Hoe handel je zorgvuldig bij euthanasie?

HOE handel je zorgvuldig bij euthanasie
Handreiking voor een goede samenwerking
tussen arts, verpleegkundige en verzorgende

Leeswijzer
Als verpleegkundige of verzorgende is de kans groot dat je een keer te maken krijgt met
euthanasie of hulp bij zelfdoding. Degenen die het overkwam, vertellen vaak hetzelfde:
het is een intensieve en indrukwekkende periode. Een periode die allerlei vragen met zich
mee brengt. Die gevoelens van verdriet en angst kan oproepen. En die je als zorgverlener kan
plaatsen voor morele en praktische dilemma’s. Mag bijvoorbeeld een mens zelf bepalen dat hij
niet verder wil leven? Wanneer is lijden echt ondraaglijk? Hoe ga je om met een euthanasieverzoek?
Hoe weet je of een arts wel zorgvuldig handelt? Wat mag je wel en wat niet?
Deze uitgave helpt je na te denken over de vragen en dilemma’s die je kunt tegenkomen. Maar
vooral ook om stil te staan bij je rol van verpleegkundige of verzorgende. Euthanasie is namelijk
in principe strafbaar, ténzij er aan bepaalde criteria is voldaan. Uitsluitend de arts mag bijvoorbeeld
de euthanasie uitvoeren, en dat alleen onder strikte voorwaarden. Achteraf wordt dan
getoetst of de arts zich aan de wet heeft gehouden. Bij de zorg rond mensen met een euthanasiewens
zijn echter ook anderen betrokken. Jij bijvoorbeeld, als verpleegkundige of verzorgende.
Over die rol zegt de wet niks. Het is daarom belangrijk om te weten waar je verantwoordelijkheid
begint en ophoudt. Ook daarover gaat deze uitgave.
Deze brochure wil je ook helpen zo goed mogelijk zorg te bieden aan mensen met een
euthanasiewens. Als spil in de dagelijkse zorg kun je heel veel doen. Je kunt bijvoorbeeld
helpen zorgen voor rustige en waardige dagen. En je kunt zorg bieden die overeenkomt met
de wens van de patiënt en zijn naasten. Bovendien zijn rondom euthanasie meerdere zorgverleners
betrokken, zoals de arts, de geestelijk verzorger en jij als verpleegkundige of verzorgende.
Jullie onderlinge samenwerking is ontzettend belangrijk. Zo moet je de taken, verantwoordelijkheden
en communicatie goed op elkaar afstemmen.
De brochure kun je van voor naar achter lezen, maar je kunt er ook aan de hand van de
inhoudsopgave snel zaken in opzoeken. De informatie is opgedeeld in vier onderdelen:
• zaken die je moet weten vanwege de wetgeving;
• belangrijke aandachtspunten in de zorg rond euthanasie;
• vuistregels tijdens de verschillende fases van het euthanasieproces;
• bijzondere situaties die je kunt tegenkomen.
Soms zijn bepaalde begrippen onderstreept in de tekst. Dat betekent dat daar handreikingen en
informatie over te downloaden zijn vanaf www.venvn.nl. Kijk daarvoor onder Wil je meer weten?
Naar het publicatieoverzicht. In hoofdstuk 5 vind je een overzicht.
Tot slot nog dit. Omwille van de leesbaarheid spreken we in deze uitgave uitsluitend van patiënten.
Daarvoor in de plaats kun je ook bewoner, zorgvrager en cliënt lezen. De uitgave is immers bedoeld
voor alle terreinen waarbinnen je als verpleegkundige of verzorgende met euthanasie te maken kunt
krijgen. Waar ‘hij’ in de tekst staat, bedoelen we vanzelfsprekend ook ‘zij’.
3

Inhoud
Leeswijzer 5
1 Wat je moet weten over de wetgeving 8
1.1 Euthanasie of natuurlijke dood 8
1.2 Wel of niet strafbaar 9
1.3 De zorgvuldigheidseisen 10
1.4 De meldingsprocedure 12
1.5 De positie van verpleegkundigen en verzorgenden 13
1.6 Bezwaar hebben 14
2 Aandachtspunten tijdens de zorg 17
2.1 Geheimhoudingsplicht 17
2.2 Communicatie 17
2.3 Begeleiding 18
2.4 Verslaglegging 18
2.5 Instellingsbeleid 19
3 Vuistregels tijdens het euthanasieproces 21
3.1 Het signaleren van het verzoek 21
3.2 De patiënt informeren 21
3.3 Afspraken maken over het zorgproces 22
3.4 Tot een besluit komen 23
3.5 De uiteindelijke beslissing 24
3.6 De voorbereidingen 25
3.7 De uitvoering 26
3.8 Handelingen na het overlijden 27
3.9 De euthanasie melden 28
3.10 Zorg voor de nabestaanden 29
3.11 Gezamenlijk evalueren 29
4 Bijzondere situaties 32
4.1 Minderjarigen 32
4.2 Wilsonbekwame patiënten 32
4.3 Psychiatrische patiënten 33
4.4 Geen verzoek om levensbeëindiging 33
5 Meer weten 34
5

1 Wat je moet weten over de wetgeving
Als je te maken krijgt met een euthanasieverzoek, is het belangrijk om te weten wat er volgens
de wet wel en niet mag. Daarover gaat dit hoofdstuk.
1.1 Euthanasie of natuurlijke dood
Rond het levenseinde worden er allerlei medische beslissingen genomen die het levenseinde
tot gevolg kunnen hebben. Dat wil niet zeggen dat er altijd sprake is van euthanasie. Wat is het
verschil?
Geen euthanasie
Er is geen sprake van euthanasie als het gaat om ‘gewoon medisch handelen’. Dit handelen
gebeurt op basis van professionele standaarden en goed hulpverlenerschap (WGBO, artikel
453). In de volgende situaties is er géén sprake van euthanasie, maar van een ‘natuurlijke
doodsoorzaak’.
• Stoppen of niet starten met een behandeling die zinloos is
Er is geen sprake van euthanasie als een behandeling volgens de arts en patiënt geen
enkele zin meer heeft. Medisch-technisch gezien is het misschien nog mogelijk om de
patiënt in leven te houden, maar de behandeling brengt geen verlichting of verbetering.
Om die reden wordt de behandeling gestaakt of niet gestart. Besloten wordt de natuur zijn
gang te laten gaan.
• Pijn- of symptoombestrijding
Er is geen sprake van euthanasie als de behandeling bestaat uit pijn- of symptoombestrijding,
waarbij het doel verlichting van het lijden is. Indien de pijn en symptomen onbehandelbaar zijn
met de gebruikelijke middelen, kan palliatieve sedatie overwogen worden.
• Palliatieve sedatie
Er is geen sprake van euthanasie als de behandeling bestaat uit diepe en continue sedatie
van de patiënt tot aan zijn overlijden vanwege de aanwezigheid van een of meer onbehandelbare
symptomen (refractaire symptomen). Doel van de sedatie is het lijden te verlichten
door opzettelijk het bewustzijn van de patiënt te verlagen. Voor deze diepe en continue
sedatie tot aan het overlijden gelden strikte eisen: de patiënt moet een of meer onbehandelbare
symptomen hebben én zijn levensverwachting is hooguit één tot twee weken. Bij diep
en continu sederen tot aan het overlijden krijgt de patiënt geen kunstmatige toediening van
vocht, omdat dat in deze situatie als medisch zinloos handelen kan worden gezien. De KNMG
heeft een richtlijn voor palliatieve sedatie opgesteld.
7

• Staken of stoppen met een behandeling op verzoek van de patiënt
Er is geen sprake van euthanasie als de patiënt een behandeling weigert of zijn toestemming voor
de behandeling stopzet. De patiënt kan daardoor komen te overlijden. Het recht om over zijn eigen
situatie te beschikken, is vastgelegd in de WGBO. De zorgverlener mag niet ingrijpen tegen de wil
van de patiënt. Dat zou zelfs worden beschouwd als mishandeling - en dat is in strijd met de wet.
Wel euthanasie
Er is wél sprake van euthanasie als op uitdrukkelijk verzoek van een patiënt diens leven wordt
beëindigd. Bij euthanasie dient de arts de dodelijke middelen toe. Een ander begrip is ‘hulp bij
zelfdoding’. Daarvan is sprake als de arts de middelen voor zelfdoding aan de patiënt levert en
de patiënt ze zelf inneemt. In al deze situaties is er een niet-natuurlijke doodsoorzaak. De arts
moet dit melden bij de gemeentelijke lijkschouwer. Volgens een speciale procedure wordt dan
getoetst of er zorgvuldig is gehandeld en rechtsvervolging uitblijft.
Voorkom misverstanden
Voordat er beslissingen worden genomen, moet duidelijk zijn of er sprake is van
euthanasie. Dat bepaalt namelijk welke procedure je met elkaar als zorgverleners moet
volgen. Heb je het idee dat er twijfel is of onduidelijkheid? Trek dan aan de bel bij de
arts of leidinggevende om meer helderheid te krijgen.
1.2 Wel of niet strafbaar?
Euthanasie is in ons land bij wet geregeld. Deze wet heet de Wet toetsing levensbeëindiging op
verzoek en hulp bij zelfdoding, kortweg de Euthanasiewet genoemd. Deze wet is sinds april
2002 van kracht.
De kern van de wet:
• Euthanasie is strafbaar.
• Uitsluiting van straf kan alleen als de arts de zorgvuldigheidseisen heeft nageleefd en als de
arts de euthanasie heeft gemeld aan de gemeentelijke lijkschouwer.
• De gemeentelijke lijkschouwer stuurt de melding en alle stukken naar een regionale
toetsingscommissie.
• De regionale toetsingscommissie beoordeelt of de arts zorgvuldig heeft gehandeld.
Is dat het geval, dan is daarmee de zaak afgedaan.
• Als de regionale toetsingscommissie vindt dat de arts niet zorgvuldig heeft gehandeld, dan
wordt het Openbaar Ministerie ingeschakeld.
• Het Openbaar Ministerie heeft altijd de bevoegdheid om zelf een strafrechtelijk onderzoek in
te stellen. Ook als de procedure bij de regionale toetsingscommissie nog loopt.
8

Het verschil met de oude wetgeving:
• De melding van euthanasie gaat in principe niet meer naar het Openbaar Ministerie. Dat
gebeurt alleen als de toetsingscommissie vindt dat de arts niet zorgvuldig heeft gehandeld.
• Er is duidelijk beschreven wanneer er sprake is van zorgvuldig handelen. Artsen die hieraan
voldoen, worden niet strafrechtelijk vervolgd.
Alleen de arts mag euthanasie uitvoeren!
Het uitvoeren van euthanasie is alleen voorbehouden aan artsen. Als verpleegkundige
of verzorgende mag je geen euthanasie uitvoeren. Ook niet als de arts je erom vraagt.
1.3 De zorgvuldigheidseisen
De arts moet zich aan allerlei eisen en procedures houden die in de Euthanasiewet staan. Deze
zorgen ervoor dat de euthanasie zorgvuldig wordt uitgevoerd. We lopen ze stuk voor stuk af.
Er is sprake van een vrijwillig en weloverwogen verzoek
Euthanasie is alleen toegestaan als de patiënt zelf die wens uitspreekt, en als hij dit ook vrijwillig
doet. De arts moet zich ervan verzekeren dat er geen sprake is van druk (bijvoorbeeld
vanuit de familie). En ook niet van een opwelling (bijvoorbeeld door een tijdelijke depressie).
Ook is het nodig dat de patiënt een goed beeld heeft van zijn situatie. Wat is bijvoorbeeld de
prognose? En wat zijn eventuele alternatieven? Het is aan de arts om ervoor te zorgen dat de
patiënt daar goed zicht op heeft. Ook bespreekt de arts het euthanasieverzoek intensief met de
patiënt. De redenen voor het euthanasieverzoek moeten in ieder geval genoemd worden in het
dossier. Nog beter (maar niet verplicht) is een handgeschreven verklaring of een modelverklaring
van de patiënt. Als de patiënt niet kan schrijven, is een video-opname te overwegen.
Er is sprake van uitzichtloos en ondraaglijk lijden
De arts moet ervan overtuigd zijn dat er sprake is van uitzichtloos en ondraaglijk leiden.
Een belangrijk criterium is dat er geen uitzicht is op een behandeling en dat de toestand van de
patiënt waarschijnlijk verder zal verslechteren. Dit is in medisch opzicht vaak objectief te beoordelen.
Moeilijker is het om vast te stellen of de patiënt ondraaglijk lijdt. De arts kan dit tot op
zekere hoogte inschatten. Daarbij laat hij meewegen wat hij weet over de persoonlijkheid en
voorgeschiedenis van de patiënt.
De arts geeft voorlichting aan de patiënt
De arts moet de patiënt volledig informeren, op een manier die voor hem begrijpelijk is. Met die
informatie moet de patiënt zich een beeld kunnen vormen van zijn situatie. Denk bijvoorbeeld aan
9

de diagnose, de prognose en eventuele behandelingsmogelijkheden. De arts moet met de patiënt
ook bespreken of er reële hoop is op verbetering. De voorlichting gaat ook over het lijden dat
redelijkerwijs te verwachten is en op welke manier dat kan worden verlicht.
De arts en patiënt zien samen geen andere redelijke oplossing
De arts moet met de patiënt afwegen of er nog een behandeling mogelijk is met een reëel
vooruitzicht. Als dit niet het geval is, bespreken ze of de gevolgen van de ziekte zijn te verzachten
(bijvoorbeeld de pijn). Wat wel of niet reëel is, hangt van verschillende factoren af.
Biedt bijvoorbeeld de behandeling of symptoombestrijding binnen afzienbare tijd verbetering?
En staat de opbrengst van de behandeling in redelijke verhouding tot de belasting voor de
patiënt? Patiënten hebben het recht om verdere behandeling te weigeren - ook al zijn nog niet
alle mogelijkheden benut. Die weigering kan wel tot gevolg hebben dat de arts de situatie niet
uitzichtloos en ondraaglijk vindt. En dat hij om die reden niet meewerkt aan euthanasie.
De arts raadpleegt een andere arts
Volgens de Euthanasiewet moet de behandelend arts een andere arts raadplegen over het
euthanasieverzoek. Om zeker te zijn van de onafhankelijkheid mag dit geen arts zijn uit de
eigen kring. De artsenorganisatie KNMG heeft daarom speciaal artsen opgeleid die deze
adviesfunctie kunnen vervullen. Het gaat om de SCEN-artsen (Steun en Consultatie bij
Euthanasie in Nederland). Zij koppelen hun bevindingen schriftelijke terug aan de behandelend
arts. In principe moet de onafhankelijk arts altijd zelf de patiënt zien. Alleen bij hoge uitzondering
kan daarvan worden afgeweken. Zo komt het soms voor dat de arts de patiënt niet
persoonlijk kan spreken, omdat het ziekteproces onverwacht snel is verergerd.
De arts heeft de euthanasie zorgvuldig uitgevoerd
De euthanasie of hulp bij zelfdoding moet medisch en farmacologisch zorgvuldig gebeuren.
De apothekersorganisatie KNMP heeft daarvoor richtlijnen opgesteld. Die geven aan hoe de
euthanatica moeten worden bereid en toegepast.
1.4 De meldingsprocedure
Bij euthanasie speelt de meldingsprocedure een belangrijke rol. De arts moet de euthanasie
melden om een beroep te kunnen doen op uitsluiting van straf. Bovendien legt hij daarmee
verantwoording af over de zorgvuldigheid van zijn handelen. Hij moet helder kunnen aangeven
en beargumenteren welke beslissingen er zijn genomen en waarom. Hoe ziet die meldingsprocedure
eruit?
De gemeentelijk lijkschouwer
De arts moet de euthanasie melden bij de gemeentelijk lijkschouwer. Deze komt na het overlijden
de schouw uitvoeren. Hij controleert de stukken en neemt ze door met de arts. In die
10

stukken zitten bijvoorbeeld de wilsverklaring van de patiënt, het verslag van de arts en het
verslag van de onafhankelijk arts. Daarna neemt de lijkschouwer contact op met de Officier
van Justitie om toestemming tot begraven te krijgen. Ook stuurt hij de stukken door naar de
regionale toetsingscommissie.
De regionale toetsingscommissie
We hebben in Nederland vijf regionale toetsingscommissies euthanasie. Elke commissie
bestaat uit twee juristen, een arts en een ethicus. Zij beoordelen of de arts zich heeft gehouden
aan de wettelijke zorgvuldigheidseisen. Vinden ze dat er niet zorgvuldig is gehandeld of
twijfelen ze daarover? Dan melden zij dit aan het Openbaar Ministerie en de Inspectie voor
de Gezondheidszorg. Het Openbaar Ministerie beoordeelt of er strafvervolging komt. De
inspectie kijkt of de arts tuchtrechtelijk wordt aangesproken.
1.5 De positie van verpleegkundigen/verzorgenden
Alleen een arts mag euthanasie uitvoeren. Als hij volgens de regels heeft gehandeld, wordt hij
daarvoor niet vervolgd. Maar hoe zit het eigenlijk met de verpleegkundigen en verzorgenden die
de arts hebben geholpen? Daarover zegt de Euthanasiewet niks. Het is overigens niet zo dat je
daardoor ineens een enorm risico loopt op straf of een tuchtrechtelijk verwijt als je bij euthanasie
betrokken bent. Maar het is goed om grenzen aan die mogelijke betrokkenheid te kennen
en te bewaken. Wel loop je in sommige situaties enig risico, maar dat is vooral theoretisch.
Zes denkbare situaties
Belangrijk is om in bepaalde situaties je risico goed in te schatten. Op basis daarvan kun je
dan besluiten wat je doet. We lichten dit toe met zes situaties:
1. Je brengt in opdracht van de arts een infuusnaald in, bedoeld voor klinisch gebruik.
Later gebruikt de arts dit aangesloten infuus voor euthanasie.
Risico: Je loopt geen risico op vervolging of berisping.
Toelichting: In dit geval is er geen relatie tussen het infuus aanbrengen en
de euthanasie. Er is daarom geen sprake van een voorbereidingshandeling.
2. De arts vraagt je om een bepaalde handeling te verrichten, terwijl je er niet van op de
hoogte bent dat deze verband houdt met euthanasie. Een voorbeeld daarvan is het
inbrengen van een infuus.
Risico: Je loopt geen risico op vervolging of berisping.
Toelichting: Je mag ervan uitgaan dat de opdracht van de arts stoelt op een klinische indicatie.
Je bent niet (mede)verantwoordelijk voor het handelen van de arts. Het ligt iets anders
als je redelijkerwijs had kunnen weten dat de opdracht te maken had met euthanasie. Lees
hiervoor de volgende situaties.
11

3. Je weet dat er euthanasie zal plaatsvinden en in dat kader verricht je voorbereidingshandelingen.
De euthanasie gebeurt helemaal volgens de zorgvuldigheidseisen.
Risico: Het is hoogst onwaarschijnlijk dat je risico loopt.
Toelichting: Als de arts zorgvuldig heeft gehandeld, geldt strafuitsluiting ook voor jou.
Voorbereidingshandelingen vallen in deze situatie buiten de strafrechtelijke sfeer.
4. Je verricht voorbereidingshandelingen. Achteraf en onverhoopt blijkt ineens dat niet aan alle
zorgvuldigheidseisen is voldaan.
Risico: Het is niet waarschijnlijk dat je risico loopt. Vooral als je niet van de onzorgvuldigheden
op de hoogte was - of kon zijn.
Toelichting: In deze situatie loop je iets meer risico. Dat is vooral aan de orde als je een
‘niet-pluis’-gevoel hebt over de euthanasieplannen en er toch aan meewerkt. De arts blijft
weliswaar verantwoordelijk. Maar in dit geval is er enige ruimte voor straf of verwijt vanwege
medeplichtigheid.
5. Je verricht voorbereidingshandelingen terwijl het overduidelijk is dat er niet aan de zorgvuldigheidseisen
is voldoen.
Risico: Hier loop je reëel risico op vervolging.
Toelichting: Belangrijk verschil in deze situatie is dat je bewust hebt geholpen bij een onzorgvuldige
handeling. Dat geldt natuurlijk helemaal in situaties waarin de arts nooit de bedoeling
heeft gehad om de zorgvuldigheidseisen na te leven.
6. Je voert als verpleegkundige of verzorgende zelfstandig euthanasie uit.
Risico: Je loopt reëel risico op vervolging. Bovendien kun jij je in deze situatie niet beroepen op de
bijzondere strafuitsluiting in de Euthanasiewet. Dat kan immers alleen de arts.
Vuistregel
Beperk je hulp bij euthanasie tot de voorbereidingshandelingen. Zorg ervoor dat je geen rol hebt
in het daadwerkelijk uitvoeren van de euthanasie. Verricht alleen handelingen waarop nog een
handeling van de arts moet volgen om het leven van de patiënt te beëindigen.
En trek aan de bel als je een niet-pluis-gevoel hebt.
1.6 Bezwaar hebben
Of je nu arts bent, verpleegkundige of verzorgende: iedereen moet voor zichzelf afwegen
of hij bereid is betrokken te zijn bij euthanasie. Je hebt altijd het recht om te weigeren.
12

Om misverstanden te voorkomen, zijn de volgende punten belangrijk.
• Maak je eventuele gewetensbezwaren kenbaar bij je indiensttreding. En/of zodra er een
euthanasieverzoek is.
• Als een arts geen euthanasie wil uitvoeren, moet hij de patiënt in de gelegenheid stellen om
het verzoek bij een collega neer te leggen. De arts kan overigens wel betrokken blijven bij
de zorg, zonder aan de euthanasie mee te werken.
• Heb je als verpleegkundige of verzorgende principiële bezwaren tegen euthanasie? Blijf dan
professioneel. Zorg voor de patiënt met respect voor zijn verzoek. Tijdens de euthanasieprocedure
kun je de zorg overdragen aan een collega. Of je blijft betrokken bij de zorg,
zonder aan de euthanasie mee te werken.
• Zorginstellingen moeten hun visie op euthanasie kenbaar maken. Patiënten moeten weten
waar zij aan toe zijn en waar ze op mogen rekenen. Ook voor de zorgverleners die er
werken, is dat belangrijk. Zij kunnen zich dan een mening vormen over hun eigen rol en
over wat er van hen wordt verwacht.
13

2 Aandachtspunten tijdens de zorg
Euthanasie is een heel proces. Tijdens alle fases is het belangrijk om op een aantal aspecten
te letten. Wat zijn belangrijke aandachtspunten?
2.1 Geheimhoudingsplicht
Patiënten hebben het recht op geheimhouding. Dat betekent dat je informatie over de patiënt
niet ‘zomaar’ met anderen mag delen. Vooral bij euthanasie is dat erg belangrijk. Vaak wil de
patiënt dat maar een beperkt aantal mensen van de euthanasie(wens) op de hoogte is.
De patiënt moet daarom uitdrukkelijk toestemming geven om informatie over hem te mogen
verstrekken aan anderen die niet bij de behandeling betrokken zijn. Het is zaak om te kijken
welke zorgverleners die informatie nodig hebben en om welke informatie het dan gaat. Binnen
sommige zorginstellingen is afgesproken dat de leidinggevende of de directie op de hoogte
wordt gebracht van het euthanasieverzoek. Ook daar moet de patiënt toestemming voor
geven. Als de patiënt daarvoor geen toestemming geeft, kan dit ertoe leiden dat de euthanasie
wordt geweigerd.
Let ook in de dagelijkse zorg op de privacy van de patiënt. Zorg er bijvoorbeeld voor dat medepatiënten
niet kunnen meeluisteren bij privacygevoelige gesprekken. Kijk ook of het mogelijk is
om voor de patiënt een eenpersoonskamer te regelen.
2.2 Communicatie
Vaak hebben verschillende zorgverleners te maken met de patiënt. Tijdens het euthanasieproces is
dat niet anders. Om die zorg goed te kunnen bieden, is communicatie erg belangrijk.
Zo heb je als verpleegkundige of verzorgende de taak om de arts te laten weten dat iemand
een euthanasiewens heeft. De arts draagt de verantwoordelijkheid om de patiënt goed te informeren.
Jij kunt de arts daarin eventueel ondersteunen. Je kunt bijvoorbeeld – in overleg met
de arts – de informatie op andere momenten herhalen als de patiënt daar behoefte aan heeft.
Maak met elkaar in het ‘behandelteam’ duidelijke afspraken over wat je met elkaar en met de
patiënt communiceert en op welk moment. En probeer te regelen dat je bij de gesprekken bent
die de arts voert met de patiënt.
2.3 Begeleiding
In het hele zorgproces staat de patiënt centraal. Iedereen die erbij betrokken is, houdt zo veel
mogelijk rekening met diens persoonlijke situatie, wensen en behoeften. Emotionele steun aan
de patiënt is erg belangrijk. Houd professionele afstand, maar toon respect en menselijke
betrokkenheid. Ook de familie en andere naasten hebben je begeleiding nodig. Overleg wel
15

met de patiënt wat je wel of niet tegen hen kunt zeggen over het euthanasieverzoek. Denk je
dat je de patiënt niet goed kunt begeleiden omdat hij om euthanasie verzocht heeft? Draag je
taak dan tijdig over aan een collega.
2.4 Verslaglegging
Verslaglegging is belangrijk bij euthanasie om verschillende redenen. Verslaglegging is nodig
om de zorg te beschrijven en over te kunnen dragen aan collega’s. Maar ook om te kunnen
garanderen dat de patiënt goed geïnformeerd wordt tijdens het proces. Het verslag is ook
belangrijk om achteraf te kunnen toetsen of de euthanasie zorgvuldig heeft plaatsgevonden.
De volgende onderwerpen zijn belangrijk in de verslaglegging:
• Het euthanasieverzoek
Daarbij gaat het om de mate van innerlijke tegenspraak bij de patiënt (zoals twijfels en
vragen). En om de positie en houding van de naasten. Dit is allemaal belangrijk om te
kunnen bepalen of de patiënt zijn verzoek echt vrijwillig deed.
• De bepaling of het lijden uitzichtloos en ondraaglijk is.
Hierbij gaat het om:
- de lichamelijke symptomen;
- de emotionele en psychische toestand en beleving;
- sociale en spirituele aspecten;
- de mogelijkheden en onmogelijkheden in de algemene dagelijkse levensverrichtingen.
• Op basis van bovenstaande punten wordt beschreven:
- welke handelingen zijn verricht om de uitzichtloosheid en ondraaglijkheid te verminderen;
- wat de effecten daarvan waren;
- wat er veranderd is ten opzichte van eerdere rapportages;
- wat de mogelijke samenhang is in al die punten.
• Gemaakte afspraken, observaties en de voortgang van het proces – vastgelegd door alle
betrokken zorgverleners.
2.5 Instellingsbeleid
Het beste is als je instelling een beleid heeft voor euthanasie en hulp bij zelfdoding. Ook een
protocol mag niet ontbreken. Daarin kunnen artsen, verpleegkundigen en verzorgenden
immers vastleggen welke procedure ze volgen en wat er van hen wordt verwacht. Is er geen
beleid? Breng dat dan eens onder de aandacht in het team of bij je leidinggevende.
Zelf hou je natuurlijk altijd je eigen professionele verantwoordelijkheid. Maar er mag wel van je
worden verwacht dat jij rekening houdt met het euthanasiebeleid van de instelling. De zorginstelling
moet daarom duidelijk zijn in haar euthanasiebeleid. Die duidelijkheid is nodig voor jou
16

als zorgverlener, zodat je kunt beslissen of de instelling bij jou past. Maar ook de patiënt moet
weten waar hij op mag rekenen als hij euthanasie overweegt. Verder is het nodig dat de instelling
bekendmaakt welke regeling er is als je niet wilt meewerken aan euthanasie omdat je
gewetensbezwaren hebt.
17

3 Vuistregels tijdens het euthanasieproces
Euthanasie is een proces dat uit verschillende fases bestaat. Wat moet er gebeuren in die
verschillende fases? En wat kun jij als verpleegkundige of verzorgende doen?
3.1 Het signaleren van de doodswens
De wens om het leven te beëindigen ontstaat gaandeweg. De ene patiënt is daar openhartiger
en explicieter in dan de andere. Het is belangrijk om bedacht te zijn op een eventuele doodswens
of euthanasieverzoek.
> Wat moet er gebeuren?
• De patiënt moet de ruimte krijgen om uiting te geven aan de wens te mogen sterven. Elke
patiënt zal dat op zijn eigen manier doen. Sommigen geven aan dat zij niet meer willen leven.
Anderen willen dat er een einde komt aan hun lijden. Het komt ook vaak voor dat mensen
spelen met de gedachte en dat ze die gedachte ‘testen’ door erover te praten.
• Als de patiënt zijn doodswens ter sprake brengt, is het belangrijk om te checken of je
die wens goed interpreteert. Ook is het nodig om na te gaan wat de redenen zijn voor dit
verzoek. Zo kan het voorkomen dat er eigenlijk een andere hulpvraag aan ten grondslag ligt.
Bijvoorbeeld een grotere behoefte aan pijnbestrijding.
• Verslechtert iemands situatie? Dan is het nodig om tijdig te weten te komen wat de patiënt
wenst.
> Wat kun jij doen?
• Bespreekt de patiënt met jou zijn wens om te sterven? Probeer hem dan te stimuleren
om zijn verzoek met de arts te bespreken. Je kunt de patiënt aanbieden om bij dat gesprek
te zijn en om het gesprek te regelen.
• Let op: als verpleegkundige mag je niks toezeggen. De enige die kan beoordelen of aan
het euthanasieverzoek voldaan kan worden, is de arts.
3.2 De patiënt informeren
Een beslissing nemen over euthanasie is een proces. Het is erg belangrijk dat de patiënt kan
praten over waarom hij euthanasie overweegt. Ook moet de patiënt weten hoe de procedure is
en aan welke voorwaarden er voldaan moet zijn.
> Wat moet er gebeuren?
• De arts bespreekt met de patiënt de procedure en voorwaarden. De gesprekken helpen de
patiënt om zich een mening te vormen en om die mening onder woorden te brengen.
• De arts maakt duidelijk dat iedereen die bij dit proces betrokken is, tijd nodig heeft om na te
denken over het euthanasieverzoek. Denk aan de arts en de familie. Maar ook jij hebt als
verpleegkundige of verzorgende tijd en ruimte nodig om je gedachten te vormen.
19

• De arts vertelt aan de patiënt welke zorgverleners op de hoogte worden gesteld van het
euthanasieverzoek. Ook bespreekt hij met de patiënt wie van de familie en vrienden geïnformeerd
moeten worden.
> Wat kun jij doen?
• Als verpleegkundige of verzorgende kun je helpen in de gesprekken met de patiënt. Soms
vindt de arts het prettig dat je erbij bent als hij de patiënt informeert. Het kan ook zijn dat de
patiënt soms op het gesprek wil terugkomen. Bijvoorbeeld om zijn gedachten te ordenen of om
te checken of hij alles goed begrepen heeft. Ook daarin kun je ondersteunen. Hou daarbij
nauw contact met de arts en koppel terug waar de patiënt mee zit.
3.3 Afspraken maken over het zorgproces
Pas als het euthanasieverzoek goed is overwogen is, begint een volgende fase. Dit is het
moment om met elkaar als zorgverleners goede afspraken te maken over het zorgproces.
Wat die afspraken zijn, is afhankelijk van het soort instelling waar je werkt. Als je bijvoorbeeld
werkt in de thuiszorg, heb je vaak minder contact met een arts dan wanneer je in een ziekenhuis
werkt.
> Wat moet er gebeuren?
• De arts coördineert de euthanasieprocedure. Hij stemt zo veel mogelijk af met de verantwoordelijke
verpleegkundige of verzorgende. Het beste is als er regelmatig overleg is over
hoe het staat met de euthanasieprocedure van de patiënt.
• De arts informeert ook de leidinggevende van de betrokken zorgverleners over het euthanasieverzoek.
De leidinggevende kan hen immers organisatorisch steunen en emotionele
begeleiding bieden. De arts kijkt ook met de leidinggevende of het nodig is om andere
verpleegkundigen en verzorgenden te vertellen over het euthanasieverzoek. Bijvoorbeeld
omdat zij ook contact hebben met de patiënt. Dit alles gebeurt in overleg met de patiënt
vanwege de geheimhoudingsplicht.
• Als het mogelijk is, zal de arts een euthanasieverklaring opstellen met de patiënt. Vaak
is dit een handgeschreven verklaring.
> Wat kun jij doen?
• Soms heeft de patiënt veel moeite om zijn wens te verwoorden in een euthanasieverklaring.
Eventueel kun je, in overleg met de arts, de patiënt daarbij ondersteunen. Je kunt daarbij
gebruikmaken van een voorbeeld.
• Overleg met de arts hoe je met elkaar contact houdt over de procedure en de gang van zaken.
20

3.4 Tot een besluit komen
De arts moet uiteindelijk beslissen of hij de euthanasie gaat uitvoeren. Om die beslissing
weloverwogen te nemen, heeft de arts informatie nodig. Het gaat om de informatie waarmee hij
kan beoordelen aan de zorgvuldigheidseisen kan voldoen. Is er bijvoorbeeld sprake van
uitzichtloos en ondraaglijk lijden? Zijn er echt geen andere oplossingen? En is het zeker dat de
patiënt goed over zijn verzoek heeft nagedacht?
> Wat moet er gebeuren?
• De arts verzamelt met de verschillende zorgverleners de nodige informatie. Ze observeren
bijvoorbeeld de patiënt. Ze houden in de gaten of er veranderingen optreden in de situatie
en koppelen de informatie terug aan de arts.
• Zijn verpleegkundigen of verzorgenden direct betrokken bij de zorg aan de patiënt? Dan
heeft het de voorkeur dat zij betrokken worden bij het besluitvormingsproces. Vanuit hun
professionele deskundigheid en dagelijkse betrokkenheid bij de patiënt zien en horen zij
vaak dingen die belangrijk zijn om in de besluitvorming mee te nemen. Dat komt de zorgvuldigheid
ten goede. Dat laat onverlet dat de uiteindelijke beslissing bij de arts ligt.
• De Euthanasiewet verplicht de arts om zijn besluit te toetsen. Hij moet het besluit voorleggen
aan een andere, onafhankelijke arts. Deze arts verzamelt zelf daarvoor de nodige informatie.
Hij moet de patiënt spreken en het medisch dossier inzien. Ook gaat hij in gesprek met de
behandelend arts en soms ook met de verpleegkundige/verzorgende. Overigens is de
behandelend arts niet gehouden aan het advies van een collega of andere zorgverleners.
De arts neemt zelf een beslissing op basis van zijn deskundigheid.
• Als de onafhankelijk arts een negatief advies geeft, dan vindt de artsenorganisatie KNMG
dat er nog een andere arts benaderd kan worden.
> Wat kun jij doen?
• Help de informatie verzamelen die de arts nodig heeft om tot een weloverwogen beslissing
te komen. Juist omdat je dagelijks bij de patiënt betrokken bent, hoor je en zie je meer.
Observeer de patiënt en hou in de gaten of er veranderingen optreden. Koppel die informatie
gevraagd en ongevraagd terug naar de arts. Gebruik je waarnemingen ook om de onafhankelijk
arts te informeren – mocht dat nodig zijn.
• Zorg ervoor dat je goed op je taak bent voorbereid. Patiënten hebben in hun stervensfase
vaak specifieke zorgbehoeften. Kijk wat er nodig is van jou en van je organisatie om de
patiënt zo goed mogelijk te kunnen begeleiden. Er zijn verschillende plekken waar je voor
informatie of advies terecht kunt.
21

3.5 De uiteindelijke beslissing
Uiteindelijk moet de arts een beslissing nemen. De arts kan besluiten om de euthanasie uit te
voeren. Maar hij kan het verzoek ook afwijzen als blijkt dat er niet aan alle zorgvuldigheidseisen
is voldaan. Om diezelfde reden kan de arts ook beslissen om het verzoek nog even in
beraad te houden.
> Wat moet er gebeuren?
• Besluit de arts om in te gaan op het verzoek van de patiënt? Dan informeert hij de patiënt en
de betrokken zorgverleners daarover. Ook bespreekt hij met de patiënt of er euthanasie
wordt uitgevoerd of dat er hulp bij zelfdoding wordt geboden. Voor de arts kan die keuze in
psychologisch opzicht veel uitmaken. Euthanasie is voor de arts vaak ingrijpender omdat hij
de dodelijke middelen dan moet toedienen. Bij hulp bij zelfdoding neemt de patiënt de
middelen zelf in.
• Besluit de arts om het verzoek (voorlopig) af te wijzen? Dan gaat hij daarover in gesprek met
de patiënt. Wat zijn bijvoorbeeld de overwegingen geweest om het verzoek niet (direct) in te
willigen? Hoe kan de patiënt het beste verder behandeld en begeleid worden? Onder welke
voorwaarden kan de arts eventueel wel op het verzoek ingaan?
En is het te overwegen om een andere arts te kiezen? Ook zal de arts zijn beslissing laten weten
aan de betrokken zorgverleners.
> Wat kun jij doen?
• Hoe de beslissing ook uitvalt: in deze fase ben je een belangrijke steun voor de patiënt.
De beslissing kan allerlei emoties losmaken en nieuwe vragen oproepen. Laat zien dat je
daar oog voor hebt. Blijf in contact met de patiënt en ondersteun hem.
• Ben je het niet eens met de beslissing van de arts? Vind je dat er onduidelijkheden bestaan?
Of twijfel je eraan of er wel zorgvuldig is gehandeld? Praat er dan over met de arts en/of je
leidinggevenden en collega’s. De arts heeft de verantwoordelijkheid om zijn besluit goed te
onderbouwen. Blijven er toch nog onduidelijkheden bestaan, dan kun je overwegen om een
vertrouwenscommissie of medisch-ethische commissie in te schakelen. De meeste zorgorganisaties
hebben zo’n commissie. Heeft jouw organisatie die niet, dan kun je een beroep
doen op je beroepsvereniging.
3.6 De voorbereidingen
In deze fase worden er afspraken gemaakt over wanneer en hoe de euthanasie plaatsvindt.
Ook treffen de zorgverleners voorbereidingen en bespreken ze allerlei aspecten van de zorg.
Juist op dit moment is het erg belangrijk om in de gaten te houden welke handelingen je wel
en niet mag verrichten.
22

Wat moet er gebeuren?
• De zorgverleners bespreken met de patiënt wat zijn wensen zijn. Welke mensen wil hij
bijvoorbeeld de laatste dagen en tijdens het overlijden bij zich hebben? Is er bijvoorbeeld
een bepaalde verpleegkundige of een geestelijk verzorger die hij graag in zijn nabijheid
wil? En welke wensen heeft de patiënt voor muziek of kleding waarin hij opgebaard wil
worden? Al deze afspraken worden schriftelijk vastgelegd.
• De arts bespreekt met de apotheker welke euthanatica hij zal inzetten. De arts haalt deze
zelf op bij de apotheek. De arts overlegt ook met de patiënt welke keuzes er gemaakt
moeten worden als er complicaties optreden.
• Verpleegkundigen en verzorgenden kunnen de arts helpen bij de voorbereidingen.
Ze mogen echter niet helpen bij het uitvoeren van de euthanasie.
Het beste is als de verpleegkundigen of verzorgenden in een eerdere fase ook bij de
besluitvorming betrokken zijn geweest. Als dat niet het geval is, moet de arts hen goed
informeren.
• De arts kan alvast de gemeentelijke lijkschouwer inlichten over de euthanasie. Hij kan zo
voorkomen dat de nabestaanden lang moeten wachten voordat het lichaam wordt vrijgegeven.
Vooral als de patiënt thuis overlijdt, kan dat erg naar zijn.
• De betrokken zorgverleners worden geïnformeerd over de geplande euthanasie.
Zij hebben die informatie nodig om goede zorg te kunnen bieden.
> Wat kun jij doen?
• Let er goed op dat je uitsluitend voorbereidingshandelingen verricht. Anders ben je mogelijk
strafbaar. Je mag slechts handelingen verrichten waarop nog een handeling van de
arts moet volgen om het leven van de patiënt te beëindigen. Soms is dat niet helemaal
duidelijk. Heb je twijfel? Laat dan de handeling doen door de arts.
• Dit zijn handelingen die je in ieder geval niet moet verrichten:
- Een injectie met euthanatica toedienen.
- Het kraantje van het infuus met euthanatica opendraaien en alle daarop volgende
handelingen met het infuus.
- Euthanatica overhandigen aan de patiënt die hulp krijgt bij zelfdoding. Dat mag alleen
de arts doen. Hij moet er bovendien ook bijblijven voor het geval er problemen ontstaan.
• Laat de opdracht van de arts om de voorbereidingen te treffen liefst schriftelijk vastleggen.
Noteer de voorbereidingen en je bevindingen in het verpleegkundig dossier.
• Heb je gewetensbezwaren? En wil je daarom de voorbereidingshandelingen niet verrichten?
Dan heb je het recht om te weigeren. Stel de arts en je leidinggevende op de hoogte van je
besluit.
23

3.7 De uitvoering
Bij het uitvoeren van de euthanasie is zorgvuldigheid heel belangrijk. We noemen een aantal
belangrijke punten.
> Wat moet er gebeuren?
• De arts is ervoor verantwoordelijk dat de euthanasie medisch zorgvuldig wordt uitgevoerd.
Hij moet bij de patiënt blijven tot deze is overleden en kunnen ingrijpen als de middelen niet
goed werken.
• Vlak voor de levensbeëindigende handeling moet de arts aan de patiënt vragen hoe hij zich
voelt en of hij bij zijn besluit blijft. Het kan voorkomen dat de patiënt op dat moment niet
meer aanspreekbaar is, bijvoorbeeld omdat de patiënt in coma is geraakt. De arts zal dan
moeten afwegen of de euthanasie nog wel in lijn ligt met de wens van de patiënt.
> Wat kun jij doen?
• Blijf er samen met de arts goed op letten dat je geen verboden handelingen verricht. Hou je
reflex om in te springen om problemen op te lossen goed in bedwang. Kom bijvoorbeeld niet
aan het infuus als dit niet goed doorloopt.
3.8 Handelingen na het overlijden
Als de patiënt is overleden, moet de euthanasie zorgvuldig worden afgehandeld. Tegelijkertijd
is het nodig om de nabestaanden op te vangen. Ook is het belangrijk om elkaar als zorgverleners
op te vangen. Euthanasie en hulp bij zelfdoding zijn ingrijpende gebeurtenissen die een
diepe indruk achterlaten.
> Wat moet er gebeuren?
• De overledene mag pas worden afgelegd als de gemeentelijke lijkschouwer het lichaam
heeft vrijgegeven. Tot die tijd blijven infusen en katheters op hun plek. Alle gebruikte
ampullen, flacons en verpakkingen moeten bewaard blijven. Pas als de lijkschouwer daarvoor
toestemming geeft, mogen deze vernietigd worden. De arts brengt de eventuele ongebruikte
euthanatica weer terug naar de apotheek.
• De arts licht de gemeentelijke lijkschouwer in dat de patiënt is overleden. Ook moet hij de
euthanasie of hulp bij zelfdoding melden. Hij vult daarvoor de meldingsformulieren in en
stuurt deze naar de lijkschouwer.
• De arts en de verpleegkundige/verzorgende vangen de nabestaanden op. Ze geven de
nabestaanden alle gelegenheid om bij de overledene te zijn. Ze praten met hen na en beantwoorden
de vragen.
• De leidinggevende en collega’s vangen de zorgverleners op die bij de euthanasie betrokken
zijn geweest. Er is alle ruimte voor een persoonlijk gesprek.
24

• De collega’s die bij de zorg van de patiënt betrokken waren, moeten weten dat de patiënt is
overleden. Alleen als de patiënt daarvoor toestemming heeft gegeven, mag ook worden
verteld dat de patiënt is overleden als gevolg van euthanasie.
> Wat kun jij doen?
• Zorg ervoor dat je er bent voor de nabestaanden en voor je collega’s. Maar vergeet niet dat
jijzelf ook behoefte kan hebben aan steun. Zoek die steun op. Deel je ervaringen. En trek
aan de bel als je ergens mee zit.
3.9 De euthanasie melden
Alleen als de euthanasie is gemeld, kan de arts een beroep doen op strafuitsluiting.
Dat melden vraagt om alle zorgvuldigheid.
> Wat moet er gebeuren?
• Alleen de arts kan de euthanasie melden. Hij stuurt daarvoor het modelverslag naar
de lijkschouwer. Deze verstuurt het verslag vervolgens naar de regionale toetsingscommissie.
Bij dit verslag zit een aantal bijlagen. Bijvoorbeeld de wilsverklaring van de
patiënt, het verslag van de behandelend arts en het verslag van de onafhankelijk arts.
Sommige zaken moet de arts eerst overleggen met de verpleegkundigen en verzorgenden
die bij de euthanasie betrokken waren. Zoals of hun namen genoemd mogen worden en of
de stukken bijgesloten mogen worden, die door hen zijn opgesteld. Het beste is als de zorgorganisatie
daar een protocol voor heeft, zodat iedereen weet waar hij aan toe is.
• De arts onderhoudt ook het contact met de gemeentelijke lijkschouwer. Soms wil de lijkschouwer
of de toetsingscommissie extra informatie. De reden is dan vaak dat het verslag
op een aantal punten niet volledig is.
> Wat kun jij doen?
• Normaal gesproken krijgt alleen de arts het verzoek om meer informatie. Soms komt het voor
dat je als verpleegkundige of verzorgende dat verzoek krijgt. Verwijs in dat geval altijd naar de
arts. Je mag de informatie alleen geven op verzoek of met de toestemming van de arts. Belangrijk
om te weten is dat je een geheimhoudingsplicht hebt en dat je je daarop kunt beroepen.
• De arts moet de euthanasie melden. Gebeurt dat niet? Stel dit dan direct aan de orde bij de
arts en/of bij je directe leidinggevende. Wanneer noch de arts noch je leidinggevende jouw
signaal oppakt, kun je in het uiterste geval contact opnemen met de Inspectie voor de
Gezondheidszorg of met de Officier van Justitie. Doe dit alleen in overleg met je leidinggevende.
Zo’n melding heeft namelijk enorme gevolgen voor de nabestaanden en de zorgverleners.
Ook als er een strafrechtelijk onderzoek wordt ingesteld, mag je je beroepen op je
geheimhoudingsplicht (dit noemen we ook wel ‘verschoningsrecht’).
25

3.10 Zorg voor de nabestaanden
Euthanasie kan een enorme impact hebben op de nabestaanden. Het is daarom belangrijk om
hen te ondersteunen. Het contact met hen kan ook jou helpen om de gebeurtenis af te sluiten.
> Wat moet er gebeuren?
• In een afrondend gesprek kan worden nagegaan of de nabestaanden problemen hebben
met het verwerken van het verlies. Dit is ook een goed moment om mensen eventueel te
verwijzen naar een zorgverlener die hen daarbij kan helpen. Het is wel belangrijk om eerst te
polsen of de nabestaanden wel behoefte hebben aan zo’n afrondend gesprek.
• Soms is het nodig om te kijken of ook anderen in de omgeving van de overleden patiënt steun
nodig hebben. Denk bijvoorbeeld aan medebewoners in het verpleeghuis. Vooral als de patiënt
van tevoren heeft verteld over de plannen voor euthanasie, kan de impact groot zijn.
> Wat kun jij doen?
Er zijn heel veel manieren om de nabestaanden te helpen bij het verwerken van hun verdriet. We
noemen een paar voorbeelden.
• Ruimte geven om over hun gevoelens van verlies te praten.
Voorlichting geven over het rouwproces en de verschillende fasen.
• Begeleiding en steun bieden.
• Gebruiken erbij betrekken die voor hen belangrijk zijn vanuit hun geloof of cultuur.
• De naasten betrekken bij de rouwverwerking.
• Voorlichting geven over initiatieven als lotgenotencontacten.
• Doorverwijzen naar zorgverleners en instellingen die specifieke hulp kunnen bieden.
3.11 Gezamenlijk evalueren
Het is belangrijk om als zorgverleners met elkaar een moment te prikken waarop je kunt terugblikken.
Je kunt dan nog eens rustig doornemen of er dingen zijn die een volgende keer beter
kunnen. Bovendien helpt dit ook om je eigen ervaringen te verwerken.
> Wat moet er gebeuren?
Evalueer met elkaar de kwaliteit van de zorg rond de euthanasie. Dit zijn belangrijke
punten voor de evaluatie:
• Was de zorg afgestemd op de behoeften en wensen van de patiënt en zijn naasten?
• Verliep de werkwijze binnen het multidisciplinaire proces volgens afspraak (bijvoorbeeld
medisch, verpleegkundig en verzorgend)?
• Waren de patiënt en zijn naasten tevreden over de zorg die is geboden?
• Zijn er problemen geweest om met elkaar tot een besluit te komen? En waar hadden deze
problemen mee te maken?
26

• Ontbraken er tijdens het zorgproces belangrijke randvoorwaarden? Welke?
• Op welke punten kan het zorgproces rond de euthanasie of hulp bij zelfdoding beter?
• Is de nazorg aan de nabestaanden in gang gezet?
• De arts moet normaal gesproken binnen zes weken na de melding het eindoordeel krijgen
van de regionale toetsingscommissie. De arts hoort direct de verpleegkundigen en verzorgenden
over dit oordeel te informeren.
> Wat kun jij doen?
• Ga bij jezelf bovenstaande punten eens kritisch na. Welke zaken zijn je opgevallen? Schrijf
je punten op papier en breng ze in tijdens de evaluatie. Heb je het idee dat de evaluatie erbij
inschiet door alle drukte? Attendeer de arts of de leidinggevende er dan op dat het goed is
om met elkaar terug te blikken. De ervaring van nu helpt de zorg rond euthanasie verbeteren.
• Misschien heeft jouw zorginstelling een checklist waarmee je de zorg rond euthanasie kunt
evalueren. Is dat niet het geval? Bespreek dan met elkaar hoe je in je organisatie zo’n
checklist kunt gaan maken.
27

4 Bijzondere situaties
Wat doe je als een kind verzoekt om levensbeëindiging? Of als iemand niet meer in staat is om
zelf aan te geven wat hij wil, maar wel een euthanasieverklaring heeft? Deze situaties vragen –
binnen de grenzen van de Euthanasiewet – om bijzondere aandacht.
4.1 Minderjarigen
Kinderen vanaf 12 jaar kunnen een verzoek indienen om levensbeëindiging of hulp bij zelfdoding.
Maar de beslissing hierover mag nooit genomen worden buiten de ouders om.
De Euthanasiewet maakt onderscheidt in twee leeftijdscategorieën:
• Kinderen van 12 tot 16 jaar. Zij hebben instemming nodig van hun ouders of voogd.
• Kinderen van 16 en 17 jaar. Zij kunnen de beslissing zelf nemen, maar de ouders moeten
wel bij de besluitvorming betrokken worden.
4.2 Wilsonbekwame patiënten
In sommige situaties zijn patiënten niet meer in staat om een eigen inschatting en afweging te
maken. Bijvoorbeeld omdat hun denkvermogen door de ziekte is aangetast of omdat ze in
coma zijn geraakt. Een schriftelijke wilsverklaring is volgens de Euthanasiewet dan voldoende.
Deze moet zijn opgesteld toen de patiënt nog wel wilsbekwaam was.
Toch kunnen in de praktijk aan zo’n wilsverklaring nog tal van problemen kleven. Zo moet de
arts nagaan of de wilsverklaring wel betrekking heeft op de huidige situatie van de patiënt.
Bovendien kunnen er allerlei vragen rijzen als de wilsverklaring niet concreet genoeg is. Wat
had de patiënt bijvoorbeeld nu precies voor ogen? Had hij destijds wel een reëel beeld van alle
behandelingsmogelijkheden? En kon hij het lijden op dat moment wel inschatten?
Juist om die reden is het erg belangrijk dat de patiënt tijdig met de arts over zijn wilsverklaring
praat. Maar dan nog is het zaak dat de arts zelf de situatie inschat. De arts is nooit verplicht
om het schriftelijk verzoek op te volgen.
4.3 Psychiatrische patiënten
Ook hulp bij zelfdoding bij psychiatrische patiënten ligt complexer. Om die reden heeft de
Vereniging voor Psychiatrie daarvoor speciale richtlijnen opgesteld.
4.4 Geen verzoek om levensbeëindiging
In de Euthanasiewet gaat het alleen om situaties waarin een wilsbekwame patiënt een verzoek
heeft gedaan om euthanasie of hulp bij zelfdoding. Dat is de basis. Alleen in die situaties kan een
toetsingscommissie beoordelen of er aan alle wettelijke eisen is voldaan.
28

Is er geen verzoek of was de patiënt niet in staat om weloverwogen te beslissen? Of was het
kind jonger dan 12? Dan is de toetsingscommissie niet bevoegd om te oordelen. Het Openbaar
Ministerie kan dan een onderzoek instellen omdat er mogelijk sprake is van een strafbaar feit.
29

5 Meer weten
Wil je meer lezen over euthanasie en de rol daarbij van verpleegkundigen en verzorgenden?
Wil je weten hoe een wilsverklaring eruitziet? Of ben je op zoek naar brochures die gemaakt
zijn voor patiënten? Diverse documenten kun je downloaden vanaf www.venvn.nl, onder
> Wil je meer weten? > Naar het publicatieoverzicht. >
Dit zijn documenten die je er kunt vinden:
• een literatuurlijst
• de wettekst
• een modelverslag voor de arts
• een schema van de meldingsprocedure
• een voorbeeld van een wilsverklaring
• brochures voor patiënten
• organisaties die jou of de patiënt kunnen bijstaan
30

Colofon
Samenstelling: V&VN
Tekst: Cecile Vossen, Utrecht
Vormgeving: Boulogne Jonkers, Zoetermeer
Fotografie: Guus Pauka, Loosdrecht
Druk: Van der Weij BV, Hilversum
Verantwoording
Deze brochure is gebaseerd op de
‘Handreiking voor Samenwerking Artsen,
Verpleegkundigen en Verzorgenden bij
Euthanasie’, een coproductie van V&VN,
NU’91 en KNMG. De volledige tekst van
deze handreiking vind je op www.venvn.nl
onder Wil je meer weten? Naar publicatieoverzicht.
Het is toegestaan teksten uit
deze uitgave en de notitie over te nemen, mits
je de juiste bron vermeldt.
© V&VN
Juni 2007

Over deze uitgave
Als verpleegkundige of verzorgende is de
kans groot dat je een keer te maken krijgt met
euthanasie of hulp bij zelfdoding. Degenen
die het overkwam, vertellen vaak hetzelfde:
het is een intensieve en indrukwekkende
periode. Een periode die vragen met zich
mee brengt en die gevoelens van verdriet
en twijfel kan oproepen. Deze uitgave helpt
je na te denken over de vragen en dilemma’s
die je kunt tegenkomen in je rol van verpleegkundige
of verzorgende.
HOE-serie
Verpleegkundigen & Verzorgenden
Nederland helpt verpleegkundigen en
verzorgenden om goede zorg te geven aan
patiënten, cliënten en bewoners. Dat doet
V&VN onder meer door praktische handreikingen
uit te geven.
In de HOE-serie verschenen eerder:
‘Hoe ga je om met eten en drinken’ en
‘Hoe bespreek je complementaire zorg in je
instelling’. Meer informatie: www.venvn.nl
ISBN/EAN 978-90-78995-01-2