Handleiding – Wie is er nou raar?

Instructie lesmateriaal voor
docenten, trainers, coaches, e.a.
Wie is er nou raar?
Jongeren in dialoog
over de beeldvorming rondom mensen
met een psychiatrisch probleem

handleiding | colofon
hogeschool van arnhem en nijmegen, dr. m.a.w. van biene, lector lokale dienstverlening
vanuit klantperspectief & drs. a. schimmel-spreeuw, j. j. klein gunnewiek,
docent post-hbo spv han nijmegen auteurs: m. bussink, n.a.g.a van den eertwegh,
n.g.r.g keijzer producent ondersteunend beeldmateriaal: louis de mast vormgeving:
bureau ketel grafisch ontwerp fotografie: anne van boekel drukwerk: eerste druk
juni 2011, drukkerij efficiënt nijmegen isbn: 9789071118005 bestellen via: www.wmowerkplaatsen.nl
alles uit deze uitgave mag, mits bronvermelding, worden vermenigvuldigd en openbaar
gemaakt. een digitale versie van deze leerproducten is gratis te downloaden
via onder meer www.wmowerkplaatsen.nl.
wmo-werkplaatsen zijn samenwerkingsprojecten tussen het ministerie van vws en
lectoraten van een aantal nederlandse hbo-instellingen. ze zijn gericht op beroepsinnovatie
in de sociale sector in het kader van de wet maatschappelijke ondersteuning
(wmo). dat doen ze via praktijkgericht onderzoek en bijdragen in diverse vormen
aan onderwijs en deskundigheidsbevordering. meer informatie is beschikbaar via
www.wmowerkplaatsen.nl. dit leerproduct is totstandgekomen dankzij financiering
van het ministerie van vws. deze publicatie is gecoördineerd door de wmo-werkplaats
nijmegen van hogeschool van arnhem en nijmegen.

Woord vooraf
Deze leerproducten zijn gemaakt om jongeren meer inzicht te geven in het leven van mensen
met een psychiatrische en psychosociale problematiek(specifiek: verslaving, angststoornis,
braakfobie, depressie, borderlinestoornis en PTST). Aan de hand van de levensverhalen van
Marleen, Jesse, Mayke, Ilse en Esther krijgen jongeren een ‘kijkje’ in het verleden en het heden
van mensen met een psychiatrische en psychosociale problematiek. Ook komen we te weten
wat de toekomstverwachtingen van deze vijf hoofdpersonen zijn. We stellen jongeren in de
gelegenheid in dialoog te gaan over eigen opvattingen en meningen, deze tijdelijk op te schorten
en vooroordelen ter discussie te stellen. Het studiemateriaal bestaat uit vijf boekjes met
zes lessen, een film en een handleiding voor docenten, trainers of coaches. Daarnaast is er
nog aanvullend lesmateriaal. Met dialogische werkvormen leren jongeren zichzelf in relatie tot
mensen met een psychiatrische problematiek beter begrijpen.
Waarom is het van belang dat jongeren een positieve beeldvorming ontwikkelen over mensen
met psychiatrische problemen? We begrijpen inmiddels dat ook deze mensen zo gewoon
mogelijk moeten kunnen wonen en werken, moeten kunnen leren en ontwikkelen. Soms met
ondersteuning en zorg. Soms zijn zij volledig aangewezen op zichzelf, soms hebben zij een
rijk sociaal netwerk. In Nederland wordt vaak nog met een scheve blik gekeken naar mensen
die zich vreemd of raar gedragen. Het gaat om mensen die lichte tot zware psychische klachten
hebben. Ondanks deze wetenschap worden deze mensen vaak vermeden of raar aangekeken
in plaats van dat ze hulp of begrip krijgen. Zij voelen zich vaak eenzaam of wonen
geïsoleerd en komen doorgaans moeilijk in contact met anderen. De kans is groot dat u
iemand kent die een psychische aandoening heeft, heeft gehad, of die gewoon een beetje
anders is dan een ander. Een psychiatrische ziekte als angst, depressie, eetstoornissen, drugsen
alcoholmisbruik, dementie of schizofrenie kan eenieder krijgen. Ondanks dit trekken mensen
met deze aandoeningen vaak angst, vijandigheid en afkeuring aan in plaats van
mededogen, steun en begrip. Dergelijke reacties zorgen er niet alleen voor dat deze mensen
zich vaak geïsoleerd en ongelukkig voelen, maar werken in de hand dat ze de juiste effectieve
hulp, ondersteuning en behandeling niet krijgen.
De onderzoeksresultaten zijn bijeengebracht en hebben geleid tot de volgende bevinding:
‘er bestaat een kloof tussen jongeren en mensen met een psychiatrische of psychosociale
problematiek’. Deze kloof wordt veroorzaakt doordat er een stigma bestaat rondom psychiatrische
ziekten en dit belemmert het contact tussen mensen. Een aanbeveling is het kennisniveau(bijvoorbeeld
ennis van psychiatrische ziektebeelden opdoen en gedragsuitingen van
psychische problemen leren begrijpen) van de jongeren met interactieve leermiddelen te vergroten,
zodat zij meer inzicht kunnen krijgen in het eigen denken over mensen met psychiatrische
problemen. Tegelijkertijd is het van belang dat er een beroep wordt gedaan op de
sensitiviteit en de bereidheid van jongeren iets voor de ander te willen betekenen nu of in de
nabije toekomst. Wie weet is die ene leerling van vandaag de vrijwilliger voor morgen.

handleiding | inhoudsopgave
Inleiding 5
Onderzoek naar WMO Welzijn Nieuwe Stijl 6
Het lesmateriaal 8
Gebruikersinformatie voor docent/trainer/coach 8
Identiteiten en hoe deze beïnvloeden 9
Leertheoretische uitgangspunten 9
Sleutelbegrippen bij actief leren: 10
Narratief werken 10
Dialoog en actie 11
Uitgangspunten dialogisch werken 12
Het stellen van open vragen 13
Zo zijn onze manieren 14
Omgangscodes bij onderlinge communicatie 14
Coachen van de groep deelnemers 15
Opbouw 16
Verhalen 16
Subgroepjes 16
Werkvormen 16
DVD ‘Wie is er nou raar?’ 17
Ervaringsdeskundige 18
Vijf instructieboekjes 19
Participatieve aanpak 20
Voorbereiden met de jongeren 20
Signaleren en actie ondernemen 20
Toelichting op de begrippen psychisch en psychiatrisch 20
Instructiemateriaal 21
Les 1: Kennismakingsles 21
Les 2: Over de streep 26
Les 3: Complimentenspel 30
Les 4: Rollenspel 34
Les 5: Face to Face 38
Les 6: Creatieve presentatie 42
Literatuurlijst 46
Bijlage 1: Ervaringsdeskundigen 47
Bijlage 2: Vraagkaarten ‘over de streep’ 48
Bijlage 3: Dialoogkaarten 50
4
Bijlage 4: De 3 B’s 51

Inleiding
Voor jongeren is de periode op het voortgezet onderwijs vaak een onzekere periode en een
zoektocht naar ‘wie ben ik’ en ‘wie wil ik zijn?’. Gericht op het eigen ik in relatie tot de ander
(die je niet of juist wel wilt zijn). Er zijn veel valkuilen als het gaat om het ontwikkelen van
negatieve gevoelens en identiteit. Erbij willen horen, maar dat lukt niet echt. Twijfels over het
uiterlijk. Je minder voelen dan anderen. Verlegen zijn. Een scheiding van ouders. Gepest worden.
Opeenstapeling van negatieve ervaringen kan leiden tot somberheid, het ontwikkelen van
angsten of het grijpen naar alcohol en/of drugs. Meer dan eens proberen jongeren, maar ook
volwassenen hun negatieve gevoelens of gedachten uit te wissen door te grijpen naar deze
middelen. Het ontwikkelen van een ‘psychisch probleem’ wordt hiermee in de hand gewerkt.
De vraag is: wanneer is het normaal om somber of angstig te zijn en wanneer neemt het extreme
vormen aan? Dit zijn onderwerpen waar niet gemakkelijk over wordt gesproken. Jongeren
laten over het algemeen niet graag hun onzekerheden en apartheden zien. Het is des te
belangrijker dat jongeren weten dat iedereen deze gevoelens of gedachten heeft of kan ontwikkelen.
We vallen allemaal wel eens buiten de ‘norm’. Hoe raar is de ander dan nog?
In het lesmateriaal zetten we de schijnwerper op de verhalen van mensen die zelf een psychiatrisch
probleem hebben. We nemen een kijkje in het leven van mensen die ervaren hebben of
nog steeds ervaren hoe het is als je wordt gezien als ‘anders dan anderen’. Jongeren worden
aan het denken gezet. Zij gaan met elkaar in gesprek om zich bewust te worden van hun houding
ten aanzien van dit onderwerp.
Uit onderzoek is gebleken dat pure kennisoverdracht niet leidt tot het veranderen van attitude.
De houding van mensen verandert pas als er daadwerkelijk contact is met mensen met een
psychiatrisch probleem. Bij mensen met psychiatrische problemen ligt vaak de behoefte tot
het vertellen van hun verhaal en leren maken van contact. Vandaar dat wij er in deze instructie
voor gekozen hebben om daadwerkelijk contact tussen de jongeren en de mensen met
psychiatrische problemen te creëren. Verhalen ervaren en daar betekenis aan geven zijn leidend
in de methode.
Deze handleiding geeft tal van mogelijkheden om jongeren – verder te noemen deelnemer -
actief te laten werken rondom dit thema. We hopen dat zij elkaar uitdagen om te komen tot
nieuwe manieren van denken over mensen met psychiatrische problematiek en over mensen
die soms een beetje anders zijn. We hopen zo een aantal van de mythen en vooroordelen op
te heffen. Daarnaast leren zij anders naar elkaar en zichzelf te kijken en dit kan een positieve
sfeer in een groep teweegbrengen en in standhouden.
Veel plezier en succes met de uitvoering!
5

handleiding | onderzoek naar wmo welzijn nieuwe stijl
Onderzoek naar WMO Welzijn Nieuwe Stijl
De gemeente Elburg is van mening dat mensen met een psychiatrische problematiek onvoldoende
gebruikmaken van hulp en ondersteuning vanuit de WMO. Het is er de gemeente niet
om te doen op een aanbodgerichte manier een ongevraagd hulpaanbod te creëren, maar het
is de gemeente er om te doen dat ook deze mensen als volwaardig burgers gebruikmaken van
de juiste balans tussen informele en formele zorg en ondersteuning. We denken bij meer ernstige
hulpvragen aan participatieve vormen van trajectondersteuning, casemanagement,
buurtcoaches, buddy- en maatjessystemen en het samenbrengen van lotgenoten. Steeds gaat
het erom zorg, ondersteuning en service dichtbij de mensen te brengen.
Het idee is dat als jongeren ervaren en meemaken wat het betekent om een psychiatrisch probleem
te hebben zij hopelijk iets voor hen willen gaan betekenen in welke vorm dan ook. Dat
kan zijn op het gebied van ‘burgers helpen burgers’ en het bevorderen van inclusie, erbij
horen. Zo ook het ondersteunen van mensen met een psychiatrische problematiek bij ‘leren
meedoen’ en ‘leren meetellen’ binnen de lokale gemeenschap van Elburg.
De gemeente Elburg werkt samen met de WMO-werkplaats Nijmegen aan het vormgeven van
WMO Welzijn Nieuwe Stijl binnen de gemeente. Er vonden twee onderzoeken plaats: burgers
uit Elburg met een psychiatrische problematiek zijn geïnterviewd. De hoofdvraag van de
gemeente Elburg was beter zicht te krijgen op de competenties, behoeften en wensen van
mensen met psychiatrische problematiek binnen de gemeente. Het onderzoek wees uit dat de
burger met psychiatrische en/of psychosociale problematiek betere aansluiting wil vinden bij
de ‘normale burger’. Zij ervaren een kloof tussen hen als ‘doelgroep’ en de ‘normale burger’.
Voortbordurend op de eerste resultaten van dit onderzoek is een tweede onderzoek gedaan
naar kennis, inzicht en attitude van jongeren jegens mensen met een psychiatrische en/of psychosociale
achtergrond. Dit onderzoek is uitgevoerd in samenwerking met het Nuborghcollege
locatie Oostenlicht in Elburg, een Vmbo-school. Leerlingen van jaar 2 en 3 zijn
geënquêteerd met behulp van een vragenlijst waarin hun kennis, ervaring met en attitude
jegens mensen met een psychiatrische problematiek aan bod kwamen. Naar voren kwam dat
vrijwel alle leerlingen in hun (nabije) omgeving te maken hebben met het thema. Velen zien
contact aangaan met hen echter als een drempel. Jongeren geven aan dat zij weinig weten
over deze mensen. Een bevinding is dat de sociale invloed van de peergroup en te weinig
6

kennis over het thema in de hand werken dat mensen met een psychiatrische problematiek
worden ervaren als ‘raar’ of ‘anders dan anderen’.
Wij als onderzoekers vroegen ons gaandeweg het onderzoek af: ’wie is er nou raar, iedereen is
toch een beetje raar?’. De uitspraak ‘wie is er nou raar?’ kozen we als titel van het leerproduct
omdat het iets zegt over alle mensen. Hiermee wordt de vraag beantwoord: ‘Waarom het van
belang is dat jongeren een positieve beeldvorming ontwikkelen over mensen met psychiatrische
problemen’.
Om deze bevindingen te praktiseren kiezen we voor interactieve werkvormen, in dialoog gaan
en een collectief leerproces doorlopen. Tijdens de lessen worden jongeren zich bewust van de
kloof tussen de ‘normale’ burger en de burger met een ‘psychiatrische achtergrond’. Getracht
wordt deze kloof te verkleinen door te werken aan nieuwe attituden, inzichtvergroting en kennisoverdracht
van, door en met jongeren.
7

handleiding | het lesmateriaal
Het lesmateriaal
Gebruikersinformatie voor docent/trainer/coach
‘Wat kun jij doen om een bijdrage te leveren aan het leven van iemand die het moeilijk heeft?’.
Het belangrijkste doel van deze aanpak is de houding van jongeren ten aanzien van mensen
die zich ‘anders’, ‘raar’, of ‘gek’ gedragen in hun ogen, positief te veranderen. Wij gebruiken
deze termen, omdat we in onze maatschappij niet alleen mensen met een psychische beperking
in een hokje duwen, maar ook vaak mensen die zich niet helemaal volgens de norm
gedragen. Het is belangrijk dat we beginnen een ieder met een eigen-aardigheid te accepteren
en dat we ons bewust worden van waarom we ons op een bepaalde manier verhouden tot de
ander. Is dat onzekerheid? Angst misschien? Laten we over onze eigenaardigheden in gesprek
gaan, met het idee elkaar te willen leren begrijpen.
De handleiding bestaat uit diverse werkvormen waarin de deelnemers steeds ervaren hoe zij
over zichzelf en de ander denken. Deelnemers ervaren vastgeroeste overtuigingen of ervaren
juist (experimenteer) ruimte om op een andere manier te denken en acties te ondernemen
met mensen met een psychiatrisch probleem. De instructies geven de docent/trainer/coach
handvatten om met een groep in dialoog te gaan over dit onderwerp. Het biedt de mogelijkheid
om op een niet confronterende manier niet over, maar met elkaar te praten en
tegelijkertijd biedt het de mogelijkheid om steeds dieper op het onderwerp in te gaan.
Het lesmateriaal kan gebruikt worden voor tal van groepen en doeleinden. Docenten van het
Vmbo kunnen het lesmateriaal gebruiken in het onderwijs als het gaat om maatschappijleer
en ten behoeve van andere sociaal maatschappelijke lesinhouden (zorg en welzijn). Het materiaal
kan ook gebruikt worden op een lerarenopleiding om als ‘docent-in-wording’ grip te krijgen
op de overdracht van eigen kennis en kunde aangaande mensen met een psychiatrische
probleem. Het doel kan dan zijn het leren transfereren van kennis over mensen met een
psychiatrische problematiek. Het lesmateriaal kan ook gebruikt worden voor deskundigheidsbevordering
binnen de beroepspraktijk, door zelfhulpgroepen en zelforganisaties. Kortom, zij
die kennis willen maken met de levensverhalen van Marleen, Ilse, Esther, Mayke en Jesse, kunnen
het lesmateriaal gebruiken. Het lesmateriaal laat creatieve aanpassingen toe bij gebruik.
Om het effect van de opdrachten te vergroten is het belangrijk dat er een goede band is tussen
leerlingen en docent/trainer. Er kunnen associaties en ervaringen naar boven komen bij
een leerling en dan is (ter plaatse) emotionele ondersteuning gewenst. Het creëren van vertrouwen
kan in een groep een eerste stap of zelfs een vereiste zijn.
8

Identiteiten en hoe deze beïnvloeden
Jongeren zijn druk bezig met het ontwikkelen van een eigen identiteit. Het lesmateriaal nodigt
uit tot het in dialoog brengen van verschillende identiteiten:
- Identiteit van het buitensluiten: met mensen met een psychiatrisch probleem wil ik
niets te maken hebben.
- Identiteit van het binnensluiten: het exclusieve lidmaatschap van de een of andere
groep is te herkennen aan: ik ben vooreerst rapper, aanhanger van AJAX , etc.
Een jongere vindt dat hij behoort tot een categorie en sluit zich af voor de diversiteit
van het sociale gebeuren en mensen met andere leefomstandigheden.
- Identiteit van het reduceren: ik weet het beste wat goed is voor mij en mijn maten.
- Identiteit van het insluiten: ik zie dat jij anders bent en ik respecteer dat (de menslievende
benadering). Ik ben nieuwsgierig hoe het met jou gaat en of ik iets voor je
kan doen.
We zien in bovenstaande identiteiten dat het wenselijk is dat opvattingen en meningen ter
tafel komen, dat onderling wordt doorgevraagd naar achterliggende denkbeelden en vooroordelen.
Het bevorderen van wederkerigheid biedt mogelijkheid elkaar beter te begrijpen.
Leertheoretische uitgangspunten
Leertheoretisch werken we met het constructieleerconcept. Centraal staat: leren is reflecteren,
interacteren en construeren. Praktisch betekent het dat de deelnemers - aan de hand van de
oefeningen en de DVD - kennis en ervaring construeren (verbinden) naar nieuwe inzichten en
beeldvorming.
Dit vraagt het actief toepassen van deconstructie en constructie
Eerst iets over het nut van deconstructie. We halen eerst de verschillende manieren van denken
naar boven. We gaan niet direct op zoek naar overeenkomsten in het denken van de deelnemers.
Deelnemers gaan in gesprek over de verschillen die ze samen opbrengen. Het snel
met elkaar eens zijn levert niet zoveel nieuws op (je denkt zoals de ander).
Constructie is het verbinden van verschillende inzichten en ideeën tot iets wat de deelnemer
of de groep in zijn geheel aanspreekt (samen komen tot gelijkgerichtheid).
In de verschillende onderwijskundige handboeken wisselen de omschrijvingen van het begrip
leren met de jaren. Als je iets tenminste 24 uur later nog terug kunt vertellen, als er een blijvende
verandering in je gedrag optreedt tengevolge van nieuwe kennis (Boekearts & Simons,
1995) of het proces van construeren van kennis en vaardigheden op basis van reeds
9

handleiding | onderzoek naar wmo welzijn nieuwe stijl
aanwezige kennis (Glaser, 1978). De hiervoor genoemde beschrijvingen passen binnen de
theorie van het constructivisme dat binnen het onderwijs inmiddels breed wordt ondersteund.
Kortom: kennis maak je uiteindelijk zelf uit het mengsel van de dingen die je al weet en nieuwe
informatie. We spreken in dit verband over actief leren, we bevorderen het zelfstandig leren leren.
We onderscheiden vier niveaus: onthouden, begrijpen, integreren en toepassen. Hierin worden
onthouden en begrijpen veelal omschreven als leren 1 en integreren en toepassen als leren 2.
Dat onderscheid wordt gemaakt om duidelijk te maken dat in veel leerboeken veel aandacht
uitgaat naar leren 1 en relatief weinig aandacht aan leren 2 wordt besteed. Als leren 2 weinig
aandacht krijgt mag je veronderstellen dat er slechts oppervlakkige kennis wordt ontwikkeld
waarvan niet te voorzien valt of die langdurig zal blijven en of de deelnemer er ook iets mee
kan. Kennis als resultaat van uitsluitend leren 1 zakt relatief snel weg.
De verschillende werkvormen in deze handleiding zijn er met name op gericht om een brug te
slaan tussen leren I en leren 2 en zo dieper leren mogelijk te maken. De werkvormen ondersteunen
het proces van kennis construeren van de deelnemer.
Sleutelbegrippen bij actief leren:
• zelfstandig leren leren
• toestaan van tijd en ruimte
• aanvullen in plaats van invullen
• direct in de actie ervaring opdoen, actief omgaan met de taak/opdracht/leerstof in
plaats van passief
• begrijpen, integreren, toepassen (BIT)
• onthouden
Narratief werken
De deelnemers worden uitgenodigd ook hun verhaal te vertellen. De deelnemer vertelt zijn
verhaal in eigen woorden oftewel de narratieve taal. In de verhalen kan gezocht worden naar
manieren van denken en doen en deze kunnen gezamenlijk worden besproken (dialoog).
De docent gebruikt het lesmateriaal als een flexibel design: gericht op begrijpen en inzicht en
het gaat niet om toetsing. De belevingswereld, logica en het waardesysteem van de verteller
staan centraal. Het is de kunst van de vraag achter de vraag (dieptestructuur) naar boven te
halen. Narratief werken is zeer geschikt als het gaat om relaties te onderzoeken tussen uitspraken.
Bij narratief werken worden verschillende narratieven met elkaar geconfronteerd
10

teneinde dialogen tot stand te brengen in de zoektocht naar betekenissen en oplossingen voor
vragen. Narratief werken veronderstelt een betekenisgerichte manier van leren. Om die reden
leggen we hier het verband tussen narratief werken en betekenisgestuurd leren/werken.
Narratieven komen tot stand als gelegenheid wordt geboden om tot (onderlinge) betekenisgeving
te komen. Tegelijkertijd wordt een beroep gedaan op de motivatie en het leervermogen
van de deelnemer, zodat deze daadwerkelijk tot een narratief komt (een verhaalfragment met
een begin en een plot). Hierbij kan een inviterende en coachende (faciliterende) aanpak van
de docent/trainer ondersteunend zijn (dialoog, vragen stellen en doorvragen, laten samenvatten,
helpen deconstrueren).
Door het ontwikkelen van een ‘zelf-verhaal’ (vertelling over jezelf, self-narrative) creëren we
met de deelnemers coherente verbanden tussen de voorvallen in hun levens. Hun huidige
identiteit is geen plotseling en mysterieus gegeven, maar het logische resultaat van een
levensverhaal. Vertellingen zijn actieve reflecties (Gergen, 2000).
Dialoog en actie
De deelnemers maken kennis met het dialogisch werken. Het gaat om open vragen stellen en
doorvragen: hoe bedoel je dat?; wat heb je meegemaakt?; en hoe is dat toen afgelopen? etc.
We willen voorkomen dat we in discussies terechtkomen, omdat het in de les niet gaat over
wie er gelijk heeft, maar hoe vanuit meerdere perspectieven en alternatieven naar de situaties
van de personages gekeken kan worden.
In deze instructie wordt gewerkt volgens het principe van dialogisch werken. Dialogisch werken
is je opstellen als persoon, het benaderen van de ander als persoon, het starten en in
gang houden van een dialoog. De omgang met elkaar dient vrij te zijn van overmacht van de
één over de ander. Het moet een betekenisvolle en ontdekkende omgang tussen personen
zijn. De dialoog kan ertoe bijdragen dat oude rollen, exclusiviteit van kennis en positie, 'de'
waarheid, oude oplossingen, weten wat goed is voor de ander, fragmentatie en angst om te
leren worden losgelaten.
We stellen voor een attitudeverandering teweeg te brengen bij jongeren, met name bij hen die
snel oordelen en niet gewend zijn vanuit meerdere perspectieven naar zaken te kijken. Dit
doen wij door hen kennis te laten maken met hoe het is om ‘anders’ te zijn dan anderen. We
proberen de oude denkwijzen en rollen en oude oplossingen om te vormen tot nieuwe inzichten,
nieuwe denkwijzen en vooral nieuwe rollen met betrekking tot het thema mensen met een
psychiatrisch probleem. Om dit op een positieve en effectieve manier te kunnen bewerkstelligen
is het belangrijk om de uitgangspunten van het dialogisch werken in de lessen voorop te
stellen. De dialogische aanpak zal ook bij het uitvoeren van de verschillende werkvormen naar
voren komen als de docent een coachende werkstijl hanteert.
11

handleiding | onderzoek naar wmo welzijn nieuwe stijl
Het empoweren van de jongeren zien we als een belangrijke stijl van coachen. Hierna wordt
het verschil weergegeven tussen dialoog en discussie.
DIALOOG
• Tweegesprek
• Onderzoeken van de vraag achter de vraag
• Vragen en doorvragen
• Van de ander iets willen weten
• Aanvullen i.p.v. invullen
• Nieuwe kennis opdoen
• De kwaliteit/kennis van de ander wordt
zichtbaar
Het kan wel als…
DISCUSSIE
• Ja maar…
• Ik vind dat...
• Eigen mening opdringen
• Deponeren van je mening
• Gelijk willen hebben
• Vasthouden aan eigen visies (patroon)
• Bestaande kennis handhaven
• In de verdediging schieten, er komt geen
nieuwe kennis vrij
Het kan niet want…
Uitgangspunten dialogisch werken
• De deelnemers aan een dialoog zijn partners, geen tegenstanders of medestanders.
Tijdens het voeren van de dialoog is er geen sprake van hiërarchische verschillen tussen
de deelnemers, ongeacht of dat daarbuiten wel zo is. Docent staat dus gelijk aan deelnemers
en deelnemers onderling staan gelijk aan elkaar. Docent is hierin wel gespreksleider
en heeft zo een neutrale positie.
• De inbreng van de ander wordt serieus genomen. Wat de ander inbrengt wordt zonder
meer aanvaard als zinvol binnen haar of zijn context, vanuit haar of zijn perspectief, ook al
begrijpt men op dit ogenblik de ander niet. De ander zegt niets zomaar.
• Al wat hij of zij zegt, kan begrepen worden binnen de context van zijn of haar ervaringen,
gevoelens en beleving. De deelnemers proberen zich in te leven in de gedachtengang en
belevingswereld van de ander.
• Luisteren is even belangrijk als praten. Bij een dialoog luisteren de gesprekspartners echt
naar elkaar. Dit wil zeggen dat ieder moeite doet om de ander te verstaan zoals die verstaan
wil worden. Actief luisteren houdt in dat men vragen stelt om na te gaan of men
begrepen heeft wat de ander heeft willen meedelen.
• Er is betrokkenheid bij het gespreksthema en dit thema is voor alle deelnemers helder.
12

• Tijdens een dialoog kan het gespreksthema regelmatig veranderen. Er is een vrije stroom
van vragen, gedachten en gevoelens. Het thema kan daardoor op een flexibele manier
maar toch gericht veranderen.
• Het streven is niet de ander te willen veranderen, maar wel om van elkaar te weten welke
effecten het gedrag oproept, zodat de ander kan kiezen om daar rekening mee te houden.
• Verschillen in visie worden gerespecteerd, herkend en erkend. Verschillen in visie maken
de dialoog alleen maar rijker. Men zoekt hoe men constructief kan omgaan met de waargenomen
verschillen. De vraag is niet wie gelijk heeft, maar wel wat ieder aanreikt om
samen een stap verder te komen.
• De deelnemers proberen niet elkaar te overtuigen, men zoekt samen naar de juiste gegevens,
de zinvolle interpretatie, het helder inzicht, de gepaste conclusie, de beste keuze.
Men streeft niet naar een compromis maar tracht door een beter begrijpen van elkaars
visie en het laten bevragen van de eigen visie, te komen tot een gezamenlijk inzicht dat de
basis kan zijn voor gemeenschappelijke doelen en keuzes (Briggs & Peat, 1999).
Het stellen van open vragen
De docent/trainer/coach heeft een voorbeeldfunctie als het gaat om het leren stellen van open
vragen (Dixon, 2000; 2002; Van Biene, 2005).
Open vragen beginnen met …..
Hoe vraagt naar dingen die zich in de omgeving voordoen, roept ervaring op
HOE-vragen zetten antwoorden in een verband. Je kunt actief met de uitkomst
aan de gang.
Wie vraagt naar personen
Wat vraagt naar dingen, ‘wat bedoel je’
Welke vraagt naar ‘wat voor een’
Waar vraagt naar plaats
Wanneer vraagt naar moment, tijd, datum
Waarom
TIP!!!!!
vraagt om te verantwoorden
Vermijd WAAROM-vragen, dan volgt meestal DAAROM. Je raakt snel in discussie
i.p.v. in dialoog
13

handleiding | onderzoek naar wmo welzijn nieuwe stijl
Zo zijn onze manieren
We hanteren in werk en onderwijs standaard omgangsnormen (zo zijn onze manieren), waar
mensen zich aan dienen te houden. Zo ook is (emotionele) veiligheid in de groep belangrijk.
Bij het starten met dit leerprogramma kunnen deelnemers samen regels opstellen die het
groepsproces ten goede komen. Dit om de veiligheid in de groep te bevorderen: niemand
beledigt iemand, elkaar niet uitlachen, alles wat binnen de les besproken wordt blijft ook binnen
de les. Er kan op de regels teruggegrepen worden ( we hadden toch afgesproken dat….).
Als een groep bedenkt ‘elkaar laten uitspreken’ dan kan de docent daarnaar verwijzen. Het is
handig om de regels op te schrijven (flip-over), zodat ze iedere les weer op het netvlies van de
deelnemer staan. Als de les begint kan de docent de groep uitnodigen de regels nog even te
herhalen: respect voor elkaars mening, elkaar niet uitlachen, etc. Het aanbieden van een les
‘Wie is er nu raar?’ vraagt om omgangscodes, gedragscodes en correcties op onmacht.
We geven hieronder een aantal omgangscodes en een wenselijke grondhouding:
• Een proactieve houding (vooruitkijkend)
• Een integere houding (oprecht)
• Een constructieve opstelling (zaken verbinden)
• Bereidheid tot reflectie (nadenken over hoe en wat iemand doet, zegt)
• Bereidheid de eigen grenzen te onderzoeken
• Bereidheid macht te delen
• Bereidheid meningen, inzichten en stellingnamen te veranderen
• Bereidheid waarden op grond waarvan betekenis wordt gegeven te veranderen
• De grenzen die de ander aangeeft respecteren
• Bereidheid tijd en energie in het proces te stoppen
Omgangscodes bij onderlinge communicatie. De deelnemer is bereid:
• Eigen oordelen tijdelijk op te schorten
• Gevoelens en gedachten uit te spreken (binnen de eigen grenzen)
• Over zichzelf te praten, niet over de ander
• Met de ander te praten, niet over hem/haart
• Ieders inbreng te waarderen
• Goed te luisteren
• De ander willen begrijpen
14

Correcties op onmacht
• Wat zou er gebeuren?
• Wat voor mogelijkheden ontstaan er als deze belemmering er niet was?
• Etcetera
Coachen van de groep deelnemers
Coachen is een vorm van begeleiden, gericht op:
• het optimaliseren van het functioneren van mensen
• herkennen van potentieel bij mensen
• stimuleren en ontwikkelen van zelfsturing
• invoelend en meedenkend
• ruimte biedend, losmakend
• benieuwd naar het andere, de ander
• niet invullen, maar aanvullen waar nodig
Coachen is niet:
• ‘Vertellen hoe het moet’
• Geven van oplossingen
• Aandragen van tips
Bij het doorlopen van de werkvormen kunnen emoties bij deelnemers naar boven komen, die
zij normaliter niet zo snel in de groep zouden laten zien. Het gaat soms om woorden en beleving
die dichtbij komen. Het is belangrijk dat de docent aandacht schenkt aan de situatie,
ofwel persoon. Met een coachende aansluiting kan de deelnemer zelf aangeven of hij erover
wil praten of juist niet. Een goede evaluatie na elke les is dus van groot belang, zo ook nazorg
als daar behoefte aan is!
Mochten bepaalde onderwerpen te confronterend zijn voor bepaalde deelnemers of merkt u
als docent dat de sfeer in de groep ervoor zorgt dat bepaalde deelnemers zich niet vrij kunnen
uiten, maak dan een positieve ombuiging zonder afbreuk te doen aan de sensitiviteit die aanwezig
is. Lukt het niet om de sfeer om te buigen, neem dan tijd en ruimte voor reflectie met
de groep. Door samen terug en vooruit te kijken (feedback en feedforward) krijgen deelnemers
de gelegenheid een nieuwe situatie te creëren en worden zij zich bewust dat zij zelf die nieuwe
situatie creëren.
15

handleiding | opbouw
Opbouw
Verhalen
Er is gebruikgemaakt van de ervaringsverhalen van vijf verschillende personen. Iedereen kan in
zijn of haar leven te maken krijgen met een psychisch en/of psychiatrisch probleem. Dit kan
de persoon zelf zijn, maar ook iemand in zijn of haar omgeving. De vijf verhalen die gebruikt
worden voor deze lesmethode zijn vanuit persoonlijke ervaringen geschreven en hebben ieder
een eigen kleur.
★ Jesse
is de zoon van een aan alcoholverslaafde vader
★ Mayke
is gepest met als gevolg angststoornis en braakfobie
★ Ilse
is gepest met als gevolg een depressie
★ Marleen
is een vrouw met een manisch-depressieve stoornis
★ Esther
heeft een borderline-persoonlijkheidsstoornis en een posttraumatische stress-stoornis
Subgroepjes
Het is de bedoeling dat de groep in vijf subgroepjes wordt verdeeld. Elke subgroep krijgt een
eigen verhaal (casus) toegewezen. Bij elke casus hoort een eigen kleur. Subgroep 1 krijgt de
casus van Jesse, en zij doorlopen de werkvormen met de kleur ‘blauw’. Subgroep 2 krijgt de
casus van Mayke en zij hebben de kleur ‘rood’, etc. Gedurende het hele programma zijn subgroep
en casus dus onlosmakelijk met elkaar verbonden.
Werkvormen
De handleiding bestaat uit zes verschillende lessen met werkvormen. Een les duurt ±100
minuten. Deze tijd is nodig om de werkvormen volledig en op effectieve wijze te kunnen uitvoeren
en afronden.
De zes lessen met werkvormen zijn onderverdeeld in thema's. Elke les heeft een thema.
De thema's zijn als volgt:
- Kennismaking
- Over de streep
16

- Complimenten
- Rollenspel
- Face to face
- Creatieve presentatie
DVD ‘Wie is er nou raar?’
Onderdeel van elke les zal is een filmfragment van de DVD. De DVD is opgedeeld in 4 fragmenten
namelijk:
- Ik ben…
- Mijn kwetsbaarheid…
- Mijn omgeving…
- Mijn boodschap aan jou…
Op deze DVD vertellen de 5 personen telkens een deel van hun levensverhaal. Deze delen zijn
gerelateerd aan de inhoud van de werkvorm.
1. In het eerste hoofdstuk van de DVD ‘Ik ben…’ vertellen de 5 hoofdpersonen ieder in een
paar minuten tijd wie ze zijn en wat hen ‘anders’ maakt.
2. In het tweede hoofdstuk van de DVD ‘Mijn kwetsbaarheid…' geven de 5 hoofd personen
achterliggende informatie en theorie over hetgeen hen anders maakt.
- Jesse vertelt over alcoholverslaving;
- Mayke vertelt over pesten en een angststoornis in combinatie met een braakfobie;
- Ilse vertelt over somberheid en wanneer somberheid omslaat in een depressie;
- Marleen vertelt over wat manisch-depressief is;
- Esther gaat dieper in op wat een borderline-persoonlijkheidsstoornis inhoudt.
De theorie die wordt behandeld is laagdrempelig en spreekt bij iedere deelnemer tot de verbeelding.
Het is de bedoeling te komen tot kennisoverdracht EN verdieping te zoeken op de
materie zodat iedere deelnemer zich een voorstelling kan maken van wat de problematiek
inhoudt.
3. In het derde hoofdstuk van de DVD ‘Mijn omgeving…’ vertellen de hoofdpersonen iets
over het effect van een positieve en een negatieve benadering. Wat doet dit met hen? En
wat voor effect heeft dat op verergering of oplossing voor hun probleem en hun functioneren?
17

handleiding | opbouw
4. In het vierde hoofdstuk van de DVD ‘Mijn boodschap aan jou…’ zullen de 5 personen
iets meegeven over wat zij geleerd hebben van hun situatie. Zij gaan in op hoe zij hun
toekomst tegemoetgaan en geven de kijker ‘iets’ mee ter overweging, om over na te
denken.
Ervaringsdeskundige
In les 5, Face to Face, gaat een ervaringsdeskundige in gesprek met de groep. We praten niet
over een van de hoofdpersonen, maar we praten in levenden lijve met een ervaringsdeskundige!
Hij/zij komt vertellen wat hem/haar ‘anders’ maakt. Dit ‘face to face’ contact maakt door
de lijfelijke aanwezigheid dat de informatie directer binnenkomt bij de deelnemers. Het effect
is groter als deelnemers zich moeten verhouden tot die ander en ze moeten praten met die
ander. Ervaringsdeskundigen boeien de deelnemers met hun levensverhaal en deelnemers leggen
sneller verbanden tussen datgene wat de ervaringsdeskundige bedoelt en hoe zij er zelf
over denken. Bijzonder is de kwetsbare kant die zowel de ervaringsdeskundige als de deelnemer
laat zien. Vragen van deelnemers kunnen door een ervaringsdeskundige direct worden
beantwoord.
De docent nodigt de deelnemers uit waardoor de deelnemers aan het denken worden gezet.
Het in gesprek gaan over het verhaal van de ervaringsdeskundige maakt hen hopelijk nieuwsgierig.
Het is een mooie opbrengst als deelnemers bijvoorbeeld meer informatie gaan zoeken
op het Internet of zich meer verdiepen in mensen die ‘anders zijn’.
De ervaringsdeskundige die in de les komt wordt doorgaans gedreven door de motivatie om
te voorkomen dat kinderen ooit meemaken wat hij heeft meegemaakt. Door zijn verhaal te
vertellen krijgen jongeren een completer beeld van hoe het leven eruitziet van iemand die
gepest is, manisch-depressief is, etc. En dat eenieder mag zijn wie hij is!
LET OP! In bijlage 1 is een overzicht te vinden van de ervaringsdeskundigen die zijn aangesloten
bij dit lespakket. Deze ervaringsdeskundigen komen uit verschillende delen van
Nederland. Wanneer u als begeleider dit lespakket gaat uitvoeren is het van belang dat u tijdig
contact opneemt met een van de aangegeven ervaringsdeskundigen. Met hem of haar kunt u
dan verdere afspraken maken over bijvoorbeeld de datum, eventuele vergoeding reiskosten etc.
Het is van belang deze ervaringsdeskundigen tijdig te benaderen!
18

Vijf instructieboekjes
Iedere subgroep krijgt één van de vijf instructieboekjes toebedeeld. Ieder instructieboekje heeft
een eigen hoofdpersoon (Marleen, Ilse, Jesse, etc.). De werkvormen staan eveneens beschreven.
In stappen staat per werkvorm uitgelegd wat in die les wordt behandeld en wat er van de
deelnemers wordt verwacht. De lesrouting wordt aangegeven met:
‘onderwerp van de les’
‘wat gaan we doen?’
Stap 1 geeft een introductie van wat er in die les zal worden uitgevoerd (dit gebeurdt door de
docent)
Stap 2 t/m 4 stap (deze stappen variëren per les van inhoud)
Stap 5 vraagt een reflectieve integratie van het geleerde en opgedane ervaringen. Hiervoor
gebruiken we het formulier met de 3 B’s.
Er wordt per stap aangegeven of een onderdeel plenair of in subgroepjes wordt uitgevoerd. In
deze handleiding voor de docent is dit tevens terug te vinden.
Plenair
Subgroepjes
19

handleiding | participatieve aanpak
Participatieve aanpak
Voorbereiden met de jongeren
De voorkeur gaat uit naar het betrekken van de jongeren in de voorbereiding van de lessen.
Uitgaande van maximale participatie van jongeren, ofwel actieve deelname aan de voorbereiding
van en tijdens de lessen, bijvoorbeeld: de instructieboekjes laten uitdelen, de subgroepen
samenstellen, de afronding (presentaties) van bijvoorbeeld Les 6 voorbereiden. Het aanspreken
op de verantwoordelijkheid en zelfstandigheid (actief leren) maakt dat de deelnemers
gemotiveerd raken, zich inspannen en zaken succesvol worden. Zo kan een deelnemer of de
groep meehelpen met het inrichten van de ruimte of meedenken over de manier van werken.
Als een jongere bij aanvang meehelpt, groeit het enthousiasme.
Signaleren en actie ondernemen
Het doel is jongeren te stimuleren actief deel te nemen aan alle onderdelen. Wanneer iemand
er voor kiest wat terughoudend te zijn tijdens de dialogen, dan respecteert de docent en de
groep dit. Echter helemaal geen inbreng hebben vraagt om gesprek. Een ander heeft dan ook
niets aan de aanwezigheid van die persoon. De docent neemt een inviterende houding aan
door open vragen te stellen (vragen naar ervaringen van deelnemers). De docent moedigt de
groep (zonder overdrijving) aan en complimenteert gepast. Het is belangrijk dat jongeren
waardering ervaren voor hun inzet. De docent signaleert bijzonderheden en afwijkende individuele
reacties. De docent kan waar nodig een persoonlijk gesprek aangaan. De docent is echter
geen hulpverlener dus waar nodig verwijst de docent door naar een andere deskundige.
Toelichting op de begrippen psychisch en psychiatrisch
Psychisch is als begrip ruimer dan psychiatrisch. Indien men iets psychiatrisch beschouwt,
dan gaat het over dingen die onder 'psychiatrie' en dus met andere woorden onder 'psychisch
ziek' kunnen vallen. Dingen zoals depressie, ADHD, een persoonlijkheidsstoornis worden
beschouwd als een psychiatrisch ziektebeeld (met vastgestelde criteria volgens de DSM, het
classificatiesysteem dat door de meeste hulpverleningsinstellingen gebruikt wordt om vast te
stellen of sprake is van een psychiatrische stoornis).
Gaat het over psychisch, dan gaat het dus over een ruimer iets, over dingen die met de geest
te maken hebben. Bijvoorbeeld buikpijn hebben omdat je niet naar school wilt, kan een psychisch
iets zijn, maar is niet noodzakelijk een psychiatrische stoornis.
20

Les 1. Kennismaking
Tijdsduur: (+/- 80 minuten)
Benodigdheden: Digi-bord of flip-over
Werkvorm: Kennismaking met het onderwerp
Kern: Met elkaar in gesprek gaan over de beeldvorming die de jongeren (verder te noemen
deelnemers) hebben over mensen met een psychiatrisch probleem. Het onderwerp
ligt niet helemaal vast. De jongeren bepalen zelf waar zij aan denken als het over ‘raar’ of
‘vreemd’ gaat.
Tip voor de docent: De docent nodigt de groepsleden uit kennis te maken met de lesstof
en gaandeweg kan de vraag gesteld worden ‘Wat kun jij bijdragen aan het succes van deze
les?’. Waar nodig maken deelnemers met elkaar kennis: ‘Wie ben jij?’. Maak een flitsende
en inspirerende start waarin iedereen onmiddellijk bij de les is. Als docent neem je een
open houding aan. Je hebt zelf geen oordeel. Het gaat er gedurende deze hele les juist
om dat jongeren gaan inzien dat iedereen eigenlijk wel een beetje raar of anders is. En dat
juist dat iemand uniek maakt!
Tijdsduur:
(+/- 30 minuten)
STAP 1
Opbouw les:
• Introductie les 1
Introduceer de methode ‘Wie is er nou raar?’
Leg daarbij globaal uit wat de deelnemers de komende
weken/lessen kunnen verwachten.
Benodigdheden
Digibord of
flip-over
• Uitleg instructieboek
Elke deelnemer krijgt een instructieboek. In dit
instructieboek draait het om het levensverhaal van
een persoon. Er zijn vijf verschillende personen. Als
we in subgroepen gaan werken heeft iedere subgroep
een ander persoon die ze leren kennen. Deze hoofdpersonen
zijn op de DVD terug te zien. De stappen
uit deze handleiding komen overeen met de stappen
21

handleiding | les 1 kennismaking
Tijdsduur: Opbouw les: Benodigdheden
in de instructieboeken. Stap 1 in deze handleiding
staat dus ook als stap 1 in de instructieboeken. De
icoontjes geven aan of de stap met de gehele groep
of in de subgroep worden uitgevoerd.
De subgroepen zullen gedurende de zes lessen werken
met hetzelfde instructieboekje. Zo kunnen de
deelnemers zich inleven en verdiepen in één van de
hoofdpersonen en het verhaal. Op de DVD maakt de
hele groep kennis met alle vijf de personen.
• Instructieboek uitdelen
De groep wordt opgedeeld in vijf subgroepen. Vraag
aan de deelnemers juist met deelnemers in een groep
te gaan zitten die ze minder kennen etc. De kans is
dan groter dat deelnemers nieuwe gespreksstof hebben.
Een instructieboekje heeft een eigen casus
(Jesse, Marleen, Mayke, etc.). Een instructieboekje
heeft een eigen kleur:
Subgroep 1 krijgt het instructieboek van Jesse
Subgroep 2 krijgt het instructieboek van Marleen
Subgroep 3 krijgt het instructieboek van Ilse
Subgroep 4 krijgt het instructieboek van Mayke
Subgroep 5 krijgt het instructieboek van Esther
Let op! Voor stap 4 heeft iedere jongere een dialoogkaart
nodig. Voor stap 5 heeft iedere jongere de 3 B’s
nodig. Deze zijn te vinden achter in deze handleiding
en kunnen gekopieerd worden.
22

Tijdsduur: Opbouw les: Benodigdheden
• Wie is er nou raar???
De docent voert met de groep een kringgesprek over
‘Wie is er nou raar?’ Het is de bedoeling dieper op
het onderwerp in te gaan door de volgende vragen te
stellen:
- Wanneer vind je iemand raar?
- Wie kent er iemand in zijn of haar omgeving die
zich wel eens raar of vreemd gedraagt?
- Hoe ga je met diegene om?
- Vermijd je hem of haar het liefst of juist niet?
- Wie voelt zichzelf wel eens anders dan anderen?
Wat is er dan aan de hand met je?
- Hoe ga je daarmee om?
- Praat je erover of verberg je het liever? Etc.
Gebruik een groot vel papier of (digi) bord en laat een
van de deelnemers de belangrijkste punten opschrijven.
Wie is er nou raar???
23

handleiding | les 1 kennismaking
Tijdsduur:
Opbouw les:
Benodigdheden
(+/- 10 minuten)
STAP 2
• Bekijk samen de DVD, film 1. ‘Ik ben…’
In het filmfragment dat de deelnemers te zien krijgen,
stellen de vijf hoofdpersonen zich voor.
(+/- 10 minuten)
STAP 3
• Iemand uit de subgroep leest het verhaal voor
Laat de subgroepen bij elkaar zitten. Eén iemand uit
de subgroep leest het verhaal uit het instructieboek
voor. De andere deelnemers wordt gevraagd te luisteren
(luisteroefening).
(+/- 10 minuten)
STAP 4
• Vragen stellen
De deelnemers kunnen zich inleven in het verhaal van
hun hoofdpersoon door een vraag te bedenken. Wat
wil je nog graag van hem of haar weten? Ieder krijgt
één minuut de tijd om een vraag op zijn of haar dialoogkaart
te schrijven. In de subgroep gaan deelnemers
samen in dialoog over de vragen. Als de
deelnemers in discussie raken, leg het gesprek even
stil en vraag opnieuw aandacht voor de dialoog
(er zijn steeds maar twee personen aan het woord,
elkaar niet overtuigen, etc.). Het gaat om luisteren,
begrip tonen voor ieders inbreng en opschorten van
de eigen mening. De vragen die niet zijn beantwoord
nemen de deelnemers mee naar de volgende les en
zoeken alsnog naar passende antwoorden.
Bijlage 3:
Dialoogkaarten
Alle deelnemers
zijn in het bezit
van een dialoogkaart.
Deze vind je
achter in bijlage 3.
Deze worden voor
dat de les begint
uitgedeeld.
24

Tijdsduur:
Opbouw les:
Benodigdheden
(+/- 10 minuten)
STAP 5
• Nadenken over les 1 met de 3B’s
Iedere deelnemer krijgt een werkblad met daarop de
3B’s (zie voor werkblad bijlage 4). Deze is achter in
de handleiding te vinden. Iedere deelnemer krijgt aan
het eind van de les zo’n blad met de 3 B’s.
Bijlage 4:
werkblad 3 B’s
De deelnemer neemt even de tijd om de bevindingen
van deze les in kernwoorden op te schrijven. Ieder
doet dat in zijn of haar eigen woorden. Belangrijk is
dat jongeren een positieve beeldvorming willen uitstralen
ten op zichtte van mensen met psychiatrische
problemen.
• Afsluiting van de les
Bespreek met de deelnemers hoe zij deze les hebben
ervaren. Ga hierover kort met elkaar in gesprek.
De docent geeft kort aan wat er de volgende les zal
worden behandeld.
25

handleiding | les 2 over de streep
Les 2. Over de streep
Jongeren krijgen in deze les beter zicht op wie de ander is. Bepaalde vragen die anders niet
gesteld worden komen naar boven en de deelnemers zien dat zij in veel gevallen niet de enige
zijn die met bepaalde gevoelens en/of gedrag worstelen. Deze ervaring creëert saamhorigheid,
maar ook respect en inzicht in de ander en zichzelf. Het affectieve aspect wordt bij de deelnemers
aangesproken door waardering uit te spreken en door aanmoediging. Beide aspecten:
waardering en aanmoediging moeten realistisch zijn. De deelnemer wordt aangemoedigd mee
te denken en bij gunstige uitwerking vormt hij een eigen mening.
Met deze werkvorm kan worden bereikt dat deelnemers:
• Ervaringen uitwisselen
• Meningen vormen
• Theorie verwerken
• Gedrag bespreekbaar maken
• Problemen bespreekbaar maken
• Oplossingen inventariseren
• Vaardigheden verbeteren
Tijdsduur: (+/- 100 minuten)
Benodigdheden: Digi-bord of flip-over
Werkvorm: Over de streep
Kern: Jongeren krijgen meer inzicht in de eigen situatie en de situatie van de hoofdpersonen.
Hoe voelt het om bij een minderheid te horen? Hoe voelt het om ‘anders’ te zijn?
Tips voor de docent: Deze werkvorm komt tot zijn recht als de docent een sfeer kan doen
ontstaan met (emotionele) veiligheid. De docent neemt een open houding aan. Tijdens de
werkvorm ‘over de streep’ is het van belang dat de oefening in stilte wordt uitgevoerd.
Dit om te voorkomen dat de deelnemer die over de streep loopt niet het idee krijgt dat er
over hem gepraat wordt. De docent hanteert weer een coachende werkstijl en geeft alle
26

uitspraken een plaats (ofwel de uitspraken blijven bij degene die ze uitspreekt). Een deelnemer
die zich kwetsbaar opstelt door over de streep te lopen, kan van de groep waardering
krijgen. De docent kan de groep uitnodigen die waardering kenbaar te maken.
In bijlage 2 staan de vraagkaarten behorend bij deze werkvorm.
Tijdsduur:
(+/- 5 minuten)
STAP 1
Opbouw les:
• Introductie les 2
Leg de deelnemers kort uit wat er deze les te gebeuren
staat. In de les ‘over de streep’ zijn stilte en rust
een vereiste vanwege de sensitieve sfeer die kan ontstaan,
omdat deelnemers iets van zichzelf (kunnen)
laten zien.
Benodigdheden
Bijlage 2:
vraagkaarten
‘over de streep’
• Uitleg werkvorm ‘over de streep’
De tafels en stoelen worden aan de kant gezet, zodat
er loopruimte ontstaat. Er wordt een geïmproviseerde
lijn op de grond gezet. De deelnemers staan allemaal
aan dezelfde kant van de ruimte en de lijn ligt ca. 2
meter van het startpunt. Er zijn 12 genummerde vragenkaartjes,
zie bijlage 2. Belangrijk is om de aangegeven
volgorde aan te houden. Wanneer de gestelde
vraag op een van de deelnemers van toepassing is,
loopt hij over de streep.
Materiaal om de
lijn aan te geven,
bijvoorbeeld tape,
een touw.
(+/- 30 minuten)
STAP 2
• Het uitvoeren van de activiteit ‘over de streep’
De begeleider leest de kaartjes voor. De deelnemers
lopen over de streep als het kaartje op hem/haar van
toepassing is. De deelnemers laten weten respect te
hebben voor degene die de lijn over is gelopen. Dit
kunnen zij bijvoorbeeld aangeven door hun duim op
te steken. Je kunt ook samen met de groep een teken
bedenken dat staat voor ‘respect’.
27

handleiding | les 2 over de streep
Tijdsduur:
Opbouw les:
Benodigdheden
• Nabespreken van de activiteit
Na de activiteit bespreekt de docent met de groep na
hoe ze ‘de streep’ hebben ervaren. Enkele reflectieve
vragen worden gesteld: Wat is je opgevallen? Waar
ben je verbaasd over? Hoe voelt het als je alleen staat
of tot de minderheid behoorde? Hoe denk je dat
mensen zich voelen als zij altijd ‘anders’ zijn? Wat
kun jij persoonlijk doen voor iemand die moeilijk zijn
gevoelens kan uiten? Wat kun je beter niet doen?
Als docent ben je in de gelegenheid om het gesprek
te coachen en waar nodig te sturen in de richting van
de positieve beeldvorming.
(+/- 20 minuten)
STAP 3
• Bij welke vragen zou de hoofdpersoon over de
streep gaan
We vormen weer subgroepen. De deelnemers gaan
na bij welke vragen hun hoofdpersoon over de streep
zou lopen.
STAP 4
De opdracht is om te kijken welke vragen van toepassing
zijn op jouw hoofdpersoon om de persoon ‘over
de streep’ te halen.
• Bekijk samen de DVD, film 2
Filmfragment 2. ‘Mijn kwetsbaarheid’. We gaan nu in
op de kwetsbare kanten van de hoofdpersonen.
28

Tijdsduur:
Opbouw les:
Benodigdheden
(+/- 10 minuten)
STAP 5
• Nadenken over les 2 met de 3B’s
Iedere deelnemer krijgt een werkblad met daarop de
3B’s. Deze zijn achter in de handleiding te vinden.
Iedere deelnemer krijgt op het einde van de les
8 minuten voor de afronding.
Bijlage 4:
werkblad 3 B’s
De deelnemer neemt even de tijd om de bevindingen
van deze les in kernwoorden op te schrijven. Ieder
doet dat in zijn of haar eigen woorden. Belangrijk is
dat deelnemers een positieve beeldvorming willen uitstralen
ten op zichte van mensen met psychiatrische
problemen.
• Afsluiting van de les
Bespreek met de deelnemers hoe zij deze les hebben
ervaren. Ga hierover kort met elkaar in gesprek. De
docent geeft kort aan wat er de volgende les wordt
behandeld.
29

handleiding | les 3 complimentenspel
Les 3. Complimentenspel
Kinderen worden niet geboren met gedachten over zichzelf. Ze leren denken over zichzelf door
wat er tegen hen wordt gezegd en ze laten blijken hoe ze behandeld willen worden. Bij een
positieve reactie krijgt het kind het gevoel gewaardeerd en geaccepteerd te worden.
Als je gewaardeerd wordt, ben je dus ‘de moeite waard’ en kun je een positief zelfbeeld ontwikkelen.
De manier waarop je over jezelf denkt beïnvloedt vervolgens je gedrag. Een kind dat het
gevoel heeft door zijn ouders lief gevonden te worden zal sneller geneigd zijn iets te doen voor
zijn ouders dan een kind dat het gevoel heeft dat zijn ouders hem maar vervelend vinden.
Zo werkt het ook bij mensen die bijvoorbeeld psychische en/of psychiatrische problemen hebben.
Heel vaak heeft een negatief zelfbeeld bijgedragen aan de problemen die zij nu ondervinden.
Door het gedrag dat de persoon laat zien krijgt hij nog vaker te maken met negatieve
reacties. Het is moeilijk om die cirkel te doorbreken.
Voor de hoofdpersonen Mayke, Ilse, Jesse e.a. komt het nogal precies welk type compliment je
geeft. We herkennen verschillende soorten complimenten. Het kritische compliment: ‘dat
bloesje staat je prachtig, maar die schoenen passen er toch niet helemaal bij’ of ‘je hebt erg
mooie schoenen aan, maar ik vind de veters er eigenlijk niet echt bij passen’. Het compliment
met vraag: ‘wat een mooie tas, waar heb je die vandaan?’
Een goed compliment kan dus zeker helpen. En kan een goede ijsbreker zijn voor een gesprek.
Een echt compliment is eerlijk en oprecht.
Tijdsduur: (+/- 100 minuten)
Werkvorm: Complimentenspel
Kern: Ervaren hoe het is om positief benaderd te worden.
Tip voor de docent: Gebruik de coachende werkstijl. Nodig de deelnemer(s) uit te ervaren
wat een compliment is. Deelnemers maken een compliment dat zij passend vinden voor
30

de situatie. Deelnemers gaan in gesprek over de achtergrond van een bepaald compliment
(wat wil je de ander duidelijk maken met het compliment). Ook kun je als docent zelf
meedoen. Benadruk dat de deelnemers uitsluitend positieve dingen benoemen.
Tijdsduur:
(+/- 10 minuten)
STAP 1
Opbouw les:
• Introductie les 3
De docent legt uit wat les 3 inhoudt.
Je gaat met de groep in dialoog over de vragen:
Wat zijn complimenten? Wat doet het met je als je
een compliment krijgt? Hoe vind je het om een compliment
te geven? Hoe kun je reageren op complimenten?
Benodigdheden
(+/- 25 minuten)
STAP 2
Twee opties voor het complimentenspel
1. Met de hele groep:
De tafels staan in een U-vorm. Alle deelnemers krijgen
een vel papier en zetten hun naam erop. Daarna
worden alle blaadjes naar rechts doorgegeven. De
jongere rechts van die persoon zet een compliment
voor hem/haar op het blaadje en geeft het blaadje
daarna weer door naar rechts. Zo gaan alle blaadjes
alle jongeren rond. Wanneer de jongere het papier
terugkrijgt, heeft hij/zij een papier vol complimenten
van zijn/haar groepsgenoten! Dit kan voor de rest van
iemands leven een waardevol papiertje blijven. Soms
is het moeilijk iets op te schrijven. Leg dan uit dat je
altijd iets positiefs over iemand kan bedenken.
- voor iedereen
een vel papier.
- eventueel tape
om het papier op
de rug van de
deelnemers te
plakken.
- voor iedereen
een stift of pen.
2. In subgroepen:
In de subgroepen heeft iedereen een wit vel papier op
zijn rug geplakt met tape. De groepsgenoten zetten
31

handleiding | les 3 complimentenspel
Tijdsduur:
Opbouw les:
Benodigdheden
een compliment op elkaars rug. Iedereen heeft aan
het eind dus een compliment van alle subgroepgenoten
op zijn rug staan. Wanneer iedereen zijn complimenten
heeft gegeven, kan iedereen het vel van zijn
rug afhalen en aan zijn groepje voorlezen wat erop
staat. Daarna kan de persoon in kwestie zeggen of hij
de complimenten die gegeven zijn waardeert of juist
niet,
• Docent legt het complimentenspel uit (één van
de twee hierboven beschreven opties)
• Het uitvoeren van het complimentenspel
• Nabespreken van de activiteit
Hoe hebben de deelnemers het ervaren om zo te
worden benaderd? Kunnen ze zich vinden in de complimenten
die gegeven zijn? Hoe vonden ze het om
complimenten te geven?
(+/- 15 minuten)
STAP 3
• Bekijk samen de DVD, film 3
Filmfragment 3, ‘mijn omgeving’. In dit filmfragment
vertellen de hoofdpersonen over de rol van de sociale
en fysieke omgeving in hun leven.
(+/- 15 minuten)
STAP 4
• Welke compliment zou je de hoofdpersoon geven
In deze opdracht gaan deelnemers met hun subgroep
in gesprek over complimenten. Zij bedenken complimenten
voor hun hoofdpersoon. Zij denken hierbij
terug aan het filmfragment. Wat heeft hun hoofdpersoon
nodig. Wat wil je hem of haar meegeven en wat
is het effect van deze complimenten?
32

Tijdsduur:
Opbouw les:
Benodigdheden
(+/- 10 minuten)
STAP 5
• Nadenken over les 3 met de 3B’s
Iedere deelnemer krijgt een werkblad met daarop de
3B’s. Deze kan de docent achter in deze handleiding
vinden. Zorg dat iedere jongere aan het eind van
iedere les een blad heeft.
Bijlage 4:
werkblad 3 B’s
De deelnemer neemt even de tijd om de bevindingen
van deze les in kernwoorden op te schrijven. Eenieder
doet dat in zijn of haar eigen woorden. Belangrijk is
dat deelnemers een positieve beeldvorming gaan uitstralen
(als ze dat nog niet hebben) ten opzichte van
mensen met psychiatrische problemen.
• Afsluiting van de les
De docent geeft kort aan wat er de volgende les wordt
behandeld. Bespreek met de deelnemers hoe zij deze
les hebben ervaren. Ga hierover kort met elkaar in
gesprek.
33

handleiding | werkvorm 4 . rollenspel
Werkvorm 4. Rollenspel
Rollenspelen zijn een belangrijk instrument om nieuwe vaardigheden te leren. In een rollenspel
kunnen realistische situaties nagespeeld worden, zonder angst voor de mogelijke negatieve
gevolgen. Door een rollenspel worden bepaalde gedragspatronen en de gevolgen daarvan
onder de aandacht gebracht. De uitvoerders van het rollenspel beleven de situatie ook daadwerkelijk,
ze ontdekken welk gedrag wel effectief is en welk gedrag niet. Daarbij krijgen ze
inzicht in hun eigen gedrag en oefenen ze vaardigheden die adequaat zijn in de gespeelde
situatie.
In een rollenspel wordt een denkbeeldige situatie uitgespeeld. De uitvoerders wordt gevraagd
om zich in te leven in de situatie en een bepaalde rol op zich te nemen. De gedragingen en
handelingen die de deelnemers op dat moment uitvoeren, passen dus bij hun rol. Het resultaat
van een rollenspel staat niet van tevoren vast. De uitvoerders krijgen een rolinstructie en
bepalen vervolgens zelf wat er gaat gebeuren.
De ervaringen van het uitvoeren van een rollenspel kunnen leiden tot attitude- en gedragsveranderingen.
Tijdens het rollenspel kun je emoties ervaren die je vooraf niet verwacht zou hebben.
Hoe echter het rollenspel en hoe effectiever de oefening, hoe meer emotionele
betrokkenheid de uitvoerders ervaren en hoe meer ze daarvan leren.
Als coach van een rollenspel moet je vier belangrijke punten in je gedachten houden:
1. Help de uitvoerders zich in te leven in hun rol. Doe dit door de rollen zodanig te introduceren
dat de deelnemers er emotioneel bij betrokken raken.
2. Bespreek een rollenspel altijd na.
3. Haal de uitvoerders uit hun rol na het rollenspel. De uitvoerders hebben zich ingeleefd in
de rol en sommige deelnemers zullen moeite hebben om hier weer uit te komen. Kondig
duidelijk aan dat het rollenspel is afgelopen en dat het tijd is om het rollenspel na te
bespreken.
4. Stop is Stop. Wanneer je merkt dat iemand het moeilijk heeft, kun je als coach het rollenspel
stopzetten. Voordat het rollenspel begint maak je de deelnemers duidelijk dat zij te
allen tijde de mogelijkheid hebben om te stoppen.
34

Tijdsduur: (+/- 90 minuten)
Werkvorm: Rollenspel
Kern: De deelnemers inzicht geven in het aannemen van een adequate houding ten
opzichte van mensen die ‘anders’ zijn. Het ervaren van de eigen houding en eventuele
vooroordelen.
Tip voor de docent: Draag zorg voor de emoties van de deelnemers en laat de groep
elkaars grenzen bewaken.
Tijdsduur:
(+/- 5 minuten)
STAP 1
Opbouw les:
• Introductie les 4
De docent legt uit wat les 4 inhoudt.
In deze les gaan deelnemers naar aanleiding van een
tekstfragment een rollenspel bedenken, het eerst uitspelen/oefenen
in de subgroep en daarna in de grote
groep spelen. Het rollenspel is een nabootsing van
een situatie uit het leven van de hoofdpersoon.
Benodigdheden
(+/- 25 minuten)
STAP 2
• Lees het verhaal en bekijk samen de DVD, film 4
Een van de deelnemers leest in de subgroep het verhaal
van de hoofdpersoon voor. Na het voorlezen van
het verhaal bekijkt de groep plenair filmfragment 4:
‘mijn boodschap aan jou…’
35

handleiding | werkvorm 4 . rollenspel
Tijdsduur:
Opbouw les:
Benodigdheden
(+/- 40 minuten)
STAP 3
• Oefenen rollenspel en in dialoog met je
groepsgenoten
Elke subgroep kiest uit het leven van de persoon een
situatie om na te spelen. Als docent ben je actief aan
het coachen. Je geeft tips als een subgroep moeite
heeft met het kiezen van een rode draad in het rollenspel.
• Het uitvoeren van het rollenspel
Iedere subgroep speelt de situatie uit voor de grote
groep. De docent laat eerst de deelnemers na ieder
rollenspel reflecteren op de situatie. Daarna reflecteren
de groepsleden op wat ze hebben gezien en ervaren.
Er worden open vragen gesteld: Wat valt jullie
op? Hoe is het om in de huid van de ander te kruipen?
Wat doet het met de kijkers? Wat kun je voor de
persoon doen in de gespeelde situatie?
(+/- 15 minuten)
STAP 4
• Vragen beantwoorden
In les 1 hebben de jongeren vragen voor hun hoofdpersoon
op de dialoogkaartjes geschreven. In het
subgroepje wordt gezocht naar eventuele antwoorden
op de nog resterende vragen.
Bijlage 3:
Dialoogkaarten
Alle deelnemers
zijn in het bezit
van een dialoogkaart.
Deze vind je
achter in bijlage 3.
Deze worden
voordat de les
begint uitgedeeld.
36

Tijdsduur:
Opbouw les:
Benodigdheden
(+/- 5 minuten)
STAP 5
• Nadenken over les 4 met de 3B’s
Iedere deelnemer krijgt een werkblad met daarop de
3B’s. Deze zijn achter in de handleiding te vinden.
Iedere deelnemer krijgt op het einde van de les
8 minuten voor de afronding.
Bijlage 4:
werkblad 3 B’s
De deelnemer neemt even de tijd om de bevindingen
van deze les in kernwoorden op te schrijven. Ieder
doet dat in zijn of haar eigen woorden. Belangrijk is
dat deelnemers een positieve beeldvorming willen uitstralen
ten opzichte van mensen met psychiatrische
problemen.
• Afsluiting van de les
Bespreek met de deelnemers hoe zij deze les hebben
ervaren. Ga hierover kort met elkaar in gesprek. De
docent geeft kort aan wat er de volgende les wordt
behandeld.
37

handleiding | werkvorm 5 : de ervaringsdeskundige en zijn verhaal
Werkvorm 5:
De ervaringsdeskundige en zijn verhaal
Voor deze les is een ervaringsdeskundige uitgenodigd zijn/haar verhaal te vertellen. De persoon
heeft zelf ervaring met een bepaalde ziekte of stoornis. Hij heeft hier in zijn leven mee te
maken gehad of heeft nog steeds een ziekte of stoornis. De ervaringsdeskundige deelt in deze
les zijn levensverhaal met jullie. In de subgroepjes bereiden we (open) vragen voor waarover de
deelnemers met de ervaringsdeskundige in dialoog gaan. Deze persoon komt dus in de les vertellen
over wat hem/haar ‘anders’ maakt. Dat er lijfelijk iemand aanwezig is maakt dat het
gesprek niet over iemand gaat, maar dat de deelnemers met de persoon in gesprek zijn.
Een ervaringsdeskundige kan de deelnemers boeien en binden met zijn levensverhaal, omdat
de kwetsbaarheid van die persoon zichtbaar wordt. Vragen van deelnemers hebben een andere
lading in het directe contact met de ervaringsdeskundige. Deelnemers kunnen ervaren dat
vooronderstellingen over wat raar is ter discussie staan.
Tijdsduur: (+/- 100 minuten)
Werkvorm: Contact met een ervaringsdeskundige
Kern: De deelnemers ontwikkelen een positieve kijk en houding ten aanzien van mensen
die te maken hebben met psychische en/of psychiatrische problemen in hun leven.
In contact komen met deze mensen kan ervoor zorgen dat jongeren meer begrip krijgen
voor hun eigenaardigheden.
Tip voor de docent: Het is heftig om je levensverhaal te vertellen aan een groep onbekende
mensen. Hou hier rekening mee en bereid de deelnemers voor op het bezoek van
de ervaringsdeskundige. In sommige gevallen zal er begeleiding meekomen van de ervaringsdeskundige.
Wanneer dit zo is, overleg dan goed met de begeleiding waar rekening
mee te houden als het gaat om de ervaringsdeskundige en de deelnemers. Wanneer de
ervaringsdeskundige geen begeleiding heeft, overleg dan goed wat hij/zij prettig vindt
(denk aan ontvangst, waar de persoon wil zitten, etc.). Laat hem/haar zich welkom voelen.
Voorbereiding met de deelnemersgroep is essentieel.
38

Tijdsduur:
Opbouw les:
Benodigdheden
(+/- 10 minuten)
STAP 1
• Introductie les 5
De docent legt uit wat les 5 inhoudt.
Vertel de groep wie er komt en wat de achtergrond
van deze persoon is. Neem samen door waar je als
groep rekening mee houdt.
(+/- 20 minuten)
STAP 2
• Voorbereiden bezoek ervaringsdeskundige
De deelnemers gaan in de subgroep (open) vragen
maken die zij aan de ervaringsdeskundige gaan stellen.
Als docent kun je ervoor kiezen om iedere groep
een aantal vragen te laten maken (vrij, naar eigen
idee) of maak gebruik van onderstaande thema’s:
ziekte, wonen, werken, school, sociale contacten
(vrienden, familie enz.), verleden, heden, toekomst.
Hiermee wordt voorkomen dat subgroepen dezelfde
typen vragen stellen. In dialoog met de groep toets je
vooraf of er geen dubbele vragen zijn of de groep
krijgt de opdracht al gestelde vragen niet meer in te
brengen tijdens het gesprek.
(+/- 45 minuten)
STAP 3
• Met een ervaringsdeskundige in dialoog!
Bij binnenkomst stelt de ervaringsdeskundige zich
voor. Als het goed is weet je van hem of haar wat zijn
verwachtingen zijn en hoe deze persoon zijn verhaal
graag wil vertellen. Soms wil de ervaringsdeskundige
tussendoor vragen beantwoorden en een ander doet
dit liever na het vertellen van zijn verhaal.
De vragen worden per groepje aan de ervaringsdeskundige
gesteld. Natuurlijk is doorvragen mogelijk
en wanneer er tijd voor is zijn nieuwe vragen altijd
welkom.
39

handleiding | werkvorm 5 : de ervaringsdeskundige en zijn verhaal
Tijdsduur:
Opbouw les:
Benodigdheden
• Het geven van een compliment:
De deelnemers schrijven allemaal een compliment
voor de ervaringsdeskundige op een dialogenkaartje.
De complimenten worden voorgelezen aan de ervaringsdeskundige.
Ook is er de mogelijkheid om aan
de ervaringsdeskundige te vragen of hij/zij ook een
compliment voor de groep heeft, of voor iemand
in het bijzonder.
(+/- 10 minuten)
STAP 4
• Wat heb je geleerd?
Wanneer de ervaringsdeskundige afscheid heeft genomen,
gaan de deelnemers in de subgroep in gesprek
over de kwaliteit van de dialoog met de ervaringsdeskundige.
Zij kunnen antwoord geven op de volgende
vragen: ‘Welke vragen waren goed en waarom?’ En de
vragen: ’Waar ben ik echt van onder de indruk
geraakt?’ Wat vind ik goed om te horen? Wat stoort
mij nog steeds? En wat grijpt mij aan (emoties)?;
Waar denk ik anders over nu ik echt iemand met zijn
eigenaardigheden heb gesproken?’.
(+/- 10 minuten)
STAP 5
• Nadenken over les 5 met de 3B’s
Iedere deelnemer krijgt een werkblad met daarop de
3B’s. Deze kan de docent achter in deze handleiding
vinden. Zorg dat iedere jongere aan het eind van
iedere les een blad heeft.
De deelnemer neemt even de tijd om de bevindingen
van deze les in kernwoorden op te schrijven. Eenieder
doet dat in zijn of haar eigen woorden. Belangrijk is
dat deelnemers een positieve beeldvorming gaan uit-
40

Tijdsduur:
Opbouw les:
Benodigdheden
stralen (als ze dat nog niet hebben) ten opzichte van
mensen met psychiatrische problemen.
Bijlage 4:
werkblad 3 B’s
• Afsluiting van de les
De docent geeft kort aan wat er de volgende les wordt
behandeld. Bespreek met de deelnemers hoe zij deze
les hebben ervaren. Ga hierover kort met elkaar in
gesprek.
41

handleiding | werkvorm 5 : de ervaringsdeskundige en zijn verhaal
Werkvorm 6: Creatieve Presentatie
Tijdsduur: (+/- 120 minuten)
Werkvorm: Poster/presentatie ontwerpen
Kern: Het eerste doel is dat de jongeren alles wat ze geleerd hebben in de afgelopen lessen
in een perspectief kunnen plaatsen. Alle informatie tezamen stelt de deelnemers in staat
een (positieve) mening te ontwikkelen over mensen met een psychiatrisch probleem. Het
tweede doel is bij jongeren kennis over psychiatrie te vergroten en het ‘durven’ aannemen
van een positieve houding jegens mensen die te maken hebben met psychia trische problemen
te stimuleren. Deze les is bedoeld om informatie en meningen tussen de subgroepen
uit te wisselen.
Tips voor de docent: In deze les krijgen de jongeren de ruimte om een presentatie voor
te bereiden en uit te voeren. Met een vijf minuten-presentatie en een interactief moment
(10 minuten) is er voldoende tijd en gelegenheid de presentatie voor te bereiden en uit te
voeren binnen 1,5 uur. De richtlijnen voor het presenteren zijn aangegeven in de instructieboekjes.
De invulling ervan mogen de deelnemers op eigen creatieve wijze vormgeven.
Tijdsduur:
(+/- 5 minuten)
STAP 1
Opbouw les:
• Introductie les 6
De docent legt uit wat les 6 inhoudt.
Alles wat we tot nu toe hebben behandeld in de lessen
komt samen in deze les. De bedoeling is dat elke
subgroep één eindpresentatie (of product) maakt.
Hierin laten zij zien wat ze de afgelopen periode hebben
geleerd en welke boodschap (one-liner) ze willen
meegeven aan de groepsgenoten. Mocht er echt tijd-
Benodigdheden
42

Tijdsduur:
Opbouw les:
Benodigdheden
gebrek ontstaan, bepaal dan samen op korte termijn
een moment waarop het eindresultaat alsnog wordt
gepresenteerd.
(+/- 50 minuten)
STAP 2
• Uitleg over de opdracht
De subgroepen maken een creatieve eindpresentatie
rondom het thema ‘Wie is er nou raar?’. Bijvoorbeeld
d.m.v. een poster, powerpoint, een filmpje, quiz, een
lied, etc. In elk eindresultaat wordt antwoord gegeven
op de volgende vragen:
- Hoe keek je eerst tegen mensen aan die ‘anders’
zijn?
- Wat heb je geleerd in de afgelopen lessen?
- Welke boodschap geven jullie je groepsgenoten
mee (one-liners)?
- Wat ga je in de toekomst anders doen?
- Wat ga jij betekenen/bijdragen voor deze
mensen?
Bovenstaande punten komen in elke presentatie naar
voren. Hoe de jongeren de presentatie creatief vormgeven
vullen zij zelf in. Elke subgroep presenteert zijn
‘idee’ aan de groep (eventueel op een ander te bepalen
tijdstip).
Maak in je subgroep een pakkende en inspirerende
one-liner waarmee jullie een positieve boodschap uitdragen.
Zoals ‘Wie is er nu raar?’. Vertel aan de
groepsgenoten waarom jullie juist voor deze boodschap
kiezen.
43

handleiding | werkvorm 5 : de ervaringsdeskundige en zijn verhaal
Tijdsduur:
Opbouw les:
Benodigdheden
(+/- 50 minuten)
STAP 3
• De presentaties aan de groep
Elk groepje krijgt 10 minuten om te presenteren. Een
idee is om ook les 3 bij deze activiteit te betrekken
door de deelnemers na de presentatie complimenten
te laten geven aan de subgroep.
• Afsluiten
Dit was de laatste les van de methode ‘Wie is er nou
raar?’. Rond naar eigen inzicht het leertraject af door
bijvoorbeeld kort de belangrijkste punten uit de presentaties
te herhalen. Vraag hoe de jongeren de aanpak
en werkwijzen hebben ervaren. De eventuele zelf
ontworpen producten zouden (in overleg met het
groepje) in de school, organisatie of elders opgehangen/neergezet
kunnen worden, zodat jongeren die
nog niet met dit pakket hebben gewerkt, ook kennis
kunnen maken met het thema ‘Wie is er nou raar?'
44

Dankwoord
Wij willen iedereen bedanken voor de belangeloze inzet bij het totstandkomen van dit lespakket.
Een speciaal woord van dank aan Ilse, Mayke, Esther, Jesse en Marleen die hun persoonlijk
ervaringen en hun levensverhaal met betrekking tot het thema wilden delen en zo een
grote bijdrage hebben geleverd aan het totstandkomen van dit lespakket.
Daarnaast een speciaal woord van dank naar dr. M. A.W. van Biene, lector binnen het lectoraat
locale dienstverlening vanuit klantperspectief van de HAN en Alletta Schimmel-Spreeuw,
onderzoeker en adviseur binnen HAN VDO voor hun kritisch oog, feedback, inzet, inbreng
en geloof in de waarde van dit lesmateriaal.
Ook een speciaal woord van dank voor Henny van de Riet, zorgcoördinator binnen het
Nuborgh college Oostenlicht te Elburg. En al de leerlingen van Oostenlicht die deel hebben
genomen aan het onderzoek.
Daarnaast dank aan alle mensen binnen lokale instellingen en organisaties die hun waardevolle
tijd hebben ingezet om ons te woord te staan en mee te denken vanuit hun persoonlijke
ervaring.
Grote dank ook aan Louis de Mast. Als filmproducent heeft hij voor de begeleidende DVD fantastisch
beeldmateriaal weten te realiseren.
Binnen de gemeente Elburg
Met dank aan Gert Gerritsen, beleidsmedewerker gemeente Elburg, die ontzettend betrokken
is geweest binnen het totstandbrengen van dit product. Door zijn doortastendheid en connecties
binnen de gemeente en de lokale netwerken maakte hij tijdens het realiseren van dit lespakket
de weg voor ons vrij!
Stichting Door en Voor
Met name een woord van dank aan de ervaringsdeskundigen die zich via Stichting
Door en Voor bereid hebben gesteld hun ervaringen en verhalen te delen binnen de les,
Christel Beumer, Carol Limonard en Wilma Stevens
45

handleiding | literatuurlijst
Literatuurlijst
Biene van, M.A.W. (2005). Wederkerig leren. Eburon, Delft.
Briggs, J., Peat, D. (1999). The Dialogue Experiment, Seven Life Lessons of Chaos — spiritual
wisdom from the science of change. Harper Perennial, New York.
Boekaerts, M., Simons, R-J. (1995). Leren en Instructie. Psychologie van de leerling en het leerproces.
Van Gorcum, Assen
Dixon, N.M. (2000). Dialoog op het werk. Nieuwezijds, Amsterdam.
Dixon. N.M. (2002). De organisatie leercyclus: hoe we collectief kunnen leren. Nieuwezijds,
Amsterdam.
Gergen, K.J. (2000). The saturated self: dilemmas of identity in contemporary life. New York:
Basic Books.
Glaser, B.G., (1978). Theoretical Sensitivity. Advances in the Methodology of Grounded Theory.
Sociology Press, Mill Valley
Johnson, D.W., Johnson ,F.P. (2009). Groepsdynamica, theorie en vaardigheden. Pearson
Education Benelux, 9e editie.
46

Bijlage 1
Ervaringsdeskundigen
In les 5 staat vermeld dat u gebruik gaat maken van een ervaringsdeskundige in de les. In de
onderstaande lijst staan ervaringsdeskundigen vermeld die meewerken aan dit lesprogramma
en die zich tot uw beschikking willen stellen bij de uitvoering van les 5.
U kunt contact opnemen met een van onderstaande ervaringsdeskundigen en een afspraak
maken voor een bijdrage aan de les.
Naam: Esther Boer
Leeftijd: 24
Adres: Smeesteeg 13b, Elburg
e-mailadres: boeresther1@hotmail.com
achtergrond: Posttraumatische stress-stoornis in combinatie met depressie en
borderline-persoonlijkheidsstoornis
Naam: Christel Beumer
leeftijd: 45 jaar
adres: Floralaan 33, Wervershoof (gemeente Medemblik)
e-mailadres: cem.beumer@quicknet.nl
tel.: 0228 - 58 37 61, 06 13 15 13 15
achtergrond: Depressie en persoonlijkheidsstoornis NAO (niet anders omschreven)
Naam:
adres:
e-mailadres:
achtergrond:
Carol Limonard
Pianoweg 1, Almere
carol-limonard@hetnet.nl
Angst en depressie
Naam:
adres:
e-mailadres:
achtergrond:
Wilma Stevens
Roosendaal
fietske47@gmail.com
Borderline-persoonlijkheidsstoornis en relatieverslaving
47

handleiding | bijlage 2
Bijlage 2
Werkvorm 2 ‘over de streep’
1. 2.
Wie voelt zich wel eens anders dan
anderen en laat dit niet zien?
Wie zou er graag iets aan zichzelf
willen veranderen?
3. 4.
Wie kent er iemand die een stoornis,
psychisch probleem of aandoening
heeft?
Wie is er wel eens gepest, getreiterd,
geplaagd of uitgelachen om zijn of
haar gedrag, uiterlijk of gevoelens?
5. 6.
Wie kent er iemand die ooit heeft
overwogen een eind aan zijn leven te
maken of kent iemand die dit daadwerkelijk
heeft gedaan?
Wie is er wel eens somber en
verdrietig en heeft het gevoel daar
bij niemand mee terecht te kunnen?
48

Bijlage 2
Werkvorm 2 ‘over de streep’
7. 8.
Wie kent er iemand die door
problemen alcohol of drugs is
gaan gebruiken?
Wie heeft het gevoel hoge cijfers te
moeten halen, bijvoorbeeld omdat dit
thuis van je wordt
verwacht?
8 9
9. 10.
Wie heeft wel eens het gevoel dat hij
niet goed genoeg is?
Wie voelt zich wel eens
alleen of bang?
11. 12.
Wie heeft er te maken gehad met
geweld? (tegen jezelf of een ander)
Steek over als je gelukkig bent.
49

handleiding | bijlage 3
Bijlage 3
Dialoogkaart
Dialoogkaart
Dialoogkaart
Dialoogkaart
Dialoogkaart
Dialoogkaart
Dialoogkaart
50

Bijlage 4
3 B’s
In onderstaande vakken gaat het om persoonlijke aandacht voor het eigen leerproces.
Je neemt even tijd om je bevindingen van deze les terug te brengen naar kernwoorden die
voor jou van betekenis zijn. Je gaat ervanuit dat je een positieve beeldvorming wilt uitstralen
naar mensen met een psychiatrisch probleem en je wilt deze beeldvorming ook overdragen
aan anderen.
B
B
B
Wat deed ik al?
Wat doe ik niet meer?
Wat ga ik anders doen?
BEKEND
BESLUITEN
BEREIKEN
51

handleiding | dvd
52