden
(laat ons zeggen primairen) zin: secundair praedicaat.
6. Constructies van dezen aard komen echter niet voor met
een personale als vooropgeschoven substantie. Tot recht begrip
hiervan dienen wij te letten op het feit, dat een woord (of
woordelement; de scheidslijn hiertusschen is ten deele conventioneel)
soms alleen een voorstelling uitdrukt, soms alleen een
verhouding tusschen voorstellingen, soms beide tegelijk; in 't
laatste geval wordt de verhouding gewoonlijk niet ondubbelzinnig
aangewezen. In 'De man zag de vrouw' drukken de
man en de vrouw alleen voorstellingen uit; de verhouding moet
uit de volgorde opgemaakt worden. Soms helpt ook de vorm
van 't praedicaat, b.v. 'De mannen zagew de vrouw'; m. a. w.
het subjectselement in 't praedicaat drukt, naast de vervaagde
voorstelling van de mannen, de functie van de m. als subject uit.
Nu verschillen in dit opzicht in onze spreektaal de personalia
van alle andere substantienamen, dat men bij de eersten
geen vorm kan gebruiken, die de functie geheel in 't midden
laat, bij de laatsten wel. (In een mnl. zin als 'Ie die hebt oec
liever dus' moet ie dan ook noodzakelijk subject blijven, en is
die allogeen element.) Hierdoor kan men b.v. wel zeggen: 'De
menschen op die plaats, daar is 't vee ziek van' of 'van die
is 't vee ziek', maar dan kan de eerste helft van dezen zin
niet luiden: 'Zij op die plaats', noch 'Hen, hun, heur (al naar
de spreker gewoon is te zeggen) op die plaats', noch 'Zij en
haar broer'. Wel: 'Van hen, hun, heur op die plaats', evengoed
als 'Van de menschen op die plaats'; in dit geval is alles
in de constructie getrokken, en het substantieëlement daar...
van, van die drukt tevens de functie nogmaals uit.
Bij deze mechanische herhaling kaü de wijs, waarop de funtie
wordt uitgedrukt, niet varieeren, b.v. niet 'Van de menschen
op die plaats, die heur vee is ziek'. En na 'Die menschen
heur', 'Mijn oudste zusters' is men onmiddellijk 't geregeerde

83
gewoon; daarom en wellicht meer nog wegens het slepende
der uitdr. volgt hier nooit een substantieëlement, dus geen 'Die
m. heur, die heur', 'M. o. zusters, dies', welke uitdr. anders
parallel zouden zijn met 'Van die menschen, daar.. . van'.
In 'Dat mensch haar gebel, daar wor je gek van' is dat m.
h. g. vooropgeschoven substantie, die alleen de voorstelling
uidtrukt; in 'Van dat m. h. g., d. w. je g. v.' is van d. m.
h. g. causale bepaling, die door het substantieëlement daarvan
op vage wijs nogmaals wordt uitgedrukt; in 'Daar wor je gek
van, van dat m. h. g.' is daar—van causale bepaling, met
van d. m. h. g. als appositie bij dat (daarvan = van dat), en
die appositie congrueert, i. e. herhaalt de praepositie. Maar bij
'De m. op die plaats, daar is 't vee ziek van', 'Die jonge(n)
dies moeder is weggeloopen', 'Die luierikken die zal ik dat
eens voorhouden', 'Dat mooie boek dat zie ik niet', 'Die daar
ginds daar wil ik naar toe' wordt door de vooropgeschoven
substantie, gelijk wij zagen, alleen een voorstelling uitgedrukt,
de functie alleen in zoover het secundaire subjecten zijn; de
functie echter, waarin de substantie voorkomt bij de leden van
den volgenden zin, blijkt vervolgens aan 't subjectselement (b.v.
daarvan (zie boven) of een verbaalsuffix, b.v. 'Die menschen
die pratew er niet over' (waar men 'Die m.' als buiten de constructie
staand kan, maar niet behoeft te voelen) tegenover 'Die
m. die ziet men nergens'; doch de aanwijzing der functie is,
gelijk in 6 werd opgemerkt, niet zeer duidelijk: zoo is in
'Die m. die kennen de Hommema's niet' de functie in 't beste
geval slechts uit den samenhang op te maken.
7. Bij de „taalkundige ontleding" moet met deze omstandigheid,
dat niet elk woord bestemd is om een functie uit te
drukken, wèl rekening gehouden worden. Niet alleen dat
men de functie niet aan elk woord zien kan, b.v. doordat
menig woord indeclinabel is, maar het heeft vaak werkelijk
geen functie. Natuurlijk heeft obiective het door dat woord
uitgedrukte wèl een functie, maar die staat niet in het „blikpunt
van het bewustzijn" terwijl men dat woord zelf uitspreekt,
maar onder het uitspreken van een woord opzettelijk bestemd

84
tot uitdrukking der functie van een ander woord (van de
vrouw); of terwijl men het eerst duidelijker gedachte nog eens
onduidelijk denkt: 1°. als substantieëlement ('Jan die roept ons'),
waarbij dan de inhoud der voorstelling niet, haar verhouding
tot andere voorstellingen wèl in 't blikpunt van 't bewustzijn
valt (waarbij ook in dit substantieëlement de functie nog door
een afzonderlijk woord kan zijn uitgedrukt, als door van in
,Die man daar heb ik een boek van'); of 2°. door een anaphorisch
woord (resp. door een daaraan toegevoegd woord) in een secundair
praedicaat. Bij de ^redekundige ontleding" kan men dus wèl
zeggen, dat in 'Jans boek is weg', 'Jan zijn boek is weg',
'Het boek van Jan is weg' Jans, Jan zijn, van Jan attributieve
bepalingen zijn, en men kan ze in hun geheel bij de „taalkundige
ontleding" alle drie genitieven noemen, als men op
de functie in stede van op den vorm let, d.i. eigenlijk redekundig
ontleedt, — maar noch Jan op zich zelf, noch s, zijn,
van op zich zelf kan op deze wijs ontleed worden (behalve
door b.v. van Jan te ontleden als van praepositie, Jan praepositionale
accusatief, waarbij vast blijft staan dat de functie
van Jan niet aan Jan zelf is uitgedrukt, wat wel nog eenigszins
het geval is in 'van dew man'); evenals bij 'Het boek is
in de kast' wèl redekundig in de kast locale bepaling kan
heeten, maar de taalkundige ontleding of zich moet bepalen
tot de deelen der uitdrukking, zooals de gewoonte is, of in de
kast in zijn geheel voor een locatief zou kunnen verklaren.
Het is juist zoo, als bij 'Ik babbelde' waarbij men wel de
ontleding geeft van babbelde, maar niet van babbel, noch van
de. Dat men den naam woord wel geeft aan Jan, zijn, van,
in, kast, maar niet aan -s, babbel-, -de, komt doordat de eersten
niet zooals de laatsten aan bepaalde combinaties gebonden zijn.
Toch heeft ook in de laatste gevallen een bepaalde klank een
bepaalde beteekenis; in dit opzicht kan met meer recht van
een woord spreken, dan b.v. bij de in de storm. — Daar Jans,
Jan zijn en van van Jan slechts verschillen in de isoleerbaarheid
der functieaanwijzers, zal men, als men de beteekenis den
doorslag laat geven, óf alle drie den genitief van Jan kunnen

85
noemen, en daarbij -s en zijn gelijkelijk verklaren voor genitiefsuffixen,
van voor een genitiefpraefix, alle drie voor genitiefexponenten,
of -s, zijn, van gelijkelijk functieaanwijzende
woorden noemen, en Jan een functieloos (de hulp van een
functieaanwijzend woord behoevend) substantief. Evengoed
kan een substantive gebezigd pronomen of numerale functieloos
genoemd worden, b.v. die in dies moeder, die zijn m., van die
(is) de m. (ziek), (die) twintig in de mutsen van die t., die t.
hun mutsen. Het personale evenwel, dat ook in de spreektaal
casusverschil heeft behouden, denkt men zich niet functieloos.
En daar het secundair subject zich uit het functieloos gebruik
heeft ontwikkeld, komt, gelijk in 5 werd opgemerkt, ook geen
personale als secundair subject voor.
Evenzoo zou men in annus, annum de functieaanwijzers us,
um voor woorden kunnen verklaren; vgl. bebr. de nota
accusativi eth. Zulke functieaanwijzers zijn tevens allogene
elementen, daar ze wijzen op een praedicaat, op een regeerend
woord en dgl.
8. Met de hier besproken zinnen met secundair subject,
dat in het sec. praedicaat weer wordt opgevat door een demonstr.
(incl. daar in daar. . . mee en dgl. = met die en dgl.),
zijn zinnen niet te verwarren, waarin op een eerst genoemde
substantie wordt teruggekomen door een pers., b.v. 'Die vent —r
ik mag hem voor mijn oogen niet zien', 'Zulke kinders — ze
worden glad bedorven', 'Die Douwe - hij weet nergens van',
'Al dat zeuren, het geeft niks'. In 't mnl. staat weliswaar een
zoogenaamd pleonastisch hi enz. gelijk met die enz., b.v. 'Die
vos hi seide', maar niet aldus in de tegenwoordige taal.
Zulke zinnen zijn echter nog van tweeërhande aard. In de
genoemde vrb., die alle tot de dagelijksche taal behooren,
staat het vooropgeplaatste min of meer als uitroep; vd. ook het
eigenaardig accent; 'Die vent — ik mag hem voor mijn oogen
niet zien' b.v. is voor ons gevoel een tusschending tusschen den
gewonen zin 'Ik mag dien vent v. m. o. n. z.' en: 'o Die vent!
Ik mag hem v. m. o. n. z.' Vd. dat men b.v. niet licht hoort:
'Die sloot — hij sprong er over'. In de litteraire taal evenwel

86
komen zinnen voor, op de genoemde gelijkend, doch in welke het
vooropgeplaatste in geenen deele het karakter van uitroep draagt,
daar het niet buiten de volgende constructie is gelaten, zoodat het
dan ook een pers. kan zijn of bevatten, b.v. 'Hem en zijn kinderen
— ik zend hun geen uitnoodiging'; veelal met het pers. onmiddellijk
na het vooropgeplaatste: 'hun zend ik geen u.'
Aangezien het possessief de waarde heeft van een gen. van
't pers., is het te verwachten, dat ook een poss. op het vooropgeplaatste
kan terugwijzen. Men zegt dan ook b.v.: 'Die
vent — ik sta zijn oogen niet' of: 'zijn oogen sta ik niet';
zonder pauze achter vent, en met zijn als genitiefsufflx.
Meermalen kan men in twijfel zijn, of men ook met een
echten uitroep te doen heeft. Zoo hoorde ik onlangs: 'Die
stadjers (stedelingen) — ze doen vet in 't haar en water in
't eten'. Of hier al of niet twijfel overblijft, hangt af van de
wijs waarop de woorden gezegd worden. In dit geval leerde
de affectlooze toon, dat aan een uitroep niet te denken viel;
de bedoeling was blijkbaar niet ver meer af van die van
't minder levendige 'Wat die stadjers betreft'.
Zie over deze meer anacoluthische constructies verder IV 6.
9. In andere gevallen bestaat het element uit het secundair
praedicaat, dat het secundair subject opnieuw noemt, niet uit een
substantievisch demonstrativum, doch uit een substantief met
bijbehoorend — en dus natuurlijk adjectievisch — demonstrativum.
Voorbeelden levert onze spreektaal in overvloed, zooals
'Jouw vader, die kerel [die] past op'. Hoewel jouw vader en die
kerel dezelfde substantie noemen, is hier toch geen appositieverhouding
bedoeld. Men wil niet jouw vader nader 'bepalen door
hem te noemen die kerel; de pauze komt kan ook alleen achter
jouw vader, als de substantie waarvan iets gezegd wordt; en
op de vraag: „Wat wordt van jouw vader gezegd?" antwoordt
het natuurlijk taalgevoel, als het volledig wil antwoorden:
„Dat die kerel oppast"; dus: jouw vader subject, die kerel
[die] past op praedicaat. De zinswending zal allicht ontstaan
zijn als anacoluthon, wanneer men, in ingewikkelder gevallen,
den draad zijner rede verloor, of wanneer een nieuwe wijs,

87
waarop men zich de substantie voorstelde en haar dus benoemde,
zooveel psychische energie bezat, dat ze de eerste verdrong.
Verdrong n.l. uit den zin, niet uit de herinnering, want het
demonstr. die wijst op het verdrongene terug. Als vrb. kan
men nemen: 'Jouw vader, die schurk die....'; in welk geval
men dus ook in die schurk geen appositie heeft te zien, wat
men wèl heeft te doen ingeval, als gevoelsuitbarsting of quasi
verduidelijkend, gezegd wordt: 'die schurk' (met volgende
pauze); in beide gevallen kan de zin uit dezelfde woorden bestaan.
— Een gelijke wending, doch mêt woordherhaling, levert
de zin van II 9: 'Het lid, dat met de zaken beter op de
hoogte schijnt te zijn, dat lid moet zijn licht nu maar eens
laten schijnen'. — Maar hoe de wending ook ontstaan moge
zijn, thans is zij in de spreektaal een vaste typus. Wel kan
deze nog steeds voor den dag komen, als het normaal afioopen
van den zin gestoord wordt, maar hij wordt ook gebruikt, als
men vooraf zijn woorden gereed heeft.
Soms kan men twijfelen, of een woord of woordverbinding
als appositie bedoeld is. In andere gevallen blijkt de bedoeling uit
een substantieëlement in 't praedicaat (z. b.v. 13 al. 2), of bij
bedaard spreken uit de pauze; vgl. 'Jouw moeder — dat ouwe
mensch [dat] was er bij' met 'Jou ID., dat ouwe mensch — die w r as
er bij'; voor 't laatste echter ook door attractie: 'dat was er bij'.
10. In ons voorbeeld was jouw vader subject in den correspondeerenden
primairen zin; dit is echter voor den zinstypus
toevallig. Men zegt evengoed: 'Jouw vader, die kerel [die]
mag ik niet lijden', of '[die] vertrouw ik mijn geld niet toe'.
Had in den normalen zin een praepositie moeten staan vóór de
substantie, welke secundair subject is geworden, dan wordt dit
op de volgende drie wijzen uitgedrukt. Voor 'Met jouw vader
heb ik verschil gehad' kan men natuurlijk zeggen: 'J. v., met
die kerel heb ik verschil gehad'; doch als men de wending
wil bezigen, analoog met 'die kerel die past op', dan kan men
óf de praepositie pas toevoegen aan den vervanger van het
tweede die en dus zeggen: 'J. v., die kerel daar heb ik verschil
mee gehad', óf ook reeds aan die kerel, dus: 'J. v., met

88
die kerel daar heb ik v. m. g.' Daarentegen kan de relatie,
als zij aan den eersten samenvatter die kerel reeds is uitgedrukt,
aan den tweeden niet onuitgedrukt blijven; men zegt
dus niet: 'J. v. met die kerel die heb ik v. m. g.'; blijkbaar
gaat het niet aan, de relatie tot heb ik verschil mee gehad
weer buiten spel te laten op het oogenblik zelf, dat men tot
die woorden overgaat.
Terwijl dus bij een zin als 'Mei, in die maand dan is 't vaak
nog koud' geen twijfel is aan de opvatting, kan bij 'Mei, die
maand dan is 't vaak nog koud' die maand óf opgevat worden
als uitgesproken nog vóór men de relatie tot het vervolg wil
uitdrukken, zoodat de zin analoog wordt met 'J. v., die kerel
daar heb ik v. m. g.', óf als temporale bepaling, en de zin
dus als analoog met 'J. v., met die k. daar heb ik v. m. g '
11. Daar zinnen als de in 8 en 9 besprokene in onze gewone
taal gangbaar zijn, is de vraag niet af te wijzen, welke
psychologische verhouding tusschen de deelen van zulk een zin
bestaat, en hoe in verband daarmee de grammatische'ontleding
moet zijn. De bedoeling is vrijwel dezelfde als bij den samengestelden
zin 'Jouw vader is een kerel die oppast'. In beide
gevallen is jouw vader de substantie waarvan men iets wil
zeggen, en is derhalve al het volgende datgene, wat men er
van beoogt te zeggen. Wij kunnen hier spreken van intentiesubject
en intentiepraedicaat. Maar (afgezien van de copula)
bestaat dit praedicaat in den laatsten zin uit een kerel + attribuut,
in den eersten uit een zin, n.l. die kerel + praedicaat.
Dit onderscheid is minder groot dan het schijnt, want een attribuut
is een in 't voorbijgaan toegekend praedicaat, zoodat
eigenlijk alleen in 'Jouw vader is een oppassende kerel' met
volle recht van een attribuut gesproken kan worden; als oppassende
vervangen wordt door den adjectievischen bijzin die
oppast, heeft men reeds een ten halve zelfstandige mededeeling;
en in het ook gebruikelijke 'Jouw vader is een kerel, die past
op', met demonstratief die, heeft men formaal twee hoofdzinnen
(waarbij die terugslaat op het praedicaat van den eersten zin;
vgl. 'De koe is een dier, dat doet een boel nut'; evenzoo: 'De

89
koe dat dier [dat] doet een boel nut'), hoewel naar de bedoeling
natuurlijk weer jouw vader subject, al het volgende praedicaat
is, welk laatste dus uit (copula +) substantie + formaal
onafhankelijken zin bestaat.
12. Dat in al deze gevallen discrepantie bestaat tusschen
bedoeling en uitdrukking, staat vast. Dit is echter niets bijzonders
; in 'Je hebt nu eenmaal van die, zulke, ontevreden
menschen' is b.v. de bedoeling, te constateeren, dat van die
ontevreden menschen, zulke o. m. bestaan, terwijl men in 't minst
niet beoogt, iets te vertellen van /e, en toch is je grammatisch
subject. M. a. w. één of enkele van de vele wijzen, waarop
men de gedachte zonder subjectverschuiving had kunneu uitdrukken,
n.l. 'Van die, zulke, o. m. worden door je (d. i. door
iemand, wien ook) gevonden, aangetroffen, ontmoet' of dgl.,
werd(en) vervangen door de (trouwens als actief gewoner)
wending(en) 'Je vindt enz, van die, zulke, o. m.\ en naar
't model hiervan ging men zeggen: 'Je hebt ....', wat bij
de elastische beteekenis van hebben geen bezwaar opleverde.
Evenzoo kon men van het meest natuurlijke 'Jouw vader past
op' zonder subjectverschuiving komen tot' J. v. is een kerel die
oppast'. Hoewel men met l een kerel die o.' niet wil te kennen
geven, dat het geen vrouw of kind is, is het toch in gemeenzame
taal gewoner dan het één trap algemeener 'iemand die
oppast', in welk laatste op grond van taalgebruik nog steeds
het persoon-zijn is toegevoegd aan het eigenlijk alleen bedoede
substantie-zijn. En ook dit behoefde weer alleen uitgedrukt
te worden om de zuiver grammatische reden, dat die een relatief
is, dus een antecedent behoeft; in dit opzicht zijn de in
't mnl., mndd. en mhd. gewone zinnen als 'Ie bem die u niet
verdrivet' instructief, al zijn ze zeker door weglating van 't
antecedent ontstaan. (Men hoort intusschen nog wel eens een
zin als 'Dat is die dat paard gestolen heeft'). Immers, zooals
't attributieve 'de oude man' staat tot het praedicatieve 'De
man is oud', zoo het attributieve 'de man die (qui) loopt' tot
het praedicatieve 'De man is die loopt'. Het is bekend, dat in
een attributie ven zin het relativum niet in alle talen noodzakelijk

90
is, maar b.v. in het Engelsch en in de moderne Skandinavische
talen veelal ontbreekt; door toevoeging van het relatief wordt
de zin meer op zich zelf staand, daar hij formaal compleet is.
Waar het rel. staat, is in het attribuut een bestanddeel, dat wijst
op het door dat attribuut bepaalde, zonder hetwelk het attribuut
evenmin gedacht wordt, als het praedicaat zonder subject;
'De man die daar loopt is oud' is dus analoog met 'De man
die loopt daar'; in beide gevallen wordt het daar loopen aan
den man toegekend, in den relatieven zin in 't voorbijgaan als
ter aanduiding noodig, in den anderen zin opzettelijk; die behoort
in 't eerste geval zoo min tot den toegekenden toestand
als in het tweede. Vd. zinnen als -Onze schuur zit niet veel
hooi in' naast 'daar zit n. v. h. in'; zie 3.
Ook in onze taal ontbreken meermalen demonstr. en relt.
beiden, t.w. in comparat. bijzinnen, welke in 't algemeen sterke
ellips toelaten of eischen; b.v. 'Een man als [die, die] daar
loopt'. Hiernaast 'Een man als die daar loopt'; de ellips kan
dus evengoed beperkt blijven tot het hoofdbestanddeel van den
compart, bijzin als zich uitstrekken tot den daaraan toegevoegden
relt. zin. Bevat de relt. bijzin daar of waar als
deel van een „voornaamwoordelijk bijwoord", dan laat de
geijkte schrijftaal dat niet weg; ze gebruikt dus of 'een vuur
als waar gewoonlijk op gekookt wordt', öf zelfs 'als dat w. g.
op g. w.'; onlangs las ik echter in een circulaire: „een vuur
als g. op g. [w.]", en zoo iets hoor ik niet zelden.
13. Zooals nu die een zeer vage terugwijzing is op het
subject of het bepaalde woord, en psychologisch beteekent, dat
dit den spreker bij het praedicaat of het attribuut nog voor
den geest zweeft (soms zelfs met groote psychische kracht,
b.v. bij sterk accent: 'Jouw neef, die [alleen] kan het doen'),
zoo is in 'Jouw vader die kerel die past op' die kerel een
minder vage terugwijzing van gelijke strekking. Maar door
zijn meer bepaalde beteekenis, die den aard der voorgestelde
substantie nog ten deele uitdrukt, komt het meer afzonderlijk
tegen het volgend eigenlijk praedicaat uit; de voorstellingsverdubbeling
wordt sterker; in plaats van subjectselement te

91
zijn, is die kerel grammatisch subject van past op, hoewel
jouw vader intentiesubject is. Plaatsen wij hier nog naast
'Klein Duimpje - - dat sprookje is jou bekend', Philomena —
die martelares wordt door hen vereerd', dan zien wij, dat de
voorstellingsverdubbeling baar beslag heeft gekregen; het
subject van het secundair praedicaat had ook als appositie
('Ph., de martelares'), als hoofdwoord naast de determinatieve
appositie, ('de martelares Ph.') of als genitivus epexegeticus
('het sprookje van K. D.') aan het dan niet meer secundair
subject kunnen toegevoegd zijn; men behoeft de pauze slechts te
verplaatsen na sprookje en martelares (in welk geval ze niet lang
aanhoudt), en de overgang tot appositie bij 't subject is, op
andere wijs dan de pas vermelde, voltrokken. Maar overal
blijft dit het gemeenschappelijke, dat het subject naar een deel
van zijn inhoud nog wordt meegedacht, en daardoor opnieuw
wordt uitgedrukt, in het (al of niet secundair) praedicaat;
hierin verschil ook het laatste geval niet van het eenvoudigste
'De vogel vliegt; ook zulk een verbale vorm was trouwens
oorspr. reeds op zich zelf een zin. Hiermee verliest dus het
zuiver logisch zeker ongerijmde feit, dat een zin tevens praedicaat
is, het bevreemdende.
Tegenover de determinatieve, feitelijk individualiseerende,
appositie in 'De provincie Zeeland — (die) is vruchtbaar' zou
men van een rubriceerende appositie kunnen spreken, indien
men ook gewoon was te zeggen: 'Zeeland die provincie —
(dat) is v.' In werkelijkheid hoorde ik: 'De socialisten dat
tuig — (dus in 't voorbijgaan qualificeerend, vgl. 9) die bederven
mij alles', in plaats van 't normale 'dat bederft'. Maar bij kalm
spreken geschiedt zoo iets niet; om nu toch Zeeland als subj. te
kunnen bezigen, dient de sec. zin 'Zeeland — die pr. (die) is
v.' Het gebruik van sec. zinnen blijkt dus ook samen te
hangen met den afkeer (s. v. v.) der taal van rubriceerende
apposities. — Natuurlijk behoeft datgene, wat men zich als
appositie had kunnen denken, niet juist subj. te worden, want
het sec. subj. zou iu den primairen zin niet steeds subj. zijn:
vgl. 'Zeeland, in die prov. (daar) heeft hij lang gewoond'.

14. Thans dienen wij, in aansluiting bij het in 2 opgemerkte,
eenigszins nader een soort van zinnen te beschouwen,
dat wel door de grammatica pleegt versmaad te worden, doch
zeer gewoon is in onvervalscht Nederlandsch; ik bedoel zinnen
als 'Mijn oudste zuster die baar man is ziek', 'M. o. z. daar
is de man ziek van'. Genetisch zijn het vermoedelijk analogieformaties
: door wendingen als 'M. o. z. die is ziek', 'M. o. z.
die zag ik niet' was men gewoon aan praedicaten waarin het
subj., resp. obj. etc, door een demonstr. woord in het praed.
wordt gerepresenteerd; een zoo ontstane zin kon dan later
anders worden opgevat, gelijk in 2 is uiteengezet, t.w. zóó,
dat 1°. m. o. z. niet meer in rechtstreeksche verbinding werd
gebracht met het praed. (dus met is ziek, resp. met zag ik
, niet, + substantieëlement), maar beschouwd werd als een substantie,
van welke een volgende zin iets mededeelde, en dat
2o. die niet meer gevoeld werd als substantieëlement (in den
eersten zin als subjects-, in den tweeden als objectselement),
maar als subj. van is ziek, als obj. van zag ik niet, zoodat dus
3°. die is ziek, die zag ik niet niet langer deelen waren van
een enkelvoudigen zin, doch zelf enkv. zinnen. Had deze
opvatting eenmaal post gevat, dan stond de weg open voor
zinnen als 'M. o. z. daar praat ik niet over', 'M. o. z. dies
man is ziek' of gewoner 'die haar man is ziek', met haar
als genitiefexponent. — Een zin als 'M. o. z. haar man is
ziek' laat zich tamelijk wel op de gangbare wijs ontleden;
slechts moet men bedenken dat hier een groepgenitief voorkomt,
evenals men immers ook zegt: 'mijn oudste zusters man',
'de tweede vrouw van de bakker haar voorkind' (minder licht,
wegens het misleidende der uitdr., 'de t. v. van deb.'sv.'); —
op de vraag, over wien hier gesproken wordt, zou het antwoord
zijn: over mijn oudste zuster haar man: m. o. z. h. m. is dus
subj., is ziek praed. De zin komt daarin dus overeen met het
officieel erkende 'De man van m. o. z. is ziek'. Plaatst men
in den laatsten zin den genitief voorop, dan zegt men, als
ieder weet, vaak: 'Mijn oudste zusters man is ziek', nooit:
'Van m. o. z. de man is ziek', maar wel: 'Van m. o. z. is de
92

93
man ziek'. Op de vraag, over wien gesproken wordt, zal
men bij den eersten dezer zinnen beslist antwoorden: 'Over
mijn oudste zusters man'; bij den laatsten zal men desnoods
ook kunnen zeggen: 'Over den man van mijn oudste zuster',
maar toch eerder komen tot: 'Over mijn oudste zuster', den
zin dus opvattend als aequivalent van 'Mijn o. z. heeft haar man
ziek'. Vooral zal men zoo opvatten, waar nog iets dergelijks
volgt, b.v. 'Van m. o. z. is de man ziek en de dochter overleden'.
Er is strijd tusschen deze opvatting en den grammatischen
vorm, volgens welken de mat. subject is, — wat het trouwens
naar de bedoeling bleek te kunnen zijn. Maar die mogelijkheid
verdwijnt, als men de wending kiest: 'M. o. z. dies, die d'r, die
haar, die heur man is ziek', of 'M o. z. daar is de man ziek van'.
15. Houdt men zich nu aan het feit, dat aan dies enz. de
verhouding van het psychologisch subject tot het overige van
den zin reeds is uitgedrukt, zoodat de door di& aangeduide
substantie grammatisch evenmin ontbreekt als in een enkelvoudigen
zin 'Die is ziek', dan zal men dies man enz. allicht
grammatisch subject noemen, en mijn oudste zuster (grammatische)
appositie bij dies, waarbij het in acht nemen der congruentie
als onnoodig is nagelaten; bij omschrijving met van
heeft men trouwens, naast 'M. o. z. daar is de man ziek van',
ook: 'Van m. o. z. daar is de man ziek van', evenals naast
'M. o. z. daar praat ik niet meer mee' ook: 'Met m. o. z. d.
p. ik n. m. m.', welk herhalen der praepositie een tegenhanger
der congruentie is. Maar deze ontleding stemt natuurlijk niet
overeen met de bedoeling van den zin; want vooreerst is m.
o. z. de eigenlijke uitdrukking der voorstelling, en die slechts
de vervaagde reproductie van m. o. z., zoodat de appositieverhouding
eer in omgekeerde richting aanwezig is (vgl. 'Zijn
zuster, iemand als jouw vrouw . . .', met iemand als appos.); en
ten tweede zal men, waar de man als subject bedoeld wordt,
zeggen: 'M. o. z. haar man die is ziek'. — Daarnaast hoort
men ook nog: 'M. o. z. die haar man die is ziek', waarbij de
pauze, zoo die gemaakt wordt, valt na zuster, omdat hier m.
o. z. psychologisch subject is; die haar man is hier door het

94
tweede die op dezelfde wijs bij is ziek vertegenwoordigd, als
in het eenvoudige 'Haar man die is ziek 1 ; vgl. b.v. 'Onze
vroegere burgemeester P. die man die is overleden'.
16. Intentiesubject bleek dus in deze zinnen m. o. z.; en
op de vraag, wat van baar gezegd wordt, kan men antwoorden
in oratione obliqua: 'dat [die] haar man ziek is', of in oratione
recta: '[die] haar man [die] is ziek'. En werkelijk is van m.
o. z. praediceerbaar, dat haar man ziek is, want al geeft deze
mededeeling niet rechtstreeks een toestand van haar te kennen,
het involveert dien toch: het ziek zijn van haar man schept
voor haar een bepaalden toestand. Hierdoor kan ik, als ik van
m. o. z. spreek, in zekeren zin van haar mede deelen, dat
haar man ziek is; het was niet mijn bedoeling, iets over den
laatsten te vertellen, maar over m. o. z. Dit feit nu, dat ik
van m. o. z. als toestand kan aangeven: '[die] haar man [die]
is ziek', maakt die woorden geschikt om als intentiepraedicaat
van m. o. z. te fungeeren. En tevens zijn ze sec. praed., daar
ze een vollen zin vormen, waarin die haar (resp. daarvan) =
van die opnieuw in. o. z. noemt; vgl. 5.
17. Naast zulke zinnen staan geen wendingen met den datief
meer, in onze spreektaal n.l.; geen 'M. o. z. is haar man
ziek', ook niet met datief of met secundair subject vóór den
datief van den praedicaatszin, dus ook geen 'M. o. z. (hetzij
opgevat als datief, of als secundair subject) die is haar man
ziek'. Vgl. hiermee hd. 'Meiner ältesten Schwester ihr Mann
[der] ist krank', doch niet: 'Meiner ältesten Schwester (der)
ist ihr Mann krank'.
18. Een zin als praedicaat wordt aan zijn subject verbonden
door eenvoudige achtervoeging, gelijk dit middel tot praediceering
in zoo menige taal toereikend is. Bij ons gebruikt
men hiervoor in andere gevallen óf een persoonsvorm van 't
verbum, óf een copula (en daarmee toch weer een persoonsvorm
van 't verbum). Het verbaal en het nominaal praedicaat
bevatten dus beide een element, dat het praedicaat uitdrukkelijk
karakteriseert als aan het subject toekomend, dat dus in
het praedicaat aan het subject afzonderlijk doet denken, even-

95
als de boven besproken subjectselementen in het praedicaat,
zoodat van dezen kant alle reden bestaat om de hypothese
aannemelijk te vinden, volgens welke de wortel es van 't verbum
substantivum oorspr. indentisch zou zijn met dien van 't
dem. (Sanskr. sa enz). Daar echter geen van beiden meer een
substantie aanwijst (hoewel nog steeds suggereert), kon voor dit
oude doel een nieuw middel in gebruik komen, en dit middel
is het demonstratieve die in 'Jan die is ziek', 'Jan die loopt
weg', of ook een uitdrukking als die kerel in 'Jouw vader die
kerel [die] past op'. Met het oog hierop zou men tegenover
de bovenstaande opvatting van 'Mijn oudste zuster die haar
man is ziek', volgens welke de zin 'die h. m. is z.' een door
eenvoudige achtervoeging verbonden praedicaat is, deze kunnen
stellen, dat het eigenlijk praedicaat bestaat uit 'haar man is
ziek' en die juist dient als subjectselement in 't praedicaat,
m. a. w. het verbindingsmiddel is van 't praedicaat met het
subject; het subjectselement in 't praedicaat fungeert dus dan
als copula. Dit is evenwel het geval niet; die is onmisbaar
element van den zin zelf, omdat haar als genitiefexponent bij
die behoort; liet men die weg, dan zou haar óf genitiefexponent
bij m. o. z. moeten zijn, öf als echt possestief niet slechts
een functie, maar tevens een voorstelling moeten uitdrukken.
Het eerste is onmogelijk, want als men m. o. z. reeds als genitief
gevoelt, dan laat men haar dadelijk volgen, de pauze
valt in onzen zin dan ook na zuster, als uiterlijk teeken der
voorstellingsgrens. Maar ook een opvatting van haar als echt
possessief is onmogelijk; zulk een constructie gebruikt men,
gelijk in 8 werd opgemerkt, slechts als een soort van anacoluth,
waarbij uiteraard geen copula past.
Opm. Tn nog een geval ontbreekt bij een nominaal praedicaat
de copula, echter facultatief. Voor 'Dat hij niet lang bleef,
was geen wonder', zegt men, wanneer het praedicaat voorafgaat:
'Geen wonder, dat hij niet lang bleef'. Andere vrb.:
'Vreemd, dat wij dat niet gemerkt hebben', 'Hier ben ik, en
een kerel die mij er vandaan krijgt', 'Een goed kind, dat naar
zijn vader aardt'. Daarnaast copula met subjectselement: 'Geen

96
wonder is het', enz. Zulke zinnen zonder copula zijn min of
meer uitroepen: duidelijker komt dit karakter uit bij achterplaatsing
van 't praedicaat: 'Dat hij niet lang bleef, geen wonder!'
Een uitroep is n.l. te beschouwen soms als subject, b.v.
'Soldaten (zijn daar) 1 , soms als praedicaat(snomen), en dan öf
bij het, n.l. 'wat ik hier zie', 'wat. daar voorviel' of dgl., öf
bij een vervolgens genoemde substantie of zin, welke er normaliter
door copula + subjectselement het aan verbonden zon
zijn. Het subject het wordt echter veelal verzwegen en dan
blijft ook de copula achterwege, b.v. 'Een gek ding [is het]
met onzen veldwachter!' 'Een mooie boel [is.het hier]!' Voor
een uitroep als praedicaat bij een volgende substantie vgl.
'Een rare kerel [was het], die Parks', 'Akelig [is het], dat
eeuwige gezanik'; bij een volgenden zin: 'Ergerlijk, dat ze dat
altijd verzuimd hebben'. Door de gewoonte is het uitroepkarakter
zeer verzwakt, en voor 'Een kerel die mij er vandaan
krijgt', 'Een goed kind, dat naar zijn vader aardt' is het
niet meer mogelijk, een waren uitroepszin te substitueeren, dus
b.v. te zeggen: 'Die mij er vandaan krijgt, een kerel!' '[Een
kind] dat naar zijn vader aardt, een goed kind!'
In zinnen van den typus '[Dat] 't werk klaar [is], dat praat
prettig' (II J) kan in den subjectszin de copula ontbreken;
tevens ontbreekt dan de conjunctie (welke hoofdzinselement in den
bijzin is, z. II 32): afwezig zijn dan beide verbindingsmiddelen
van hoofdzin en bijzin, d. i. hier van 't subj. met het praed.
Bekende gevallen van zinnen zonder copula zijn spreekwoor-
' delijke uitdr., als 'Een schip op 't strand, een baak in zee',
waaronder talrijke met beter—dan, b.v. 'Beter laat dan nooit'.
Hier betreden wij echter een gebied, waar de wijs van uitdrukken
ook in andere opzichten veelal abnormaal is; de uitdrukking
leeft in spreker en hoorder als een eenheid, en kan
das wijzigingen ondergaan, welke niet gebonden zijn aan elders
geldende regels, juist zooals een usueel compositum zoo gewijzigd
kan worden, als met een occasioneel comp, onmogelijk is. —
Nog zou men kunnen wijzen op de bekende constructie 'Daar
zat hij, de handen onder 't hoofd' (zoogen. ace. absolutus).

97
19. In het sec. praed. kan het bestanddeel ontbreken, dat
terugwijst op het sec. subj.; dan bevat de zin echter, hoewel
logisch volledig (vgl. 3), toch grammatisch (dus naar wat ons
taaieigen normaliter eischt) minder, dan voor volledige uitdrukking
der gedachte noodig zou zijn, m. a. w, dan vertoont
zich ellips. Zoo kan men op de vraag: 'Is mijn broer hier
nog?' soms hooren antwoorden: '[Is] al weg!' omdat het subject
die of jouw broer door den hoorder begrepen wordt, ook zonder
te zijn uitgedrukt — en zoo is een gewone uitroep: 'Kun je
begrijpen!' naast 'Dat k. j. b.!' Op dezelfde wijs nu hoort
men naast 'De verver daar kun je niet mee te doen hebben'
en 'De verver die kerel daar kun je n. m. te d. h.' ook: 'De
verver kun je n. m. te d. h.' en 'De v. die kerel kun je n.
m. te d. h.' Hier is '(die k.) kun je n. ra. te d. h.' een secundaire
zin, en wel een elliptische. Evenzoo naast 'Die theepot daar
is 't deksel van weg': 'Die t. is 't d. v. w.'; vgl. verder
'De drie bovenkamers (daar) wonen ze' enz. enz. — Soms is
de ellips schijnbaar; zoo kan ze voorkomen in 'Die japonnen
heb ik niks an veranderd', maar diezelfde zin kan ook anacoluthisch
zijn, doordat de spreekster contamineerde met 'Die
j. heb ik zoo gelaten'.
20. Onze taal laat echter geen ellips toe van andere demonstrativa,
welke het secundair praedicaat inleiden, dan van
daar (anders dan in een bepaalden zintypus, z. 32). Boven werd
reeds opgemerkt, dat 'Mijn oudste zuster haar man is ziek'
anders zou opgevat worden dan 'M. o. z. die haar m. is z.',
n.l. niet als secundaire zin, maar met m. o. z. haar man als
subject. Evenzoo, waar na een secundair subject, dat een
tijd aanduidt, het secundair praedicaat wordt ingeleid door
dan of toen. B.v. zegt men: 'De eerste dag, dan mag je er
wel dadelijk heen', of 'Dat jaar toen was alles bij ons in de
' war', dan is tweeërlei mogelijk: óf dan. toen zijn substantieelement
= 'op dien', 'daarop' en = 'in dat', 'daarin', en de
eerste dag, dat jaar gewoon subject, óf dan, toen zijn temporale
bepaling in den zin, welke als secundair praedicaat dient en
van welken de eerste dag, dat jaar secundair subject zijn; vgl. 2.

98
Laat men echter dan, toen weg, dan kunnen de eerste dag,
dat jaar, niets anders zijn dan temporale bepaling (dus in
schrift: dew eersten- dag').
21. Men bedient zich vaak van een secundairen zin, om
tegelijk het intentiesubject als (secundair) subject te kunnen
bezigen en een gewone zegswijs te kunnen behouden. Of liever
— want er heeft natuurlijk geen redeneering over de
voordeelen dezer constructie plaats — het is tegelijk natuurlijk,
dat het intentiesubject ons eerst invalt, en dat naar aanleiding
van dit subject een gewone zegswijs bij ons opkomt, want het
intentiesubject heeft in den zin bijzondere psychische kracht,
een gewone zegswijze heeft die doorloopend. Zoo b.v. 'Zijn
woorden daar kun je op aan'; deze zin klinkt door de zeer
gebruikelijke wending "daar kun je op aan' gemeenzamer dan
het eenigszins plechtstatige 'Zijn woorden verdienen vertrouwen',
en tevens blijft nu het intentiesubject zinssubject, waardoor
het iets voor heeft op 'Je kunt op zijn w. aan' en zelfs op
'Op zijn w. kun je aan'.
De constructie wordt vooral gebezigd, wanneer het intentiesubject
zekere lengte heeft. Zoo b.v. als het bestaat uit een
substantievisch woord + relatieven bijzin, als: 'Mijn neef die
te Deventer woont, die z'n huis is in brand geweest', 'Van
der Kooi die naast Hemmes gewoond heeft, daar een zoon van
die heeft de plaats gekocht', [Datgene] wat Freerk zegt, daar
kun je niet op aan'; waarbij het niet afdoet, dat in gevallen
als het laatste het antecedent meestal wegvalt. Ook klinkt
zeer gewoon: 'Ouwe Hendrik Havinga, die z'n huis is in brand
geweest'. Doch een kort intentiesubject zal men niet licht als
secundair subject nemen, als er geen bepaalde reden is om het
sterk te doen uitkomen; terwijl men dus in 't algemeen eer
zal zeggen: 'Hendriks huis is in brand geweest' of 'H. heeft
zijn huis in brand gehad', kan men, als eerst van een broeder
van H. is gesproken, zeer goed voortgaan: 'En H., die z'n
huis is in brand geweest'. Zoo zal dan ook, als gezegd wordt:
'Willem daar valt niet mee te praten', de hoorder allicht de
bijgedachte krijgen: met de anderen wel.

99
Als bepaalde aanleiding om zelfs na een kort subject een
secundairen zin als praedicaat te nemen, is ook te beschouwen,
dat onze taal causatieve constructies, voor wier uitdrukking
ze weinig aanleg heeft, vermijdt. Zoo hoort men in
plaats van 'Dat schot deed hem opspringen', wat ten onzent
althans in 't geheel geen spreektaal is, bij voorkeur: 'Dat schot
daar sprong hij van op', hoewel natuurlijk ook: 'Van dat schot
sprong hij op'. Kan het causatief gemakkelijker uitgedrukt
worden, dan overheerscht de secundaire zin niet zoo beslist,
maar blijft toch zeer gebruikelijk. Zoo zeggen wij in plaats
van 'Dat lawaai doet je gek worden 1 : 'Dat 1. maakt je gek',
maar ook vaak, naar mijn indruk zelfs vaker: 'Dat 1. daar
wor je gek van'.
In andere gevallen voorkomt de secundaire zin een omslachtiger
constructie; soms zoo afdoende, dat die laatste
nimmer gehoord wordt. Zoo zegt men voor 'Die man is iemand,
een kerel, daar niet mee te praten valt' liever: 'Die man daar
valt niet mee te praten'; en hoort men: 'Onze schoorsteen
daar bulderde 't in van wonder en geweld', doch nooit: 'was
iets waarin 't. .. .' of 'was de plaats waarin 't. .. .', of 'omsloot
een gebulder ... .' Daarnaast natuurlijk: 'Met die(n) man
valt n. t. p.', 'In o. s. b. 't v. w. en g.'
Verder hoort men zulk een zin veel in vragen: 'Jouw broer,
is die al gekomen?' (EVansch: 'Ton frère est-il déja venu?'),
'Melk of koffie, wat wil je hebben?'
Daarentegen is de constructie uitgesloten bij vraagwoorden,
wat trouwens reeds met een samenvattend woord het geval is;
dus wel: 'Die broer die is gestorven'; maarniet: 'Welke broer
die is g.?'
Evenals het gebruik van die als substantieëlement in primaire
zinnen ('Jan die komt', 'Jan die geef ik niets'), wordt
ook het bezigen van secundaire zinnen bevorderd, doordat
soms het vervolg van den zin ons niet vlot invalt, of twee
vervolgen elkaar de plaats betwisten.
22. Onze constructie maakt een dgl. subjectswisseling mogelijk,
als bij transitiva (of ook bij intr., b.v. verzoeken) de

100
omzetting van het actief in het passief te weeg brengt; maakt
n.l. die substantie tot (secundair) subject, welke anders slechts
datief, praepositiebepaling of adverbiale bepaling kon zijn. Vrb.:
'Zulke schooiers, die geef ik niets', 'De zoon, daar hield de
moeder niet van 1 , 'Zondag, dan werken wij hier nooit', 'Vijf
pond, dat weegt het niet'. Laat dat secundair praedicaat twee
genera verbi toe, dan kan het natuurlijk niet alleen, zooals in
deze vrb., actieven, doch ook wel passieven vorm hebben, zonder
dat de verhouding tot het secundair subject verandert: 'Zulke
schooiers, die wordt (door mij) niets gegeven'; doch gelijk
ook van intr. een pass. vorm gebezigd wordt, b.v. 'Br werd
vroolijk door de jongelui gedanst', zoo zegt men eveneens:
'De zoon, daar werd door de moeder niet van gehouden',
'Zondag, dan wordt hier nooit door ons gewerkt'.
Van een actief 'De moeder haatte den zoon' kan men dus
op de volgende wijzen het object tot subject, maken: 1° gewone
omzetting: 'De zoon (die) werd door de moeder gehaat'; 2° het
object wordt secundair subject van een actief blijvend secundair
praedicaat: 'De zoon, die(n) haatte de moeder' (waarbij de
samenhang moet uitwijzen, dat de zoon geen object is; z. 2);
3° het secundair praedicaat van 2° wordt passief, of, wat
hetzelfde resultaat geeft, het subject van 1° wordt secundair
subject: 'De zoon, die werd door de moeder gehaat'.
23. In zinnen als 'Die rogge die verkoop ik', 'Die rogge
daar laat ik brood van bakken' is natuurlijk meestal die rogge
subject, en die, resp. daar, subjectselement; doch soms is, gelijk
wij zagen, die rogge secundair subject, en die verkoop ik,
resp. daar laat ik b.v. b, secundair praedicaat. In verband hiermee
is licht in te zien, dat men ook een sec. praed. vóór zich
kan hebben, wanneer op de vraag: 'Wat doe je met die rogge?
wordt geantwoord: 'Die verkoop ik' of 'Daar laat ik brood
van bakken'. — Wanneer het volledig antwoord luidt: „o, Ik
dacht dat je over die haver praatte, maar die rogge, daar laat
ik brood van bakken , dan is die rogge sec. subj. Maar evenzoo
zal, wanneer eerst over haver gesproken is, en dan de
vraag naar de rogge volgt, de ondervraagde licht, zijn gedach-

101
ten verplaatsend, antwoorden: 'Die rogge (afzonderlijk oprijzende
voorstelling en dus sec. subj.), daar laat ik b.v.b. (sec.
praed.)' Doch vaak ook zal hij bij gelijk gedachtenverloop het
onnoodige die rogge onuitgesproken laten; dan krijgen wij dus
een sec. zin met ellips van het sec. subj., evenals wij in antwoord
op de vraag 'Waar is Anna?' soms met ellips van het
(primair) subj. te hooren krijgen: '[Is] al lang weg'. Evenals
is in genoemden primairen zin, kan ook nog daar in den sec.
wegblijven, en de laatste dus luiden: 'Laat ik brood van bakken'.
Gelijke ellips bij die aan te nemen, dus ook 'Verkoop
ik' toe te laten als sec. zin met ellips van het subj., zou tegen
de analogie zijn: in 'Die rogge verkoop ik' voelt men ook
geen sec. zin. Voor den hoorder is niet uit te maken, of
de zinnen voor den spreker sec. zijn geweest.
Luidt het antwoord: 'Ik laat er (of ook: daar) brood van
bakken', dan voelt men dit steeds als een zin zonder ellips;
blijkbaar is 'Die rogge - - ik laat er b. v. b.' niet genoegzaam
usueel om het daaruit ontstaan te achten.
Niet zelden hoort men vóór het antwoord de vraag herhalen:
'Die rogge? Die v. ik' of 'Die r.? Daar laat ik b. v. b.;
en wanneer hier de vraagtoon weinig geprononceerd is, dan
gaat hij licht over in den toon, welken een antecedent heeft,
wanneer men het wil doen uitkomen. (Evenzoo wanneer de
herhaling als uitroep is bedoeld). Hierdoor kunnen beide zinnen
zeer gemakkelijk als één geheel worden opgevat, en men
heeft het ontstaan van een secundairen zin vóór zich. Maar
als men de vraag niet herhaalt, heeft men toch noodwendig
die rogge voor den geest als de substantie, waarover men iets
gaat zeggen. Wordt nu dit die rogge niet naar den achtergrond
van 't bewustzijn gedrongen door een dem., b.v. die
(verkoop ik), daar (laat ik b. v. b.), dan blijft het een rol spelen
in den volgenden zin, hoewel het er niet in genoemd wordt,
en dan kan óf die rogge zoozeer op den voorgrond blijven,
dat het ook subject blijft, terwijl het dem., b.v. die, daar,
substantieëlement van 't praedicaat is, of het dem. wordt niet
uit de meest natuurlijke positie van afzonderlijk zinsdeel ge-

102
droDgen, maar de volgende zin wordt gevoeld als gepraediceerd
van die rogge, m. a. w. die volgende zin ('Die verkoop ik',
'Daar laat ik brood van bakken') is secundair praedicaat bij
die rogge, overeenkomstig het in de eerste al. opgemerkte.
24. Een secundairen zin kan men tot bijzin maken of pogen
te maken; dan wordt hij verschillend verbonden met den hoofdzin,
al naar hij subst. of adv. is, en al of niet met een conjunctie
begint. Heeft evenwel een sec. bijzin de woordschikking van
een hoofdzin, dan valt verder niets op te merken; zoo is
'hoewel dat paard daar heeft hij geld aan verloren' evenzoo
gebouwd als een sec. hoofdzin 'Dat p. d. h hij g. a. v.'
la. Subst. zin met conj. De conj. staat óf alleen vóór
't geheel: 'Ik hoor dat zijn neef daar scheldt hij op', óf daarenboven
vóór 't gewezen sec. praedicaat: 'Ik h. dat z. n. dat
daar s. hij op'. In 't eerste geval staat de woordschikking
van den hoofdzin, in 't tweede kan zij staan, doch kan ook
die van den bijzin gebezigd worden: 'Ik h. dat z. n. dat hij
daarop s.' Over de hier en in het volgende voorkomende
herhalingen zie verder nog Herlialingsconstructi.es, want na de
tweede conj. begint een geheel nieuwe zin, niet een sec. praed.
lb. Adv. zin met conj. De conj. staat óf tweemaal, eens
vóór 't geheel en eens vóór 't sec. praed.: 'As zijn oom as die
dat es hoorde, die zou blij wezen', óf alleen voor 't laatste:
'Zijn oom as die...' In het tweede geval wijzigt zich echter
de opvatting zooals in de volgende § besproken wordt. Evenzoo:
'Toen dat land toen daar niks meer op groeide, toen verkocht
hij 't', of: 'Dat land toen ...'; ook: 'Omdat dat land omdat...,
daarom...', of 'Dat land omdat..., daarom...' Doch de
herhaling is noodzakelijk, waar de hoofdzin vooropgaat: 'Ik
kom morgen, as jouw vader as die 't goedvindt'. Ontbrak
hier de eerste conj., dan zou men, als geen pauze achter
morgen gehoord werd, den zin niet begrijpen, immers men zou
jouw vader, en niet den geheelen zin, verbinden met ik kom m.
Hoort men wel een pauze, dan zou men jouw v. houden voor
subject van een elliptischen hoofdzin, en al evenmin uit het
gehoorde wijs worden. Dit is dus een gelijke reden als bij la

103
geldt: in 'Ik hoor jouw vader dat die is ziek', zonder pauze
na hoor, zou men jouw v. verbinden met ik hoor; met pauze
zou men zoeken naar een praedicaat met jouw v. als subject.
Daarentegen is in den vooropgaanden adv. zin juist de tweede
conj. onontbeerlijk; ging men b.v. zeggen: 'As zijn oom die
dat es hoorde ...', dan zou die opgevat worden als relat, in
plaats van als dem. Hetzelfde zou gebeuren, als in den op den
hoofdzin volgenden adv. zin de eerste conj. ontbrak, als men
dus b.v. zei: 'Ik kom morgen, as jouw vader die 't goedvindt';
of, daar deze zin toevallig meer misverstand toelaat, als men
zei: 'Ik kwam, toen jouw vader die 't goedvond'.
2a. Subst. zin zonder conj. Steeds de woordschikking van
den hoofdzin, zoodat niets bijzonders op te merken is: 'Ik
hoor, jouw vader die is ziek', of 'J. v., hoor ik, die is z.',
of 'J. v. die is, hoor ik, z.', of 'J. v. die is z., hoor ik'.
2b. Adv. zin zonder CODJ. Hier is een herhalingsconstructie
noodig: 'Is an die zaak is daar toch niks an te doen, dan
praat ik er liefst ook niet meer over'. Wel kan men ook
zeggen: 'Die z., is daar toch n. m. an te d., dan...', maar
dan verandert de opvatting op de wijs, die in de volgende §
besproken wordt. JSTU en dan hoort men ook den variant:
'An die zaak, is daar . . .'; deze uitdrukking verschilt slechts
van de vorige, doordat die zaak, met een soort van congruentie,
an voor zich heeft gekregen; grammaticaal is die zaak nu
geen sec. subj. meer; vgl. 34 slot.
25. Zinnen als onder lb 'Zijn oom as die dat es hoorde,
die zou blij wezen', 'Dat land omdat daar niks meer op
groeide, daarom verkocht hij 't', behooren tot een afzonderlijken
typus, wat nog duidelijker uitkomt bij pauze achter oom, land.
Ben dgl. vrb. zie onder 26.
Als secundair subject kan n.l. een substantie uit een bijzin
staan, zoodat hoofdzin + bijzin (natuurlijk met die in plaats
van de bedoelde substantie) secundair praedicaat worden.
Voor: 'Wil je wel hebben, dat kleine Hendrik in je tuin
rondloopt?' kan men zeggen: 'Kleine H., wil je (dat) wel
hebben dat die in je t. r.?' Andere vrb.: 'Jouw horloge, ik

104
geloof dat dat niet veel meer waard is', 'P's vrouw, weet je
dat L daarmee der van door is?' 'Die hond van S. dat is maar
goed dat die opgehangen is', 'Ouwe N, 't is te zien, dat die
minder wordt', 'Die moeder van jou, ik verkies niet, dat die
hier weer komt', 'Het kerkboek, dat vergat ze dat ze dat
mee zou nemen' — naast: 'Kleine H., dat die in je tuin
rondloopt, wil je dat wel hebben?' enz., of: 'Kleine H., wil
je d. w. h., dat die in je t. r. ?' enz., in welk laatste geval
dé hoofdzin is ingeschoven tusschen 't secundair subject en
't secundair praedicaat van den bijzin.
Meestal is de bijzin substantievisch, maar niet steeds; b.v.
niet in: 'Dat stuk land, het paard dat daar (in) loopt, (dat)
is van mij', 'Napoleon, toen die regeerde, toen was er altijd
oorlog', 'Jan Valk, omdat die 't gezegd heeft, daarom is
't waar bij jou', 'De burgemeester, als die er maar bij was,
dan zou 't wel gauw in orde komen'.
Min of meer anacoluthisch zijn constructies met personale
in plaats van demonstrativum (vgl. 6); b.v, 'Sommige menschen',
of 'Je hebt van die menschen, als ze wat nieuws hebben, dan
is dat eerst alles en nog wat'.
Opm. Een oppervlakkige gelijkenis met deze constructies
hebben andere, waarin geen die de vooropgeschoven substantie
representeert, en waarin geen pauze na die vooropgeschoven
subst. gehoord wordt. Laten wij uit ons eerste vrb. het vragende
weg, dan wordt het: 'Kleine Hendrik, dat wil je wel hebben,
dat die in je tuin rondloopt'; 't eerste dat is nu onontbeerlijk,
omdat de zin anders een vraag zou schijnen; maar men kan
het weglaten tegelijk met de voorafgaande pauze en met die,
dus: 'KI. H. wil je wel hebben dat in je t. r.' Evenzoo: 'Die
man hoorde ik dat gevangen zat', 'De vrouw dachten wij
dat in Amerika was en naar haar dorp terug wou'. De vooropgeschoven
substantie is nu n.l nfet van 't vervolg geïsoleerd —
vanwaar geen pauze en geen behoefte aan een representant —,
maar eenvoudig is 't subject van den bijzin nog vóór den hoofdzin
geschoven, gelijk dit ook met andere deelen van den bijzin
kan geschieden. Zoo kan men ook zeggen: 'KL H. (datief)

105
wil je hebben dat ik het vertel', 'Die man (ace.) dacht ik dat
ze bedrogen', ja zelfs bij afhankelijkheid van een praepositie:
'Die vrouw dacht ik dat ze een hekel aan hadden'. In wezen
verschillen zulke constructies niet van de ook in de schrijftaal
gebruikelijke: 'Daarop meende hij dat. hij vertrouwen kon'
(waarvoor men veelal schrijft, doch in onze natuurlijke taal
niet zegt: l Daarop meende hij te kunnen vertrouwen'), 'Trotsch
zien we wel dat ze nu eenmaal zijn', 'Lang denk ik niet dat
het duren kan', 'Wij bleven dien nacht over: anders waren
wij bang dat we nat zouden worden'. — De woordschikking
von den hoofdzin is zoo, alsof het vooropgeschovene tot dien
hoofdzin behoorde, heeft zich dus geheel mechanisch ontwikkeld.
26. Bij wijs van aanhangsel zij nog gewezen op een ander
gevolg van het op den voorgrond treden eener substantie.
Sommige verba kunnen n.l. zoowel een substantie regeeren,
als een zin waarin die substantie voorkomt; en waar de laatste
constructie thuis hoort, daar gebeurt het wel, dat zich eerst
de substantie opdringt. Daarna volgt dan de vereischte zin,
waarin nu de substantie door een demonstrativum wordt aangewezen,
en die ingeleid wordt door dat, hoe, of. Zoo ontstaat
in plaats van: 'Hij vroeg, of 't paard weer gezond was' een
constructie met dubbele rectie van vragen: 'Hij vroeg naar
't paard, of dat weer gezond was'. Dit is de tegenhanger van
den secundairen zin in de directe vraag: 'Het paard, is dat
weer gezond?' Verdere vrb.: 'Hij praatte maar al van F, hoe
ze die mishandeld hadden', 'Ik sprak over M, hoe die zich er
uitredde', 'Zij lachte om de ververs, dat die zoo gek liepen',
'Denk je goed om de fietsen, dat je der niet onder komt?',
'R was trotsch op zijn vader, dat die kapitein geweest was',
'Ik hoorde de boerin, dat (hoe) die de meid bestrafte'. Vgl.
hiermee: 'P. wat hebben ze die mishandeld' en dgl. — Waar
anders er noodig was = het bij praepositie, blijft dit door de vooropplaatsing
der substantie weg; vgl. 'Zij lachte er om, dat de v. z.
g. 1.' (met er om = 'om het') en 'Zij zag het, dat de v. z. g. 1.'
In bovengenoemde vrb. is de hoofdzin op zich zelf juist.
Hij is ook van eenig nut, daar men zich er wel van bedient,

106
om korter uit te drukken, b.v. 'Hij vroeg naar 't paard, en
wel hiernaar, of het weer gezond was'. Hoewel zeldzamer, daar
men ze bij volle bewustwording licht zal onderdrukken, hoort
men toch ook zinnen, die noch juist noch nuttig zijn, b.v. 'Ben je
bekend met Harm, waar die woont?' (terwijl men weet, dat de
ondervraagde met Harm bekend is).
In 'S kreeg medelijden met de vrouw, dat die zooveel uitstaan
moest', 'Ik ben kwaad op hem, dat hij mij verlogen heeft'
e.a. is het geval anders: hier is dat causaal.
Gelijk bekend is, wordt het hier besproken geval tot de
prolepsis gebracht; naast geheel andere zaken, als b.v. het gebruik
van den datief in gri. en toüto'i toi tópo'i katapepheügamen.
Soms laat een zin meer dan één opvatting toe. Zoo kan 'Ze
vertellen van Joost, dat hij gestolen heeft' op de besproken
wijs een min juiste uitdrukking zijn voor 'Ze v., dat J. g. h.',
maar in goeden stijl bedoelt men er mee te zeggen, niet maar
wat ze vertellen, maar bepaaldelijk wat ze van Joost vertellen.
27. Wanneer iemand ons vraagt: 'Wat dunkt u ran die
groote winsten ?' dan kunnen wij daarop indirect antwoorden:
'Het papier is geduldig'. Als nu iemand, die ons antwoord
niet verstaan heeft, later navraagt: 'Wat zei hij van die groote
w. 7', dan kan hij daarop weer als bescheid ontvangen: 'Hij
zei er van, het papier was geduldig'. Wanneer wij dus, over
iemand sprekend, voortgaan: 'En die groote winsten — het
papier is geduldig', dan vertoont zulk een zin overeenkomst
met 'Mijn oudste zuster [die] haar man is ziek'. In beide gevallen
zegt men indirect iets van het secundair subject, door
direct iets te zeggen van een andere substantie. Maar in het
vroeger behandelde geval was de substantie, welke als secundair
subject stond, tevens in het secundair praedicaat vermeld:
haar man, dus de man van mijn oudste zuster, is ziek. In het
voorbeeld van nu daarentegen blijft die gr. to. in het volgende
onvermeld. (Ook kan het weliswaar in het volgende vermeld
worden, doch niet als een der hoofdbestanddeelen van den zin,
maar als bepaling bij zulk een hoofdbestanddeel; b.v. 'En die
oorlog — hot eeuwige praten daarover verveelt mij', 'En Harm —

107
met zijn vader zal ik de zaak wel in orde zien te brengen'.)
Toch kan men bij uitzondering dezelfde losse verbinding op
het oog hebben bij 'Mijn oudste zuster — haar man is ziek' (in
dit geval natuurlijk niet:
l die haar man is z.'), en dat is zelfs
beslist het geva' na een personale, b.v. 'En zij — haar man
is ziek'. De samenvoeging blijft dan ook meer een anacoluth,
en terwijl men achter zuster al of niet een pauze kan maken,
is dat achter winsten noodzakelijk; evenals in den eenen zin
die pauze toonverhooging meebrengt voor zuster of voor oudste,
zoo in den anderen voor winsten.
Verdere vrb.: "t Huisbezoek ging best, maar 't preeken —
dominee had geen talent', 'Jan zijn boeken - - spelen gaat zoo
mooi', 'Voortmaken — hardloopers zijn doodloopers', 'En zijn
handel — zijn vader heeft wel geld'.
Gewoner zijn: 'Appels en kersen en wortels, zuk goedje
daar handelt hij in', 'A. en k. en w., al dat goedje dat daar
op de markt komt d. h. hij in', 'A. en k. en w., ander goedje
daar h. hij niet in'.
In weerwil van haar anacoluthischen aard meende ik deze uitdrukkingswijs
te moeten vermelden, omdat ze lang niet ongebruikelijk is, en verder omdat
ze psychologisch niet als anacoluthisch is te beschouwen, daar men niets
uit het oog verloren heeft, maar zeggen, wil: 'En wat die groote winsten
betreft, dienaangaande zeg ik alleen, dat het papier geduldig is' of 'daarover
zal men zich een meening moeten vormen, die berust op het feit, dat
het p. g. is' of iets van dien aard.
De hier besproken zinnen zijn in het Semietisch zeer verbreid; de daar
gebruikelijke benaming 'samengestelde zinnen', omvat ook de aequivalenten
onzer secundaire zinnen (vgl. Gesenius—Kautzsch, Hebr. Gr. § 143) en
zou natuurlijk, op onze talen toegepast, het grootste misverstand veroorzaken.
Het komt mij het best voor, den typus niet door een naam, maar
door een vrb. aan te duiden. (De term „Isolirung des natürlichen Subjekts"
— z. Eeckendorf, Die syntaktischen Verhältnisse des Arb. XXXIII —
omvat ook andere constructies dan door ons besproken worden; men kan
zeggen, dat de sec. zin een typus is van dgl. isoleering).
Ook bestaat de mogelijkheid, dat zich uit zinnen van dezen
typus door grensverschuiving secundaire zinnen ontwikkeld
hebben. Zoo kan voor 'En de dominee, die zijn preeken waren
onuitstaanbaar' de meer anacoluthische opvatting de oorspronkelijke
zijn, en eerst min gewoon zijn geworden nadat en doordat
zich de opvatting als secundaire zin ontwikkeld had; ik denk

108
hier echter hoogstens aan een eenigszins medewerkende oorzaak
28. Zelfs is aan te nemen, dat. uit de hier besproken
zinnen een constructie is ontstaan, die thans als één nietsecundaire
zin wordt gevoeld. In de prov. Groningen zegt
men n.l. naast 'Dat ligt den kant van Ezinge uit' ook: 'Dat
ligt E. dien kant uit', 'd. k. op', zonder pauze achter E. De
zegswijs kon ontstaan in een antwoord met ellips van subj.
en verbum, dus in „Waar ligt dat?" - „E., dien kant uit
[ligt, het]". Hier toch stond E. dien kant uit gelijk met den
kant van E. uit, en kon dus opgevat worden als evenzeer een
eenheid als dit laatste, zoodat men het ook zonder pauze
achter E. ging uitspreken, en het vervolgens ook ging zeggen,
waar verbum en subj. niet volgen, maar voorafgaan. —
Evenzoo: 'Hij komt Uithuizen dien kant vandaan' (of: 'heer').
Buiten dit achtergevoegde dien kant uit, op, vandaan, heer
heb ik dgl. constructies niet opgemerkt.
29. Soms kan op een substantie een zin volgen, waarin die
substantie gedeeltelijk weer genoemd wordt: 'Onze koeien —
wel de helft is ziek' [Groningsch ook: 'de halven zijn wel
ziek'(!), zooals gri. hoi Iwmiseis andres en dgl. voorkomt], 'Die
familie - - de meesten zijn klein', dus concurreerend met de tot
een deel beperkende bepaling ('Onze koeien zijn voor de helft
ziek', 'Die familie is meest klein'), en met een beteekenis als
de partitieve appositie van andere talen (b.v. gri, to hfrmisu,
hoi polloi). Andere vrb.: 'Zijn broers — de oudste heeft
(gevangen) gezeten en de oudste die zit nog', 'Sineezen — de
verlichtste(n) zijn bijgeloovig', 'Kaffers — de(n) beste vertrouw
ik niet veel'. De zin kan natuurlijk ook alle deelen ongescheiden
weer noemen, b v. 'De arbeiders — de heele boel staakt'; of
gescheiden: 'Zij verdienen elk een gulden'. Ook met een
personale: 'Zukke handelslui — ze zeggen maar wat', 'Al
die praatjes, 't is mij niks waard', 'ze bennen n. w.'
Men kan zinnen van dit soort, zoo goed als die van 8 en
als sec. zinnen, ongeveer weergeven met 'wat... betreft of
aangaat, valt te zeggen:').
30. Terwijl het secundair subject niet in alles als gewoon

109
subject wordt behandeld, maar in overeenstemming met zijn
ontstaan uit het functieloos gebruik nog formaal, hoewel niet
meer reëel, buiten de constructie staat, waardoor geen personale
secundair subject kan zijn, is dit bij de vooropgeschoven
substantie in deze meer anacoluthisch gebleven zinnen anders.
Gelijk reeds bleek (vgl. 'En zij — haar man is ziek') wordt
die substantie beslist als subject opgevat: wat ze psychologisch
is, kan ze ook formaal zijn, daar ze grammatisch is: subj. bij
een weggebleven praedicaat.
31. Daar een interjectie geconcentreerd geeft, wat een zin
analytisch zou kunnen uitdrukken, behooren blijkbaar met de
hier genoemde zinnen tot dezelfde categorie: 'Maar die kinderen
— bah!', 'Zijn verstand betwijfel ik niet, maar zijn
medelijden — och kom!' Daar ook zulke wendingen min of
meer actueel zijn geworden, is hier geen volle anacoluthie meer
aanwezig.
32. Soms is in wendingen van dezen typus een substantie
in den vervolgzin slechts onbepaald uitgedrukt door dat, welk
woord dan niet terugslaat op de voorafgenoemde substantie,
b.v. 'Die ouwe menschen, dat is maar al sukkelen' (hier is iets
bedoeld in den trant van 'D. o. m., die hun gezondheid(stoestand)
dat is maar al s.') 'De lindeboom dat stoot vrij wat af' (= 'dat
die er is, dat beschut vrij wat'), 'Die kinderen, dat zie ik
dwalen' = ('Die kinderen, die hun toekomst, dat zie ik dwalen'); —
'De kachel die brandt best, maar de lamp dat laat veel te
wenschen over' (= 'wat de lamp betreft, het branden daarvan
laat v te w. o.'). Dat kan ook weggelaten worden: 'Die ouwe
menschen is maar al sukkelen'. — 'De lindeboom stoot vrij wat
af', 'Die kinderen zie ik dwalen', 'De lamp laat veel te wenschen
over' zouden intusschen opgevat worden als gewone
zinnen met de lindeboom als subject, die kinderen als object,
de lamp als subject.
Ook een pron., zelfs een pers., kan hier vooropstaan: 'Zij
konden zich dan nog wel redden, maar wij dat werd ellende'.
De onbepaald uitgedrukte substantie kan feitelijk dezelfde
zijn als de vooropgeschovene; zoo in het II 15 besproken 'Die

110
bult dat hennen winteraardappels', 'Dat bosch dat lijken beuken',
waar dat = 'het daar aanwezige' feitelijk hetzelfde is als die
bult, dat bosch; evenzoo: 'Die bult dat laat ik allegaar weghalen'
(terwijl 'Die b. daar kom ik niet aan' wel zoo bedoeld
kan zijn, maar hoogstwaarschijnlijk anders opgevat zal worden,
t. w. zoo, dat men daar op die b. laat terugslaan). Zoo ook
II 11 'Bloemen dat lijkt wel aardig'.
Men vgl. 'Die weg die rijdt mooi', 'Die weg die is een half
uur lang' met 'Die w. dat r. m.', 'Die w. dat is, duurt e. h. u.'
Terwijl in de eerste zinnen die terugslaat op die weg, beteekent
dat in de laatste iets als 'het afleggen daarvan'.
De slordigheid die zich in al deze zinnen toont, n.l. het
afdwalen van een voorstelling naar een andere, die er door
associatio idearum mee verbonden en voor 't oogenblik hoofdzaak
is, is in 't dagelijksch leven telkens te bespeuren; zoo zal men
b.v. hooren: 'Ik heb niet veel last van de pillen; ik kan 't haast
niet merken', met ï {= 'het in aanmerking komende',) voor
'dat ik ze ingenomen heb'; daar hier beide zinnen op zich zelf
staan, is echter geen nieuwe constructie voor den dag gekomen.
Evenmin in: 'In Drent hoef je dat niet voorstellen; die zijn
te zuinig', alsof men begonnen was: '(Aan) de Drenten'.
33. Daar een sec. praed. een gewone zin is, kan het gelijk
een andere primaire §zin met een sec. zin afwisselen, m.
a. w. het subj. van het praed. kan een sec. suhj. zijn. Ook
hoort men zulke zinnen niet zelden, b.v. 'De eerste vrouw van
Penninga, daar de jongste zuster van, die haar huis is door
Roelf gekocht'. Hier wordt de e. v. v. P. vooropgeschoven als
iets, waaraan een zin verbonden zal worden, dus als sec. subj.,
en vervolgens wordt daaraan verbonden daar - - gekocht, hetwelk
dus sec. praed. is. Maar dit sec. praed. begint zelf weer
zóó, dat diar — van op zijn beurt vooropgeschoven wordt als
iets, waaraan een zin te verbinden is; het is dus sec. subj.
van het sec. praed. die — gekocht. Hier valt dus een parallel
te constateeren van het bekende feit, dat in gewone grammatica-zinnen
het subject van een subjectszin zelf weer een subjectszin
kan zijn. En het behoeft geen toelichting, dat in beide

Ill
gevallen het verschijnsel zich herhalen kan, theoretisch een
onbepaald aantal malen, doch dat dan de duidelijkheid er spoedig
onder lijdt. Evenzoo kan onduidelijkheid ontstaan doordat
een sec. subj. een bepaling van zekere lengte, b.v. als bijzin, bij
zich heeft; doch eenvoudige constructies van dit soort zijn niet
ongewoon, b.v. 'De winkelier daar hij altijd zijn nering aan
gegund heeft, de oudste zoon daarvan die heeft hem leelijk te
pakken gehad' of 'de o. z. d. daar is hij leelijk door beetgenomen'.
Na het eerste sec. subj. wordt steeds, na het tweede soms
gepauzeerd.
34. Nog rijst de vraag, of het buiten de constructie raken
van een vooropgeschoven woord tot substantievische woorden
beperkt is. Men zegt b.v. op gelijke wijs: 'Aarde — dat is
de mensch' en 'Sterfelijk — dat is de mensch'. Wanneer het
nu kan gebeuren, dat men bij aarde alleen den inhoud der
voorstelling denkt, en pas bij dat de relatie tot is de mensch,
— kan dan niet hetzelfde gebeuren bij sterfelijk"? — Het antwoord
zal moeten zijn, dat de gevallen niet inderdaad gelijkstaan.
Bij aarde heeft men voorloopig een afgesloten voorstelling;
bij valsch niet - - die zou door valschheid aangeduid zijn;
bij valsch kan dus het gevoel, dat het bij het vervolg moet
aansluiten, niet zoo verloren gaan als bij een substantievisch
woord. Valsch kan niet, zooals aarde, tot het onbekende vervolg
nog in elke willekeurige relatie komen te staan, maar
moet van iets gepraediceerd worden, 't zij opzettelijk, zooals
in 'Die kerel is valsch', 't zij in 't voorbijgaan, zooals in 'Die
valsche kerel zal jou nog inpalmen', - 't zij van een substantief,
van een verbum, of van wat dan ook. Het blijkt dus, dat
alleen substantievische woorden inderdaad buiten de constructie
kunnen raken, al kunnen woorden, die een eigenschap — in
den ruimsten zin te kennen geven, zeer goed niet alleen
worden vooropgeplaatst, maar ook door een pauze geïsoleerd
worden van 't vervolg, waarin ze — met of zonder pauze —
door dat gerepresenteerd kunnen worden.
Evenmin kunnen praep.- en casusbepalingen buiten de con-

112
structie raken, b.v. 'Aan die verkoudheid, daar stoor ik mij
niet aan', 'Met den smid daar kan ik niet mee overweg', 'Op
Zondag' of '('s) Zondags dan gaat zij tweemaal naar de kerk'
(b v. als antwoord op:
; Hoe brengt zij den Zondag door?');
met daaraan enz. als allogeen element. Zoo althans staat de
zaak grammaticaal; naar de intentie is veelal die v., de s.,
(de) Z sec. subj.; vgl. de discrepantie in 'Zwarte zwanen zie
je niet veel' (met z. z. als intentiesubject) e.a.
35. Ten slotte een enkel w r oord over den typus 'Eén ding
[daar] is 't beter om: hij gebruikt geen drank'. Als wij
achtereenvolgens letten op 'Dit weet ik: h. g. g. d.', 'Eén
ding [dat] weet ik: h. g. g. d.', 'Hier is 't beter om (= Om dit
is 't beter'): h. g. g. d.', 'Eén ding [daar] is 't b. om: h. g. g. d.',
dan zullen wij tot het besluit komen, dat in den laatsten zin
h. g. g. d. een appositionale bijzin is, welke als appositie staat
bij het sec. subj. één ding.
ERRATA.
P. 3 r. 11 staat: indentificeerde; lees: identificeerde.
P. 10 vóór Opm. staat: slot; lees: 4 al. 2.
P. 34 r. 16 v. o. staat: 4; lees: 5.
P. 58 r. 7 staat: aner; lees: anè-y (vgl. noot p. 65).
P. 65 r. 3 boven de noot staat: dilibre-; lees: dibkre'.
Het vervolg kon niet meer worden toegevoegd aan dit programma;
achter dat van het volgend jaar hoopt de schrijver
het te mogen plaatsen.
^A