De Staat van de Stad Amsterdam II - Onderzoek en Statistiek ...

De Staat van de Stad Amsterdam II
Ontwikkelingen in participatie en leefsituatie

2
De Staat van de Stad Amsterdam II ❯
Colofon
Gemeente Amsterdam, Dienst Onderzoek en Statistiek (O+S)
Weesperstraat 79
Postbus 658
1000 AR Amsterdam
Telefoon 020 527 9527
www.dos.amsterdam.nl
Auteurs
Ellen Lindeman
Kees Dignum
Peggy Schyns
Karin Klein Wolt
Harry Smeets
Simone Crok
Jeroen Slot
In opdracht van
Gemeente Amsterdam, Dienst Maatschappelijke Ontwikkeling
Contactpersoon Dus Fabius
Afdeling Service, Projecten en Advies
d.fabius@dmo.amsterdam.nl
Telefoon 020 552 2218/3088
Met medewerking van
Manilde van der Oord & Petra Reudink (O+S)
Jeroen Boelhouwer (SCP)
Sako Musterd, Rinus Deurloo & Els Veldhuizen (UvA, Geografie en Planologie)
Met dank aan
Dus Fabius (DMO), Ellen de Joode (DMO), Harm Haage (DMO),
Kees Waijenberg (DMO), Theodoor Bolten (DMO), Molly Stam (DMO),
Ben Booij (DMO), Rob Marijnissen (DMO), Arnoud Verhoeff (GG&GD),
Art Klandermans (Dienst Wonen), Kees de Rooij (Bestuursdienst),
Lex Brans (Bestuursdienst) & Mark Boekwijt (Bestuursdienst)
Productiebegeleiding
Cor Hylkema & Wim van Zee (O+S)
Grafische vormgeving
Vormgevingsbureau Stadsdrukkerij
Fotografie
Katrien Mulder
Opmaak en druk
Stadsdrukkerij Amsterdam NV
ISBN 90 6274 129 0
€ 25,00
augustus 2003

Woord vooraf
3
❯
Rob Oudkerk
Wethouder
Woord vooraf
Ik ben er trots op om de tweede versie van de monitor
De Staat van de Stad Amsterdam te presenteren.
Dit onderzoek is voor mij een belangrijk instrument.
Het brengt in kaart met wie het in sociaal opzicht
goed en slecht gaat in Amsterdam. Onderzocht is hoe
de Amsterdammers deelnemen aan de samenleving:
sporten ze bijvoorbeeld, gaan ze uit, werken ze, gaan
ze naar school? Daarbij is gekeken naar de hoogte van
hun inkomen, het soort onderwijs dat ze hebben
gevolgd, het beroep dat ze uitoefenen, de deelname
aan vrijwilligerswerk en de mate waarin ze participeren
in maatschappelijk, cultureel en politiek opzicht. Het
bijzondere van dit onderzoek is ook dat het een totale
leefsituatiescore laat zien, een optelling van de situatie
op het gebied van wonen, welvaart, gezondheid en
deelname aan vrijetijdsactiviteiten.
De eerste monitor kwam uit in de zomer van 2001.
Door dit onderzoek twee jaar later te herhalen krijgt
het het karakter van een sociale thermometer. Dit kan
ons helpen te bepalen of het nu beter of slechter met
de Amsterdammers gaat.
De uitkomsten van het onderzoek moeten leiden tot
acties om problemen als armoede, (jeugd)werkloosheid,
schoolverzuim, krap wonen, (jeugd)criminaliteit
en een omvangrijk beroep op de jeugdzorg tegen te
gaan. Zeker nu uit deze tweede monitor is gebleken
dat de Amsterdammers met de grootste achterstand
opnieuw de laagste leefsituatiescore hebben. Dankzij
De Staat van de Stad Amsterdam II, weten we nauwkeuriger
om welke groepen het gaat, we kennen hun
achtergrondkenmerken en we weten waar ze zich in
de stad het meest bevinden.
De inzet van het gemeentebestuur is er voortdurend
op gericht om de leefsituatie van deze groepen te
verbeteren. Ook nu weer blijken een opleiding en
een baan zeer bepalend te zijn voor het welzijn en
welbevinden van de Amsterdammer: de werkloze
Amsterdammer die weinig tot geen scholing heeft
gevolgd heeft een aanmerkelijk lagere leefsituatiescore.
En de kansen op de arbeidsmarkt zijn natuurlijk
afhankelijk van het afronden van een opleiding.
Amsterdam richt zich daarom ook op het tegengaan
van het voortijdig schoolverlaten door onder andere
het verbeteren van de kwaliteit van het onderwijs.
Door te investeren in de Amsterdamse jeugd, ze
een goede start te geven, kunnen problemen als
jeugdwerkloosheid en jeugdcriminaliteit al worden
voorkomen. En dat komt de leefsituatie van alle
Amsterdammers ten goede.
Mijn opgave voor de komende jaren is dan ook om
de lopende activiteiten en programma’s nog beter
te richten op problemen als werkloosheid, armoede
en criminaliteit. In de meeste gevallen is hiervoor
geen nieuw beleid nodig, maar moet de uitvoering
wel worden versterkt. Efficiënte inzet van het Grotestedenbeleid
kan hieraan een bijdrage leveren. De
Staat van de Stad Amsterdam II biedt meer dan voldoende
aanknopingspunten voor een efficiënte aanpak.
Ik nodig iedereen uit om er snel mee aan de slag
te gaan.

4
De Staat van de Stad Amsterdam II ❯

Inhoud
5
❯
Woord vooraf 3
Inhoud
Samenvatting en discussie 7
Inleiding 15
[hoofdstuk 1] De Amsterdamse leefsituatie 21
[hoofdstuk 2] Bevolking, woningmarkt en woonmilieus 31
[hoofdstuk 3] Gezondheid 43
[hoofdstuk 4] Participatie in onderwijs 53
[hoofdstuk 5] Participatie in arbeid 69
[hoofdstuk 6] Participatie in welvaart 79
[hoofdstuk 7] Maatschappelijke participatie 89
[hoofdstuk 8] Participatie in cultuur, sport en vakantie 95
[hoofdstuk 9] Politieke participatie 107
[hoofdstuk 10] Leefbaarheid en veiligheid 117
[hoofdstuk 11] Cumulatie en ruimtelijke verdeling van participatie 131
Geraadpleegde literatuur 137
[bijlage I] Methodeverantwoording participatiemonitor 141
[bijlage II] Toelichting Stadsmonitor Amsterdam en getoonde kaarten 145
[bijlage III] Overzicht clusters en indicatoren leefsituatie-index 149
[bijlage IV] Aanvullende tabellen hoofdstuk 4 151
[bijlage V] Omschrijving van de buurtcombinaties en stadsdelen 153

6
De Staat van de Stad Amsterdam II ❯

Samenvatting
en discussie
7
❯
Samenvatting en discussie
De gemeente Amsterdam werkt aan een Sociaal Structuurplan
dat de sociale structuur van de stad moet
versterken. Bij de uitvoering van het Programakkoord
in de vorige bestuursperiode werd duidelijk dat een
systematisch inzicht in de sociale toestand in de stad
grotendeels ontbrak. Dat heeft geleid tot De Staat
van de Stad Amsterdam: een monitor die per periode
inzicht kan geven in de mate waarin Amsterdammers
deelnemen aan het maatschappelijk leven in de stad.
In de zomer van 2001 kwam De Staat van de Stad
Amsterdam I uit en deze rapportage is het vervolg
daarop.
Met deze monitor volgen we ontwikkelingen in de
participatie en leefbaarheid van (groepen) Amsterdammers.
Een belangrijke vraagstelling binnen het
onderzoek is of er groepen zijn met een relatieve
achterstand op een of meer participatiedomeinen en
of er groepen zijn waarmee het juist goed gaat op
deze terreinen. Hierbij wordt gekeken naar achtergrondkenmerken
als leeftijd, huishoudtype (alleenwonend,
samenwonend, etc.), etnische groep en stadsdelen.
In De Staat van de Stad Amsterdam II kijken we
ook naar ontwikkelingen over de afgelopen twee jaar.
Om een beeld te krijgen van het welzijn van (groepen
in) de bevolking wordt de algemene leefsituatie
beschreven met behulp van een model. Hierbij maken
we gebruik van de leefsituatie-index (SLI-model)
die ontwikkeld en toegepast is door het Sociaal en
Cultureel Planbureau. De algehele leefsituatie is in dit
model samengesteld uit een combinatie van factoren
op het gebied van wonen, gezondheid, bezit van
consumptiegoederen, vrijetijdsactiviteiten, mobiliteit,
sociale participatie, sportactiviteit en vakantie. Deze
leefsituatie-index blijkt een betrouwbaar meetinstrument
met een goede voorspellende waarde.
Opleiding, arbeid en inkomen worden als primaire
vormen van participatie onderscheiden. Daarnaast
wordt gezondheid als een belangrijke hulpbron of
voorwaarde voor participatie bekeken. Deze meer primaire
participatievormen zijn van wezenlijk belang om
volwaardig aan de samenleving te kunnen deelnemen.
Maar ook andere participatievormen komen aan bod,
zoals maatschappelijke en culturele participatie, sport
en vakantie, politieke participatie en de leefbaarheid
en veiligheid van de buurt of stad. Deze ‘aanvullende’
vormen van participatie zijn evenzeer belangrijk om
een actieve rol te vervullen in de samenleving. Aan de
beschrijving van de participatie gaat een hoofdstuk
over demografie en woningmarkt (o.a. woonmilieus)
vooraf, omdat deze factoren samenhangen met de
mate waarin Amsterdammers participeren.
Het onderzoek van De Staat van de Stad bestaat uit
twee onderdelen: (1) een enquête onder ruim 3.400
inwoners van Amsterdam van 18 jaar en ouder en (2)
de Stadsmonitor, een geografisch informatiesysteem,
ontwikkeld in samenwerking met de Universiteit
van Amsterdam, dat op 6-positie postcodeniveau
participatieontwikkelingen in de stad kan volgen.

8
De Staat van de Stad Amsterdam II ❯
Om de resultaten van het onderzoek beter te kunnen
plaatsen is ook gebruik gemaakt van gegevens van
andere onderzoeken en registraties. Zo kunnen vergelijkingen
worden gemaakt tussen de resultaten voor
Amsterdam en die voor andere grote steden en het
landelijke niveau. Nu volgt een samenvatting van de
resultaten van het onderzoek.
Samenvatting bevindingen
De Amsterdamse leefsituatie-index:
combinaties van participatie
Het totale welzijn van de Amsterdammers – ook wel
de leefsituatie genoemd – is onderzocht door verschillende
deelterreinen met elkaar te combineren met
behulp van de leefsituatie-index. De leefsituatie-index
voor de gemiddelde Amsterdammer is gelijk gebleven
van 2000 op 2002. Wederom hebben ouderen, lager
opgeleiden, mensen met een uitkering of pensioen,
mensen zonder betaald werk, mensen met een laag
inkomen, alleenstaanden en eenoudergezinnen,
Marokkanen, Turken en Surinamers een slechtere leefsituatiescore
vergeleken met de gemiddelde Amsterdammer.
De groepen met de laagste leefsituatiescore
zijn mensen met een bijstandsuitkering en mensen
zonder opleiding.
In vergelijking met de resultaten in de vorige monitor
zijn er voor een aantal groepen Amsterdammers wel
veranderingen opgetreden in de leefsituatie-index.
Jonge Amsterdammers (18-24 jaar) hebben een hogere
leefsituatiescore gekregen ten opzichte van twee
jaar geleden, de groep 45-54 jarigen en 65-74 jarigen
een slechtere, terwijl de groep 75-plussers er ten
opzichte van 2000 op vooruit is gegaan. Mensen met
de grootste maatschappelijke achterstand (lage opleiding,
geen betaald werk en een laag inkomen) hebben
de laagste leefsituatiescore. Binnen deze groep zijn
Amsterdammers onder de 65 jaar er iets op vooruit
gegaan. De leefsituatiescore voor Amsterdammers
met een HBO-opleiding is gedaald, terwijl de groepen
met een VBO, MBO-kort, leerlingwezen-opleiding en
een HAVO- of VWO-diploma erop vooruit zijn gegaan.
Verder is de score op de leefsituatie veranderd met
betrekking tot werk en inkomen. Mensen met een
werkloosheidsuitkering of een bijstandsuitkering zijn
erop vooruit gegaan, evenals mensen met een laag
inkomen (tot 1.000 euro per maand). De hogere
inkomensgroepen zijn er in vergelijking met twee jaar
terug op achteruitgegaan.
Ook voor verschillende etnische groepen is er een verandering
opgetreden: de score van de groep Turkse
Amsterdammers is verbeterd, terwijl voor de groep
Zuid-Europeanen en mensen uit niet-geïndustrialiseerde
landen (behalve Marokko) een verslechtering te
zien is. Het hebben van betaald werk is evenals in de
vorige monitor de belangrijkste voorspellende factor
voor de leefsituatie. De etnische afkomst en de genoten
opleiding zijn ook van invloed. De leefsituatiescore
hangt daarnaast samen met factoren die te maken
hebben met de leefomgeving en gezondheid. De score
neemt toe naarmate er sprake is van meer sociale
cohesie, meer ervaren vooruitgang van de buurt en
minder gevoelens van onveiligheid. De leefsituatieindex
bestaat uit een aantal factoren waarop ontwikkelingen
te zien zijn. Op het gebied van consumptiegoederen
en gezondheid zijn er de afgelopen twee
jaar verbeteringen opgetreden, terwijl de gemiddelde
scores op de terreinen vrijetijdsactiviteiten, sport en
vakantie iets gedaald zijn.
Gezondheid
Gezondheid hangt samen met de woon- en leefsituatie
en daarmee met verschillen tussen bevolkingsgroepen.
Iemands gezondheid kan sterk van invloed
zijn op diens mogelijkheden en keuzes. Daarom is
nagegaan in hoeverre gezondheid van invloed is op
de verschillende vormen van participatie.
De bevraagde Amsterdammers voelen zich ongeveer
even vaak gezond als andere Nederlanders. Marokkanen
en Turken voelen zich minder gezond dan andere
Amsterdammers. Amsterdammers rapporteren iets
vaker lichamelijke beperkingen dan Nederlanders
(27% tegenover 23,5%). Inwoners van Amsterdam-
Noord vinden hun gezondheid het minst vaak goed,
maar ook inwoners van Geuzenveld/Slotermeer zijn
duidelijk minder positief over hun gezondheid dan de
gemiddelde Amsterdammer. Amsterdam-Centrum en
Amsterdam Oud-Zuid springen er daarentegen juist
positief uit. In Geuzenveld/Slotermeer ervaart bijna de
helft van de ondervraagde inwoners (46%) een lichamelijke
beperking. Verder zijn er in Bos en Lommer,
Amsterdam-Noord en Slotervaart/Overtoomse Veld
veel inwoners met lichamelijke beperkingen. In

Amsterdam-Centrum en Osdorp komt dit veel minder
vaak voor. De gezondheidstoestand van Amsterdammers
verschilt op een aantal aspecten met die van
overige Nederlanders. Psychosomatische klachten en
geestelijke gezondheidsproblemen komen vaker voor
onder Amsterdammers. De leefstijl van Amsterdammers
is gemiddeld ongezonder dan die van Nederlanders:
zij roken en drinken vaker, bewegen minder en
eten minder groenten en fruit. De levensverwachting
van Amsterdammers was in de periode 1995-2002
lager dan in geheel Nederland, hoewel het verschil
minder groot wordt.
Amsterdammers brengen vaak een bezoek aan de
huisarts; Turken en Marokkanen gaan het vaakst.
Amsterdammers worden echter minder vaak in een
ziekenhuis opgenomen dan andere Nederlanders.
De ervaren gezondheid is van invloed op participatie:
Amsterdammers met een goede gezondheid participeren
vaker op de terreinen arbeid, vrijwilligerswerk
en politiek (hogere stemintentie), ook zijn zij minder
vaak sociaal-geïsoleerd, gaan zij meer uit, doen zij
meer aan sport en zijn zij vaker lid van verenigingen.
Onderwijs
Een goede opleiding verhoogt de kansen op de
arbeidsmarkt en daarmee de verdere participatie in de
samenleving. Het is daarom erg belangrijk vroegtijdig
aan achterstanden in het onderwijs te werken. Bijna
vier van de tien 2 tot 6 jarigen in Amsterdam (in totaal
15.000) hebben een onderwijsachterstand. Dit betreft
vaak allochtone leerlingen van laag opgeleide ouders.
Om deze achterstanden aan te pakken zijn er eind
2002 in Amsterdam 46 voorscholen operationeel met
bijna 900 peuters en 3.100 kleuters. Daarnaast zijn er
veel scholen die werken aan de ontwikkeling van een
Brede School (in 2002 78 scholen met ongeveer
27.000 kinderen). Er is veel pendel onder leerlingen
in het basisonderwijs: veel autochtone kinderen gaan
in een ander stadsdeel naar de basisschool, vooral
kinderen uit De Baarsjes, Indische Buurt, De Pijp, Bos
en Lommer en Westerpark Zuid.
De onderwijsresultaten in Amsterdam gaan vooruit.
De Cito-toetsresultaten in Amsterdam verbeteren en
komen meer op landelijk niveau. Ook de resultaten in
het Amsterdamse voortgezet onderwijs verbeteren.
Wel is er een aantal zorgelijke ontwikkelingen. Het
geregistreerd schoolverzuim neemt iets toe; jongeren
van Turkse en Marokkaanse komaf verzuimen het
vaakst. Op scholen in Osdorp, Geuzenveld/Slotermeer,
Westerpark en De Baarsjes wordt het meest
verzuimd. Veel leerlingen verlaten vroegtijdig de
school: naar schatting ruim 9.000 jongeren stromen
uit zonder startkwalificatie. De kansen op de arbeidsmarkt
voor schoolverlaters verschillen sterk tussen
de opleidingsniveaus. De meeste vacatures zijn
beschikbaar voor MBO/HAVO/VWO-ers en HBO-ers.
Problematisch gedrag van jongeren wordt vaak voor
het eerst op school gesignaleerd. In Amsterdam
werken scholen daarom nauw samen met Bureau
Jeugdzorg. Drie van de tien afgehandelde aanmeldingen
bij Jeugdzorg zijn gerelateerd aan het onderwijs.
In 2002 maakten 2.835 Amsterdamse jongeren
gebruik van jeugd- en onderwijshulpverlening via
een Bureau Jeugdzorg.
Naar schatting namen 5.000 Amsterdammers in
2001 deel aan volwasseneneducatie, waarvan het
merendeel een traject gericht op sociale redzaamheid
volgde. Ter voorkoming van achterstanden bij immigranten
die zich nieuw in Nederland vestigen zijn
inburgeringstrajecten opgezet. In 2002 hebben 1.777
nieuwkomers een inburgeringstraject afgerond. Ook
immigranten die al langer in Nederland zijn kunnen
een cursus volgen. Circa 3.300 oudkomers hebben
tot nu toe een dergelijk traject gevolgd of zijn daar
nog mee bezig.
Arbeid
De sterke groei van de werkgelegenheid in Amsterdam
zwakt af, maar minder sterk dan in geheel Nederland.
Amsterdam biedt veel werkgelegenheid voor
mensen buiten de stad: bijna de helft van de mensen
die in Amsterdam werken komt van buiten de stad.
Van de werkzame Amsterdammers heeft een kwart
een baan buiten de stad. Veel Amsterdammers zijn
aan het werk gekomen door middel van gesubsidieerde
arbeid: circa 35.000 mensen hebben (vanaf 1995)
een gesubsidieerde baan en 63% van hen heeft
inmiddels geen uitkering meer.
De werkloosheid, in termen van werkloze beroepsbevolking,
is gestegen ten opzichte van 2001 (van 5% in
2001 naar 8% in 2003). Het aandeel werklozen onder
de beroepsbevolking is in Amsterdam groter dan
9
❯
Samenvatting en discussie

10
De Staat van de Stad Amsterdam II ❯
landelijk (5%). Het aantal niet-werkende werkzoekenden
dat ingeschreven staat bij de Amsterdamse CWI’s
(NWW-ers) is in 2002 met 10% gedaald naar 44.000
op 1 januari 2003 (en met 33% vanaf 1999). De recente
daling komt (deels) door de Megabanenmarkt en
het opschonen van de databestanden van het CWI.
De groepen die voorheen profiteerden van gunstige
ontwikkelingen op de arbeidsmarkt lijken in er 2003
minder op vooruit te gaan: het aandeel NWW-ers is
gestegen onder de middelbaar- en hoogopgeleiden
en de autochtone Amsterdammers. Ouderen (45-64
jaar) behoren ook in 2003 vaker tot de NWW-ers dan
de overige leeftijdsgroepen. Het aandeel langdurig
werklozen blijft hoog (43%), maar is wel gedaald.
Het aandeel NWW-ers onder allochtonen en lager
opgeleiden daalt. Concentraties van NWW-ers verdwijnen
uit het centrum van de stad en grote delen
van de negentiende eeuwse gordel (behalve de
oostelijke delen en Westerpark). In Zuidoost en
de Westelijke Tuinsteden zijn juist uitbreidingen.
Standvastige concentraties vinden we in de Indische
buurt, Transvaalbuurt, Oosterparkbuurt, Van der Pekbuurt,
De Baarsjes en delen van de Bijlmermeer.
Welvaart
De derde primaire vorm van participatie is welvaart.
Een laag inkomen, of breder opgevat weinig welvaart,
kan immers een restrictie vormen om maatschappelijk
actief te zijn. Het gemiddeld besteedbaar inkomen
per huishouden in Amsterdam is de afgelopen jaren
sterk toegenomen. Toch is het gemiddeld inkomen
lager dan in de rest van Nederland en iets lager dan in
Utrecht en Den Haag. De inkomensgroei is niet even
groot in alle delen van Amsterdam. Grote delen van
Amsterdam-Noord, de Westelijke Tuinsteden en Zuidoost
(met uitzondering van de Bijlmermeer) kunnen
de inkomens-ontwikkeling in de stad als geheel niet
bijhouden.
Steeds minder Amsterdammers ontvangen een
uitkering. Het aantal bijstandsuitkeringen en
WW-uitkeringen is gedaald, terwijl het aantal
WAO-uitkeringen is toegenomen. Ondanks de inkomensgroei
leeft een van de vijf Amsterdamse huishoudens
(21%) onder de armoedegrens; landelijk is dit
9%. Dit aandeel is sinds 1995 wel afgenomen. Eén van
de negen Amsterdamse huishoudens leeft al langer
dan drie jaar van een laag inkomen; landelijk is dat
één van de twintig. Uit de participatiemonitor blijkt
dat vier van de tien Amsterdammers (enige tot zeer
veel) moeite hebben om met hun inkomen rond te
komen, een zelfde aandeel vindt het juist (zeer)
gemakkelijk. Steeds meer Amsterdammers doen een
beroep op een bureau voor schuldhulpverlening.
Maatschappelijke participatie
Amsterdammers zijn redelijk actief in vrijwilligerswerk.
Drie van de tien ondervraagde Amsterdammers verrichten
dit onbetaalde werk, vooral voor buren, ouderen
en gehandicapten. Maar ook vrijwilligerswerk voor
sportverenigingen en hulp op school komen veel voor.
Een even groot deel van de Amsterdammers verleent
informele hulp, zoals bijvoorbeeld het doen van boodschappen
voor anderen of het oppassen op kinderen.
Dit is een kleine afname vergeleken met de vorige
monitor. Drie van de tien inwoners doen minimaal
één keer per maand op verenigingsgebied mee aan
activiteiten. Ook hier is een kleine afname te zien in
vergelijking met 2000.
Bijna vier op de tien Amsterdammers voelen zich verwant
met een religie (37%, was in 2000 42%). De islam
en het katholicisme worden het vaakst genoemd. Een
groot gedeelte van de ondervraagde Amsterdammers
voelt zich over het algemeen niet sociaal geïsoleerd,
een op de zeven Amsterdammers geeft dat wel aan.
Dit zijn met name mannen, on- of laaggeschoolden,
mensen met een laag inkomen of een uitkering, mensen
zonder betaald werk, ouderen, alleenstaanden en
eenoudergezinnen. Ook mensen met een lichamelijke
belemmering geven vaker aan zich sociaal geïsoleerd
te voelen. Van de etnische minderheden voelen Turken
en Surinamers zich het meest sociaal geïsoleerd.
Culturele participatie, sport en vakantie
De film blijft de meest populaire uitgaansactiviteit.
Ook café- en museumbezoek scoren hoog als het gaat
om culturele participatie. Deze activiteiten worden
minder vaak ondernomen door 55-plussers, ongeschoolden,
laag opgeleiden, Amsterdammers met een
laag inkomen of een uitkering. Vijfentachtig procent
van de Amsterdammers heeft minimaal één hobby.
De meest genoemde hobby betreft klussen in en rond
de woning. Ook musiceren, zingen en schilderen of
tekenen worden relatief vaak door Amsterdammers
gedaan.

Bijna tweederde van de Amsterdammers doet aan
sport. Zwemmen wordt het meest beoefend, gevolgd
door fitness, skeeleren, aerobics en wandelen of
fietsen. Ruim een kwart is lid van een sportvereniging.
Niet-sporters zijn voornamelijk vrouwen, 55-plussers,
ongeschoolden, Amsterdammers met een laag inkomen,
mensen zonder werk, alleenstaanden, Zuid-
Europeanen en Turkse Amsterdammers. Bijna driekwart
van de Amsterdammers (72%) is in 2002 op
vakantie geweest en het merendeel daarvan (85%) is
in het buitenland op vakantie geweest. De groep die
niet op vakantie gaat bestaat met name uit ouderen,
mensen zonder of met een lage opleiding, mensen
met een laag inkomen of een uitkering, mensen zonder
betaalde baan, alleenstaanden en eenoudergezinnen.
In 2003 is het aantal Amsterdammers dat zegt niet op
vakantie te gaan toegenomen.
Politieke participatie
Vierenveertig procent van de ondervraagde Amsterdammers
is geïnteresseerd in de gemeentepolitiek.
De kennis van de gemeentepolitiek (bijvoorbeeld
over namen van wethouders of de samenstelling van
het college) is gering en maar weinig Amsterdammers
zijn lid van een politieke partij. Dit komt overeen met
de resultaten uit de vorige monitor. De activiteiten in
de buurt zijn nog even populair: 17% van de Amsterdammers
heeft zich het afgelopen jaar ingezet voor een
kwestie in de buurt of stad. Ook bewonersbijeenkomsten
en inspraakavonden worden redelijk bezocht. Eén
van de negen Amsterdammers neemt wel eens deel
aan een discussie over maatschappelijke of politieke
onderwerpen op internet (van 8% naar 11% gestegen).
Amsterdammers zijn enthousiaster geworden om te
gaan stemmen. Dit geldt voor de stemintentie bij
gemeenteraadsverkiezingen en voor de werkelijke
opkomst bij landelijke verkiezingen. Inwoners van
de Bijlmermeer, delen van Amsterdam-Noord,
De Baarsjes, Bos en Lommer, Geuzenveld/Slotermeer
en Osdorp gaan relatief weinig naar de stembus.
Amsterdammers zijn minder vaak positief over het
functioneren van het stadsdeelbestuur: een kwart
vindt dat het bestuur goed functioneert; vorige keer
was dit nog één op de drie. Daarnaast is het politiek
zelfvertrouwen van Amsterdammers neutraler
geworden, Amsterdammers hebben een minder
uitgesproken mening.
Leefbaarheid en veiligheid
De leefbaarheid van de woonomgeving is een domein
dat bijdraagt aan welzijn. De leefbaarheid in de stad
hangt samen met de kwaliteit van wonen en de woonomgeving.
Hierbij spelen aspecten als verloedering,
sociale cohesie, veiligheid en verhuisgeneigdheid een
rol.
Amsterdammers geven gemiddeld een 7 als rapportcijfer
voor hun woning en woonomgeving. Het rapportcijfer
voor de woonomgeving varieert in de stad
van een 5 tot een 8. Van de woonmilieus halen de
dorpsmilieus, het centrum en de welgesteld stedelijke
nieuwbouw aan de stadsrand hoge cijfers. Vooral het
transitiemilieu en de stadsvernieuwingsgebieden
krijgen lage waardering. Bewoners van de stadsdelen
Bos en Lommer en De Baarsjes geven, evenals bij de
woonomgeving, gemiddeld de laagste rapportcijfers
voor hun woning en woonomgeving.
De ervaren verloedering in de buurt is gemiddeld
vrijwel gelijk gebleven in vergelijking met twee jaar
terug; wel zijn er veranderingen in stadsdelen te zien.
De score voor sociale cohesie is iets hoger geworden.
De helft van de Amsterdammers zegt in het jaar 2001
slachtoffer te zijn geworden van criminaliteit. Het
totaal aantal aangiftes van delicten bij de politie is van
2001 op 2002 met 7% gedaald. De sterkste daling
trad op bij aangiftes van straatroof en zakkenrollerij.
Het aantal misdrijven met betrekking tot drugshandel
is daarentegen gestegen, evenals het aantal aangiftes
van bedreigingen, openbaar geweld tegen personen,
mishandeling en winkeldiefstal. Jeugdcriminaliteit
wordt als een groot probleem gezien door inwoners
van de stad. Eén van de tien aangehouden verdachten
in Amsterdam is minderjarig. Amsterdam is objectief
gezien onveiliger (als het gaat om aangiftes van misdrijven)
dan andere grote steden, maar Amsterdammers
voelen zich niet vaker onveilig. Vier van de tien
Amsterdammers verwachten vooruitgang van hun
buurt, een even groot deel verwacht juist achteruitgang.
In nieuwbouwbuurten en delen van Westerpark
is men relatief optimistisch. In grote delen van
Amsterdam-Noord is men juist pessimistisch.
Cumulatie van participatie en
participatie-achterstand
Tot slot zijn de resultaten voor alle participatie- en
leefbaarheidsterreinen naast elkaar gezet voor de
11
❯
Samenvatting en discussie

❯
12
De Staat van de Stad Amsterdam II
stadsdelen en de woonmilieus. De stadsdelen Amsterdam-Centrum,
Amsterdam Oud-Zuid en (in mindere
mate) Zuideramstel hebben op bijna alle participatieen
leefbaarheidsterreinen en de leefsituatie-index een
hogere score dan gemiddeld. Hier tegenover staan de
stadsdelen Zuidoost en Geuzenveld/Slotermeer met
op bijna alle terreinen lagere scores dan gemiddeld.
Bos en Lommer, De Baarsjes en Westerpark scoren
laag op de primaire participatieterreinen onderwijs,
arbeid en welvaart.
Het dorpsmilieu kent gemiddeld de hoogste scores
voor de participatievormen, de leefbaarheid en op de
leefsituatie-index. Ook het moderne inbreidingsmilieu
scoort op veel van deze terreinen goed. Het transitiemilieu
heeft daarentegen de laagste scores. Op basis
van de score op de leefsituatie-index en veel andere
terreinen kan men het sociale nieuwbouwmilieu het
‘Amsterdams midden’ noemen. Alle andere milieus,
behalve de drie herstructureringsmilieus (stadsvernieuwing,
modaal voor- en na-oorlogs en het transitiemilieu),
hebben een hogere score op de leefsituatieindex.
De herstructureringsmilieus kennen gemiddeld
lage participatie- en leefbaarheidsscores. Vervolgens
is gekeken naar ruimtelijke concentraties van nonparticipatie
op de drie primaire participatieterreinen
(arbeid, welvaart en onderwijs). Vooral het transitiemilieu
en de stadsvernieuwingbuurten herbergen
gecombineerde concentraties van werkloosheid,
bijstandsgerechtigden en schoolverzuim. De concentraties
liggen in de Bijlmermeer, de Indische Buurt en
de Transvaalbuurt, Nieuwendam-Noord, de Kolenkitbuurt
en in Osdorp nabij de Osdorper Ban.
Discussie
‘Het gaat goed met Amsterdam’, zo opende De Staat
van de Stad I in 2001. Inmiddels zijn er twee jaar
verstreken en is het de vraag hoe het er in 2003 voor
staat. De afgelopen jaren is er veel verbeterd in
Amsterdam. Er zijn bijvoorbeeld minder uitkeringsgerechtigden,
het gemiddelde inkomen is gestegen,
het aandeel mensen met een minimuminkomen is
gedaald, de resultaten van scholen zijn in het algemeen
verbeterd en de leefsituatie-score van bepaalde
groepen, zoals Turken, lager opgeleiden en 75-plussers,
is omhoog gegaan. Toch zijn er ook verschillende
trends te zien die duiden op risico’s voor de stad.
Niet iedereen heeft geprofiteerd van de positieve
ontwikkelingen in de stad. Dit komt vooral naar voren
in bepaalde gebieden in de stad, omdat verschillen in
participatie samenhangen met het woningaanbod in
bepaalde buurten. Het gebrek aan participatie blijkt
bijvoorbeeld uit het hoge aantal langdurig werklozen
en mensen die langdurig van een minimuminkomen
moeten rondkomen. Plekken in de stad waar van
oudsher concentraties van non-participatie te vinden
zijn, zoals bijstandsgerechtigden, blijven duidelijk
zichtbaar. In sommige gebieden, zoals delen van de
Westelijke Tuinsteden, vinden we zelfs sterkere
concentraties. Er zijn dan ook nog steeds (potentiële)
probleemgroepen en probleemgebieden in de stad
aan te wijzen. Zo is het feit dat veel jongeren het
onderwijs verlaten zonder een startkwalificatie een
zorgelijke ontwikkeling. Daarnaast zien we de effecten
van een minder gunstig wordend economisch klimaat:
er komt een eind aan de sterke groei van de werkgelegenheid
en de werkloze beroepsbevolking neemt
toe. Deze effecten treden landelijk al in sterkere mate
op. Het lijkt er bovendien op dat concentraties van
non-participatie zichzelf versterken en een verdere
daling van participatie veroorzaken. Het is de vraag
wat de gevolgen van de economisch verslechterende
situatie voor de woningmarkt en de participatie-
(problemen) zijn.
Druk op de ketel: knelpunten
op de woningmarkt
Het wordt steeds zichtbaarder dat de druk op de stad
als gevolg van de voorspoed tussen 1995 en 2001 is
toegenomen: Amsterdam is voor een groeiend aantal
mensen een aantrekkelijke woonplaats geworden.
Tegelijkertijd viel in de tweede helft van de jaren
negentig de productie van nieuwbouw sterk terug,
wat grote gevolgen heeft gehad voor de woningmarkt.
De doorstroming op de woningmarkt bereikte in 2000
en 2001 een historisch dieptepunt. In 2002 is het aantal
verhuizingen binnen de stad licht toegenomen.
In deze situatie groeien de tegenstellingen in de stad:
enerzijds is er voor de sociaal-economisch zwakkeren
minder ruimte. Door de grote populariteit van het
centrum en de aangrenzende stadsdelen komen in
deze gebieden steeds meer mensen met een hoog
inkomen te wonen en verhuizen de sociaal-economisch
zwakkeren naar de Westelijke Tuinsteden en andere
minder gewilde woonbuurten. Daarnaast moet
een deel van deze groep verhuizen omdat zij in

herstructureringsgebieden wonen waar sloop en
nieuwbouw plaatsvindt. De effecten van deze ontwikkelingen
zien we al in deze Staat van de Stad: vooral
in de Westelijke Tuinsteden zijn er toenemende concentraties
van gebieden waar sprake is van probleemcumulatie.
Anderzijds zijn er voor Amsterdammers
die binnen de stadsgrenzen een stap willen maken
in hun wooncarrière onvoldoende mogelijkheden.
‘Doorstromen naar een andere woning in een andere
buurt als de gelegenheid en de mogelijkheden zich
voordoen is de gang van zaken voor mensen die
loopbanen doorlopen’, aldus De Staat van de Stad I.
Er is echter een tekort aan voldoende betaalbare,
ruime woningen van hoge kwaliteit in de stad. De verstopping
van de woningmarkt leidt ertoe dat er voor
jonge, kansrijke vestigers steeds minder plaats is in de
stad. Het dynamische karakter van Amsterdam dreigt
hiermee in gevaar te komen en als de huidige situatie
te lang duurt, dan valt de functie van Amsterdam als
‘carrièremachine’ stil.
Scherpere tweedeling in stad
De Staat van de Stad II laat scherper dan twee jaar
geleden zien welke groepen op welke plaatsen in de
stad in de slechtste positie verkeren. Vooral de situatie
van Marokkanen valt op: zij wonen in toenemende
mate geconcentreerd in de Westelijke Tuinsteden en
hebben van de etnische groepen de laagste score op
de leefsituatie-index. In ruimtelijk opzicht verdient
Geuzenveld/Slotermeer extra aandacht, omdat de
score op de leefsituatie-index in dit gebied de afgelopen
jaren het snelst gedaald is van alle stadsdelen.
Samen met Zuidoost is de situatie hier nu het minst
gunstig van de hele stad. In tegenstelling tot in
Geuzenveld/Slotermeer is er in Zuidoost echter geen
verandering opgetreden in de leefsituatie-index sinds
2000. In Amsterdam-Zuid is er daarentegen een verbetering
te zien, terwijl de score hier in 2000 ook al
boven het gemiddelde lag. Zowel ruimtelijk als tussen
verschillende groepen in de samenleving zijn er dus
scherpere tegenstellingen te zien. Met name de positie
van allochtone jongeren verdient in dit kader extra
aandacht. Zij hebben vaak een grote achterstand, niet
alleen in het onderwijs en op de arbeidsmarkt, maar
ook op de woningmarkt. Bovendien groeit hun aantal
in de komende jaren aanzienlijk. Zelfs als hun sociaaleconomische
positie verbetert, zal het moeilijk zijn om
de kloof tussen deze groep en de jongeren met een
goede uitgangspositie te overbruggen.
In Amsterdam gaat het in menig opzicht beter dan in
Rotterdam, waar de stad ‘verjongt, verarmt en steeds
zwarter wordt’, aldus het NRC Handelsblad. 1 In
Rotterdam trekken meer (welgestelde) autochtonen
weg dan erbij komen en er komen meer (arme)
allochtonen bij dan er weggaan. Tot midden jaren
tachtig was deze situatie ook op Amsterdam van
toepassing. Door de welvaartsstijging stelden Amsterdammers
vanaf de jaren zestig steeds hogere eisen
aan hun woning en woonomgeving. De kwaliteit van
een deel van de oude woningvoorraad was echter
slecht. Zo ontstond een massale overloop vanuit de
stad naar de regio en de rest van het land en nam het
inwonertal in Amsterdam af. De stad heeft een positieve
ontwikkeling doorgemaakt. De stadsbewoner
heeft een meer stedelijke levensstijl dan vroeger,
bijvoorbeeld in de jaren vijftig, het geval was. Toch is
er momenteel opnieuw een situatie ontstaan waarin
de kwaliteit van de woningvoorraad en de openbare
ruimte niet meer aansluiten bij de wensen van een
deel van de bewoners. Dit kan leiden tot eenzelfde
situatie als tussen 1970 en 1985. Indien Amsterdam
niet meer aandacht aan dit probleem gaat besteden,
kan ook hier de Rotterdamse typering werkelijkheid
worden.
Beleidsimplicaties
De beleidsopgave voor Amsterdam ligt in het vinden
van een juiste balans tussen bewonersgroepen.
Enerzijds moet hierdoor de traditionele startersfunctie
van de stad – voor zowel academici als migranten –
bewaard blijven, inclusief het bijbehorende tolerante,
open klimaat en de ‘rafelrandcultuur’ waarin ruimte is
voor innovatie. Het is van belang hierbij niet alle
allochtonen over één kam te scheren: westerse
allochtonen (zoals Duitsers of Fransen) lijken in veel
opzichten meer op Nederlanders dan etnische minderheden
(zoals Marokkanen). Anderzijds moet de stad
hierdoor de (voor de kenniseconomie) benodigde
creatieve klasse in voldoende mate weten te behouden.
Dit betreft onder meer de westerse, vaak hoogopgeleide
migranten die bijdragen aan de internationale
op kennis, cultuur en creativiteit gerichte
economische activiteiten in de stad. 2
Indien er geen aandacht uitgaat naar de diversiteit in
Amsterdam dan verliest de stad – in economisch maar
ook in sociaal opzicht – de concurrentieslag met
buitenlandse steden. Het succes van Amsterdam is
13
❯
Samenvatting en discussie

14
De Staat van de Stad Amsterdam II ❯
uiteindelijk in belangrijke mate bepalend voor de
groepen die nu sociaal-economisch het zwakst zijn.
De balans tussen caring (zorg voor het zwakste deel
van de maatschappij en het verhogen van de participatie
van bepaalde bevolkingsgroepen) en competing
(het verbeteren van de concurrentiepositie van de
stad, onder meer door ervoor te zorgen dat er
genoeg ruimte is voor innovatie en groei in de maatschappij)
is belangrijk voor de toekomst van de stad. 3
Het is de kunst om een klimaat te scheppen waarin
Amsterdam niet alleen op het regionaal en nationaal
vlak aantrekkelijk blijft, maar ook haar functie als
‘carrièremachine’ op Europees niveau behoudt en
verstevigt.
Het is van belang dat Amsterdam zich niet alleen
bezighoudt met beleidsopgaven die al jaren op de
agenda staan – de ‘oude oorlog’ –, zoals het voorkómen
van grote concentraties allochtonen c.q.
sociaal-economisch zwakkeren, het huisvesten van
studenten, het behouden van de middengroepen 4 en
het vergroten van de veiligheid. Een aantal andere,
actuele thema’s – de ‘nieuwe oorlog’ – vormen misschien
nog wel een belangrijker deel van de opgave:
het aantrekken en behouden van jonge academische
starters en westerse migranten, de huisvesting van
jonge allochtonen (waaronder veel Marokkanen), het
terugdringen van de concentraties van sociale huurwoningen
die overlappen met gebieden waar sprake
is van probleemcumulatie, het regionaliseren en differentiëren
van het woningaanbod en het verbeteren
van de kwaliteit van de openbare ruimte. 5 Daarnaast is
er extra aandacht nodig voor de groeiende werkloosheid,
ook onder groepen met een relatief gunstige
uitgangspositie, zoals Nederlandse hoger opgeleiden.
Tot slot moeten de problemen in het onderwijs (de
basis voor participatie op andere terreinen) worden
aangepakt, zoals het schoolverzuim en de hoge
aantallen schoolverlaters zonder startkwalificatie.
Het vervolg
De Staat van de Stad II biedt veel informatie over de
trends van de stad. Om deze trends te blijven volgen
en nieuwe ontwikkelingen te signaleren is verdere
monitoring noodzakelijk. Daarnaast roept de huidige
informatie verdere vragen op. Daarom zullen er de
komende tijd in ieder geval twee verdiepingsstudies
door O+S plaatsvinden. Ten eerste wordt de ontwikkeling
van de verschillende probleemgebieden in de
stad, zoals de Bijlmer hoogbouw, de Indische- en
Transvaalbuurt en de buurt rondom de Akbarstraat en
het August Allebéplein onderzocht. In welk opzicht
veranderen die buurten en in hoeverre groeit het aantal
mensen dat gedurende langere tijd blijft wonen in
deze buurten? Het tweede verdiepingsonderzoek zal
gaan over de vraag hoe de activiteiten die kenmerkend
zijn voor een creatieve-culturele kennisstad in
statistieken zichtbaar gemaakt kunnen worden.
Daarbij staat niet alleen het economische succes van
creatieve mensen en bedrijven centraal, maar komen
ook sociale en culturele aspecten aan bod. Ten slotte
komen in de loop van 2003 criminaliteitscijfers
beschikbaar op de Stadsmonitor. In combinatie met
de nieuwe veiligheidsindex die binnenkort verschijnt
geeft dat de mogelijkheid het gecompliceerde verschijnsel
veiligheid in samenhang met andere ontwikkelingen
te bekijken. De index is een instrument dat
de ontwikkeling op het gebied van veiligheid in de
gemeente volgt. Met deze onderzoeken kan in de
toekomst het gemeentelijke beleid dat de participatie
moet bevorderen steeds doelgerichter en effectiever
worden vormgegeven.
Noten
1 3 juni 2003.
2 Zie ook: Musterd, S., De nieuwe
Amsterdamse Kernvoorraad. Woonmilieus
in de Creatieve Culturele Kennisstad,
UvA (september 2002).
3 Paul Schnabel (SCP) gebruikte in zijn
lezing voor dRO (22 mei 2003) over de
stedeling van de toekomst de begrippen
verdeling en veredeling. Bij verdeling
doelt hij op de kloof die er in sociaal,
ruimtelijk, economisch en cultureel
opzicht is tussen mensen die niet meer of
nog niet succesvol zijn en degenen die
dat wel zijn. Bij veredeling gaat het om
de concentratie van unieke activiteiten
en gespecialiseerde werkgelegenheid,
waardoor in de stad een bijzonder milieu
ontstaat dat een bepaald publiek aantrekt.
4 Zie onder meer: Nul 20. Tijdschrift
voor Amsterdams Woonbeleid, Dossier
het middensegment. Portret van een
bedreigde soort (juli 2003).
5 Zie voor informatie over leefbaarheid:
AFWC, Wonen in Amsterdam 2001.
Deel 4 Leefbaarheidsrapportage
(maart 2003).

Inleiding
15
❯
Inleiding

16
De Staat van de Stad Amsterdam II ❯
In de zomer van 2001 kwam de rapportage De Staat
van de Stad Amsterdam I uit. Dit leidde tot enthousiaste
reacties: na publicatie volgden vele lezingen,
presentaties en het onderzoek mondde uit in diverse
verbredings- en verdiepingsonderzoeken. De rapportage
opende destijds met de zin ‘Het gaat goed in
Amsterdam’. Inderdaad hadden veel Amsterdammers
geprofiteerd van de gunstige ontwikkelingen van de
economie, wat zijn weerslag vond op sociale participatie
en maatschappelijke integratie. Maar dit gold zeker
niet voor alle Amsterdammers. Sommige groepen
Amsterdammers, bijvoorbeeld langdurig werklozen,
bleven veelal nog aan de kant staan. Inmiddels zijn we
twee jaar verder. Hebben de achterstandsgroepen
inmiddels wel kunnen profiteren van de economische
groei en hebben zij hun achterstand (deels) kunnen
inhalen of is het daar nog te vroeg voor? Aan de
andere kant neemt de gunstige ontwikkeling van de
economie landelijk gezien een duikvlucht en ook
Amsterdam ontkomt niet aan de slechtere tijden na de
voorspoed. Kunnen we hiervan de gevolgen al waarnemen
in de stad? De Staat van de Stad Amsterdam II
geeft daar inzicht in.
Wat vooraf ging
De Staat van de Stad Amsterdam is ontwikkeld in de
vorige bestuursperiode. Toen werd voor het eerst de
behoefte aan een Sociaal Structuurplan geformuleerd
in het Programakkoord 2002-2006 van de gemeente
Amsterdam. Dit ambieert de participatie van groepen
met een achterstandpositie te stimuleren om de maatschappelijke
integratie en het welzijn te bevorderen.
Bij de uitvoering van dit akkoord werd duidelijk dat
een systematisch inzicht in de sociale toestand in de
stad grotendeels ontbrak. Dat heeft geleid tot De
Staat van de Stad Amsterdam: een monitor die periodiek
inzicht geeft in de mate waarin Amsterdammers
deelnemen aan het maatschappelijk leven in de stad.
Momenteel wordt door DMO (Dienst Maatschappelijke
Ontwikkeling) gewerkt aan een Sociaal Structuurplan
(SSP), waarvan na de zomer van 2003 een eerste
versie gereed zal zijn. De uitkomsten van De Staat van
de Stad I en de conceptrapportage van De Staat van
de Stad II vormen daarvoor een stevige basis en laten
zien hoe belangrijk het is dat er gemeentebreed goed
inzicht bestaat in de sociale processen die zich in de
stad voordoen.
Leefsituatie en terreinen van participatie
In De Staat van de Stad staat het begrip participatie
centraal. Participatie wordt hier opgevat als het
volwaardig deelnemen aan de maatschappij. Een
voldoende participatieniveau biedt goede voorwaarden
voor sociale integratie en welzijn. Om een beeld
te krijgen van het welzijn van de bevolking wordt de
algemene leefsituatie beschreven met behulp van
een model. Hierbij wordt gebruik gemaakt van de
leefsituatie-index (SLI-model) die ontwikkeld en toegepast
is door het Sociaal en Cultureel Planbureau.
De algehele leefsituatie is in dit model samengesteld
uit een combinatie van factoren op het gebied van
wonen, gezondheid, bezit van consumptiegoederen,
vrijetijdsactiviteiten, mobiliteit, sociale participatie,
sportactiviteiten en vakantie. Deze leefsituatie-index
blijkt een betrouwbaar meetinstrument met een goede
voorspellende waarde.
Burgers kunnen op verschillende manieren deelnemen
aan de maatschappij. Bij de afzonderlijke participatieterreinen
wordt onderscheid gemaakt tussen een aantal
primaire participatievormen en een aantal meer
aanvullende gebieden. Een nieuw thema in De Staat
van de Stad II is gezondheid, dat gezien wordt als een
maatschappelijke hulpbron of voorwaarde voor participatie.
Daarnaast spelen de begrippen leefbaarheid
en veiligheid een belangrijke rol.
We onderscheiden de volgende primaire participatievormen
en meten deze met de volgende aspecten:
✚ Gezondheid: ervaren gezondheid en fysieke belemmeringen,
gerapporteerde aandoeningen en klachten,
leefstijlfactoren, levensverwachting en sterfte, en
zorggebruik.
✚ Onderwijs: onderwijsdeelname en -prestaties van de
Amsterdamse jeugd (o.a. toetsresultaten, schoolverzuim,
voortijdig schoolverlaten, pendel), de aansluiting
van onderwijs op arbeid, jeugdhulpverlening in relatie
tot onderwijs en volwasseneneducatie.
✚ Arbeid: deelname aan arbeid en een analyse van
werkloosheid onder groepen, evenals ruimtelijke
concentraties van (langdurige) werkloosheid.
✚ Welvaart: inkomens- en uitkeringsgegevens,
informatie over het rondkomen met het inkomen
en het bezit van duurzame goederen.
Naast deze basisvoorwaarden of primaire vormen van
participatie zijn er aanvullende, meer sociaal-culturele
participatiedomeinen en leefsituatiedomeinen:

✚ Maatschappelijke participatie: waaronder het actief
deelnemen aan verenigingsactiviteiten, het verrichten
van vrijwilligerswerk, religieuze betrokkenheid en het
hebben van een sociaal netwerk versus sociaal geïsoleerd
zijn.
✚ Culturele participatie: het hebben van hobby’s,
uitgaansactiviteiten, lidmaatschap van verenigingen,
sport en vakantiegedrag.
✚ Politieke participatie: politieke interesse en kennis,
electorale participatie (o.a. stemintentie), conventionele
politieke participatie (zoals bijvoorbeeld lid zijn
van een politieke organisatie), onconventionele
politieke participatie (o.a. meedoen aan een handtekeningenactie)
en meer subjectieve oordelen over
de politiek.
✚ Leefbaarheid en veiligheid: o.a. het oordeel over de
woonomgeving en verbeterpunten, sociale cohesie,
de ervaren mate van verloedering, criminaliteitscijfers,
onveiligheidsgevoelens, meningen over de ontwikkeling
van de buurt en verhuisgeneigdheid.
Algemene onderzoeksvragen
Met de monitor volgen we ontwikkelingen in de participatie
en leefbaarheid van (groepen) Amsterdammers.
Vanuit deze algemene doelstelling zijn de volgende
onderzoeksvragen geformuleerd:
✚ In welke mate participeren Amsterdammers in de
samenleving op het gebied van onderwijs, arbeid, welvaart,
maatschappij, cultuur, politiek en leefbaarheid
en hoe is hun gezondheid? In welke mate zijn hier de
afgelopen twee jaar veranderingen in opgetreden?
✚ Welke groepen hebben een relatieve achterstand
op één of meer van deze terreinen, mede gelet op
achtergrondkenmerken zoals leeftijd, geslacht en
etniciteit? En welke groepen zijn juist meer actief
op welke terreinen? Zijn hier de afgelopen twee jaar
veranderingen in opgetreden?
✚ Welke samenhang is er tussen gezondheid, onderwijs,
arbeid en inkomen enerzijds en maatschappelijke,
culturele en politieke participatie anderzijds? En wat
is de samenhang met leefbaarheid?
✚ Hoe is de participatiegraad van Amsterdammers
ruimtelijk verdeeld?
– Waar vinden we ruimtelijke concentraties van
(non)participatie?
– Hoe ontwikkelen deze concentraties zich door
de tijd?
Nieuwe accenten
De bovengenoemde algemene onderzoeksvragen zijn
de invalshoeken die de basis vormen van De Staat van
de Stad. Zij komen terug in elke rapportage, nu en in
de toekomst. Afhankelijk van ontwikkelingen in de
stad kan echter behoefte ontstaan aan nieuwe informatie.
Zo is het mogelijk dat de monitor uitgebreid
wordt met nieuwe thema’s of kan er sprake zijn van
tijdelijke nieuwe accenten. Ook is er ruimte voor verdiepingsonderzoek.
Naar aanleiding van Staat van de
Stad I is het verdiepingsonderzoek ‘Doorstroming of
Verstopping’ uitgevoerd, is de Diversiteitsmonitor
ontwikkeld en is er onderzoek gedaan naar middengroepen.
In De Staat van de Stad II zijn de volgende accenten
nieuw:
✚ Meer aandacht voor vergelijking met gegevens uit
ander onderzoek, zowel uit Amsterdam als de vier
grote steden en de rest van Nederland. De hoofdstukken
worden op deze wijze meer gerelateerd aan
de nationale situatie op dat betreffende participatieterrein.
✚ Meer aandacht voor nieuwe onderzoeks- en beleidsontwikkelingen
met betrekking tot de verschillende
thema’s. Voorbeelden zijn de Werkmonitor en de
Megabanenmarkt met betrekking tot werkgelegenheid,
het Grotestedenbeleid met betrekking tot stedelijke
ontwikkelingen en de Diversiteitsmonitor en het
diversiteitsbeleid.
✚ Nadere uitwerking van de thema’s leefbaarheid en
veiligheid. Met name de aspecten veiligheid en criminaliteit
zijn meer uitgewerkt en er is gebruik gemaakt
van nieuwe cijfers van de politie en de monitor Leefbaarheid
en Veiligheid (DSP).
✚ Meer aandacht voor de gezondheid van Amsterdammers.
Hiervoor is onder meer gebruik gemaakt van
de Gezondheidsmonitor Amsterdam van de GG&GD.
In dit hoofdstuk wordt onderzocht in hoeverre de
gezondheid verschilt tussen groepen Amsterdammers
en in hoeverre de gezondheid samenhangt met participatie
in de samenleving.
✚ Aard van de pendel van basisschoolleerlingen als
onderwijsthema. Daarnaast is er meer aandacht voor
resultaten van leerlingen in het vervolgonderwijs,
(o.a. schoolverzuim, voortijdig schoolverlaten, startkwalificaties),
de aansluiting van onderwijs op werk, en
het volwassenenonderwijs, waaronder inburgeringscursussen.
17
❯
Inleiding

18
De Staat van de Stad Amsterdam II ❯
✚ Op het gebied van cultuur wordt een relatie gelegd
met de Cultuurmonitor, die het bereik van het Amsterdamse
kunstaanbod onder Amsterdammers meet.
✚ Nadere uitwerking van de ruimtelijke cumulatie van
(non)participatie op verschillende terreinen. In De
Staat van de Stad II is gewerkt aan een betere, meer
gedetailleerde methode om de participatievormen op
te tellen zodat gecorrigeerd wordt voor de samenhang
tussen de verschillende domeinen. De optelsom
van concentraties is gemaakt op basis van postcodegebieden
en niet op basis van gegevens op buurtniveau
zoals in De Staat van de Stad I.
Methode
De Staat van de Stad maakt gebruik van twee typen
van dataverzameling: een survey-onderzoek (enquête)
en verzameling en verwerking van gegevens op basis
van (bevolkings)statistieken en administraties. De
enquête, de participatiemonitor genaamd, levert uitkomsten
over meer of minder participerende groepen
en over de leefsituatie. Onderzoek naar ruimtelijke
differentiatie in participatie is van belang omdat daarmee
onder meer veronderstellingen over het woonmilieu
als medebepalende factor voor participatie
getoetst kunnen worden. In dit onderzoek wordt
de ruimtelijke differentiatie beschreven via een kaartbewerking
van administratieve gegevens met behulp
van de Stadsmonitor. Hieronder worden de gegevensbronnen
nader toegelicht.
De participatiemonitor: een enquête
onder Amsterdamse inwoners
Door middel van een vragenlijst zijn Amsterdamse
inwoners ondervraagd over de verschillende participatiedomeinen
en de leefbaarheid van hun buurt.
Aan deze enquête hebben in de periode van half
augustus tot en met half november 2002 ruim 3.400
Amsterdammers van 18 jaar en ouder meegedaan.
De vragenlijst komt voor een groot deel overeen met
de leefsituatie-vragenlijst van het Sociaal en Cultureel
Planbureau (SCP). Het SCP onderzoekt sinds de jaren
zeventig de leefsituatie van de Nederlander. De leefsituatie-index
(SLI) is een geobjectiveerde maatstaf,
die de leefsituatie van verschillende groepen binnen
de samenleving weergeeft aan de hand van een aantal
vragensets (zie bijlage III). Voor dit onderdeel van het
onderzoek is samengewerkt met het Sociaal en Cultureel
Planbureau om de gegevens over Amsterdam te
kunnen vergelijken met de gegevens over Nederland.
Verschillende terreinen zoals participatie in welvaart,
maatschappelijke en culturele participatie worden
door de leefsituatie-index gedekt. Voor de vragen
over politieke participatie en leefbaarheid is gebruik
gemaakt van vragen uit de enquêtes van de Amsterdamse
Burgermonitor (O+S) en de monitor Leefbaarheid
en Veiligheid (DSP).
De Stadsmonitor: gegevensverzameling
op basis van 6-positie postcode
Naast de enquête worden gegevens over verschillende
participatiedomeinen geanalyseerd die ontleend
zijn aan statistische bestanden bij O+S en administratieve
gegevensverzamelingen. Voorbeelden hiervan
zijn gegevens over etnische groepen, niet-werkende
werkzoekenden en schoolverzuimgegevens. Deze data
op postcodeniveau hebben het voordeel dat ze tot op
een gedetailleerd niveau ruimtelijke ontwikkelingen
van participatie kunnen tonen. Dat is van belang
omdat bepaalde fenomenen (zoals bijvoorbeeld werkloosheid)
zich vaak weinig aantrekken van de grenzen
van buurtcombinaties of stadsdelen.
De gegevens worden bewerkt en gepresenteerd met
behulp van kaarten uit de Stadsmonitor Amsterdam.
Met dit geografisch informatiesysteem worden aaneengeschakelde
postcodegebieden op de kaart van
Amsterdam in beeld gebracht. Deze gebieden komen
als zogenaamde concentratie in beeld als hetgeen
men wil laten zien boven een (per onderwerp) bepaald
minimum ligt. Er is in dit verband samengewerkt met
de Universiteit van Amsterdam, waar een langere
traditie bestaat in het onderzoeken van de ‘compositionele’
effecten van de ruimtelijke omgeving. We
verwijzen naar Bijlage II voor nadere methodische
informatie over deze gegevensbron.
Voor een aantal onderwerpen tonen we in de rapportage
deze kaartpresentaties. Echter, niet van alle fenomenen
zijn administraties bijgehouden op postcodeniveau.
Wanneer we voor een bepaald fenomeen niet
beschikken over deze precieze gegevens, is het mogelijk
om op het niveau van buurtcombinaties ruimtelijke
variaties te laten zien. Ook maken we gebruik van de
ruimtelijke verdeling van fenomenen aan de hand van
de indeling naar stadsdelen en woonmilieus. In deze
rapportage worden dus op meerdere schaalniveaus
gegevens over ruimtelijke dynamiek gepresenteerd.
Naast deze twee hoofdbronnen wordt, ter aanvulling
en vergelijking, ook gebruik gemaakt van andere

informatiebronnen, zoals de publicaties Amsterdam in
Cijfers, Amsterdamse Burgermonitor, Amsterdamse
Sportmonitor, Amsterdamse Armoedemonitor,
Amsterdamse Werkmonitor en het onderzoek Wonen
in Amsterdam (Dienst Wonen/Amsterdamse federatie
van woningcorporaties). Ook wordt ter vergelijking
gebruik gemaakt van landelijke gegevensbronnen
(bijvoorbeeld van het CBS) en gegevens over de G4
(Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht) uit
bijvoorbeeld het Jaarboek Grotestedenbeleid
(ISEO Rotterdam).
Opbouw van het rapport
Het onderzoeksrapport begint met een beschrijving
van de algemene leefsituatie, het welzijn, van verschillende
groepen Amsterdammers en ontwikkelingen
daarin. Dit wordt uitgedrukt in de leefsituatie-index,
een samengestelde maat van de scores op de verschillende
participatieterreinen in de enquête.
Daarna volgt in hoofdstuk 2 een verkenning van de
huidige samenstelling van de Amsterdamse bevolking
en demografische ontwikkelingen, onder andere aan
de hand van woonmilieus. Deze informatie vormt
de achtergrond voor de ontwikkelingen op de participatieterreinen.
Hoofdstuk 3 beschrijft een belangrijke voorwaarde
of hulpbron voor participatie, de gezondheid van
(groepen) Amsterdammers. Vervolgens wordt nader
ingegaan op elke vorm van participatie afzonderlijk.
Eerst de primaire vormen van participatie: onderwijs
(hoofdstuk 4), arbeid (hoofdstuk 5) en welvaart (hoofdstuk
6). Daarna komen maatschappelijke participatie
(hoofdstuk 7), culturele participatie, sportactiviteiten
en vakantie (hoofdstuk 8), en politieke participatie
(hoofdstuk 9) aan de orde. De thema’s leefbaarheid en
veiligheid komen in hoofdstuk 10 aan bod. Het laatste
hoofdstuk geeft een overzicht van de mate van participatie
naar stadsdeel en woonmilieu (hoofdstuk 11).
Daarnaast geeft de Stadsmonitor een overzicht van
gebieden waar sprake is van cumulatie van participatie-achterstand
op primaire terreinen, te weten werkloosheid,
bijstandscliënten en schoolverzuim.
In Bijlage I staat de onderzoeksmethode van de
enquête en de respons. Bijlage II licht de methode van
de Stadsmonitor toe, waaronder de werkwijze voor
het kiezen van concentratiegebieden. Bijlage III
bevat een overzicht van de belangrijkste clusters en
indicatoren van de leefsituatie-index. In bijlage IV
staan aanvullende tabellen over pendel en leerlingensamenstelling
in het basisonderwijs (behorende bij
hoofdstuk 4). Tot slot geeft Bijlage V een overzicht
van de stadsdelen en buurtcombinaties in Amsterdam.
19
❯
Inleiding

20
De Staat van de Stad Amsterdam II ❯

[Hoofdstuk 1]
De Amsterdamse
leefsituatie
21
❯
De Amsterdamse leefsituatie
De Amsterdamse leefsituatie-index beschrijft hoe goed of hoe slecht het
met de Amsterdammers gaat op het terrein van welzijn. De index integreert
de stand van zaken op een aantal participatieterreinen in één maat.
Hoe heeft het welzijn van de Amsterdammer zich ontwikkeld vergeleken
met de meting in het jaar 2000? Met welke sociale groepen gaat het beter
en met welke gaat het slechter? Welke factoren bepalen in belangrijke mate
iemands leefsituatie? Hoe is het gesteld met Amsterdammers die op
het gebied van onderwijs, arbeid en welvaart een achterstand hebben?
En hangt de score op de leefsituatie-index samen met aspecten van
de woonomgeving, zoals sociale cohesie en onveiligheidsgevoelens?

22
De Staat van de Stad Amsterdam II ❯
Kernpunten
✚ De leefsituatie-index voor de
gemiddelde Amsterdammer is
gelijk gebleven van 2000 op 2002.
✚ Wederom hebben ouderen, lager
opgeleiden, mensen met een uitkering
of pensioen, mensen zonder betaald
werk, mensen met een laag inkomen,
alleenstaanden en eenoudergezinnen,
Marokkanen, Turken en Surinamers,
een slechtere leefsituatiescore in
vergelijking met de gemiddelde
Amsterdammer. De groepen met de
laagste leefsituatiescore zijn mensen
✚ Mensen met een werkloosheidsuitkering
en mensen met een bijstandsuitkering
zijn erop vooruit gegaan in vergelijking
met de situatie in 2000.
✚ De leefsituatiescore van mensen uit
de twee laagste inkomensgroepen
(tot € 1000) is erop vooruit gegaan,
terwijl de vier hogere inkomensgroepen
er op achteruit zijn gegaan.
✚ Een verbetering is te zien bij de groep
Turkse Amsterdammers. Voor de groep
Zuid-Europeanen en mensen uit nietgeïndustrialiseerde
landen (behalve
✚ De leefsituatiescore wordt voor een
belangrijk deel bepaald door iemands
gezondheid: Amsterdammers die zich
gezond voelen en aangeven zonder
belemmeringen in het dagelijkse leven
te functioneren hebben een hogere
leefsituatiescore.
✚ Zij die tevreden zijn met hun leven
hebben een hogere leefsituatiescore.
✚ Mensen in een sociaal isolement
hebben een lagere leefsituatiescore.
✚ Mensen met de grootste maatschappelijke
achterstandscumulatie (lage
met een bijstandsuitkering en mensen
Marokko) is een verslechtering te zien.
opleiding, geen betaald werk en een
zonder opleiding.
✚ Amsterdammers tussen de 18 en 24 jaar
hebben een hogere leefsituatiescore
✚ Het hebben van betaald werk is evenals
in de vorige monitor de belangrijkste
voorspellende factor voor de leef-
laag inkomen) hebben de laagste
leefsituatiescore. In deze groep zijn
Amsterdammers onder de 65 jaar er
gekregen ten opzichte van twee jaar
situatie. Daarnaast spelen de etnische
iets op vooruit gegaan.
geleden. De groep 45-54 jarigen en
65-74 jarigen heeft een slechtere score,
afkomst en het opleidingsniveau een
rol.
✚ Het oordeel over de woonomgeving
is eveneens van invloed: hoe meer
terwijl de groep 75-plussers er ten
opzichte van 2000 op vooruit is gegaan.
✚ Op het gebied van het bezit van duurzame
consumptiegoederen en gezond-
sociale cohesie, hoe meer vooruitgang,
en hoe minder onveiligheidsgevoelens
✚ De leefsituatiescore voor Amsterdam-
heid zijn er de afgelopen twee jaar
des te hoger de leefsituatiescore.
mers met een HBO-opleiding is
gedaald, terwijl de groepen met een
verbeteringen opgetreden, terwijl de
gemiddelde scores op de terreinen
✚ De verdeling van de leefsituatiescores
over de woonmilieus geeft aan dat
VBO, MBO-kort, leerlingwezen-
vrijetijds-activiteiten, sport en vakantie
de stad een aanzienlijke ruimtelijke
opleiding en een HAVO- of VWO-
iets gedaald zijn.
sortering kent in het participatieniveau
diploma er op vooruit zijn gegaan.
van Amsterdammers.
In dit eerste hoofdstuk wordt antwoord gegeven op
de hiervoor geschetste vragen. Daarmee wordt een
totaalbeeld geschetst van de verschillende vormen
van participatie. Er wordt gekeken naar de combinatie
van verschillende participatievormen uitgedrukt in de
leefsituatie-index. In de volgende hoofdstukken
worden de afzonderlijke vormen van participatie
besproken: gezondheid (hoofdstuk 3), onderwijs
(hoofdstuk 4), arbeid (hoofdstuk 5), welvaart (hoofdstuk
6), maatschappelijke participatie (hoofdstuk 7),
deelname aan cultuur en sport (hoofdstuk 8), politiek
(hoofdstuk 9) en leefbaarheid en veiligheid (hoofdstuk
10). Alvorens in te gaan op de specifieke participatieterreinen
beschrijft hoofdstuk 2 de belangrijkste
demografische ontwikkelingen in Amsterdam en de
te onderscheiden woonmilieus. Tot slot worden in
hoofdstuk 11 de verschillende participatievormen
op een ruimtelijke manier met elkaar vergeleken.
De leefsituatie-index, zoals deze door het Sociaal en
Cultureel Planbureau (SCP) ontwikkeld is, vormt het
onderwerp van dit hoofdstuk. Het SCP ondervraagt
al sinds de jaren zeventig Nederlanders over hun leefsituatie.
Sinds 1997 worden hierbinnen acht terreinen
onderscheiden: wonen, gezondheid, bezit van
duurzame consumptiegoederen, mobiliteit, vrijetijdsactiviteiten,
sociale participatie, sportbeoefening
en vakantiegedrag. 1 De acht terreinen vormen een
betrouwbare beschrijving van de leefsituatie – ook wel
welzijn genoemd – van Nederlanders.
Eerst wordt gekeken naar de ontwikkeling van de leefsituatie
van Amsterdammers gedurende de afgelopen
twee jaar. Welke veranderingen zijn er zichtbaar in
de leefsituatie van bepaalde sociale groepen: welke
groepen laten een vooruitgang zien ten opzichte van
de nulmeting in 2000 en welke een achteruitgang?

Afb. 1.1 Gemiddelde leefsituatiescore voor sociale groepen, 2000 en
2002 (gemiddelde leefsituatie in Amsterdam 2000= 100)
Vervolgens kijken we naar de relatie tussen de leefsituatie
en subjectieve vragen zoals ervaren gezondheid,
ervaren belemmeringen in het dagelijkse leven
als gevolg van een handicap, ziekte of aandoening,
levenstevredenheid en het zich sociaal geïsoleerd
voelen.
Met behulp van een segmentatieanalyse is nader
onderzocht welke factoren belangrijke voorspellers
zijn van de Amsterdamse leefsituatie. Zijn arbeid,
inkomen en opleiding ook nu weer bepalende
factoren voor een hogere leefsituatie?
Daarna wordt de samenhang geanalyseerd tussen
het verkeren in een achterstandspositie op het gebied
van opleiding, arbeid en inkomen enerzijds en de
leefsituatiescore anderzijds.
Tot slot is er aandacht voor de relatie tussen aspecten
van de woonomgeving en de leefsituatie-index.
De leefsituatie van Amsterdammers is gelijk
gebleven, maar niet voor iedereen
De leefsituatie-index is voor de gemiddelde Amsterdammer
in 2000 op 100 gesteld. 2 Vervolgens is de
index over 2002 uitgedrukt in de index van 2000 om
zo de ontwikkeling gedurende deze twee jaar te
kunnen volgen. Als de Amsterdammer in 2002 een
score van bijvoorbeeld 107 heeft dan betekent dit dat
hij ten opzichte van de gemiddelde Amsterdammer
in 2000 een hogere leefsituatiescore heeft (7 punten
hoger).
In afbeelding 1.1 is de gemiddelde leefsituatiescore
voor Amsterdam weergegeven evenals de score voor
de verschillende sociale groepen. In de tweede kolom
staan de leefsituatiescores van 2000, terwijl in de
derde kolom de scores van 2002 zijn afgebeeld. De
leefsituatie van de gemiddelde Amsterdammer blijkt
sinds 2000 niet veranderd. Ook in 2002 is de index
100. Dit betekent echter niet dat er in de afgelopen
twee jaar geen veranderingen hebben plaatsgevonden.
Wanneer we kijken naar specifieke sociale
groepen, dan worden verschuivingen door de tijd
zichtbaar.
Leefsituatiescore 2000 Leefsituatiescore 2002
[uitgedrukt in 2000]
Gemiddelde Amsterdam 100 100
Leeftijd
18-24 jaar 105 107
25-34 jaar 106 105
35-44 jaar 103 102
45-54 jaar 101 99
55-64 jaar 95 96
65-74 jaar 94 91
75 jaar en ouder 84 88
Opleidingsniveau
Geen opleiding 88 87
Lager onderwijs 89 90
VBO, MBO-kort, leerlingwezen 97 99
MAVO 98 99
MBO-lang 103 104
HAVO, VWO 107 109
HBO 110 107
Universiteit 112 112
Inkomensbron
Loon, salaris 106 105
Eigen bedrijf 109 108
(N)WW 90 95
WAO-ANW, AAW 88 88
RWW, bijstand 83 87
AOW, pensioen 91 90
Studiebeurs 109 112
Arbeidsmarktpositie
Betaald werk 106 105
Geen betaald werk 94 94
Netto inkomen
700 euro of minder (Fl. 1500 of minder ) 88 89
701-1000 euro (Fl.1501-2200) 90 93
1001-1350 euro (Fl. 2201-3000) 100 96
1351-2050 euro (Fl. 3001-4500) 105 102
2051-3200 euro (Fl. 4501-7000) 111 107
3201 euro of meer (Fl. 7001 of meer) 116 112
Huishoudsamenstelling
Alleenstaande 96 97
Eenoudergezin 99 99
Gezin zonder kind 103 103
Gezin met kind 102 102
Etniciteit
Surinamers 94 95
Turken 91 94
Marokkanen 91 91
Zuid-Europeanen 100 97
Niet-geïndustrialiseerde landen 102 98
Geïndustrialiseerde landen 101 102
Nederlanders 104 103
23
❯
De Amsterdamse leefsituatie

24
De Staat van de Stad Amsterdam II ❯
Over het algemeen geldt dat oudere Amsterdammers
ook in 2002 een slechtere leefsituatie hebben dan
jongere Amsterdammers. De leeftijdscategorie 18-24
jarigen heeft een betere leefsituatie gekregen ten opzichte
van twee jaar geleden, de groep 45-54 jarigen
en 65-74 jarigen een slechtere, terwijl de groep 75-
plussers er ten opzichte van 2000 op vooruit is gegaan.
Hoger opgeleiden scoren hoger op de leefsituatieindex
dan lager opgeleiden. Amsterdammers met
een HBO-opleiding hebben gemiddeld een slechtere
leefsituatiescore gekregen, terwijl de groepen met
een VBO-, MBO-kort, leerlingwezen-opleiding en
een HAVO- of VWO-diploma er iets op zijn vooruit
gegaan.
Wat betreft huishoudsamenstelling geldt dat paren een
betere leefsituatie hebben dan alleenstaanden of eenoudergezinnen.
Paren zonder kinderen hebben wederom
een iets hogere score dan paren met kinderen.
Van de etnische groepen hebben – na de Nederlanders
– de mensen uit geïndustrialiseerde landen de
hoogste leefsituatiescore. Marokkanen hebben (net
als in de vorige monitor) de laagste leefsituatiescore.
Een verbetering is te zien bij de groep Turkse
Amsterdammers (van score 91 naar 94). Voor de
groep Zuid-Europeanen en Amsterdammers afkomstig
uit niet-geïndustrialiseerde landen (exclusief Marokko)
is een verslechtering te zien (van score 100 naar 97).
Amsterdammers in loondienst of met een eigen
bedrijf hebben een hogere leefsituatiescore dan
mensen met een uitkering of pensioen. Opvallend
is dat mensen met een werkloosheidsuitkering en
mensen met een bijstandsuitkering erop vooruit zijn
gegaan vergeleken met de situatie in 2000. De leefsituatiescore
van studenten is eveneens toegenomen.
Ook in 2002 hebben betaald werkenden en mensen
met een hoger inkomen een hogere leefsituatiescore
dan mensen zonder betaald werk en mensen met een
lager inkomen. Interessante ontwikkelingen zijn dat
vooral de twee laagste inkomensgroepen er op
vooruit zijn gegaan, terwijl de vier hogere inkomensgroepen
er op achteruit zijn gegaan.
Afb. 1.2 Leefsituatie scores (SLI) per stadsdeel, 2000 en 2002
Stadsdelen SLI 2000 SLI 2002
Amsterdam-Centrum 105 105
Westerpark 101 102
Oud-West 105 103
Zeeburg 100 101
Bos en Lommer 96 97
De Baarsjes 102 101
Amsterdam-Noord 96 97
Geuzenveld/Slotermeer 99 95
Osdorp 100 100
Slotervaart/Overtoomse veld 100 99
Zuidoost 95 95
Oost/Watergraafsmeer 98 99
Amsterdam Oud-Zuid 104 107
Zuideramstel 103 102
Gemiddeld 100 100
Er is ook gekeken naar veranderingen in de gemiddelde
leefsituatiescores op stadsdeelniveau (zie afbeelding
1.2). De meest opvallende veranderingen zijn
een verbetering van de leefsituatie in Amsterdam
Oud-Zuid (van 104 naar 107) en een verslechtering
in Geuzenveld/Slotermeer (van 99 naar 95). Net als in
2000 hebben vijf stadsdelen een gemiddelde score
onder de 100: Geuzenveld/Slotermeer, Oost/Watergraafsmeer,
Amsterdam-Noord, Bos en Lommer en
Zuidoost. Bewoners van deze stadsdelen hebben
vergeleken met de gemiddelde Amsterdammer een
lagere leefsituatiescore.
Leefsituatie-index naar belangrijkste
achtergrondkenmerken
Uit het bovenstaande blijkt dat de leefsituatie-index
varieert met de achtergrondkenmerken. De vraag is
welke van de hierboven beschreven factoren meer of
minder bepalend zijn voor de kwaliteit van iemands
leefsituatie.
Evenals in de vorige monitor is ook nu met behulp van
een boomdiagram (aan de hand van een zogenoemde
segmentatieanalyse) onderzocht welke kenmerken
van invloed zijn op de leefsituatie. De verschillende
factoren worden gezamenlijk beoordeeld. Dit in
tegenstelling tot de eerdere tabellen, waarbij naar
verschillen per achtergrondkenmerk werd gekeken.
Door gebruikmaking van deze methode kunnen uitspraken
worden gedaan over de scores van groepen
met combinaties van kenmerken, bijvoorbeeld over
scores van laagopgeleide Amsterdammers zonder
betaald werk versus hoogopgeleide Amsterdammers
zonder betaald werk. Zo wordt een beeld verkregen
van het belang van elk van de achtergrondkenmerken.

Er is gekeken naar de invloed van de volgende acht
achtergrondkenmerken:
✚ Participatie op de arbeidsmarkt (2 categorieën:
wel betaald werk, geen betaald werk).
✚ Hoogte van inkomen (3 categorieën: laag, gemiddeld,
hoog).
✚ Opleidingsniveau (4 categorieën: ongeschoold, laag,
middelbaar, hoog).
✚ Huishoudtype (4 categorieën: alleenstaand, eenoudergezin,
2 volwassenen zonder kinderen, 2 volwassenen
met kinderen).
✚ Sekse (2 categorieën: man, vrouw).
✚ Leeftijd (7 categorieën: 18-24 jaar, 25-34, 35-44,
45-54, 55-64, 65-74, 75 jaar en ouder).
✚ Etnische afkomst (aan de hand van geboorteland
respondent, geboorteland vader en geboorteland
moeder; 8 categorieën: Nederlands, Antilliaans,
Surinaams, Turks, Marokkaans, Zuid-Europees,
uit overige geïndustrialiseerde landen, uit overige
niet-geïndustrialiseerde landen).
✚ Stadsdeel (14 stadsdelen, Westpoort en Westerpark
samen genomen).
In afbeelding 1.3 is te zien wat de belangrijkste bepalende
factoren zijn. 3
De belangrijkste bepalende factor voor de leefsituatie
is ook in 2002 het al dan niet hebben van betaald
werk. Mensen die betaald werk verrichten, verkeren
gemiddeld in een betere leefsituatie dan zij die geen
werk hebben (respectievelijk score 105 tegenover 94).
Binnen deze twee groepen Amsterdammers zijn
vervolgens nadere uitsplitsingen te maken.
Voor de Amsterdammers met betaald werk is het van
belang tot welke etnische groep zij behoren: Amsterdammers
van Nederlandse afkomst en uit geïndustrialiseerde
landen hebben een hogere leefsituatiescore
dan de overige groepen. Opvallend is de lage score
voor Surinamers met betaald werk (score 95), vooral
onder vrouwen (score 90).
Onder de werkende Nederlanders en Amsterdammers
uit geïndustrialiseerde landen is de leefsituatiescore
voor alleenstaanden en eenoudergezinnen lager dan
onder andere huishoudtypes. Voor de overige vier
etnische groepen (niet-geïndustrialiseerd, Zuid-
Europees, Marokkaans en Turks) is het inkomen voor
de werkenden van belang: de leefsituatiescore is
hoger naarmate het inkomen hoger is.
Voor de Amsterdammers zonder betaald werk is niet
de afkomst van belang maar is het opleidingsniveau
van belang voor de leefsituatie: de score neemt toe
naarmate de genoten opleiding hoger is. Wanneer
men geen werk heeft en geen scholing dan is de
gezinssituatie van belang voor de leefsituatiescore.
Wanneer men een lage opleiding heeft is het inkomen
van belang, en wanneer men een middelbaar tot hoge
scholing heeft de leeftijd.
25
❯
De Amsterdamse leefsituatie
Afb. 1.3 Analyse van de leefsituatie (gemiddelde score op leefsituatie-index), 2002
Leefsituatie
100
Betaald werkend
105
Niet betaald werkend
94
Nederlanders/
Geïndustrialiseerden
108
Niet-Geïndus/Zuid-Eur/
Marokkanen/Turken
99
Surinamers
95
Ongeschoold
87
Laag geschoold
97
Middelbaar/Hoog geschoold
106
Alleenstaanden/
Eenoudergezin
104
Laag inkomen
90
Man
97
Alleenstaand
83
Laag inkomen
93
18-29 jaar
112
Gezin zonder kind/
Gezin met kind
110
Gemiddeld inkomen
96
Vrouw
91
Gezin zonder kind
86
Gemiddeld/
Hoog inkomen
99
30 jaar en ouder
103
Hoog inkomen
108
Gezin met kind
90
Eenoudergezin
97

26
De Staat van de Stad Amsterdam II ❯
Welke groep heeft nu gemiddeld de laagste leefsituatiescore
in Amsterdam en welke de hoogste? Uit
de boomdiagram blijkt dat Amsterdammers zonder
betaald werk, die geen opleiding hebben en alleenstaand
zijn, duidelijk het laagst scoren op de leefsituatie-index
(score 83). Deze groep kwam in de vorige
monitor ook naar voren als de groep met de laagste
score op de leefsituatie-index (score 80). De hoogste
leefsituatiescore hebben jonge Amsterdammers (18
tot 30 jaar) zonder betaald werk met een middelbaar
of hoge opleiding, dit zullen veelal studenten zijn
(score 112). Ook Amsterdammers van Nederlandse
afkomst of uit geïndustrialiseerde landen, die een
baan hebben en met een andere volwassene een huishouden
delen (met of zonder kinderen) hebben een
vergelijkbare hoge score op de leefsituatie-index
(gemiddelde score 110).
Zoals reeds opgemerkt, komt de bevinding dat het al
dan niet hebben van betaald werk de meest bepalende
factor is voor de leefsituatie-index, overeen met de
vorige monitor. Toch verschilt de boomdiagram op
een aantal punten met die over 2000. 4 Het inkomen
speelde in de vorige monitor een rol voor alle werkenden,
nu alleen voor de werkenden afkomstig uit vier
etnische minderheidsgroepen (niet-geïndustrialiseerd,
Zuid-Europees, Marokkaans en Turks). De etnische
afkomst is nu meer van belang, in de vorige monitor
Afb. 1.4 Verandering in acht domeinscores, 2000-2002
103
102
maakte deze factor alleen onderscheid onder de
groep van Amsterdammers met betaald werk en met
een gemiddeld inkomen. Voor de Amsterdammers
zonder betaald werk speelde de vorige keer het huishoudtype
(alleenstaand of niet) de belangrijkste rol.
Nu speelt dit alleen een rol voor de ongeschoolden.
Veranderingen binnen de deelterreinen
van leefsituatie-index door de tijd
De totale leefsituatiescore is van 2000 op 2002 niet
veranderd. Mogelijk hebben er wel veranderingen
plaatsgevonden op specifieke terreinen. Het is interessant
om te kijken of de deelterreinen binnen de algemene
index (zoals gezondheid, wonen of consumptiegoederen,
etc.) ontwikkelingen hebben doorgemaakt.
Om dit te achterhalen is per deelterrein de verandering
in scores van 2000 op 2002 binnen een cluster
berekend. Hiertoe is het gemiddelde voor 2000 voor
ieder cluster op 100 ingesteld. Iedere afwijking naar
boven of beneden betekent dan een respectievelijke
verbetering of verslechtering in 2002 ten opzichte
van 2000. In afbeelding 1.4 zijn de acht domeinen
weergegeven voor beide jaren, waarbij 2000 als de
standaard fungeert (= score 100).
Met name op het terrein van het bezit van duurzame
consumptiegoederen en gezondheid hebben zich verbeteringen
voorgedaan. Op het terrein van vrijetijdsactiviteiten,
sport en vakantie is een lichte verslechtering
te zien. De resultaten komen, met uitzondering
van het terrein gezondheid, overeen met de landelijke
ontwikkelingen binnen de acht deelterreinen in de
periode 1997-1999 (SCP, 2001). Door de groeiende
welvaart hebben mensen meer consumptiegoederen
kunnen aanschaffen.
101
100
99
98
97
Wonen
Vrijetijdsactiviteiten
Sociale participatie
Sport
Vakantie
Consumptiegoederen
Clusterscore 2002 t.o.v. 2000 (=100)
Mobiliteit
Gezondheid
Standaard 2000
Gezonde en tevreden mensen hebben een hogere
leefsituatiescore
Een belangrijk deelterrein van de leefsituatie-index
is de gezondheid. Naast de ervaren gezondheid en
fysieke (on)mogelijkheden, is ook de levenstevredenheid
van invloed op de leefsituatiescore. In afbeelding
1.5 is de gemiddelde leefsituatiescore weergegeven
voor groepen Amsterdammers die verschillen in de
beoordeling van hun eigen gezondheid, belemmeringen
in het dagelijks leven (als gevolg van een ziekte,
aandoening, handicap) en levenstevredenheid.
Amsterdammers die zichzelf gezond noemen, hebben
gemiddeld een hogere score op hun leefsituatie dan
mensen die hun gezondheid matig of slecht noemen.

In vergelijking met 2000 is hierin weinig veranderd.
Mensen met een slechte gezondheid hebben een iets
hogere leefsituatiescore dan in 2000 en de mensen
met een uitstekende gezondheid een iets lagere.
Een nieuw onderwerp is de vraag naar ervaren belemmeringen
in het dagelijks leven als gevolg van een
ziekte, aandoening of handicap. Uit de tabel blijkt
dat het verschil in leefsituatie tussen mensen zonder,
en mensen mét ernstige belemmeringen vrij groot is
(13 punten).
Ook komt een sterke relatie tussen de leefsituatie en
het subjectief welzijn naar voren. De respondenten
die aangeven het meest tevreden te zijn met hun
leven hebben ook gemiddeld de hoogste score op
de leefsituatie-index (103). Zij die daarentegen erg
ontevreden zijn met hun leven, hebben een slechte
leefsituatiescore (82).
Slechtere leefsituatiescore voor mensen in isolement
In de enquête zijn stellingen over contacten met
vrienden en kennissen voorgelegd die de mate van
sociaal isolement meten, bijvoorbeeld “ik voel me
van andere mensen geïsoleerd”. In afbeelding 1.6 is
gekeken naar de leefsituatie van Amsterdammers die
al dan niet in een sociaal isolement verkeren. Amsterdammers
die aangeven zich sociaal geïsoleerd te
voelen hebben een beduidend slechtere leefsituatiescore
(score 84) dan Amsterdammers die zich niet
geïsoleerd voelen (score 107). De relatie kan beide
kanten op werken: niet alleen kunnen mensen als
gevolg van slechte leefomstandigheden in een sociaal
isolement terecht komen, maar ook kan het sociale
isolement er voor zorgen dat de leefomstandigheden
(verder) verslechteren.
Maatschappelijke achterstand en leefsituatie
In de nu volgende analyse wordt gekeken hoe de leefsituatie
zich heeft ontwikkeld van Amsterdammers die
zich in een achterstandspositie bevinden. We kijken
hierbij naar een combinatie van drie factoren die overeenkomen
met de primaire participatieterreinen:
opleiding, arbeidsmarktpositie en inkomen. Hiervoor
is een achterstandsmaat ontwikkeld, de maatschappelijke
achterstandsindex. 6 Amsterdammers verkeren in
een achterstandspositie wanneer men én een lage
opleiding heeft (maximaal MAVO) 7 én een laag huishoudinkomen
8 én wanneer men geen betaald werk
verricht. Voor de groep ouderen boven de 65 jaar is
het laatste criterium losgelaten, omdat slechts weini-
Afb. 1.5 Gemiddelde leefsituatiescore naar ervaren gezondheid,
ervaren belemmeringen inhet dagelijkse leven en levenstevredenheid,
2000 en 2002
Leefsituatiescore 2000 Leefsituatiescore 2002
(uitgedrukt in 2000)
Gemiddelde Amsterdam 100 100
Hoe zou u over het algemeen uw gezondheid noemen?
Slecht 83 85
Matig 89 90
Goed 101 101
Zeer goed 107 108
Uitstekend 108 106
Ervaren belemmeringen in het dagelijkse leven
In ernstige mate – 5 90
Matig – 93
In lichte mate – 96
Geen – 103
Rapportcijfer tevreden met leven als geheel op dit moment
0-2 83 82
3-4 86 87
5-6 92 92
7-8 103 102
9-10 102 103
Afb. 1.6 Gemiddelde leefsituatiescore naar sociaal isolement,
2000 en 2002
Leefsituatiescore 2000 Leefsituatiescore 2002
Gemiddelde Amsterdam 100 100
Sociaal isolement (6 itemschaal)
Score 6-11 (isolement) 84 84
Score 12 of 13 87 90
Score 14 89 90
Score 15 96 97
Score 16 99 99
Score 17 104 105
Score 18 (geen isolement) 109 107
gen nog betaalde arbeid verrichten. Voor hen bestaat
de maat uit de eerste twee indicatoren.
De samenstelling van de groepen is als volgt veranderd
(zie afbeelding 1.7). In 2000 had van de groep
personen onder de 65 jaar 42% een score 0 op de
index, dat wil zeggen dat men op geen van de drie
indicatoren een achterstandspositie had. In 2002 is
dit licht gestegen naar 45%.
27
❯
De Amsterdamse leefsituatie

28
De Staat van de Stad Amsterdam II ❯
Afb. 1.7 Maatschappelijke achterstandsscore voor personen 65 jaar
of jonger (in procenten)
Score 3
Score 2
Score 1
Score 0
0 10 20 30 40 50
2002 2000
Afb. 1.8 Maatschappelijke achterstandsscore voor personen
boven de 65 jaar (in procenten)
In 2000 had meer dan een kwart (26%) een achterstand
op één van de drie indicatoren, in 2002 is dit
27%. De groep met een achterstand op twee van
de drie factoren was in 2000 bijna één op de vijf
Amsterdammers (19%). In 2002 is deze groep licht
afgenomen naar 17%. Tot slot had in 2000 13% van
de Amsterdammers onder de 65 jaar zowel een lage
opleiding, een laag inkomen en verrichtte men geen
betaald werk; in 2002 is dit 11%.
Binnen de groep personen boven de 65 jaar is de
verdeling als enigszins verschoven (zie afbeelding 1.8).
Iets meer dan een kwart (27%) had geen achterstand
in 2000, in 2002 is dit gedaald naar 24%. Een derde
had een van beide kenmerken in 2000, terwijl dit in
2002 is toegenomen tot 42%. Tot slot hadden twee
op de vijf oudere personen zowel een lage opleiding
als een laag inkomen in 2000; in 2002 is dit aandeel
afgenomen naar 35%.
Score 2
Score 1
Score 0
0 10 20 30 40 50
2002 2000
Afb. 1.9 Gemiddelde leefsituatiescores naar maatschappelijke
achterstandsscore, personen jonger en ouder dan 65 jaar
(Amsterdam gemiddeld 2000 = 100), 2000 en 2002
Leefsituatiescore 2000 Leefsituatiescore 2002
Personen 65 jaar of jonger
Achterstandsscore 0 111 109
Achterstandsscore 1 104 102
Achterstandsscore 2 97 96
Achterstandsscore 3 83 86
Gemiddeld 102 102
Personen boven de 65 jaar
Achterstandsscore 0 102 102
Achterstandsscore 1 94 90
Achterstandsscore 2 84 83
Gemiddeld 90 90
Hoe heeft de leefsituatie zich ontwikkeld van mensen
in een achterstandspositie? Voor de Amsterdammers
jonger dan 65 jaar met een maximale achterstand is
de leefsituatie licht verbeterd ten opzichte van 2000:
van 83 naar 86 (zie afbeelding 1.9). Voor de overige
groepen is een lichte verslechtering in de leefsituatie
zichtbaar. Voor de senioren geldt dat met uitzondering
van de groep die op één factor achterstand heeft,
er weinig is veranderd ten opzichte van 2000.
Uit de tabel blijkt dat ouderen relatief sneller in
een achterstandspositie verkeren dan mensen onder
de 65 jaar. Mensen onder de 65 jaar kunnen bij
een achterstandsscore 1 nog een redelijk hoge
leefsituatiescore hebben (gemiddeld 102 in 2002)
maar ouderen hebben dan gelijk een benedengemiddelde
score (94). Wanneer er sprake is van een maximale
achterstand in beide groepen (score 3 bij jonger
dan 65 en score 2 bij ouder dan 65), dan is de leefsituatie
ongeveer vergelijkbaar (leefsituatiescore 83,
respectievelijk 84).
Kwaliteit woonomgeving en leefsituatie-index
Tot slot is gekeken hoe aspecten van de woonomgeving
en de ervaren leefbaarheid van de buurt
zich verhouden tot de leefsituatie-index van Amsterdammers.
Maakt het bijvoorbeeld voor iemands leefsituatiescore
uit of men een sterke sociale cohesie in
de buurt ervaart of zich juist onveilig voelt? Er is
gekeken naar vier aspecten van de woonomgeving,

namelijk de sociale cohesie (de sociale kwaliteit van
de woonomgeving), het al dan niet kennen van plekken
in de buurt of straat waar men ’s avonds liever
niet alleen komt, het oordeel over de voor- of achteruitgang
van de buurt vergeleken met de rest van de
stad en of men binnen twee jaar wil verhuizen.
De sociale cohesie in de buurt is gemeten aan de
hand van vier stellingen die betrekking hebben op de
omgang van mensen met elkaar in de buurt, de saamhorigheid
in de buurt en het zich thuis voelen bij de
mensen in de buurt. Vervolgens is de sociale cohesie
uitgedrukt in een totaalscore lopend van 0 tot 10. Een
hogere score betekent dat men meer sociale cohesie
in de buurt ervaart. Amsterdammers die de sociale
cohesie van hun buurt het laagste inschatten (score
0-2), hebben gemiddeld de laagste leefsituatiescore.
Onveiligheidsgevoelens in de buurt spelen ook een
rol. Mensen die aangeven als onveilig ervaren plekken
in de wijk of buurt ’s avonds liever te vermijden
wanneer zij alleen zijn, hebben een lagere leefsituatiescore
dan mensen die dit niet aangeven.
Evenals in de vorige monitor, hebben Amsterdammers
die een positieve ontwikkeling in hun buurt zien een
hogere leefsituatiescore dan mensen die een negatieve
ontwikkeling zien.
Tenslotte, blijkt dat de leefsituatiescore voor mensen
die zeker willen verhuizen niet verschilt van hen die
niet willen verhuizen.
Afb. 1.10 Gemiddelde leefsituatiescores naar aspecten van
woonomgeving, 2000 en 2002
Leefsituatiescore 2000 Leefsituatiescore 2002
Sociale cohesie
Totaalscore 0-2 96 94
Totaalscore 3-4 99 102
Totaalscore 5-6 101 102
Totaalscore 7-10 9 103 102
Kent enge plekken in wijk/buurt die men ’s avonds liever vermijdt
Ja 99 99
Nee 103 103
Is de buurt vooruit- of achteruitgegaan?
Achteruit 97 96
Gelijk gebleven 101 102
Vooruit 103 103
Verhuisgeneigdheid (wil binnen 2 jaar verhuizen)
Gaat zeker verhuizen 100 100
Gaat misschien verhuizen 100 102
Gaat niet verhuizen 101 100
Concluderend blijkt dat drie van de vier aspecten van
de woonomgeving differentiaties in de leefsituatieindex
laten zien, maar dat de gevonden verschillen
tussen de groepen niet zo groot zijn.
29
❯
De Amsterdamse leefsituatie
Afb. 1.11 Leefsituatiescore naar woonmilieu, 2000 en 2002
Amsterdam
dorpsmilieus
moderne inbreiding
moderne stadsrand
welgesteld stedelijk
centrum
sociale nieuwbouw
modaal voor- en naoorlogs
stadsvernieuwing c.a.
transitie
80 85 90 95 100 105 110 115
2002
2000

30
De Staat van de Stad Amsterdam II ❯
Leefsituatie in de woonmilieus
De indeling naar Amsterdamse woonmilieus heeft
zoals verwacht betekenis voor de ruimtelijke differentiatie
in de leefsituatie-index (zie afbeelding 1.11).
Voor een nadere beschrijving van de woonmilieus
verwijzen we naar hoofdstuk 2. De drie milieus die
samen herstructurerings-milieus worden genoemd,
hebben een score die ruim onder het Amsterdam
gemiddelde ligt, met het beweeglijke en sociaal-economisch
zwakke transitiemilieu als onderste in de rij.
Het sociale nieuwbouw milieu vertegenwoordigt het
Amsterdamse midden. De dorpsmilieus en de recente
nieuwbouwmilieus vormen de top in de hiërarchie en
welgesteld stedelijk en centrum volgen daarna. Er
hebben geen grote veranderingen plaatsgevonden
in de periode 2000-2002. De dorpsmilieus hebben
hun positie versterkt, mogelijk door het langzaam
plaatsmaken van oude dorpelingen door welgestelde
stedelingen. De stadsvernieuwing en aanverwante
buurten verliezen enigszins terrein wat mogelijk komt
door een gebrek aan ontsnappingsmogelijkheden van
kansarmen en het in geringe mate profiteren van de
economische voorspoed.
Dat de woonmilieu-indeling niet zo sterk differentieert
als de verdeling naar opleiding of inkomensgroepen
wijst erop dat er binnen de milieus nog altijd enige
menging van groepen bestaat met een verschillende
leefsituatie. Toch is de differentiatie sterk genoeg om
te zeggen dat de milieus de manifestatie zijn van
sterke sorteringsprocessen.
Noten
1 Voor een overzicht van de clusters en
bijbehorende indicatoren wordt verwezen
naar Bijlage III.
2 Met behulp van een statistisch programma
zijn de indicatoren in clusters samengevoegd
en vervolgens verwerkt tot één
maat voor de leefsituatie. Vervolgens zijn
de uitkomsten opnieuw geschaald zodat
er een index ontstaat met een gemiddelde
voor Amsterdam van 100. De SLI heeft
een standaarddeviatie van 15. Wanneer
iemand bijvoorbeeld een score van 85
heeft, dan is deze persoon één standaarddeviatie
verwijderd van het gemiddelde
100. Scores tussen de 85 en 115 liggen
dus binnen één standaarddeviatie
verwijderd van het gemiddelde, en
scores tussen 70 en 130 liggen binnen
2 standaarddeviaties verwijderd van
het gemiddelde.
3 In de figuur zijn alleen de factoren tot
en met de derde onderverdeling weergegeven,
waar bovendien voor geldt dat er
mimimaal 50 respondenten in elke groep
zitten. Bij meer gedetailleerde uitsplitsingen
zijn de groepen te klein om uit de
analyse naar voren te komen.
4 Hierbij is alleen naar verschillen tussen de
eerste drie vertakkingen in beide jaren
gekeken.
5 In de vorige monitor is geen vraag
gesteld over ervaren lichamelijke
belemmeringen.
6 Deze maat is ontwikkeld door het SCP
(Sociale en Culturele Verkenningen 1999).
7 Specifieker: MAVO, MULO of VMBO.
8 Gekozen is voor de inkomensgrens van
een huishoudinkomen van € 1001. Helaas
was een correctie voor huishoudgrootte
niet mogelijk, omdat gegevens over huishoudinkomen
slechts op ordinaal niveau
beschikbaar waren.
9 Gezien het kleine aantal respondenten in
de categorie 9-10 is deze samengevoegd
met de categorie 7-8.

Bevolking, woningmarkt
en woonmilieus
[Hoofdstuk 2]
31
❯
Bevolking, woningmarkt en woonmilieus
De demografische structuur, de woningmarkt en ontwikkeling van
de stad hebben invloed op de mate waarin de Amsterdammers participeren
op allerlei terreinen. Of men oud is of jong, tot een gezinshuishouden
behoort of alleenstaand is: dergelijke verschillen zijn van belang voor
de soorten activiteiten van mensen.

32
De Staat van de Stad Amsterdam II ❯
Kernpunten
✚ De bevolkingsgroei in Amsterdam
stagneert.
✚ Het aantal huishoudens in de startfase
(20-34 jaar) neemt af en er is een
sterke toename van de middelbare
leeftijdsgroep (35-64 jaar).
✚ Het aandeel Nederlanders in
Amsterdam is 52%; het aandeel
etnische minderheden 35%.
✚ De groep mensen uit overige nietwesterse
landen is de grootste geworden
(83.000) en neemt relatief het snelst
toe, gevolgd door de groep Marokkanen
(momenteel zo’n 61.000 mensen).
✚ De demografische doorstroming in
Amsterdam stagneert; vooral het
aantal verhuizingen binnen de stad
neemt af.
✚ Etnische minderheden wonen in toenemende
mate geconcentreerd: het aantal
concentraties neemt toe en de sterkte
van de bestaande concentraties stijgt.
✚ Er dreigt een tweedeling te ontstaan
tussen groepen mensen die wel en niet
profiteren van positieve ontwikkelingen
in de stad. Vooral onder jongeren lijkt
dit te gebeuren: allochtone jongeren
met een lage opleiding en weinig
kansen op de woningmarkt vallen in
toenemende mate buiten de boot,
terwijl de jeugd met meer mogelijkheden
het zonder problemen redt in
de maatschappij.
Dit hoofdstuk besteedt in de eerste plaats aandacht
aan de demografische trends in Amsterdam. In de
tweede plaats wordt ingegaan op de woningmarkt en
het verband tussen de ruimtelijke verschillen en participatie.
Dat wordt gedaan aan de hand van een indeling
naar woonmilieus en het presenteren van enkele
concentratiekaarten uit de Stadsmonitor Amsterdam.
Demografische verandering
Een belangrijke trend van de laatste jaren is de stagnerende
bevolkingsgroei. Amsterdam heeft de groeitrend
van de periode 1986-1994 niet vastgehouden
(zie afbeelding 2.1). Sinds die tijd is er slechts een
paar jaar geweest met vergelijkbare groeicijfers, maar
ook van bevolkingsafname (1995-1997). De laatste
twee jaar is het aantal inwoners van de stad ongeveer
stabiel gebleven. Amsterdam heeft in 2003 met ruim
735.000 inwoners weer ongeveer de omvang van een
kwart eeuw geleden, toen de trek van de bevolking
naar de regio nog zeer sterk was.
Voor de verandering van de bevolkingssamenstelling
heeft de groeistagnatie weinig betekenis. Huishoudensvormen
blijven immers in ontwikkeling en door
geboorte, sterfte, vestiging en vertrek wijzigt ook de
leeftijdsverdeling (zie afbeelding 2.2) en de etnische
samenstelling (zie afbeelding 2.3). Van vergrijzing is in
de hoofdstad nog geen sprake, in tegenstelling tot in
de regio en de rest van Nederland. Daarnaast groeit
het aandeel jeugd in Amsterdam maar zeer bescheiden.
De duidelijkste veranderingen in de laatste jaren
zijn de krimp van de leeftijdsgroep die men huishoudens
in de startfase kan noemen (20-34 jaar) en een
sterke toename van de brede middelbare leeftijdsgroep
(35-64 jaar). De groei van deze laatste groep
komt enerzijds doordat de naoorlogse geboortegolf
Afb. 2.1 Bevolkingsomvang, 1976-2003
760
x 1000
750
740
730
720
710
700
690
680
670
1976 77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
00
01
02 2003
Bron: O+S

de leeftijd van ‘jonge senioren’ bereikt. Anderzijds
worden de ingestroomde allochtonen van de jaren
zeventig en tachtig ouder.
Het aandeel Nederlanders in Amsterdam is op
1 januari 2003 groter (52%) dan de groep mensen
van allochtone herkomst (zie afbeelding 2.4), maar
over enkele jaren zal er een gelijke verdeling zijn.
Overigens is het nuttig om de allochtonen onder te
verdelen in etnische minderheden en westerse allochtonen
plus Zuid-Europeanen. Deze laatste groep lijkt
op veel terreinen op Nederlanders terwijl de etnische
minderheden juist op een aantal kenmerken, zoals
het geboortecijfer en welstandsniveau (nog) eigen
trends vertonen. Het aandeel etnische minderheden
bedraagt momenteel 36%. 1 Binnen de afzonderlijke
etnische minderheidsgroepen bestaan nog aanzienlijke
verschillen in het groeitempo. Surinamers en
westerse allochtonen waren tot voor kort de grootste
allochtone groepen (ca. 72.000 op een relatief constant
niveau), maar sinds enkele jaren is de verzamelgroep
van mensen uit overige niet-westerse landen
de grootste (ca. 83.000) en vertoont de groep
Marokkanen ook een snelle groei (ca. 61.000).
Verstopping en de paradox
van de aantrekkelijke stad
Continu verhuizen er nieuwe mensen naar Amsterdam,
terwijl er ook veel Amsterdammers verhuizen naar
plaatsen buiten de stad. Hetzelfde geldt voor stadsdelen
en buurten. Sommige mensen wonen in hun
Amsterdamse wooncarrière op één adres; anderen zijn
kriskras door de stad getrokken. Uit het rapport Doorstroming
of Verstopping 2 blijkt dat de bewegingen
op de woningmarkt rond de eeuwwisseling in relatieve
zin bijna tot stilstand zijn gekomen. De daling van de
dynamiek heeft zich in het laatste decennium van de
twintigste eeuw in snel tempo voltrokken. Begin jaren
negentig leek de situatie sterk op die in het midden
van de jaren tachtig, toen Amsterdam met een stevig
woningbouwprogramma voortvarend aan nieuwe
woonmogelijkheden werkte. In 2000-2002 raakte
de dynamiek echter op een historisch dieptepunt;
vergelijkbaar met de woningmarktcrisis van eind
jaren zeventig, maar langduriger. Vooral gering is
het aantal verhuizingen binnen de stad zelf: drie jaar
op rij minder dan 70.000.
Afb. 2.2 Ontwikkeling van de leeftijdsgroepen, 1 januari 1970-2003
(in procenten)
35
30
25
20
15
10
1970 80 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 00 01 022003
0-19 20-34 35-49 50-64 65+
Bron: O+S
Afb. 2.3 Ontwikkeling van de etnische samenstelling,
1 januari 1992-2003 (aantallen)
x 1000
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
1992 93 94 95 96 97 98 99 00 01 02 2003
Surinamers
Antillianen
Turken
Marokkanen
Zuid-Europeanen
Ov. niet-geïndustr. Ov. geïndustr.
Bron: O+S
Afb. 2.4 Ontwikkeling van Nederlanders, etnische minderheden en
westerse allochtonen 1992-2003 (in procenten)
100
80
60
40
20
0
1992 93 94 95 96 97 98 99 00 01 02 2003
Minderheden Westerse allochtonen (incl. Zuid-Eur.)
Nederlanders
Bron:O+S
33
❯
Bevolking, woningmarkt en woonmilieus

34
De Staat van de Stad Amsterdam II ❯
Afb. 2.5 Amsterdam in
tien woonmilieus
Bron: O+S, Doorstroming
of Verstopping?
Paradoxaal genoeg ligt de oorzaak van de woningmarktcrisis
voor een groot deel in het hoge Nederlandse
welvaartsniveau van de laatste jaren en vooral
ook in de aantrekkingskracht van Amsterdam. Mensen
die op de huidige woningmarkt een woning zoeken,
stellen hoge eisen en vaak staat het verbeteren van de
woonkwaliteit daarbij voorop. Bij het ontbreken van
adequate verbetermogelijkheden blijft men wonen
waar men woont. Amsterdam heeft daar in het bijzonder
‘last van’. In een geleidelijk proces van enkele
decennia is geïnvesteerd in de woonkwaliteit van
het centrum en de aanliggende negentiende-eeuwse
wijken, zoals de Pijp, Oud-West en de Staatsliedenbuurt
in Westerpark. Door de stijging van de woonkwaliteit
en de verbetering van het imago van deze
buurten is de verhuisgeneigdheid hier afgenomen
onder groepen die hun wooncarrière vroeger elders
zouden voortzetten. In deze delen vindt als het ware
een revitaliseringproces plaats. Dit heeft ook gevolgen
voor de aanliggende vroeg twintigste-eeuwse
woonwijken, zoals delen van De Baarsjes. Dit zijn
gebieden waar het de mensen die in of rond het
centrum willen wonen nog wel lukt om een woning
te vinden, waardoor het centrummilieu uitdijt.
Overigens hoort een hoge dynamiek, ondanks de
huidige situatie in Amsterdam, nog altijd vooral bij
de stedelijke woningmarkt. Steden hebben in het
algemeen een woningvoorraad en een leefsfeer die
geschikt is voor mensen die bezig zijn met het doorlopen
van een carrière op het gebied van scholing,
arbeid, persoonlijke relaties, huishoudensontwikkeling
en culturele oriëntatie. Tijdens deze carrières stromen
mensen snel door naar andere delen van de woningmarkt
en woont het merendeel van de bewoners maar
een beperkt deel van zijn leven in de stad. Juist de
mogelijkheden voor de mensen die aan het begin
staan van hun carrière staan tijdens de periode van
huidige verstopping sterk onder druk.
Woonmilieu-indeling: foto van de marktsituatie
In Amsterdam bestaan grote ruimtelijke verschillen in
bevolkingsdynamiek. In het rapport Doorstroming of
Verstopping? is deze diversiteit inzichtelijk gemaakt
door het onderscheiden van Amsterdamse woonmilieus.
Dit is gedaan door een databestand met essentiële
gegevens over de bevolking, de woningvoorraad
en de woonomgeving te analyseren over de ruim 300
buurten die Amsterdam telt. Elk woonmilieu bestaat
uit een groep van buurten met overeenkomstige
combinaties van deze kenmerken (zie afbeelding 2.5).
Omdat de milieus combinaties van fysieke en sociale
kenmerken zijn, geven ze weer wat de stand van zaken
op de woningmarkt is. Met het besef dat de kenmer-

ken aan zowel de aanbod- als de vraagkant aan verandering
onderhevig zijn, is een dergelijke indeling
slechts een momentopname. Ook hebben gebieden
met hetzelfde milieu soms toch een eigen karakter
met bepaalde specifieke kenmerken. Het is echter wel
een indeling met goede aanknopingpunten voor de
beschrijving van de verschillen in de stad. Hieronder
worden de milieus en de ontwikkeling ervan kort
behandeld.
Welgesteld Stedelijk en Centrum
De naam van het welgesteld stedelijk milieu is
ontleend aan het relatief hoge sociaal-economische
niveau van woningvoorraad en de bevolking. Dit
milieu is te vinden in 39 buurten, die onder meer in
Oud-Zuid en Zuideramstel liggen, zoals Willemspark,
het Museumkwartier, de Apollobuurt en delen van de
Rivierenbuurt en de Stadionbuurt. Men herkent op de
kaart de welgestelde ‘zuidsector’. Kenmerkend voor
Amsterdam is zijn stelsel van concentrische groeiringen.
Dit ruimtelijke patroon wordt doorbroken door
het gebied ten zuidwesten van Vondelpark en Rijksmuseum
dat over de gehele twintigste eeuw zijn hoge
status heeft behouden. Kennelijk is dit milieu niet
gevoelig voor het proces van kwaliteitsvermindering
en ‘downgrading’. Daarnaast is er ook op andere
plaatsen in de stad, zoals Middenmeer (Watergraafsmeer),
het noordelijke en westelijke deel van de
Buikslotermeer (Noord) en Kantershof en Gaasperplas
(Zuidoost) sprake van een welgesteld stedelijk milieu.
Welgesteld gaat in dit milieu samen met enige
vergrijzing. Dat is niet verwonderlijk omdat oudere
inwoners vaak in staat zijn om de hogere woonlasten
te betalen of door hun leeftijd recht hebben op
voorrang in dit geliefde milieu. Met de buurten die
centrum genoemd zijn is dit anders. Grote delen van
het centrum en de negentiende-eeuwse gordel hebben
na de oorlog een periode van verval doorgemaakt en
verkeren nu in een periode van revitalisatie. Dat is
bijvoorbeeld te zien aan de inkomensontwikkeling en
aan de bevolkingssamenstelling. Er wonen op sommige
plaatsen veel buitenlanders uit westerse landen – in
het algemeen een groep met een goede opleiding en
kansen – die van de particuliere huursector en koopsector
gebruik maken om zich in dit inmiddels geliefde
milieu te vestigen. Door de sociaal-economische ontwikkeling
en ook door de vergrijzingtendens gaat dit
milieu enigszins lijken op het ‘welgesteld stedelijk’
milieu. Het milieu bevat nog plaatsen genoeg voor
nieuwe bewoners met een goed gevulde portemonnee.
Zelfs in een buurt als de Jordaan, die voor velen
een ‘yuppenimago’ heeft, ligt het gemiddeld besteedbaar
inkomen nog onder het gemiddelde van de stad.
Toch zal in lang niet alle delen van het centrummilieu
de status van ‘welgesteld stedelijk’ gehaald worden.
Daarvoor zijn op sommige plaatsen de verschillen in
woonkwaliteit te groot.
Welgestelde Nieuwbouwmilieus
In de analyse zijn twee soorten nieuwbouwmilieus
gevonden die een belangrijke rol spelen in de sociaaleconomische
vooruitgang van de stad. De milieus
dragen de namen moderne stadsrand en moderne
inbreiding en zijn te vinden in onder meer De Aker,
Park Haagseweg, Eendrachtspark (Geuzenveld),
Sloterplas (nieuwbouw aan de oostzijde), Jeugdland
(Buikslotermeer) respectievelijk Borneo/Sporenburg,
VaRa-strook, Van Reijgersbergenstraat, Julianapark,
Park de Meer (beide Watergraafsmeer), de Omval en
de Drenthestraat e.o.. Tussen beide milieus zijn meer
overeenkomsten dan verschillen. Een verschil dat
waarschijnlijk blijvend zal zijn is dat er in het moderne
inbreidingsmilieu meer bevolkingsmenging is. Het
andere verschil is de bevolkingsdynamiek. De mutatiegraad
is op dit moment in het inbreidingsmilieu veel
sterker, maar dat komt omdat dit milieu zich nog meer
dan het moderne stadsrandmilieu in een beginfase
bevindt. Binnen enkele jaren is dit verschil weggewerkt.
Belangrijk zijn de woningmarktrelaties met het
welgesteld stedelijk- en het centrummilieu en met
plaatsen buiten Amsterdam. Dat is een teken dat deze
milieus sterk bijdragen aan de mogelijkheden voor
een woningmarktcarrière, maar kennelijk is de omvang
van deze milieus verre van voldoende om de Amsterdamse
woningmarkt als geheel voldoende dynamiek
mee te geven. Van IJburg, waar in 2002 de eerste van
de circa 18.000 woningen werden opgeleverd, wordt
wat dit betreft veel verwacht, maar er staan ook
omvangrijke woningbouwprojecten op stapel aan
de noordelijke IJ-oever en de Zuidas. Amsterdam
ambieert een woningproductie van 50.000 in de
komende jaren.
Herstructureringsmilieus
en Sociale Nieuwbouw
Drie milieus worden tot de herstructureringsgebieden
gerekend. In het zogenoemde transitiemilieu (o.a.
de Kolenkitbuurt in Bos en Lommer, delen van
35
❯
Bevolking, woningmarkt en woonmilieus

36
De Staat van de Stad Amsterdam II ❯
Geuzenveld en Slotermeer, Osdorp-Midden en
buurten in Noord zoals Nieuwendam-Noord en de
Banne) en het milieu dat stadsvernieuwing is genoemd
(de Indische Buurt, Transvaalbuurt, Van Lennepbuurt,
Spaarndammerbuurt en delen van De Baarsjes), staan
veel herstructureringsingrepen op stapel. Dat is nodig
vanwege de meestal geringe kwaliteit van de woningen
en de woonomgeving. Daarnaast is het milieu
door de verslechterde woonkwaliteit te eenzijdig het
woondomein voor kansarme groepen geworden. De
gemeente streeft naar een kleinschaligere differentiatie
van woningsoorten en bevolkingsgroepen. In deze
strategie past het verkopen van sociale huurwoningen,
het opofferen van delen van de naoorlogse hoogbouw
en het aanbieden van meer nieuwe koopwoningen
binnen dergelijke wijken.
De twee genoemde milieus komen overeen wat
betreft de eenzijdig lage sociaal-economische status.
Het verschil tussen beide is de bevolkingsdynamiek.
Die is zeer hoog in het transitiemilieu en juist laag in
de stadsvernieuwingsgebieden. Beide hebben een
nadeel. Hoge bevolkingsdynamiek, zoals in het archetype
van het transitiemilieu de Bijlmermeer, draagt
niet bij aan sterke relaties tussen de buurtbevolking.
Lage dynamiek kan daarentegen een teken zijn van
geringe ontsnappingsmogelijkheden uit een armoedemilieu.
In het ene milieu is meer stabiliteit gewenst om
de leefbaarheid en sociale cohesie te bevorderen en
in het andere milieu is juist meer dynamiek nodig om
het standvastige woonpatroon te doorbreken. Het
vergt een gevarieerd programma om vat te krijgen
op deze problematiek. Fysieke ingrepen zijn daar een
onderdeel van, maar sociale activering is misschien
wel belangrijker.
In het derde milieu, het modaal voor- en naoorlogs
milieu, zullen de demografische kenmerken van de
bevolking in de komende tijd aanzienlijk wijzigen. Het
gaat om buurten uit gordel ’20-’40 en om naoorlogse
woonwijken, zoals de tuindorpen in de Watergraafsmeer,
grote delen van de Westelijke Tuinsteden en
het naoorlogse Amsterdam-Noord. Door de huidige
vergrijzing zal dit milieu in het komende decennium
sterk gaan veranderen. Het feit dat de woningvoorraad
van dit milieu op de lagere treden van de
woningmarkthiërarchie staat, maakt dat het vooral
een neerwaartse beweging zal worden. Niet voor niets
staan onderdelen van dit milieu hoog op de lijst om
grootscheeps aangepakt te worden. Kenmerkend is
dat bewonersprotesten tegen de verandering hier het
hardst gehoord worden. Men vindt in dit milieu grote
groepen oudere autochtonen die niet enthousiast zijn
over de komst van mensen met een andere leefstijl en
achtergrond. Daarnaast is de animo voor verhuizen in
verband met grootschalige ingrepen ook zeer gering.
Een ander milieu is sociale nieuwbouw genoemd. Dit
milieu is een enigszins vreemde eend in de bijt, maar
wel zeer typerend. Het gaat om nieuwbouwbuurten
die eigenlijk nog tot het oude regime van de ‘eeuw
van de volkshuisvesting’ horen, zoals Gein, Nieuw
Sloten, het Gemeentewaterleidingterrein, het IJplein,
enzovoorts. Het merendeel van de woningen is van
na 1980 en bestaat meestal uit alleen corporatiebezit,
terwijl in de andere nieuwbouwmilieus ook een aanzienlijk
deel eigen woningbezit en particuliere verhuur
te vinden is. 3 Door deze woningsamenstelling (meest
corporatiebezit) komen in dit milieu kansarme groepen
in grotere getale voor dan in de andere nieuwbouw-milieus
en is het aandeel etnische minderheden
hoger. Dit milieu heeft een grote kans om terecht
te komen in een negatieve spiraal, waarbij sprake is
van een segregatieproces van arme en rijke groepen.
Het milieu waar veranderingsingrepen nog lang niet in
het vizier komen door de relatief recente oplevering,
lopen de grootste kans te gaan ‘downgraden’.
Dorpsmilieus
Ten slotte zijn aan de rand van de stad nog een aantal
plattelandsdorpen te vinden, die in dit onderzoek
dorpsmilieus genoemd zijn. Het gaat dan om enkele
buurten in Amsterdam-Noord, Driemond en de
dorpen in Waterland. De dorpsmilieus hebben een
goede sociaal-economische positie en de meeste
huishoudens bestaan in deze buurten uit gezinnen.
Er is een zeer gering migratieniveau.
Ontwikkelingen in de woonmilieus
De woonmilieukaart is gemaakt met gegevens van
2001. Veel veranderingen in de milieus moeten nog
plaatsvinden en worden beïnvloed door het beleid
op het gebied van bouwen en herstructureren. Dit
betekent dat de indeling voortdurend aangepast moet
worden aan de werkelijkheid. Wel zijn er in het korte
traject van 2000 naar 2002 al enige betekenisvolle veranderingen
te zien. 4 In afbeelding 2.6 wordt de bevolkingsamenstelling
voor de milieus in 2002 geschetst.
Opvallende bewegingen doen zich voor in de twee

Afb. 2.6 Samenstelling bevolking in woonmilieus (etnische minderheden, gezinshuishoudens, 0-9 jarigen, 55-plussers,
lange woonduur en korte woonduur) ten opzichte van geheel Amsterdam in 2002 (in procenten; Amsterdam
gemiddeld = nullijn) 5
40
30
20
10
0
-10
-20
-30
20
15
10
5
0
-5
-10
etnische minderheden
55-plus
transitie
stadsvern.
mod. voor-/naoorl.
transitie
stadsverni.
mod. voor-/naoorl.
sociale nieuwbouw
moderne inbreiding
moderne stadsrand
centrum
welgesteld stedelijk
dorpsmilieus
sociale nieuwbouw
moderne inbreiding
moderne stadsrand
centrum
welgesteld stedelijk
dorpsmilieus
-10
-20
recentste nieuwbouwmilieus. De moderne stadsrand
voert nog wel de lijst aan van het aandeel gezinshuishoudens,
maar het aandeel kinderen (0-9 jaar) daalt
aanzienlijk en ligt reeds lager dan in het transitiemilieu.
Omgekeerd is het aandeel gezinnen en het
aandeel kinderen juist aan het toenemen in het
moderne inbreidingsmilieu.
In lijn met deze constatering is het snel dalende
aandeel mensen met een korte woonduur in het
uitbreidingsmilieu terwijl dit in het moderne stadsrandmilieu
momenteel nog hoog ligt. Dit is typerend
voor het eerder genoemde faseverschil van beide
milieus. Het modaal voor- en naoorlogs milieu is
inmiddels niet meer het meest vergrijsd van de acht
milieus die staan afgebeeld: dat is het welgesteld
stedelijk milieu geworden.
Het aandeel etnische minderheden stijgt het snelst
in het moderne inbreidingsmilieu, maar ook in het
modaal voor- en naoorlogs milieu ligt dit aandeel
40
30
20
10
0
20
15
10
5
0
-5
-10
gezinshuishoudens
transitie
stadsvern.
mod. voor-/naoorl.
sociale nieuwbouw
moderne inbreiding
moderne stadsrand
centrum
welgesteld stedelijk
dorpsmilieus
lange woonduur
transitie
stadsvern.
mod. voor-/naoorl.
sociale nieuwbouw
moderne inbreiding
moderne stadsrand
centrum
welgesteld stedelijk
dorpsmilieus
-10
0-9 jaar
inmiddels boven het stedelijke niveau en is er eveneens
een aanzienlijke stijging. Het hoogste aandeel
etnische minderheden wordt gehaald in het transitiemilieu
en zelfs daar is nog een stijging te zien. Een
daling van het aandeel etnische minderheden is er in
het centrummilieu en het welgesteld stedelijk milieu,
waar het aandeel al behoorlijk laag ligt. Wat betreft
de etnische verdeling is er een toenemende polarisatie
tussen het centrum- en welgesteld stedelijk milieu
enerzijds en de herstructureringsmilieus aan de andere
kant. De woonmilieutypologie zal in het rapport een
aantal keren terugkomen. De vaak sterk contrasterende
sociaal-economische positie van de milieus is
immers van betekenis voor de ruimtelijke differentiatie
in het participatieniveau op verschillende domeinen.
20
15
10
5
0
-5
20
15
10
5
0
-5
-10
transitie
stadsvern.
mod. voor-/naoorl.
sociale nieuwbouw
moderne inbreiding
moderne stadsrand
centrum
welgesteld stedelijk
dorpsmilieus
korte woonduur
transitie
stadsvern.
mod. voor-/naoorl.
sociale nieuwbouw
moderne inbreiding
moderne stadsrand
centrum
welgesteld stedelijk
dorpsmilieus
37
❯
Bevolking, woningmarkt en woonmilieus

38
De Staat van de Stad Amsterdam II ❯
Afb. 2.7 Concentraties
van etnische minderheden
2001 naar typering
Bron: Stadsmonitor
Amsterdam, O+S en UvA
afdeling Geografie en
Planologie
Toelichting: Alle gekleurde delen in bovenstaande kaart zijn concentraties van vijf etnische minderheidsgroepen tezamen.
Binnen deze concentraties bestaan verschillen in samenstelling. Die verschillen zijn samengevat in zes typen. Geel: concentraties van etnische
minderheden met veel Nederlanders; blauw: sterk gemengd; rood: Turken en Marokkanen sterk vertegenwoordigd; lila: Turken en vooral
Marokkanen; groen: Surinamers en Antillianen; rood-bruin: Surinamers, Antillianen en overige buitenlanders uit niet-geïndustrialiseerde landen.
Ruimtelijke verdeling van
etnische groepen in de stad
De Staat van de Stad maakt veel gebruik gemaakt van
Stadsmonitor Amsterdam. 6 De Stadsmonitor laat heel
nauwkeurig zien hoe de ruimtelijke ontwikkeling in
Amsterdam verloopt op verschillende terreinen zoals
werkloosheid, bevolking, huisvesting en uitkeringsafhankelijkheid.
Dat gebeurt aan de hand van kaarten
waarop is aangegeven waar zich concentraties van een
bepaald verschijnsel bevinden. De monitor laat zien of
concentraties in de tijd blijven bestaan of verdwijnen:
ruimtelijke dynamiek.
Deze paragraaf gaat in op de ruimtelijke verdeling van
etnische minderheden in de stad. In de Verdieping
Diversiteitsmonitor (O+S, 2002) is onderzocht of er
sprake is van gettovorming in Amsterdam. Voor dit
onderzoek is niet alleen uitgegaan van de aantallen
etnische minderheden in buurten, maar ook van de
participatie op de arbeidsmarkt. Een combinatie van
een hoog aandeel etnische minderheden en een zeer
slechte aansluiting op de arbeidsmarkt op bepaalde
plekken kan namelijk wijzen op een gecombineerde
problematiek die niet gemakkelijk doorbroken kan
worden. Etnische minderheden hebben gemiddeld
genomen een slechtere positie op de arbeidsmarkt
dan autochtone Amsterdammers. Het bleek dan ook
dat bijstands- en werkloosheidsconcentraties vaak
overlappen met concentraties van etnische minderheden.
Dit is echter niet in alle gevallen zo, doordat de
kwaliteit van het woningaanbod in buurten niet overal
hetzelfde is en de positie van de etnische minderheden
onderling verschilt.
In afbeelding 2.7 staat allereerst een kaart met concentratiegebieden
van een combinatie van de vijf etnische
minderheidsgroepen in Amsterdam (Surinamers,
Antillianen, Turken, Marokkanen en de verzamelgroep
uit overige niet-geïndustrialiseerde landen). De kaart
geeft ook informatie over de etnische combinaties die
er in de concentraties te vinden zijn.
De kaart laat in de eerste plaats zien dat concentraties
van etnische minderheden in Amsterdam-Centrum,
de negentiende-eeuwse gordel en in de zogenaamde
‘Zuidsector’ nagenoeg ontbreken. Direct buiten dit
ringvormige gebied zijn vooral lage concentraties van
etnische minderheden te vinden (geel). Binnen deze
concentraties van etnische minderheden woont nog
steeds een aanzienlijk percentage Nederlanders. Nog

Afb. 2.8 Concentraties
van etnische minderheden
in oplopende
sterkte (> 49% blauw,
> 63% roze, > 80% rood)
2001
Bron: Stadsmonitor
Amsterdam, O+S en UvA
afdeling Geografie en
Planologie
39
❯
Bevolking, woningmarkt en woonmilieus
iets meer naar buiten verliezen de concentraties van
minderheden hun Nederlandse accent. Daar bevinden
zich twee typen minderhedenconcentraties. In het ene
type (blauw) is de populatie etnische minderheden
sterk gemengd. In het andere type nabij de oude stad
(rood) zijn Turken en Marokkanen sterk vertegenwoordigd.
Ook zijn er sterke concentraties van Turken en
Marokkanen in De Baarsjes, gebieden in Amsterdam-
Noord en de Westelijke Tuinsteden. In de Westelijke
Tuinsteden zijn meer Marokkanen woonachtig dan
Turken. 7 Concentraties van Surinamers en Antillianen
(groen) zijn te vinden Zuidoost. Met name in de
hoogbouwgedeelten van de Bijlmermeer zijn naast
deze groepen minderheden ook concentraties van
buitenlanders uit overige niet-geïndustrialiseerde
landen te vinden (rood-bruin).
Afbeelding 2.8 laat een kaart zien met de sterkte van
de etnische minderhedenconcentraties in de stad voor
2001. Wanneer we de concentraties in 2001 met die
in 1996 vergelijken (hier niet afgebeeld) dan is de
belangrijkste tendens dat etnische minderheden in
toenemende mate geconcentreerd wonen. Dat is niet
verwonderlijk omdat het aandeel etnische minderheden
in de bevolking als geheel toeneemt. In vergelijking
met 1996 neemt het aantal concentraties van
etnische minderheden toe en meer van deze concentraties
betreffen gebieden waar meer dan 80% van
de bevolking tot één van de vijf etnische minderheden
behoort. Een uitbreiding van het aantal sterke concentraties
of een verschuiving naar een hogere graad van
concentratie is vooral te zien in de Westelijke Tuinsteden,
Zuidoost, en Amsterdam-Noord. Dichter bij
Amsterdam-Centrum worden concentraties van etnische
minderheden meestal kleiner of treedt er een
verschuiving op naar een lagere concentratiewaarde.
De sterkste mate van concentratie is die waar etnische
minderheden meer dan 80% van de bevolking omvatten.
Daar kan de samenstelling naar verschillende
groepen nog altijd zeer gedifferentieerd zijn, maar
geredeneerd vanuit de geringere kansen die etnische
minderheden hebben in de samenleving kan men dit
potentiële probleemgebieden noemen. Er zijn in 2001
zeventien gebieden waar etnische minderheden deze
sterkste graad van concentratie bereiken (zie afbeelding
2.8). Het merendeel daarvan ligt in Zuidoost, met
name in het noordelijke gedeelte: de Bijlmermeer en
de Venserpolder. In 1996 waren dergelijke gebieden
alleen in Zuidoost te vinden, maar in 2001 liggen er
ook twee nieuwe in de Westelijke Tuinsteden. Het
ene gebied is de Kolenkitbuurt in Bos en Lommer,
het andere noordelijk Overtoomse Veld.
Als deze kaart naast die met de tien woonmilieus
wordt gelegd, dan is te zien dat de concentraties van
etnische minderheden vrijwel allemaal liggen in de
herstructureringmilieus: het transitiemilieu, de stads-

40
De Staat van de Stad Amsterdam II ❯
Afb. 2.9 Concentraties
van jongere en oudere
Marokkanen in 2002
(0-11 jaar groen,
12-17 jaar rood,
55+ blauw) 8
Bron: Stadsmonitor
Amsterdam, O+S en UvA
afdeling Geografie en
Planologie
vernieuwing en aanverwante buurten en het modaal
voor- en naoorlogs milieu. Vooral dat laatste milieu
biedt gezien de huidige vergrijzing en de vaak grote
en betaalbare huurwoningen steeds meer ruimte voor
de huishoudens uit etnische minderheden.
Heeft de jeugd de toekomst?
De gebieden waar etnische minderheden in de meerderheid
zijn, zijn ook gebieden met veel kinderen en
jongeren. Het gemiddeld aantal kinderen ligt bij
etnische minderheden immers nog altijd hoger dan
gemiddeld. De demografische verandering van grote
delen van de naoorlogse woningvoorraad, waarbij
kleine autochtone huishoudens plaatsmaken voor
grote allochtone gezinnen, manifesteert zich onder
meer in de Westelijke Tuinsteden. Tegelijk zijn in deze
milieus omvangrijke delen van de woningvoorraad
versleten en aan vervanging toe. Bovendien zorgen
de herstructureringsingrepen voor verkleining van
de voorraad voor deze lagere sociaal-economische
groepen. Extra verdichting van deze groepen in
het overgebleven deel is het gevolg. De ruimtelijke
concentratie van problemen lijkt in de afgelopen jaren
versterkt te zijn als gevolg van deze situatie op de
woningmarkt en de economische voorspoed. Veel
allochtone jongeren hebben een grote achterstand,
niet alleen in het onderwijs en op de arbeidsmarkt,
maar ook op de woningmarkt. Een concentratie van
deze groep kan de nodige problemen opleveren,
zoals bijvoorbeeld is gebleken in buurten in het
westelijke deel van de stad, waar jongeren zonder
veel toekomstperspectief overlast veroorzaakten.
Vooral de Marokkaanse Amsterdammers hebben met
deze ontwikkeling te maken, omdat zij in toenemende
mate geconcentreerd wonen in de Westelijke Tuinsteden
en het aandeel jongeren dat weinig perspectief
heeft aanzienlijk is onder deze groep. In de afbeelding
hierboven staan concentratiegebieden van jongere en
oudere Marokkanen. Te zien is dat er vooral in de
Westelijke Tuinsteden concentraties van jongeren van
0 tot 12 jaar, maar ook van 12 tot 18 jaar zijn. Oudere
Marokkanen zijn eerder in het oostelijke deel van de
stad te vinden. De jongeren uit deze groep sluiten hun
adolescentiefase af op de leeftijd dat andere jongeren
voor bijvoorbeeld een studie naar Amsterdam komen
om een begin te maken met de laatste fase van hun
adolescentie. Zij hebben te maken met achterstanden
op verschillende gebieden. Bovendien zullen de aantallen
jongeren waarover het gaat de komende jaren
aanzienlijk groter worden dan in de afgelopen jaren.
Zelfs als de tweedeling, het verschil in sociaal-economische
positie, niet groter wordt, is het denkbaar dat
de kloof moeilijk te overbruggen is en de tweedeling
zich ook ruimtelijk en in het gebruik van voorzieningen
sterker gaat manifesteren. Er is in de toekomst dan
ook veel aandacht nodig voor deze groep jonge
Amsterdammers die niet vanzelfsprekend profiteert
van de (economische) ontwikkelingen in de stad. 9

41
❯
Bevolking, woningmarkt en woonmilieus
Noten
1 Zuid-Europeanen (2,4% in 2003) niet
meegeteld terwijl ze officieel (nog) wel
tot de etnische minderheden behoren.
2 Dignum, K. Doorstroming of verstopping.
O+S, 2002.
3 Het Gemeentewaterleidingterrein
(GWL-wijk of ECO-wijk) vormt hierop
een uitzondering: 50% betreft sociale
huurwoningen, 50% koopwoningen.
4 Zie ook: Dignum, K., Kwaliteit van
Amsterdamse woonmilieus. In C. Cortie,
J. Droogleever Fortuijn en M. Wagenaar
(red.), Stad en Land, Over bewoners en
woonmilieus (Amsterdam, 2003).
5 De cijfers voor de acht woonmilieus zijn
gestandaardiseerd.
6 De Stadsmonitor Amsterdam is een
samenwerkingsproductie van O+S en
de Universiteit van Amsterdam, afdeling
Geografie en Planologie, zie bijlage II.
7 In een eerdere bestudering van de afzonderlijke
Marokkaanse en Turkse concentraties
bleek dat in Turkse concentraties
de concentraties van Marokkanen toenemen.
Van oudsher zijn deze groepen op
dezelfde segmenten van de woningmarkt
gericht, maar de Marokkaanse bevolkingsgroep
is groter en groeit bovendien
sneller. Zie Deurloo, M. e.a. Ruimtelijke
dynamiek van immigranten in Amsterdam,
1994-1999. Fact Sheet nr. 2, O+S, 2000.
8 In deze figuur is Amsterdam-Zuidoost
buiten beschouwing gelaten, omdat er in
dit gebied geen concentraties te vinden
zijn van Marokkanen in deze leeftijdsgroepen
zijn.
9 Sterckx, L., Feijter, H. de, e.a.,
Amsterdamse Sociaal-culturele
Verkenningen II. Jong Amsterdam,
SISWO/AME (2003).

42
De Staat van de Stad Amsterdam II ❯

Gezondheid
[Hoofdstuk 3]
43
❯
Gezondheid
Een goede gezondheid is van invloed op de mate waarin en wijze waarop
mensen in de samenleving participeren. Het gaat hierbij niet alleen om
de deelname aan primaire participatievormen, zoals welvaart en arbeid,
maar ook om andere activiteiten in de samenleving, zoals bijvoorbeeld
het verrichten van vrijwilligerswerk of uitgaan.
Wat is de gezondheidstoestand van de Amsterdammers? In welke mate
verschilt die van de overige Nederlanders? Welke bevolkingsgroepen zijn
gemiddeld ongezonder en hoe vertaalt zich dat in de mate van participatie?
Deze vragen worden in dit hoofdstuk beantwoord.

44
De Staat van de Stad Amsterdam II ❯
Kernpunten
✚ Acht van de tien Amsterdammers
noemen de eigen gezondheid goed
tot zeer goed (78%). Marokkanen en
Turken voelen zich minder gezond
dan andere Amsterdammers.
✚ Amsterdammers ervaren iets vaker
lichamelijke beperkingen dan de
gemiddelde Nederlander (27% tegenover
23,5%). Ook matig tot ernstige
beperkingen ervaren zij vaker (14%
tegenover 10%).
✚ In het modale voor- en naoorlogse
milieu is de ervaren gezondheid het
geringst.
✚ De leefstijl van Amsterdammers is
gemiddeld ongezonder dan die van
Nederlanders: zij roken vaker, drinken
iets vaker, bewegen minder en eten
minder groenten en fruit.
✚ De levensverwachting van Amsterdammers
was in de periode 1999-2002 lager
dan in geheel Nederland, hoewel het
verschil minder groot wordt.
✚ Amsterdammers gaan vaak naar
de huisarts: ruim vier van de tien
Amsterdammers hebben de afgelopen
twee maanden contact gehad met de
huisarts.
✚ Amsterdam kent in vergelijking met de
andere drie grote steden (Rotterdam,
Den Haag en Utrecht) een hoog
aandeel huisartsen.
✚ Amsterdammers worden minder vaak in
een ziekenhuis opgenomen dan andere
Nederlanders, ook voor wat betreft
dagopnames. Zij worden wel vaker in
een ziekenhuis behandeld voor psychische
stoornissen, huidziekten, hart- en
vaatziekten en zwangerschaps- en
geboortecomplicaties.
✚ De ervaren gezondheid van Amsterdammers
is van invloed op participatie: zij
✚ Psychosomatische klachten en geestelijke
gezondheidsproblemen komen
✚ Het huisartsenbezoek in Amsterdam
verschilt tussen etnische groepen:
met een goede gezondheid participeren
vaker op de terreinen arbeid, vrijwilli-
vaker voor onder Amsterdammers dan
Turken en Marokkanen maken vaker
gerswerk en politiek (hogere steminten-
onder het totaal van Nederlanders.
gebruik van de huisarts dan Neder-
tie). Ook zijn zij minder vaak sociaal ge-
landers.
ïsoleerd, gaan meer uit, doen meer aan
sport en zijn vaker lid van verenigingen.
In dit hoofdstuk wordt de gezondheid van de Amsterdammers
beschreven, in subjectieve termen (zoals de
leefstijl, ervaren gezondheid en fysieke beperkingen),
maar ook in meer objectieve termen (zoals het voorkomen
van ziekten, zorggebruik, levensverwachting
en sterfte). De gezondheid van de Amsterdammers
hangt samen met de woon- en leefsituatie en daarmee
met de verschillen tussen bevolkingsgroepen. Iemands
gezondheid kan sterk van invloed zijn op diens mogelijkheden
en keuzes. Daarom wordt nagegaan in
hoeverre iemands gezondheid van invloed is op de
verschillende vormen van participatie.
Gezondheidstoestand en leefstijl
Inwoners van grote steden zijn gemiddeld minder
gezond en hebben een minder gezonde leefstijl dan
andere Nederlanders. Ook wanneer gecorrigeerd
wordt voor verschillen in bevolkingssamenstelling
(zoals leeftijd, geslacht, opleidingsniveau en etniciteit)
geldt dat zij gemiddeld een minder goede gezondheid
hebben, meer lichamelijke beperkingen hebben
en meer roken en drinken dan inwoners van nietstedelijke
gebieden. De kans op overgewicht is in
de stedelijke gebieden daarentegen lager dan in
niet-stedelijke gebieden. 1
Ervaren gezondheid
Acht van de tien Amsterdammers noemen in De Staat
van de Stad enquête de eigen gezondheid goed tot
zeer goed (78%). Zestien procent vindt de eigen
gezondheid matig en 5% meldt een slechte gezondheid.
Deze resultaten komen vrijwel overeen met die
uit de lokale gezondheidsenquête van de GG&GD
Amsterdam uit 1999-2000, waarin 83% van de Amsterdammers
van 16 jaar en ouder zich goed gezond voelt.
De ervaren gezondheidstoestand van Amsterdammers
wijkt weinig af van het landelijke beeld: uit cijfers van
het CBS blijkt dat 81% van de Nederlanders in 2001
de eigen gezondheid als goed of zeer goed beoordeelt.
Ook wijkt het weinig af van het beeld in andere
grote steden: 83% van de inwoners van Den Haag
voelt zich gezond 2 en 82% van de Utrechtenaren. 3
Amsterdammers voelen zich echter vaker gezond dan
Rotterdammers; 69% van de Rotterdammers beoordeelt
de eigen gezondheid als goed of zeer goed. 4
Niet verwonderlijk is het dat het oordeel over de
gezondheid minder positief is naarmate men ouder is.
Daarnaast zijn respondenten met een hogere opleiding
positiever over hun gezondheid dan anderen.
Dit geldt ook voor Amsterdammers met een hoger

inkomen. Opvallend is het negatieve oordeel onder
mensen zonder betaald werk: 27% beoordeelt zijn of
haar gezondheid als matig, 9% als slecht (tegenover
7% matig en 1% slecht onder werkenden).
Marokkanen beoordelen hun gezondheid het vaakst
als slecht (13%; onder Turken: 9%). Turken en Zuid-
Europeanen vinden hun gezondheid vaak matig
(respectievelijk 38% en 29%). In alle vier de grote
steden van Nederland (de G4) blijkt de ervaren
gezondheidssituatie van allochtonen slechter te zijn
dan van autochtonen. 5
Het oordeel over de eigen gezondheid verschilt sterk
tussen de stadsdelen (zie afbeelding 3.1). Inwoners
van Amsterdam-Noord vinden hun gezondheid het
minst vaak goed (62%), maar ook inwoners van
Geuzenveld/Slotermeer (70%) zijn duidelijk minder
positief over hun gezondheid dan de gemiddelde
Amsterdammer. Amsterdam-Centrum en Amsterdam
Oud-Zuid springen er daarentegen juist positief uit
(respectievelijk 89% en 87%).
Ervaren lichamelijke beperkingen
Ruim een kwart (27%) van de geënquêteerde Amsterdammers
(van 16 jaar en ouder) voelt zich als gevolg
van een langdurige ziekte, handicap of aandoening
belemmerd in de dagelijkse bezigheden of in de vrije
tijd: 13% in lichte mate, 7% matig en 7% in ernstige
mate. Volgens een veel gehanteerde definitie van
gehandicapt zijn (matig tot en met (zeer) ernstig
beperkt), zal dan 14% van de Amsterdammers een
lichamelijke handicap ervaren. In landelijk onderzoek
is geschat dat 23,5% van de Nederlanders (boven de
6 jaar) een lichamelijke beperking heeft, waarvan 10%
matig tot ernstig. 6 Het vaker voorkomen van lichamelijke
beperkingen onder Amsterdammers dan onder
alle Nederlanders is opmerkelijk gezien het geringere
aandeel ouderen in Amsterdam (11% 65-plussers in
Amsterdam tegenover 14% landelijk). 7 Het blijkt dat in
de vier grote steden lichamelijke beperkingen vaker
voorkomen dan in niet-stedelijke gebieden. 8
Zoals te verwachten nemen de gerapporteerde
belemmeringen toe naarmate men ouder is. Ook laagen
ongeschoolde respondenten ervaren vaker lichamelijke
beperkingen dan hoger geschoolden. Ook
neemt het aandeel toe naarmate het inkomen lager is.
Turken voelen zich veel vaker (matig tot ernstig) lichamelijk
belemmerd (31%) dan andere etnische groepen.
Afb. 3.1 Ervaren gezondheid en fysieke belemmeringen naar
stadsdeel, 2002 (in procenten)
gemiddeld A’dam
A’dam Oud-Zuid
A’dam-Centrum
A’dam-Noord
Bos en Lommer
De Baarsjes
Geuzenv.-Sloterm.
Oost-Watergraafsm.
Osdorp
Oud-west
Sloterv.-Overt. veld
Westp./Westerpark
Zeeburg
Zuideramstel
Zuidoost
0 20 40 60 80 100
(zeer) goede gezondheid geen belemmeringen
Het aandeel Amsterdammers dat zich lichamelijk
belemmerd voelt verschilt tussen de stadsdelen. In
afbeelding 3.1 staat per stadsdeel het percentage
weergegeven dat geen fysieke belemmeringen ervaart
als gevolg van een langdurige ziekte, aandoening of
handicap. Het meest opvallend is het stadsdeel Geuzenveld/Slotermeer
waar 46% van de respondenten
wel een beperking ervaart, waarvan 26% in ernstige
mate. Dit heeft te maken met het grote aantal ouderen
in dit stadsdeel. Maar ook in Bos en Lommer,
Amsterdam-Noord en Slotervaart/Overtoomse Veld
zijn veel inwoners met (lichte tot ernstige) lichamelijke
beperkingen (rond de 35%). In Amsterdam-Centrum
en Osdorp vinden we daarentegen de grootste aandelen
inwoners die geen belemmeringen ervaren
(respectievelijk 81% en 82%).
Gezondheid en woonmilieus
In welke mate hangt de gezondheid samen met het
woonmilieu? Voor een beschrijving van de woonmilieus
verwijzen we naar hoofdstuk 2. De differentiatie
naar woonmilieu laat zien dat de factoren leeftijd en
sociaal-economische status gemengd van invloed zijn
in de woongebieden van de Amsterdammers. Niet het
transitiemilieu dat vaak sociaal-economisch de rij sluit
45
❯
Gezondheid

46
De Staat van de Stad Amsterdam II ❯
Afb. 3.2 Ervaren gezondheid en fysieke belemmeringen naar
woonmilieu, 2002 (in procenten)
Amsterdam
moderne inbreiding
centrum
dorpsmilieus
welgesteld stedelijk
sociale nieuwbouw
transitie
moderne stadsrand
stadsvernieuwing
modaal voor-/naoorl.
50 60 70 80 90 100
(zeer) goede gezondheid geen belemmeringen
Afb. 3.3 Gerapporteerde aandoeningen en ziektes (in %; tussen
haakjes staan de cijfers over chronische aandoeningen uit de
Amsterdamse Gezondheidsmonitor 1999-2000, GG&GD 2001)
Afgelopen 12 maanden last van: Amsterdammers Landelijk 2001
Gewrichtsslijtage van knieën,
heupen of handen 20 (16) 8
Is slechtziend, ook met bril 18 –
Hoge bloeddruk 16 (12) 9
Darmstoornissen 16 (5) 3
Hardnekkige rugaandoening of hernia 15 (15) 8
Ontsteking neusbijholte/
voorhoofdsholte/kaakholte 14 9
Migraine 14 14
Astma/chronische bronchitis/cara 10 (8*) 7
Gewrichtsontsteking van handen of voeten 10 (5**) 3
Huidziekte (ook acne) 10 5#
Duizeligheid met vallen 8 2
Suikerziekte, diabetes 6 (3) 3
Is doof of slechthorend
(naar oordeel enquêteur) 6 –
Hartkwaal/hartinfarct 5 (3***) 1
Nierstenen 2 1
Beroerte of attaque (3) 1
Kanker (5) 1
Depressieve klachten (17) 11
* aandeel CARA
** aandeel met reuma
*** aandeel hartinfarct, 2,5% andere hartaandoeningen
# chronische eczeem
maar in het modaal voor- en naoorlogsmilieu wordt het
geringste gezondheidsniveau gemeten (zie afbeelding
3.2). Dat is niet vreemd gezien de hoge mate van vergrijzing
in dit milieu. Het welgesteld stedelijk milieu
met een vergelijkbare graad van vergrijzing maar veel
hogere welstand, bekleedt een hogere positie in de
verdeling naar gezondheid. De hoge positie van het
moderne inbreidingsmilieu als meest recente nieuwbouwgebied
verbaast niet. Er wonen hier vooral jonge
gezinshuishoudens. De lage positie van het moderne
stadsrandmilieu verbaast met een soortgelijk demografisch
profiel wél en zou nader onderzocht moeten
worden.
Gerapporteerde ziekten, aandoeningen
en gezondheidsklachten
In de Staat van de Stad enquête is een groot aantal
ziekten en aandoeningen opgesomd en gevraagd of
men daar de afgelopen twaalf maanden last van heeft
gehad. In afbeelding 3.3 staan de antwoorden weergegeven.
Gewrichtsslijtage wordt het meest
genoemd.
In de tabel staan ook de landelijke cijfers afkomstig uit
het rapport “Gerapporteerde gezondheid en leefstijl”
van het CBS (2002). Hierin is aan de respondenten
gevraagd of zij de betreffende aandoeningen de afgelopen
12 maanden hebben gehad. Dit komt overeen
met de wijze waarop de vragen in De Staat van de
Stad II zijn gesteld. Het is opvallend dat Amsterdammers
de bovenstaande aandoeningen vaker rapporteren
dan landelijk het geval is, zeker gezien de
vergelijkbare ervaren gezondheid.
Vervolgens is in de enquete Staat van de Stad
gevraagd naar het voorkomen van klachten (“…die
iedereen wel eens heeft”). Klachten over vermoeidheid
en lusteloosheid worden vaak genoemd. Amsterdammers
hebben nogal eens last van rugpijn. Ook in
deze tabel staan waar mogelijk de landelijke cijfers
van het CBS vermeld. Hierbij moet echter wel enige
voorzichtigheid in acht worden genomen in verband
met de verschillende wijze waarop de vragen zijn
gesteld. In het landelijke onderzoek is namelijk
gevraagd of men de desbetreffende klacht de
afgelopen twee weken heeft gehad.
Opvallend is het hoge aandeel psychosomatische
klachten dat door Amsterdammers wordt gerapporteerd
(zie afbeelding 3.4). Uit de Amsterdamse
Gezondheidsmonitor van de GG&GD blijkt dat

Amsterdammers meer geestelijke gezondheidsproblemen
hebben dan andere Nederlanders gemiddeld.
Alle psychiatrische stoornissen komen in Amsterdam
vaker voor dan in de rest van het land. Met name
depressie en overspannenheid komen vaker voor in
Amsterdam, 17% van de Amsterdamse bevolking
heeft hier last van. Ook komen afhankelijkheid van
alcohol en drugs relatief vaker voor in Amsterdam.
Psychiatrische problemen en afhankelijkheid van
alcohol en drugs komen overigens in alle grote steden
vaker voor dan in de rest van het land. 9
Leefstijlfactoren
Roken, overmatig alcoholgebruik, te weinig bewegen
en ongezond eten zijn factoren die een slechte
invloed op de gezondheid hebben, zoals een hogere
kans op hart- en vaatziekten.
De Amsterdamse Gezondheidsmonitor van de GG&GD
verschaft informatie over deze leefstijlfactoren.
Amsterdammers blijken vaker te roken en gebruiken
iets vaker veel alcohol in vergelijking met alle Nederlanders.
Vier van de tien Amsterdammers van 16 jaar
en ouder roken (39% tegenover 33% landelijk). Vooral
autochtone Amsterdammers roken (42%), maar het
percentage rokers onder Turkse mannen is opvallend
hoog (59%). Vijftien procent van de Amsterdammers
gebruikt veel tot zeer veel alcohol (landelijk: 10% van
de mannen en 3% van de vrouwen 10 ). Onder de
Amsterdammers die overmatig drinken zijn mannen
en jongeren (16-34 jaar) oververtegenwoordigd en
Turken en Marokkanen ondervertegenwoordigd.
Uit de Gezondheidsmonitor blijkt dat een derde van
de Amsterdammers te zwaar is. Onder mannen en
ouderen komt dit vaker voor. Maar ook Amsterdammers
van Turkse en Marokkaanse afkomst kampen
vaker dan gemiddeld met overgewicht, vooral vrouwen.
Landelijk komt zwaarlijvigheid gemiddeld vaker
voor dan onder Amsterdammers: onder 45% van
de mannen en 30% van de vrouwen (tussen de 20 en
70 jaar). 11
Driekwart van de Amsterdammers beweegt te weinig.
Landelijk gezien geldt dat iets meer dan de helft van
de Nederlanders van 18 jaar en ouder te weinig
beweegt. 12 Vooral oudere Amsterdammers bewegen
te weinig. Opvallend veel Marokkaanse Amsterdammers
bewegen weinig (89%). Vooral Turkse en Marokkaanse
meisjes sporten weinig. Er zijn aanwijzingen
dat de jeugd in Amsterdam steeds minder lichamelijk
actief is, minder aan sport doet, en dat het aantal
Afb. 3.4 Gerapporteerde symptomen en klachten (in procenten)
Heeft/is nogal eens: Amsterdam Landelijk 2001
(afgelopen 2 weken)
Vaak een gevoel van moeheid 49 42
Staat in de regel moe en niet uitgerust op 33 –
Voelt zich sneller moe dan normaal 29 –
Voelt zich lusteloos 28 –
Last van rugpijn 42 27
Klachten van pijn in botten en spieren 36 36
Opgezet/drukkend gevoel maagstreek 26 –
Maag van streek 23 –
Gauw kortademig 22 –
Duizelig 19 2*
Pijn op borst of hartstreek 15 –
* betreft alleen duizeligheid met vallen
kinderen met overgewicht steeds groter wordt. 13
Amsterdammers eten waarschijnlijk minder gezond
dan de gemiddelde Nederlander. Slechts één op
de vijf Amsterdammers heeft een gezond voedingspatroon
(elke dag ontbijt, fruit en groenten en een
warme maaltijd), vooral jongeren en mannen eten
ongezond. Amsterdammers eten met name weinig
groenten en fruit. 14
Levensverwachting en sterfte
De levensverwachting van Amsterdammers was in de
periode 1999-2002 lager dan in geheel Nederland,
hoewel het verschil iets minder groot is dan in de
voorgaande jaren (zie afbeelding 3.5). Pasgeboren
jongetjes bijvoorbeeld hadden in deze periode in
Amsterdam een levensverwachting van 74,5 jaar (in
1994-1999: 73,4 jaar), terwijl dit in geheel Nederland
75,5 jaar was (in 1994-1999: 75,1 jaar).
Niet alleen in Amsterdam, maar ook in de drie andere
grote steden ligt de levensverwachting lager dan
in geheel Nederland. 15 Dit is echter niet altijd zo
geweest, dit effect is vanaf de jaren zeventig opgetreden.
De verslechterde levensverwachting blijkt niet
het gevolg van het toegenomen aantal allochtonen
in de grote steden, maar is vooral het gevolg van het
vertrek van mensen met een relatief goede gezondheidstoestand
uit deze steden naar elders.
De levensverwachting van Amsterdamse vrouwen is
47
❯
Gezondheid

48
De Staat van de Stad Amsterdam II ❯
Afb. 3.5 Levensverwachting bij geboorte, 1999-2001/2002*
Amsterdam
Nederland
70 72 74 76 78 80 82
mannen vrouwen
* Amsterdam 1999-2002, Nederland 1999-2001
Bron: GG&GD Amsterdam, 2003
sinds 1978 lager dan die voor vrouwen in de overige
drie grote steden, voor Amsterdamse mannen trad
dit effect pas circa 10 jaar later op. Deze verschillen
zijn sindsdien wel steeds kleiner geworden.
De totale sterfte lag in de vier grote steden in de jaren
negentig ruim 11% boven de sterfte in de rest van
Nederland. Dit komt vooral doordat in de grote
steden relatief veel inwoners sterven aan ziekten van
de spijsverteringsorganen, infectieziekten en nietnatuurlijke
doodsoorzaken. Daarnaast sterven in de
grote steden relatief veel vrouwen aan longkanker.
De sterfte onder allochtone groepen in de vier grote
steden is in het algemeen niet hoger dan onder de
autochtonen. Onder kinderen tot vijf jaar van Turkse
of Marokkaanse afkomst is de sterfte echter wel
hoger, evenals onder Surinamers en Antillianen tot
40 jaar. In de grote steden is de sterfte sowieso hoger
onder inwoners jonger dan 65 jaar en nauwelijks hoger
onder ouderen in vergelijking met niet-stedelijke
gebieden.
Amsterdam heeft niet het hoogste sterftecijfer van
de vier grote steden. Het gaat in Amsterdam om een
kleiner aantal overledenen per 10.000 inwoners dan
in Den Haag en Rotterdam, en een gelijk aantal als in
Utrecht. Hierbij is gecorrigeerd voor verschillen in
leeftijdssamenstelling. 16
Verschillen in levensverwachting en sterfte hangen
sterk samen met inkomensverschillen tussen buurten:
in de armste buurten is de totale sterfte (na controle
voor leeftijd en geslacht) 13% hoger dan in de rijkste
buurten. De verschillen tussen buurten in levensverwachting
bij geboorte kunnen oplopen tot 3 jaar. 17
Naast een hogere totale sterfte dan in de vier grote
steden kent Amsterdam een hoog percentage
kindersterfte, zo blijkt uit de Amsterdamse Nota
Volksgezondheid. 18 In Amsterdam overlijden jaarlijks
Afb. 3.6 Gebruik van medische voorzieningen door Amsterdammers, 1999-2000 (in procenten)
geslacht
leeftijdsgroep in jaren
man vrouw totaal 16-34 35-54 55 e.o.
Contact met de huisarts < 2 mnd 38 50 44 38 42 57
Bezoek specialist < 2 mnd 17 24 21 15 17 34
Ziekenhuisopname < 12 mnd 8 11 10 8 9 13
Behandeld voor psychische, alcoholof
drugsproblemen < 12 mnd 5 9 7 6 11 5
Gebruik alg. maatschappelijk werk < 12 mnd 2 5 3 2 5 4
Gebruik fysiotherapie e.d. < 12 mnd 20 25 22 19 24 25
Bezoek tandarts periodieke controle < 12 mnd 67 77 72 80 77 54
Gebitsprothese 6 8 7 0 2 23
Gebruik alternatieve geneeswijze < 12 mnd 5 9 7 7 7 7
Gebruik wijkverpleging < 12 mnd 1 2 2 . 1 3
Gebruik gezinsverzorging < 12 mnd 4 7 5 . 1 9
Geldige vaccinatie tegen griep in doelgroep 64 66 65 59 41 70
Geneesmiddelen op voorschrift 39 55 47 33 44 73
Bron: GG&GD Amsterdam, 2001

66 kinderen voor ze één jaar zijn. Dit is een relatief
groot deel van de totale zuigelingensterfte in Nederland
(jaarlijks rond de 1.000). Vooral de sterfte onder
allochtone zuigelingen is hoog: 20 tot 35% hoger dan
onder autochtone Amsterdammers.
Zorggebruik
Ruim vier van de tien Amsterdammers (44%) hebben
de afgelopen twee maanden contact gehad met de
huisarts (zie afbeelding 3.6). Voor ouderen geldt dit
zelfs voor bijna zes van de tien (zie nu volgende tabel).
Dit is minder dan onder Rotterdammers van wie 55%
de afgelopen twee maanden naar de huisarts is
geweest. 19 Vergelijkbare cijfers over huisartsenbezoek
over een periode van twee maanden zijn niet voorhanden
voor de andere grote steden en voor Nederland
in zijn geheel. Wel is bekend dat 76% van alle Nederlanders
het afgelopen jaar naar de huisarts is geweest
en eveneens 76% van de Hagenaars. 20
Amsterdam heeft in vergelijking met de andere grote
steden een hoog aandeel huisartsen: 6,4 per 10.000
inwoners op 1 januari 2002. In Rotterdam is het aandeel
slechts 3 en in Utrecht en Den Haag 5 (cijfers
over 1998). 21 We weten niet of Amsterdammers nu
vaker dan anderen naar de huisarts gaan, maar gezien
het hogere aanbod en de slechtere gezondheidstoestand
is dit goed mogelijk.
percentage Amsterdamse mannen dat in het ziekenhuis
is opgenomen ligt, over alle leeftijdsgroepen
genomen, in de periode 1993-2000 8% onder het
landelijke niveau, voor Amsterdamse vrouwen ligt dit
percentage 10% onder het landelijke niveau. Ziekenhuisopnamen
vanwege huidziekten, ongevallen, harten
vaatziekten, spijsverterings-ziekten en psychische
stoornissen komen in Amsterdam wel relatief vaker
voor dan landelijk. 23
Ook dagopnames in een ziekenhuis komen relatief
minder vaak voor onder Amsterdammers: bij de
mannen 10% minder dan bij de andere Nederlandse
mannen, bij de vrouwen 7%. Wel ligt het aantal
ziekenhuisopnames vanwege psychische stoornissen
in Amsterdam 2,5 keer zo hoog als in Nederland.
Het aantal dagopnames vanwege hart- en vaatziekten
ligt bij Amsterdammers 1,5 keer zo hoog als bij de
andere Nederlanders. Daarnaast worden Amsterdamse
mannen twee keer zo vaak voor huidaandoeningen
in een ziekenhuis behandeld en worden Amsterdamse
vrouwen 2,5 keer zo vaak behandeld in verband met
zwangerschaps- en bevallingscomplicaties. 24
Invloed van gezondheid op participatie
De beoordeling van de gezondheid en de ervaren
lichamelijke beperkingen blijken samen te hangen
met verschillende vormen van participatie.
49
❯
Gezondheid
De frequentie van huisartsbezoek verschilt tussen
bevolkingsgroepen. Vrouwen maken vaker gebruik
van de huisarts en andere medische voorzieningen
dan mannen. Het huisartsenbezoek in Amsterdam
verschilt ook tussen etnische groepen. Turken en
Marokkanen maken vaker gebruik van de huisarts dan
Nederlanders. Verder bezoekt men de huisarts vaker
naarmate men meer chronische aandoeningen heeft
(oplopend van 31% naar 74% (bij vier of meer aandoeningen)).
Indien voor verschillen in het aantal
aandoeningen in de analyse gecorrigeerd wordt, dan
gebruiken allochtonen nog steeds meer huisartsenzorg
dan autochtonen. Het gebruik neemt toe naarmate
men slechter lichamelijk functioneert (van 34%
naar 69%). Opvallend is dat wanneer voor verschillen
in het lichamelijk functioneren in de analyse gecorrigeerd
wordt, Nederlanders dan juist vaker naar de
huisarts gaan dan allochtonen. 22
Amsterdammers worden minder vaak in een ziekenhuis
opgenomen dan andere Nederlanders. Het
Arbeid
Het mag geen verbazing wekken dat er een samenhang
blijkt met arbeidsparticipatie. Mensen die zichzelf
goed gezond vinden zijn vaker in loondienst (54%
tegenover14% van de Amsterdammers met een slechte
gezondheid). Mensen met een slechte gezondheid
zitten vaker in de WAO (31% van deze groep).
Amsterdammers met lichamelijke beperkingen zijn
minder vaak in loondienst en zitten vaker in de WAO
dan stadsgenoten zonder deze beperkingen.
Maatschappelijke participatie
en vrijetijdsbesteding
De mate waarin iemand zich sociaal geïntegreerd
voelt hangt samen met de gezondheid. De ondervraagde
Amsterdammers die hun gezondheid als
goed beoordelen en Amsterdammers die geen lichamelijke
beperkingen ervaren, voelen zich minder vaak
sociaal geïsoleerd dan minder gezonde stadsgenoten.
Maar Amsterdammers met een lichte beperking zijn
vaker sociaal geïsoleerd dan zij die zich matig beperkt

50
De Staat van de Stad Amsterdam II ❯
voelen. Mogelijk zijn mensen met matige beperkingen
hier beter op ingesteld dan mensen met lichte beperkingen.
Ook blijkt de gezondheid van invloed op het uitoefenen
van hobby’s en het lid zijn van verenigingen. De
respondenten die hun eigen gezondheid als slecht
beoordelen, zijn minder vaak lid van verenigingen en
minder actief in hobby’s. De mate waarin men fysieke
beperkingen ervaart is veel minder van invloed op het
lid zijn van verenigingen en heeft geen invloed op het
aantal hobby’s dat men uitoefent.
Zoals te verwachten, sporten respondenten die zich
minder gezond voelen en meer fysieke beperkingen
ervaren minder vaak dan gezondere Amsterdammers.
Amsterdammers met een goede gezondheid verrichten
iets vaker vrijwilligerswerk (33%) dan zij met een
matige (25%) of slechte gezondheid (29%). Amsterdammers
zonder of met geringe beperkingen zijn
vaker actief in vrijwilligerswerk dan zij met matige of
ernstige beperkingen. Zij met een ernstige handicap
zijn echter vaker actief als vrijwilliger dan zij met
matige beperkingen (29% tegenover 23%).
De inzet voor de buurt hangt daarentegen niet samen
met de ervaren gezondheid en ervaren beperkingen.
Maar deze inzet bestaat voor veel Amsterdammers uit
het tekenen van petities en dergelijke.
De grootste verschillen zitten in het uitgaansgedrag:
37% van de respondenten die hun gezondheid slecht
vinden gaan nooit uit, tegenover 28% van hen die zich
matig gezond voelen en 8% van de Amsterdammers
die zich goed gezond voelen. Ook neemt het aantal
uitgaansactiviteiten af naarmate men zich meer belemmerd
voelt in de dagelijkse activiteiten of de vrije tijd.
Daarnaast gaan zij die zich minder gezond voelen of
meer fysieke beperkingen ervaren ook minder vaak
op vakantie dan Amsterdammers die zich wel goed
gezond en niet beperkt voelen.
Uit onderzoek onder Amsterdammers met lichamelijke
beperkingen die gebruik maken van de Wet
Voorzieningen Gehandicapten (WVG) blijkt dat zij
minder maatschappelijk actief zijn dan andere Amsterdammers.
Het verschil zit vooral in het uitgaan, maar
ook in sociale contacten, vrijwilligerswerk, activiteiten
in organisaties en inzet voor de buurt of stad. De mate
van maatschappelijke participatie hangt, naast de
WVG-voorzieningen, af van de ernst van de beperkingen
in de dagelijkse bezigheden en achtergrondkenmerken
als leeftijd, opleiding, inkomen en afkomst. 25
Politieke participatie
De stemintentie hangt samen met de ervaren gezondheid:
tweederde van de gezonde Amsterdammers
zegt zeker te zullen gaan stemmen tegenover de helft
van diegene met een slechte gezondheid (voor niet
stemmen geldt respectievelijk 11% en 26%). De stemintentie
neemt af naarmate men sterker een beperking
ervaart (van 66% naar 49%).
Daarnaast zijn Amsterdammers zonder lichamelijke
beperkingen vaker lid van een politieke partij (4%) dan
zij die wel in lichte tot ernstige mate belemmeringen
voelen (1 tot 2%). Opvallend is wel dat leden van een
politieke organisatie die zich in sterke mate lichamelijk
beperkt voelen, vaker ook als vrijwilliger actief zijn in
deze organisaties (5%) dan de andere leden (1 tot 2%).

51
❯
Gezondheid
Noten
1 Gezondheid in de grote steden, RIVM,
2001.
2 Gezondheidsmonitor 2002, Gemeente
Den Haag, Dienst Onderwijs, Cultuur en
Welzijn.
3 Utrecht Monitor 2002, Bestuursinformatie
gemeente Utrecht.
4 Rotterdammers over hun stad 2002, COS,
gemeente Rotterdam.
5 Gezondheid in de grote steden, RIVM,
2001.
6 Rapportage gehandicapten 2002, SCP.
7 Amsterdam in Cijfers 2002, O+S. Stand
op 1 januari 2002.
8 Gezondheid in de grote steden, RIVM,
2001.
9 Volksgezondheid Toekomst Verkenningen
2002, RIVM.
10 Hart- en vaatziekten in Nederland 2002.
Nederlandse Hartstichting 2002.
11 Circa 55% van de Nederlanders van
18 jaar en ouder voldoet niet aan de
Nederlandse Norm Gezond Bewegen
(d.w.z. een half uur matig intensieve
lichamelijke activiteit op tenminste vijf
dagen van de week). Uit: Hart- en vaatziekten
in Nederland 2003. Nederlandse
Hartstichting 2003.
12 Hart- en vaatziekten in Nederland 2003.
Nederlandse Hartstichting 2003.
13 Ongezonde leefgewoonten in Amsterdam,
Amsterdamse Gezondheidsmonitor
’99-’00. GG&GD, 2002.
14 Cijfers uit Amsterdamse Gezondheidsmonitor
’99-’00. GG&GD Amsterdam,
2001 en 2002.
15 Gezondheid in de grote steden, RIVM
2001.
16 Bron: CBS. In Amsterdam gaat het om
9 overledenen per 1.000 inwoners, in
Den Haag om 12, Rotterdam 11 en in
Utrecht om 9 overledenen.
17 Bron: CBS.
18 Op 4 juni 2003 is de Nota Volksgezondheid
Amsterdamse 2003-2007 gepresenteerd.
19 Rotterdammers over hun stad 2002,
COS/gemeente Rotterdam 2002.
20 Gezondheidsmonitor 2002, Gemeente
Den Haag, Dienst Onderwijs, Cultuur en
Welzijn.
21 Bron: www.grotevier.nl, gegevens over
1998.
22 Lichamelijke beperkingen en het gebruik
van zorg, Amsterdamse Gezondheidsmonitor
’99-’00. GG&GD 2001.
23 Amsterdam in Cijfers, O+S 2002,
gegevens van GG&GD.
24 Jaarrapportage Volksgezondheid
Amsterdam, trends en cijfers 2001.
GG&GD 2002.
25 Voorzieningengebruik, tevredenheid,
en maatschappelijke participatie
van WVG-cliënten in Amsterdam.
Vervoershulpmiddelen, rolstoelen en
vervoersvergoedingen. O+S, maart 2002.

52
De Staat van de Stad Amsterdam II ❯

Participatie
in onderwijs
[Hoofdstuk 4]
53
❯
Participatie in onderwijs
Het onderwijs is één van de krachtigste instrumenten in achterstandsbeleid.
Een goede opleiding verhoogt de kansen op de arbeidsmarkt en dat bevordert
de verdere participatie in de samenleving. Wat zijn de belangrijkste
ontwikkelingen in het onderwijs? Hoe is het met het onderwijsniveau van
Amsterdammer gesteld, hoe zijn de resultaten van de scholen? En sluit het
onderwijs goed aan op de arbeidsmarkt?

54
De Staat van de Stad Amsterdam II ❯
Kernpunten
✚ Naar schatting 37% (15.000) van de
2-6 jarigen in Amsterdam heeft een
onderwijsachterstand. Dit betreft vaak
leerlingen van laag opgeleide ouders
en van etnische afkomst.
✚ Om deze achterstanden aan te pakken
zijn er eind 2002 in Amsterdam
46 voorscholen operationeel met
bijna 900 peuters en 3.100 kleuters.
✚ In 2002 zijn er 78 scholen die werken
aan de ontwikkeling tot een Brede
School. Het gaat hierbij in totaal om
✚ De Cito-score in Amsterdam is gemiddeld
533,1, een kleine achteruitgang
ten opzichte van 2002 (533,3). Wel
komen de Cito-toetsresultaten steeds
meer op landelijk niveau (534,7).
✚ Het geregistreerd schoolverzuim is
iets toegenomen: van 3,4% in
2000/2001naar 4,2% in 2001/2002.
Jongens verzuimen vaker dan meisjes
en jongeren van Turkse en Marokkaanse
komaf verzuimen het vaakst. Concentratiegebieden
van verzuim vinden we
✚ De meeste vacatures zijn beschikbaar
voor het MBO/HAVO/VWO- en HBOniveau.
✚ Op het laagste opleidingsniveau (VMBO)
is de grootste groei van vacatures.
✚ In 2002 ontvingen 2.835 Amsterdamse
jongeren jeugd- en onderwijshulpverlening
via een Bureau Jeugdzorg.
✚ In 2002 hebben 1.777 nieuwkomers een
inburgeringstraject afgerond.
✚ Circa 3.300 oudkomers hebben tot nu
toe een traject gevolgd of zijn daar nog
ongeveer 27.000 kinderen.
vooral in de Westelijke Tuinsteden,
mee bezig.
✚ Veel autochtone kinderen gaan in een
ander stadsdeel op de basisschool,
vooral kinderen uit de Baarsjes,
Zuidoost en Amsterdam-Noord.
✚ De resultaten voor het Amsterdamse
voortgezet onderwijs gaan vooruit maar
✚ Naar schatting 5.000 Amsterdammers
namen in 2001 deel aan volwasseneneducatie,
waarvan het merendeel
Zeeburg (met name de Indische Buurt),
blijven achter op het landelijk gemiddelde.
een traject dat gericht is op sociale
Oud-Zuid (met name de Pijp), Bos en
Lommer en (het zuidelijk deel van)
✚ Ruim 9.000 jongeren stromen uit zonder
startkwalificatie.
redzaamheid.
Westerpark.
✚ Op elementair beroepsniveau vindt de
grootste vacaturegroei plaats.
In het onderwijs is niet alleen veel aandacht voor de
eindresultaten maar ook voor het zorgen voor de
juiste startcondities en het bewaken van de optimale
omstandigheden waarin het onderwijs plaatsvindt.
Belangrijke ontwikkelingen op dit terrein zijn onder
meer de oprichting van Voorscholen en Brede Scholen.
Naast deze ontwikkelingen worden in dit hoofdstuk
nog andere ontwikkelingen en de resultaten in
het Amsterdamse onderwijs besproken. Hierbij gaat
het om zaken als pendel van basisschoolleerlingen
(waaronder het verschijnsel ‘witte vlucht’), de Citoscores,
schoolverzuim en resultaten in het voortgezet
onderwijs, zoals slaagpercentages, schoolvertragingen
en voortijdig schoolverlaten. Om het belang van
onderwijs voor succesvolle deelname op de arbeidsmarkt
te illustreren wordt gekeken naar de aansluiting
tussen opleiding en werk. Daarna volgt een overzicht
van jeugdhulpverlening met betrekking tot onderwijs.
Tot slot worden cijfers gepresenteerd over deelname
aan volwasseneneducatie, waaronder taal- en inburgeringscursussen
voor immigranten.
Alvorens we met ontwikkelingen in het basisonderwijs
beginnen, geven we eerst wat achtergrondinformatie.
In afbeelding 4.1 staat een overzicht van de Amsterdamse
jongeren naar leeftijd en etniciteit en daarna
volgt een overzicht van het aantal jongeren dat in
Amsterdam onderwijs volgt naar het type onderwijs
(zie afbeelding 4.2).
Afb. 4.1 Amsterdamse jongeren naar leeftijdscategorie en etniciteit (1 januari 2002, in procenten)
Leeftijd Surin. Antill. Turken Marokk. Niet-geïnd. Z.-Eur. Geïnd. Ned. Totaal aantal
2 – 4 12,0 2,2 9,0 15,8 5,5 2,0 17,8 35,7 25.666
5 - 12 15,3 2,6 9,9 16,9 4,5 2,0 15,3 33,6 58.856
13 - 17 18,5 2,7 9,7 17,9 3,8 2,2 14,1 31,2 33.910
18 - 24 13,1 2,5 7,4 13,5 6,5 2,7 13,1 41,1 63.105
Totaal 181.537
Bron: O+S

Afb. 4.2 Leerlingen en studenten in Amsterdam naar
type onderwijs 2001/’02
Type onderwijs Aantal Percentage
deelnemers van totaal
Basisonderwijs 57.105 30,9
(Voortgezet) speciaal onderwijs 5.691 3,1
Voortgezet onderwijs
(AVO, VMBO, HAVO, VWO) 32.981 17,9
Praktijkonderwijs 861 0,5
Bol (+ MBO) * 13.224 7,2
Bbl 1) 6.704 3,6
Hoger beroepsonderwijs (HBO) 31.956 17,3
Wetenschappelijk onderwijs (WO) 36.237 19,6
Totaal 184.759 100,0
* met uitzondering van leerlingen van het ROC ASA
Bron: CFI/CBS/Univ.
Onderwijsachterstanden (bij start) basisonderwijs
Veel Amsterdamse kinderen hebben op het moment
dat zij naar de basisschool gaan een taalachterstand.
Deze achterstand is voor leerlingen van Turkse en
Marokkaanse komaf gemiddeld ongeveer twee jaar.
Deze achterstand wordt bovendien in de basisschoolperiode
vaak niet ingehaald. 1 Autochtone kinderen
uit achterstandssituaties hebben aan het begin van
de basisschool een taalachterstand van gemiddeld
een jaar. 2
In het landelijk beleidskader gaat men ervan uit dat
leerlingen het grootste risico op achterstand hebben
als ze afkomstig zijn uit gezinnen waarvan de ouders
een lage opleiding hebben en van etnische komaf
zijn. 3 In het schooljaar 2002/2003 behoorde 49% van
de Amsterdamse leerlingen tot deze groep (een
zogenaamd leerlinggewicht van 1,9). Landelijk gezien
behoort 13% van de basisschoolleerlingen hiertoe.
In stadsdeel Amsterdam-Centrum is deze groep het
kleinst (15%; zie ook afbeelding 4.3). Bos en Lommer
heeft met 87% het grootste aandeel. Om deze achterstanden
te verminderen zijn de Voorscholen opgezet.
Ontwikkelingen rond basisonderwijs
Voorschool
In Amsterdam is in 1997 het experiment Voorschool
gestart. Voorscholen zijn samenwerkingsverbanden
van peuterspeelzalen en basisscholen. Daarin worden
aan peuters en kleuters met (taal-)achterstanden doorlopende
educatieve programma’s aangeboden met als
doel hen beter voor te bereiden op het basisonderwijs.
Op een totaal van 40.600 kinderen in de leeftijd
van 2 tot 6 jaar in Amsterdam, hebben er naar schatting
15.000 een achterstand in het onderwijs.
Aanvankelijk was de Voorschool opgezet voor 250
peuters maar aan het eind van het experiment waren
2.300 kinderen van 2,5 tot 5 jaar betrokken in een
Voorschoolprogramma, verdeeld over 27 locaties. 4
De eerste onderzoeken naar de implementatie en
de resultaten van de Voorschool wijzen op positieve
effecten op de cognitieve ontwikkeling van peuters en
kleuters, vooral bij kinderen die vanaf hun kleutertijd
een dergelijk programma hebben gevolgd. 5 Er zijn
echter nog geen uitgebreide longitudinale studies
naar de effecten verricht.
Afb. 4.3 Percentages basisschoolleerlingen van laag opgeleide
allochtone ouders in de stadsdelen (leerlinggewicht 1,9
op basis van scholen), schooljaar 2001/2002
Amsterdam = 49%
14%-39%
40%-59%
60%-89%
Buiten beschouwing
Bron: Amsterdam in cijfers 2002, O+S/CFI
Op 1 januari 2003 is het aantal voorschoollocaties uitgebreid
tot 46 (operationeel dan wel goedgekeurd)
met een bereik van 876 peuters en 3.080 kleuters (zie
afbeelding 4.4). Ten opzichte van eind 2000 is er sprake
van een toename van ruim 70%. Het voornemen
bestaat het aantal plaatsen in de komende drie jaar
bijna te verdubbelen. Voor de periode tot 2006 wordt
in het Amsterdamse onderwijsbeleid een bereik van
50% van de doelgroep nagestreefd. Dat betekent dat,
indien deze cijfers gerealiseerd worden, er in 2006
55
❯
Participatie in onderwijs

56
Afb. 4.4 Bereik Voorschool naar stadsdeel, 1 januari 2003
De Staat van de Stad Amsterdam II ❯
Stadsdeel Locaties Peutergroepen (15 kinderen) Kleutergroepen (groep 1
en 2; 20 kinderen)
Amsterdam-centrum
2 aanvragen
Westerpark 3 5 7
Oud-west 1 1 2
Zeeburg 6 + 1 aanvraag 7 21
Bos en Lommer 2 + 2 aanvragen 4 9
De Baarsjes 5 9 14
Amsterdam-Noord 1 1 4
Geuzenveld/Slotermeer 4 4 8
Osdorp 5 10 22
Slotervaart/Overtoomse veld 5 9 22
Zuidoost 2 3 12
Oost/Watergraafsmeer 5 6 16
Amsterdam oud-zuid 5 + 1 aanvraag 10 12
Zuideramstel 2 4 7
Totaal operationeel 46 + 6 aanvragen 73 156
876 peuters 3.080 kleuters
Bron: DMO
Afb. 4.5 Aantal Brede Scholen in Amsterdam 2002 per stadsdeel 10
Aantal Brede Aantal Brede Totaal aantal
Scholen in Scholen in basisscholen
planfase* invoeringsfase (op 1-1-2003)
Amsterdam-Centrum 1 2 12
Westerpark 1 1 7
Oud-West 5
Zeeburg 5 11
Bos en Lommer 9 9
De Baarsjes 7 10
Amsterdam-Noord 6 8 26
Geuzenveld/Slotermeer 3 11
Osdorp 3 5 11
Slotervaart/Overtoomse Veld 1 12
Zuidoost 6 9 30
Oost/Watergraafsmeer 2 2 14
Amsterdam Oud-Zuid 2 1 21
Zuideramstel 4 14
Totaal 36 42 193
* In een aantal gevallen behelst de ontwikkeling tot Brede School ook samenwerking
met het speciaal onderwijs. Deze zijn in deze tabel niet meegenomen
Bron: Buro OOG Onderwijsondersteuning, O+S
2.800 peuters en 4.700 kleuters een Voorschool
bezoeken. Daarbij zal het accent dus vooral op de
peuterplaatsen liggen.
De Brede School
De eerste Brede Scholen werden in 1995 in achterstandswijken
in Rotterdam en Groningen gestart ter
bestrijding van onderwijs- en ontwikkelingsachterstanden.
Sindsdien heeft dit initiatief veel navolging
gekregen. 6 Landelijk zijn er op dit moment 450 Brede
Scholen. Naar verwachting zal dit aantal in 2010 zijn
toegenomen tot 1.000.
De Brede School heeft verschillende verschijningsvormen,
maar is altijd gericht op inhoudelijke samenwerking
tussen scholen en instellingen (onder andere
jeugdzorg en welzijn) 7 , waardoor een netwerk van
verschillende diensten om de leerlingen heen wordt
georganiseerd. 8 De belangrijkste doelen van de
Amsterdamse Brede Scholen zijn het leveren van een
bijdrage aan een brede ontwikkeling van kinderen, het
versterken van de ouderbetrokkenheid, het mogelijk
maken van een doorgaande educatieve lijn, en het
bijdragen aan de verbetering van de leefbaarheid
van de buurt. 9
In 2002 zijn er in Amsterdam 78 scholen die werken
aan de ontwikkeling tot een Brede School (zie

afbeelding 4.5). Vele daarvan zijn gesitueerd in
achterstandswijken en vaak maken ook Voorscholen
deel uit van het samenwerkingsverband. Het gaat in
totaal om ongeveer 27.000 kinderen.
Pendel basisschoolleerlingen en
resultaten basisonderwijs
Amsterdam telt in 2002 193 basisscholen, drie meer
dan in het jaar daarvoor. Het totaal aantal basisschoolleerlingen
is echter constant gebleven, zodat de
gemiddelde schoolgrootte dat jaar licht gedaald is
van 300 naar 296 leerlingen per basisschool.
Over een langere periode gezien is het gemiddelde
aantal leerlingen per basisschool groter geworden.
In schooljaar 1995/1996 telde Amsterdam 54.000
basisschoolleerlingen, verspreid over 207 scholen.
In 2001/2002 zijn er 57.000 basisschoolleerlingen,
verspreid over 193 scholen. Dit betekent een groei
van het aantal leerlingen van 5,5% en een afname
van het aantal basisscholen van 7,3%. Waar gaan
Amsterdamse basisschoolleerlingen naar school?
Gaan zij meestal in hun eigen buurt of stadsdeel naar
school of is er veel pendel? En hoe zijn de resultaten
van de Amsterdamse basisscholen?
Pendel leerlingen basisonderwijs
Niet elke leerling gaat in de eigen buurt of in het
eigen stadsdeel naar school. Dit komt bijvoorbeeld
doordat in sommige buurten een scholentekort is of
omdat bepaalde type scholen niet vertegenwoordigd
zijn, zoals een montessorischool of Islamitische school.
De laatste jaren is in Nederland en vooral in de grote
steden een pendel te zien die de ‘witte vlucht’ wordt
genoemd. Vooral hoog opgeleide ouders, voornamelijk
autochtone maar ook allochtone, kiezen voor een
basisschool met overwegend autochtone leerlingen
(‘witte school’), ook al ligt deze buiten de buurt waar
ze wonen. Uit onderzoek blijkt dat ouders deze keuze
maken omdat zij de scholen met een hoog aandeel
allochtonen (’zwarte scholen’) in hun buurt vaak niet
geschikt vinden voor hun kinderen. 11 Blijkbaar laten
veel ouders met een keuze voor een school in een
andere buurt de samenstelling van een school
prevaleren boven de afstand tot de school.
Op basis van een recent bestand uit het Leerlingen
Administratie Systeem (LAS) is voor de Amsterdamse
basisschoolpopulatie (exclusief speciaal onderwijs)
nagegaan welke omvang de pendel, waaronder de
’witte vlucht’ in de stad heeft. In afbeelding 4.6 is
Afb. 4.6 Verhouding schoolbuurt/woonbuurt basisschoolleerlingen
per stadsdeel
Zuideramstel
A’dam Oud-Zuid
A’dam-Centrum
Oud-West
Sloterv./Overt. Veld
Zeeburg
De Baarsjes
Zuidoost
A’dam-Noord
Oost-Watergraafsm.
Geuzenv./Sloterm.
Osdorp
Bos en Lommer
Westerpark
60 70 80 90 100 110 120 130 140
Bron: DMO/LAS november 2002, bewerking O+S
per stadsdeel de verhouding weergegeven tussen het
aandeel basisschoolleerlingen dat er naar school gaat
en het aandeel dat er woont. 12 Een score van 100
betekent dat er nagenoeg evenveel leerlingen naar
school gaan als dat er wonen. Dat betekent ook dat er
net zo veel leerlingen in andere stadsdelen naar school
gaan dan er uit andere stadsdelen hier naar school
komen. Een hoge score betekent veel toestroom van
leerlingen, een lage score juist veel uitstroom.
Gemeenten, en dus ook stadsdelen, behoren voor wat
betreft het primair onderwijs in principe te voorzien in
de onderwijsbehoeften van hun inwoners. De figuur is
in die zin (mede) een indicatie van de capaciteit van
het betreffende stadsdeel. In stadsdeel Westerpark
bijvoorbeeld is een tekort aan plekken op basisscholen,
dat ook te zien is aan het lage aandeel kinderen
dat in het eigen stadsdeel naar school gaat. Dit geldt
het sterkst voor het zuidelijk deel van Westerpark (zie
bijlage IV, afbeelding IV.1). 13 Uit de figuur blijkt dat
vooral in de stadsdelen Zuideramstel en Amsterdam
Oud-Zuid veel meer kinderen op school gaan dan dat
er wonen. In het algemeen is te stellen dat in de
stadsdelen met een hoog aandeel autochtone kinderen,
veel kinderen uit andere stadsdelen naar school
komen en dat in de stadsdelen met een hoog aandeel
allochtone kinderen veel kinderen in andere stadsdelen
naar school gaan.
57
❯
Participatie in onderwijs

58
De Staat van de Stad Amsterdam II ❯
Afb. 4.7 Aandeel onder Nederlandse basisschoolkinderen dat buiten
het eigen stadsdeel naar school gaat (in procenten)
De Baarsjes
Bos en Lommer
Oud-West
Westerpark
Geuzenv./Sloterm.
Osdorp
Zuideramstel
Sloterv./Overt. Veld
A’dam Oud-Zuid
Zeeburg
Oost-Watergraafsm.
A’dam-Centrum
Zuidoost
A’dam-Noord
0 10 20 30 40 50 60 70 80
Bron: DMO/LAS november 2002, bewerking O+S
In afbeelding 4.7 is de omvang van de pendel van
Nederlandse kinderen weergegeven naar stadsdeel.
In De Baarsjes gaat bijna 70% van de Nederlandse
leerlingen in een ander stadsdeel naar school, in Bos
en Lommer is dit bijna 60%. Wanneer we naar de specifieke
buurten in de stadsdelen kijken (zie bijlage IV,
afbeelding IV.2) is er veel pendel in de Indische buurt
en De Pijp. In de andere (delen van) stadsdelen is
deze uitstroom geringer.
Ook veel allochtone kinderen gaan buiten hun eigen
stadsdeel naar school, deze uitstroom is echter lager
dan de uitstroom van Nederlandse kinderen. De hoogste
uitstroom is te vinden in stadsdeel Oud-West,
bijna 30%. In de stadsdelen De Baarsjes, Zuideramstel,
Westerpark, Amsterdam-Centrum en Oost/Watergraafsmeer
gaat rond een kwart van de allochtone
kinderen buiten het eigen stadsdeel naar school.
Binnen de stadsdelen vallen Watergraafsmeer en
het zuidelijk deel van Westerpark op: hier ligt de uitstroom
van allochtone kinderen rond de 40% (zie bijlage
IV, afbeelding IV.3). In de laatstgenoemde buurt
speelt mee dat er sprake is van een capaciteitsgebrek.
Voor een juiste interpretatie van de gepresenteerde
pendelcijfers dient niet alleen rekening gehouden te
worden met een eventueel capaciteitsgebrek, maar
ook met het aandeel Nederlanders c.q. etnische
minderheden in de verschillende (delen van) stadsdelen
(zie bijlage IV, afbeelding IV.4) en de ligging van de
buurten. In een centraal gelegen buurt met veel
scholen in de relatieve nabijheid ligt de keuze voor
een school buiten de buurt of het stadsdeel meer voor
de hand dan in een minder centraal gelegen buurt.
Daarnaast moet er rekening worden gehouden met
het feit dat er in bepaalde buurten veel bijzondere
scholen zijn gevestigd, bijvoorbeeld in Zuid en Centrum.
Resultaten basisscholen:
Amsterdamse Cito-scores
Nagenoeg alle Amsterdamse basisscholen nemen
jaarlijks de Cito-toets (Eindtoets Basisonderwijs) af. De
gemiddelde Cito-score is in het afgelopen schooljaar
533,1 punten. 14 Dit is iets lager dan vorig schooljaar
(533,3). Scholen in Amsterdam-Centrum, Zuideramstel
en Amsterdam Oud-Zuid scoren hoger (respectievelijk
538,7, 538,7 en 536,9 punten) en scholen in Geuzenveld/Slotermeer,
De Baarsjes, Zeeburg en Bos en
Lommer scoren lager (respectievelijk 530,3, 530,4,
531,2 en 531,3 punten; zie afbeelding 4.8). De Citoscores
in de overige stadsdelen schommelen rond
het gemiddelde.
Landelijk presteren de leerlingen iets beter (gemiddeld
534,7), maar Amsterdamse leerlingen lopen hun
achterstand steeds meer in. In 1996 liep Amsterdam
nog 5,0 punten achter op het Nederlandse gemiddelde,
in 2003 is de achterstand 1,6 punten. De laatste
drie jaar lijken de Amsterdamse scores zich te stabiliseren
rond de 533, de landelijke scores liggen al jaren
rond de 534.
De Amsterdamse scholen scoren ten opzichte van de
andere grote steden goed: de gemiddelde Cito-score
in Amsterdam (in 2003 afgerond 533) ligt hoger dan
in Rotterdam (afgerond 531) en Den Haag (afgerond
532) en iets lager dan in Utrecht (afgerond 534). 15
Om scholen beter te kunnen vergelijken op hun prestaties
werkt het Cito met een indeling in zogenaamde
schoolscoregroepen. Op basis van de verdeling van
leerlinggewichten, wordt een school ingedeeld in een
schoolscoregroep. Heeft meer dan 75% van de leerlingen
een gewicht van 1,9 dan is de schoolscoregroep 7,
heeft 100% gewicht 1,0 dan is de schoolscoregroep 1.
In afbeelding 4.9 staat de verdeling van schoolscoregroepen
in Amsterdam in vergelijking met
Nederland weergegeven. Opvallend is het hoge aandeel
(37%) schoolscoregroep 7 scholen in Amsterdam.

Afb. 4.8 Gemiddelde Cito-scores naar stadsdelen, 2000-2003
59
❯
540
538
536
534
532
530
528
526
524
522
520
A’dam-Centrum
Westerpark
2000
Oud-West
2001
Zeeburg
Bos en Lommer
2002
De Baarsjes
2003
A’dam Noord
Geuzenv./Sloterm.
Osdorp
Sloterv./Overt. Veld
Zuidoost
Oost/Watergraafsm.
Amsterdam 2003 Nederland 2003
A’dam Oud-Zuid
Zuideramstel
Participatie in onderwijs
Bron: DMO
Verder kent Amsterdam relatief veel scholen in de
schoolscoregroepen 5 en 6 en relatief weinig scholen
in de groepen 2 en 3.
Een zuivere vergelijking met andere scholen op de
Cito-scores is nu mogelijk door dat te doen op het
niveau van schoolscoregroepen. In afbeelding 4.10
is deze vergelijking van de Amsterdamse Cito-scores
in 2003 met de landelijke scores weergegeven.
Wat opvalt is dat de gemiddelde schoolscores groep
in Amsterdam in bijna alle groepen, behalve groep 4,
hoger ligt dan de gemiddelde schoolscoregroep van
Nederland. Met name de Cito-scores uit de schoolscoregroepen
1 en 2 liggen duidelijk boven het landelijke
gemiddelde. Op dit niveau doen Amsterdamse
scholen het dus beter dan landelijk. Dat Amsterdam
uiteindelijk lager scoort dan landelijk is terug te
voeren op de afwijkende schoolpopulatie zoals in
afbeelding 4.9 weergegeven.
Schoolverzuim
De Leerplichtwet bepaalt dat iedereen in de leeftijd
van 5 tot en met 16 jaar naar school moet. 16 In
Amsterdam wonen in 2002 bijna 92.000 leerplichtigen.
Een leerplichtige pleegt volgens de wet relatief
verzuim als hij ingeschreven is bij een instelling voor
onderwijs en zonder geldige reden drie dagen achtereen
wegblijft of een achtste deel van de lessen in vier
Afb. 4.9 Verdeling in schoolscoregroepen Amsterdam en Nederland, 2003
40
%
35
30
25
20
15
10
5
0
1 2 3 4 5 6 7
Amsterdam Nederland
Bron: DMO
Afb. 4.10 Cito-scores en scores per schoolscoregroep Amsterdam
en Nederland, 2003
545
540
535
530
525
520
1 2 3 4 5 6 7 cito
Amsterdam Nederland Landelijk gemiddelde
Bron: NBR/DMO

60
De Staat van de Stad Amsterdam II ❯
Afb. 4.11 Relatief verzuim
gemiddeld
leerplichtige leerlingen
secundair beroepsonderwijs
2000/2001 en 2001/2002
voortgezet onderwijs
naar onderwijssoort
(voortgezet) speciaal onderwijs
Bron: Gegevens
primair onderwijs
2000-2001 en 2001-2002,
% 0 2 4 6 8 10 12 14
LAS/DMO
2001/2002 2000/2001
opeenvolgende weken mist. Scholen zijn verplicht dit
verzuim te melden bij het Leerlingen Administratie
Systeem (LAS). 17
Het relatief verzuim is in het schooljaar 2001/2002
gemiddeld (over het primair onderwijs, het (voortgezet)
speciaal onderwijs en het voortgezet onderwijs)
4,2%. In het schooljaar daarvoor was het aandeel dat
verzuimde lager, namelijk 3,4%. 18 Zoals te zien in
afbeelding 4.11 is dit verzuim in beide jaren het laagst
als het voortgezette onderwijs, waarbij vooral de
toename in het voortgezet onderwijs opvalt. Een deel
van de toename zal komen doordat de registratie van
verzuim in de laatste jaren verbeterd is. Die betere
registratie geldt bij uitstek ook voor het secundair
beroepsonderwijs, reden waarom de verzuimcijfers
eerder niet en nu wel gerapporteerd worden. In deze
populatie wordt het meest verzuimd van alle leerplichtige
leerlingen: 12,8%.
in het primair onderwijs (rond de 3%) en hoger in het
voortgezet onderwijs (respectievelijk 3,8% en 5,7%).
Verzuim neemt sowieso toe met de leeftijd van de
leerlingen. Het verzuim in het (voortgezet) speciaal
onderwijs is, ook in vergelijking met eerdere jaren,
nog steeds hoog. Er is in deze onderwijssoort wel
sprake van een behoorlijke afname: van 15,2% verzuim
in 1999/2000 naar 12,4% in 2000/2001 naar 6,3% in
2001/2002.
De geconstateerde verzuimtoename in het laatste
schooljaar is dus te herleiden tot zowel het primaire
Jongens verzuimen over het algemeen meer dan
meisjes met uitzondering van het voortgezet speciaal
onderwijs, waar meisjes vaker verzuimen. Het verzuim
onder etnische minderheden is hoger dan onder
Nederlandse jongeren. Jongeren van Turkse en
Marokkaanse komaf verzuimen het vaakst (respectievelijk
6,2% en 5,1% tegenover 1,8% onder leerlingen
van Nederlandse komaf). Naar leeftijd gemeten wordt
onder 15- en 16-jarigen, evenals in voorgaande jaren,
het meest verzuimd (respectievelijk 6,5% en 7%).
Afb. 4.12 Concentraties
van relatief schoolverzuim
in schooljaar 2001/2002
(blauw omrand) en
2000/2001 (geel)
Bron: Stadsmonitor
Amsterdam, O+S en UvA
afdeling Geografie en
Planologie

61
VMBO (H)AVO/ totaal VMBO (H)AVO/ Afb. 4.13 Leerlingen
en 2001/2002. We zien dat de concentratiegebieden voorgaande schooljaren groter. 20
VWO in % VWO in % voortgezet onderwijs
Surinamers 3.220 2.245 5.465 59 41 naar etniciteit en onderwijsniveau
Antilianen 508 321 829 61 39
(2001/2002)
Turken 1.864 1.123 2.986 62 38
Marokkanen 3.558 1.764 5.322 67 33
Niet-geïndustrialiseerd 2.203 2.085 4.288 51 49
Geïndustrialiseerd 508 962 1.471 35 65
Nederlanders 3.728 6.735 10.463 36 64
Onbekend 1.356 802 2.157 63 37
Totaal 16.945 16.036 32.981 51 49 Bron: DMO
Als er wordt gekeken naar verschillen tussen stadsdelen
dan wordt in de schooljaren 1999/2000 en
2001/2002 het meest verzuimd op scholen in Osdorp
(respectievelijk 7,4% en 10,1%), Geuzenveld/Slotermeer
(6,2% en 7,2%), Westerpark (6,6% en 6,9%) en
in De Baarsjes (6,4% en 5,5%). Het minst verzuimd
wordt er op scholen in Zuideramstel (1,0% en 1,1%).
In stadsdeel Zuidoost was het verzuim eerder ook erg
laag (in 2000/2001 1,2%) maar is in het schooljaar
2001/2002 gestegen naar 3,3%.
Afbeelding 4.12 toont ruimtelijke concentraties van
schoolverzuim in de stad over de schooljaren 2000/2001
Slaagpercentages in richting
landelijk gemiddelde
Op de scholen in Amsterdam liggen de slaagpercentages
in het voortgezet onderwijs (net als in de andere
grote steden) lager dan op scholen elders in het land.
De slaagpercentages komen steeds dichter bij elkaar
(zie afbeelding 4.14 en afbeelding 4.15). Het Nederlands
gemiddelde blijft door de jaren heen stabiel, het
Amsterdams gemiddelde stijgt de laatste jaren licht.
Slaagden er van iedere honderd kandidaten in 1999
landelijk 91 en in Amsterdam 86, in schooljaar 2000/
2001 is dat 92 respectievelijk 88. Dit verschil was in
nogal fluctueren, met name in het westen van de
stad. 19 In Westerpark en Slotervaart/Overtoomse Veld
bijvoorbeeld zijn een aantal concentratiegebieden
verdwenen en komen een aantal nieuwe concentratiegebieden
Afb. 4.14 Slaagpercentages in Amsterdam en Nederland 2001
per type onderwijs*
op de kaart. Dit geldt ook voor Zuidoost en
Noord, daar komen met name in de noordelijke buurten
van deze stadsdelen nieuwe concentratiegebieden
naar voren.
100
95
90
85
%
Resultaten voortgezet onderwijs
In Amsterdam nemen ongeveer 33.000 leerlingen deel
aan het voorgezet onderwijs (zie afbeelding 4.13).
Ruim de helft volgt een VMBO-opleiding. Dit aandeel
is bij allochtone leerlingen een stuk hoger dan bij
80
75
70
65
autochtone scholieren. Vooral onder Marokkaanse
en Turkse leerlingen is het aandeel dat een VMBOopleiding
volgt met 67%, respectievelijk 62% hoog.
60
vbo
Amsterdam
mavo
landelijk
havo
vwo
Bij jongeren uit Nederland en de geïndustrialiseerde
landen ligt het op 36% en 35%, het overige deel volgt
een HAVO/VWO-opleiding.
*Bij HAVO en VWO betreft het alleen de cijfers nieuwe stijl. Examens oude
stijl kunnen voor HAVO het laatst in 2002 en voor VWO in 2003 worden
afgelegd. Het betreft in 2001 een klein aantal ‘bezemexamens’ met slaagpercentages
in Amsterdam van respectievelijk 92% en 88%
Bron: Amsterdam in cijfers 2002, O+S
❯
Participatie in onderwijs

62
De Staat van de Stad Amsterdam II ❯
Afb. 4.15 Ontwikkeling in slaagpercentages voortgezet onderwijs
in Amsterdam en landelijk
0,94
0,92
0,90
0,88
0,86
0,84
0,82
0,80
1995/’96 1996/’97 1997/’98 1998/’99 1999/’00 2000/’01
gemiddelde Amsterdam landelijk gemiddelde
Bron: DMO
Opvallend is de inhaalslag op het VWO (2e fase)
waar het slaagpercentage in 2001 zelfs hoger was dan
landelijk (90% versus 87%) en waar het Amsterdamse
percentage in eerdere jaren ongeveer 5% achter bleef.
Schoolvertraging en voortijdig schoolverlaten
Voordat leerlingen van het voortgezet onderwijs het
eindexamenjaar bereiken, hebben vier van de tien
leerlingen vertraging opgelopen in hun onderwijsloopbaan
(doordat zij van school zijn gewisseld of
zijn blijven zitten) of zijn voortijdig gestopt. Landelijk
geldt dit voor circa drie van de tien leerlingen.
Op het VMBO heeft dit vooral te maken met het hoge
percentage jongeren dat de school voortijdig verlaat.
In Amsterdam is het aandeel leerlingen dat het VMBO
in de eerste twee klassen verlaat veel hoger dan
landelijk. Op de Amsterdamse HAVO/VWO-scholen
is vooral het aandeel zittenblijvers hoog.
Het percentage leerlingen dat in het Amsterdamse
voortgezet onderwijs bevorderd wordt bedraagt
87,6% (in het schooljaar 1999/2000). Dit aandeel is
iets lager dan landelijk (91,4%), maar is iets hoger
dan in de drie overige grote steden (Den Haag 84,4%;
Rotterdam 85,5%; Utrecht 86,4%). 21
Het percentage vertraagde leerlingen (zittenblijvers,
etc.) varieert met het type onderwijs en het leerjaar.
De afgelopen jaren is het aantal vertragingen in het
VBO in Amsterdam sterk afgenomen. In Amsterdam
doen zich (evenals in andere grote steden) meer
vertragingen in het onderwijs voor dan landelijk het
geval is.
Ook is het aandeel dat voortijdig de school verlaat
groter dan landelijk. Er is sprake van voortijdig schoolverlaten
wanneer de leerling van school vertrekt
zonder advies tot bevordering. Landelijk verlaat 3,7%
van de leerlingen in het voortgezet onderwijs voortijdig
de school (2000/2001 22 ), in Amsterdam is dit 5,4%
(1999/2000). Het gaat dan om bijna 1.700 leerlingen.
Amsterdam is er in geslaagd het voortijdig schoolverlaten
terug te dringen (in 1995/1996 7,7%), en ook
landelijk is een dalende trend zichtbaar. Van de vier
grote steden heeft Amsterdam de laagste uitval, maar
het percentage ligt nog wel boven de landelijke norm
(de NBR-norm van 4%). 23
Het gevaar van vroegtijdig schoolverlaten is dat een
grote groep leerlingen niet naar het onderwijs terugkeert
en de arbeidsmarkt opgaat zonder startkwalificatie.
24 In Amsterdam zijn in het schooljaar 2001/2002
9.721 jongeren tussen de 12 en 23 jaar uitgestroomd
zonder startkwalificatie. Hieronder vallen ook leerlingen
met een VMBO-diploma, immers het VMBO
wordt niet als een startkwalificatie gezien maar als
een voorbereiding voor het MBO. Een klein deel van
deze jongeren wordt herplaatst op een opleiding
(5,8%), zodat uiteindelijk 9.157 leerlingen definitief
van school zijn gegaan zonder startkwalificatie op zak. 25
Hoger onderwijs
Het aantal voltijdstudenten op de negen instellingen
voor hoger beroepsonderwijs (HBO) in Amsterdam en
Diemen is in de periode van 1996 tot 2001 (studiejaar
2001/2002) gestegen met 8% tot 32.000. 26 De meest
recente gegevens over het aantal inschrijvingen aan
de twee universiteiten van Amsterdam laten zien dat
in de periode 1996-2002 ook hier het aantal studenten
is toegenomen (+9%). In het studiejaar 2002-2003
stonden er ruim 38.000 studenten ingeschreven in
Amsterdam. In het wetenschappelijk onderwijs zijn
gedurende het studiejaar 2001/2002 ruim 4.600 studenten
afgestudeerd aan één van beide universiteiten.
Daarnaast waren er in 2002 498 promoties. 27
Aansluiting opleiding en arbeidsmarkt
Het Centraal Bureau voor de Statistiek classificeert de
vacatures die vrijkomen naar opleidingsniveau. In de
CBS-indeling wordt onderscheid gemaakt in vacatures
op elementair, lager, middelbaar, hoger en wetenschappelijk
niveau. Op die manier wordt er een beeld
gecreëerd van de stand van de arbeidsmarkt en

Afb. 4.16 Ontwikkeling aantal vacatures in Amsterdam naar beroepsniveau, 1995-2001 (index 1995=100)
63
❯
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
Elementair 100 200 150 400 400 650 1150
Lager 100 100 138 263 363 413 275
Middelbaar 100 154 177 385 400 469 377
Hoger 100 138 188 413 475 288 375
Wetenschappelijk 100 150 250 300 450 400 450
Onbekend 100 0 350 500 1700 250 150
Totaal 100 131 178 353 469 397 378
Participatie in onderwijs
Bron: CBS
binnen welk opleidingsniveau de meeste behoefte
is aan extra mensen. Daarnaast heeft O+S gegevens
over het percentage werkende mensen per
opleidingsniveau.
Vacatures naar opleidingsniveau
Het totaal aantal vacatures op de arbeidsmarkt is
vier keer zo groot geworden tussen 1995 en 2001
(zie afbeelding 4.16). Vanaf 1999 daalt het aantal
vacatures echter. Op het laagste opleidingsniveau
is de grootste groei van vacatures te zien.
Recentere gegevens over het totaal aantal vacatures
laten echter zien dat in het eerste kwartaal van 2003
er in Amsterdam 13.163 vacatures zijn, dit is 37%
minder dan het jaar daar voor (1e kwartaal 2002:
21.141 vacatures). 28 Ook landelijk daalt het aantal
vacatures: volgens het CBS is het landelijke aantal
vacatures vanaf eind 2000 met bijna 100.000 gedaald
tot 116.000 in het eerste kwartaal van 2003. 29
De meeste vacatures zijn beschikbaar voor het MBO/
HAVO/VWO (45%) en het HBO (28%). De vacatures
die in dit eerste kwartaal openstaan bij de Amsterdamse
Centra voor Werk en Inkomen (CWI) zijn
met name vacatures in de sectoren zakelijke dienstverlening,
detailhandel en gezondheidszorg. 30
In de volgende paragraaf wordt nagegaan of de
beroepsbevolking zich op dezelfde manier, qua
opleidingsniveau, heeft ontwikkeld.
Opleidingsniveau en arbeidsdeelname
Aan de hand van gegevens over het opleidingsniveau
van de beroepsbevolking wordt duidelijk hoe
bepalend het opleidingsniveau is voor arbeidsdeelname.
Van degenen met uitsluitend basisonderwijs
maakt in 2003 iets meer dan 40% deel uit van de
Afb. 4.17 Beroepsbevolking in procenten van de bevolking
15-64 jaar naar opleidingsniveau, 1994-2003
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Basisonderwijs
1994
LBO/
MAVO
1999
MBO/
HAVO/VWO
2001
HBO/
WO
2003
Bron: Regionale Enquête Beroepsbevolking, O+S (2003),
Amsterdam in cijfers 2002, O+S
beroepsbevolking. Van diegene met een afgeronde
HBO- of universitaire opleiding behoorde bijna 90%
tot de beroepsbevolking.
Tussen 1994 en 2003 is vooral de arbeidsdeelname
onder mensen met een MBO-, HAVO- of VWO-diploma
gestegen. Bij de andere opleidingsniveaus is de
toename gering of niet aanwezig (HBO/WO, zie
afbeelding 4.17). Met name de geringe toename van
de beroepsbevolking met een lage opleiding is opvallend
te noemen, omdat het aantal vacatures voor deze
groep mensen zeer sterk gestegen is. Men zou immers
verwachten dat wanneer het aantal vacatures stijgt,
het aandeel van de beroepsbevolking ongeveer
dezelfde stijging laat zien, maar dit is niet het geval.
Deelname
totaal

64
De Staat van de Stad Amsterdam II ❯
Afb. 4.18 Niet-werkende werkzoekenden (NWW-ers) in Amsterdam naar hoogst behaalde diploma juli 2001,
juli 2002 en januari 2003
jaar Basis/ VBO/MAVO MBO/ HBO Kand./ Universiteit
onv. v.o HAVO/VWO onv. acad.
2001 21.180 11.640 8.315 4.651 2.905 770
2002 18.983 9.957 8.388 4.742 1.809 2.036
2003 17.440 9.163 8.796 4.617 1.194 2.624
Bron: CWI/O+S (2003), CWI Noordwest-Nederland/Amsterdam in Cijfers 2002, O+S (2002); RBA ZNH/O+S (2001).
Afb. 4.19 Jongeren ingeschreven bij CWI Amsterdam naar
opleidingsniveau (1 oktober 2002)
Kortom, de grootte van de beroepsbevolking was niet
voldoende voor de enorme vraag naar arbeidskrachten.
1200
1000
800
600
400
200
0
Bron: CWI
basisonderwijs
15-18-jarigen
VBO/
MAVO
MBO/
HAVO/VWO
19-23-jarigen
HBO
Afb. 4.20 Fasering werkzoekende jongeren naar leeftijd
(in procenten)
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Bron: CWI
15-18 jaar oud
direct bemiddelbaar
kort traject
nader te bepalen
19-23 jaar oud
lang traject
WO
(nog) niet bemiddelbaar
Anderzijds kunnen we kijken naar het aandeel dat niet
actief is op de arbeidsmarkt, de niet-werkende werkzoekenden
(NWW-ers) 31 , onderverdeeld naar opleiding.
In afbeelding 4.18 staat deze onderverdeling
voor de jaren 2001, 2002 en 2003. Aan de hand
hiervan kunnen we zien hoe de kansen op werk voor
mensen met een bepaald opleidingsniveau zijn veranderd.
Er zijn minder mensen met een elementaire of
lagere opleiding op 1 januari 2003 werkzoekend dan
in 2002 en 2001 het geval was. De mensen die een
universitaire opleiding hebben afgerond, hebben juist
verslechterde kansen op de arbeidsmarkt gekregen:
dit aantal steeg van 770 NWW-ers met WO-opleiding
in 2001, naar 2.036 in 2002. Op 1 januari 2003 is
het aantal NWW-ers in deze categorie nog verder
gestegen naar 2.624. 32
Toetreders tot de arbeidsmarkt
In 2001 verlieten in Nederland 170.000 scholieren
en studenten het voltijdonderwijs.
In de periode 1999-2001 hadden schoolverlaters
gemiddeld vijf maanden nodig om een baan te
vinden. Vooral degenen met een beroepsopleiding
kwamen snel aan de slag. VMBO-ers hadden de
minste tijd nodig om werk te vinden.
Bij de Amsterdamse CWI’s stonden op 1 oktober 2002
bijna 3.000 werkzoekende jongeren tussen 15 en
23 jaar oud ingeschreven. Een groot deel van deze
jongeren heeft zonder diploma het voortgezet onderwijs
verlaten (zie afbeelding 4.19). Voor ruim een
derde van de bij het CWI ingeschreven jongeren
wordt verwacht dat zij nog een lang traject nodig
hebben en een even groot deel blijkt niet (direct)
bemiddelbaar (zie afbeelding 4.20).

Afb. 4.22
Potentiële instroom (aantallen) tegenover feitelijke inschrijving (percentages) van nieuwkomers naar etnische
groepen, 1997-2001
65
❯
etnische groep 1997 1997 1998 1998 1999 1999 2000 2000 2001 2001
perc. perc. perc. perc. perc.
Surinamers 1.554 13,8 1.861 11,8 1.549 27,6 1.481 18,6 1.395 25,2
Antilianen 579 29,2 762 59,6 839 43,9 853 42,2 731 41,3
Turken 790 56,3 732 63,8 629 66,5 858 50,3 763 59,4
Marokkanen 1.156 54,8 1.239 57,3 1.262 60,1 1.218 54,0 1.253 59,5
Overige 4.012 56,1 4.344 53,2 4.080 38,3 4.695 36,2 4.510 34,5
Totaal 8.091 45,9 8.938 46,5 8.359 42,3 9.105 39,0 8.652 41,2
Participatie in onderwijs
* Vestigers van 16 jaar en ouder, niet in Nederland geboren en nog geen jaar in Nederland
Bron: DMO
Jeugdhulpverlening in aansluiting op onderwijs
Problematisch gedrag van jongeren wordt vaak voor
het eerst op school gesignaleerd. In Amsterdam
werken scholen nauw samen met Bureau Jeugdzorg.
Drie van de tien afgehandelde aanmeldingen bij
Jeugdzorg zijn gerelateerd aan het onderwijs. In 2002
ontvingen 2.835 Amsterdamse jongeren jeugd- en
onderwijshulpverlening via een Bureau Jeugdzorg.
De 13- tot en met 17-jarigen vormen de grootste
klantgroep binnen de Bureaus Jeugdzorg. De helft
van de gescreende cliënten woont in Zuidoost (26%
van alle cliënten) of Nieuw-West (24%). In deze gebieden
woont ook een groot deel van de Amsterdamse
jongeren (16% van de 0-23 jarigen woont in Zuidoost,
20% in Nieuw-West). De cliënten komen minder vaak
uit Noord (17%, 13% van de jongeren), Oost (13%;
13% van de jongeren) en regio Centrum/Oud-West
(12%; 25% van de jongeren) en het minst vaak uit Zuid
(9%; 13% van de jongeren). Een derde deel van de
klanten is van Nederlandse afkomst, 21% is Surinaams,
11% Marokkaans, 5% Turks, 4% komt uit een Afrikaans
land anders dan Marokko en 3% is Antilliaans of
Arubaans (9% anders, 15% onbekend). 33
Volwassenenonderwijs
Inburgeringstrajecten nieuwkomers
Ter voorkoming van achterstanden bij immigranten
die zich nieuw in Nederland vestigen zijn inburgeringstrajecten
opgezet. Vanaf 1998 is het volgen van een
inburgeringstraject verplicht voor nieuwkomers. 34
Vier van de tien nieuwkomers in 2001 hebben zich
ingeschreven bij de Dienst Maatschappelijke Ontwikkeling
Amsterdam (DMO), afdeling Educatie en
Afb. 4.23 Cijfers over inburgeringstrajecten van nieuwkomers
in Amsterdam, 1999-2002
Aangemelde Vastgestelde Afgeronde
nieuwkomers (WIN) cursisten* trajecten
1999 3.032 2.406 1.456
2000 3.353 2.295 1.428
2001 3.319 2.457 1.821
2002 3.685 2.567 1.777
* Voor deze nieuwkomers is in het betreffende jaar vastgesteld dat zij een
inburgeringstraject in het kader van de WIN (Wet Inburgering Nieuwkomers)
moeten volgen. Dit traject kan op een later tijdstip van start gaan, bijvoorbeeld
bij uitstel vanwege zwangerschap.
Bron: DMO, juli 2003
Inburgering (zie afbeelding 4.22). Opvallend is dat
het aandeel nieuwkomers dat een inburgeringstraject
volgde iets is gedaald na 1998, terwijl het traject
toen verplicht werd en de deelname logischerwijs zou
moeten toenemen. Onder Turken is het aandeel dat
deelnam aan een inburgeringstraject wel gestegen,
met als uitzondering het jaar 2000 (54%).
In afbeelding 4.23 is te zien hoe de scholing van
nieuwkomers zich heeft ontwikkeld tussen 1999 en
2002. Het aantal aanmeldingen is gestegen, evenals
het jaarlijks aantal afgeronde trajecten (tot 2001).
In 2002 hebben 1.777 nieuwkomers een inburgeringstraject
afgerond. Er zijn geen verdere gegevens
bekend over de resultaten van inburgeringstrajecten.
In 2003 is een Cliënt Volg Systeem in gebruik genomen
dat inzicht moet geven in de vooruitgang van de
cursisten. Daarnaast zal de toelevering van gegevens
door het ROC worden verbeterd.

66
Afb. 4.24
Kenmerken van oudkomersprogramma’s en deelnemers gestart in de 2e helft van 2002 (in absolute aantallen)
De Staat van de Stad Amsterdam II ❯
Werkloos Opvoeder Overig Totaal
Taal + Sociale activering 0 311 113 424 (24%)
Taal + Maatschappij oriëntatie 39 22 103 164 (9%)
Taal + Opvoedingsondersteuning/
gezondheidsvoorlichting 11 0 8 19 (1%)
Taal + Op arbeidsmarkt gerichte activiteiten 202 320 13 535 (31%)
Alfabetisering (duaal karakter) 61 14 473 548 (31%)
Overig 43 0 14 57 (3%)
Totaal 356 667 724 1.747
Bron: DMO
Trajecten oudkomers
Mensen die al wat langer in Nederland verblijven
kunnen ook aan taalcursussen deelnemen, dit zijn de
zogenoemde oudkomers. 35 Tijdens de Amsterdamse
pilot (voor augustus 2002) hebben er 1.617 oudkomers
een cursus gevolgd, waarvan circa 500 via het
ROC. Sinds de decentralisatie (vanaf augustus 2002)
zijn er door de stadsdelen 685 mensen op een oudkomerstraject
gezet en 89 door DMO. Daarnaast
volg(d)en nog circa 900 oudkomers een traject via het
ROC. Het totaal komt daarmee op een kleine 3.300
oudkomers die tot nu toe een traject hebben gevolgd
of daar nog mee bezig zijn (cijfers van DMO tot april
2003).
Over de oudkomers die in 2002 met een cursus zijn
gestart, zijn gegevens bekend over hun achtergrondkenmerken
en het soort programma dat zij volg(d)en
(zie afbeelding 4.24). Van deze cursisten is 41%
opvoeder, 23% is werkloos en 36% doet iets anders
(werkend, opleiding volgend, of onbekend). Aan de
trajecten nemen veel vrouwen deel: ruim driekwart
van de deelnemers is vrouw (78%, 21% man, 1% onbekend).
Daarnaast komt ongeveer de helft van deze
deelnemers uit een Afrikaans land (20% Marokko, 27%
uit overige Afrikaanse landen), ruim een kwart komt
uit Turkije (27%) en 17% komt uit Azië. De meeste
deelnemers zijn tussen de 30 en 50 jaar oud (60%),
een kleiner deel is 50 jaar of ouder (17%) en slechts
één van de tien is onder de 30 jaar (11%, en eveneens
11% leeftijd onbekend).
De door de oudkomers gevolgde programma’s betreffen
vaak een taalcursus al dan niet in combinatie met
op de arbeidsmarkt gerichte activiteiten of sociale
activering (zie afbeelding 4.24). Meestal duurt een
programma voor oudkomers tussen de 6 en 12 maanden
(91%), een klein deel rond het binnen 6 maanden
af (9%). Vaak bestaat het programma uit 5 tot 14 uren
les (86%, 12% meer dan 14 uren, 2% minder dan 5
uren).
Van de oudkomers die in 2002 zijn gestart heeft 35%
het programma in dat jaar afgerond (928 personen),
53% volgt het programma nog (1411 personen) en
12% is uitgevallen (311 personen). Van slechts een
derde deel is bekend waarom zij zijn uitgevallen (138
personen). Meestal is dat vanwege veelvuldig verzuim
(33%), maar ook het vinden van werk (22%) en ’geen
passend aanbod’ (17%) worden vaak als reden van uitval
genoemd. Wat de oudkomers na hun cursus gaan
doen is vaak niet bekend (60% onbekend). Drie van de
tien (waarvan de doorstoom bekend is) doen een vervolgopleiding,
een even groot deel stroomt door naar
werk of werkgerelateerde bezigheden, en de rest doet
geen van beiden.
Taalcursussen in Amsterdam in vergelijking
met G4
Hoe verlopen de cursussen voor nieuw- en oudkomers
in Amsterdam in vergelijking met andere grote steden
(G4)? In afbeelding 4.25 is te zien dat het aantal taalcursussen
in Amsterdam kleiner is dan in Rotterdam
en Den Haag, en groter is dan in Utrecht. 36 Het aantal
deelnemers is in Amsterdam in de periode 1999-2001
gedaald, terwijl dit in Rotterdam en in Utrecht schommelt
en in Den Haag van 2000 op 2001 sterk gestegen
is.

Volwasseneneducatie in het algemeen
Er kunnen verschillende doelen van volwassenenonderwijs
worden onderscheiden: sociale redzaamheid
vergroten, voortgezet onderwijs (alsnog) afronden of
voor professionele redzaamheid. Voor elk van deze
doelstellingen is ingeschat hoeveel Amsterdammers
hier in 2001 aan deelnemen. Zoals uit afbeelding 4.26
blijkt volgen ruim 5.000 volwassenen een dergelijk
traject, waarvan het merendeel een traject gericht op
sociale redzaamheid betreft.
Afb. 4.25 Aantal deelnemers NT2-taalcursussen in G4,
1999-2001
1999 2000 2001
Amsterdam 7.916 6.659 5.634
Rotterdam 10.249 9.020 10.382
Den Haag – 2.067 8.690
Utrecht 1.877 1.969 1.876
Totaal Nederland 53.857 51.935 60.165
Bron: Definitieve Bekostigingstelling Ministerie van OC&W
67
❯
Participatie in onderwijs
Afb. 4.26 Deelnemers volwasseneneducatie in Amsterdam, 2001
Traject
Deelnemers
Sociale redzaamheid 2.942
Voortgezet algemeen volwassenenonderwijs 1.216
Professionele redzaamheid 779
Overige (taal)trajecten 79
Totaal 5.016
* geschatte aantallen per traject
Bron: DMO
Noten
1 P. Leseman, ‘De voorschool in Amsterdam:
‘concept en praktijk’. JGZ, april 2002.
2 Notitie GOA. o.c. Onderwijsverslag 1999,
Ministerie van OCW.
3 Deze achtergrondkenmerken zijn door het
ministerie van OCenW vertaald in zogenaamde
leerlinggewichten. Een gewicht
groter dan 1,0 geldt als indicator van het
risico van ‘achterblijven op en uitval uit
school ten gevolge van sociale, culturele
en economische gezinsomstandigheden’.
Autochtone leerlingen van laag opgeleide
ouders krijgen een gewicht van 1,25,
allochtone leerlingen van ouders met een
laag opleidings- en beroepsniveau een
gewicht van 1,9. Bron: Notitie GOA. Schets
van het landelijk beleidskader 2002-2006.
4 De Staat van de Stad Amsterdam I.
O+S, SSP: 2001
5 D. De Goede & G. Reezigt. Implementatie
en effecten van de Voorschool in

68
De Staat van de Stad Amsterdam II ❯
Amsterdam. Groningen: Gion, 2001.
6 Buro OOG onderwijsondersteuning.
Amsterdamse Brede School anno 2002.
Amsterdam: 2002.
7 Oberon. Brede Scholen in Nederland.
Jaarbericht 2002. Utrecht: Oberon, 2002.
8 F. Studulski. De Brede School. Perspectief
op een educatieve reorgansiatie. Amsterdam:
SWP, 2002.
9 Buro OOG onderwijsondersteuning.
Amsterdamse Brede School anno 2002.
Amsterdam: 2002.
10 De ontwikkeling tot Brede School verloopt
in de regel planmatig. Dat betekent
dat er een planfase is waarin naar een
optimale invulling van de samenwerking
tussen instanties wordt gezocht. In de
invoeringsfase worden de elementen van
de Brede School stap voor stap ingevoerd.
11 Karsten, S., Roeleveld, J., Ledoux, G.,
Felix, C. en Elshof, D. (2002). Schoolkeuze
in een multi-etnische samenleving.
Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut.
12 Om de pendel en het verschijnsel witte
vlucht verder inzichtelijk te maken is een
aantal stadsdelen opgesplitst. Criterium
daarbij was een demografisch verschillende
samenstelling. Stadsdeel Amsterdam
Oud Zuid bijvoorbeeld is opgesplitst
omdat in De Pijp veel allochtonen wonen,
waar dit in het overige deel van het stadsdeel
veel minder het geval is. Voor alle
gekozen stadsdeeldelen geldt dat het om
substantiële aantallen gaat. De resultaten
hiervan staan in afbeeldingen in de bijlage
weergegeven.
13 Een ander aspect dat hier meespeelt is
dat deze buurten veelal aan het stadsdeel
Amsterdam-Centrum grenzen, waardoor
de keuze voor een school in dat andere
stadsdeel dus puur op de korte afstand
tot de school gebaseerd kan zijn.
14 De standaardscore op de Cito-toets
(Eindtoets Basisonderwijs) is een score
gebaseerd op de prestaties van een leerling
op de leergebieden taal, rekenen en
informatieverwerking. Standaardscores
variëren van 501 tot en met 550, waarbij
het gemiddelde jaarlijks rond de 535 ligt.
Ongeveer 70% van de leerlingen behaalt
een score tussen de 525 en 540.
15 Bron: gegevens Citogroep “Terugblik en
resultaten eindtoets Basisonderwijs
2003”, website: www.citogroep.nl
16 De leerplicht geldt tot en met het eind
van het schooljaar waarin de leerling 16
is geworden.
17 In het Leerlingen Administratie Systeem
(LAS) wordt van alle leerlingen op Amsterdamse
scholen het schoolverzuim geregistreerd.
Een leerling pleegt volgens de wet
relatief verzuim als hij op een school zit
en zonder geldige reden drie aaneensluitende
dagen wegblijft of 1/8e deel van de
lessen in vier opeenvolgende weken mist.
Dit telt dan als één verzuimactiviteit. Blijft
hij een paar maanden later nog eens een
paar dagen weg, dan had hij dat schooljaar
2 verzuimactiviteiten. Scholen zijn
verplicht dit verzuim te melden bij het
LAS. Die meldingsplicht geldt niet voor
verzuim dat geringer is dan die drie
dagen of 1/8e deel van de lestijd.
Spijbelen van enkele uren is dus niet
opgenomen in deze gegevens.
18 Vanwege de vergelijkbaarheid tussen de
verschillende jaren is het verzuim hier
beperkt tot de drie genoemde onderwijssoorten.
De verzuimcijfers zijn per jaar
berekend over de periode van 1 oktober
tot 1 oktober.
19 Omdat het hierbij om kleine concentratie
gebieden gaat (soms maar van één postcodegebied)
vinden we snel fluctuaties.
Het betreft bovendien het aantal verzuimmeldingen,
in plaats van het aantal leerlingen
dat verzuimt. In het extreme geval
kan het dus in een postcodegebied om 1
leerling gaan die 10 keer heeft verzuimd.
Wanneer die leerling zou zijn verhuisd,
dan verschuift het concentratiegebied.
20 Factsheet NBR (Naar Betere Resultaten).
Amsterdamse examenresultaten
1998/1999, maart 2001.
21 DMO. Voortgezet onderwijs in beeld,
september 2002.
22 Dieptestudie voortijdig schoolverlaten.
Overzicht 2001. ITS/Sardes. Utrecht:
januari 2002.
23 DMO. Voortgezet onderwijs in beeld,
september 2002.
24 Dat wil zeggen minimaal een diploma
HAVO/VWO of niveau 2 van het MBO.
Diploma’s in het VMBO gelden niet als
startkwalificatie.
25 Jaarverslag Dienst Welzijn Amsterdam
2002.
26 Amsterdam in cijfers 2002, O+S.
27 Bron: Universiteiten.
28 Bron: Regionale Arbeidsmarktmonitor
Zuidelijk Noord-Holland. RPA ZNH,
Research voor Beleid, SEO & Matchcare,
2003.
29 Het gaat hier om het aantal vacatures
gecorrigeerd voor seizoensinvloeden.
30 Bron: Regionale Arbeidsmarktmonitor
Zuidelijk Noord-Holland. RPA ZNH,
Research voor Beleid, SEO & Matchcare,
2003.
31 Dit betreft alle niet werkende werkzoekenden,
dw.z. die niet of minder dan 12
uur per week werken, die ingeschrevenen
staan bij een Centrum voor Werk en
Inkomen (CWI, voormalig arbeidsbureau).
Zij hoeven niet direct beschikbaar te zijn
voor werk en ook niet zelf actief te zoeken
naar een baan.
32 Er moet bij deze gegevens wel vermeld
worden dat mensen zo ingeschreven
staan zoals ze zichzelf hebben opgegeven.
Ter illustratie van de mogelijke
vertekening hierdoor is dat iemand zich
opgeeft als iemand die zijn kandidaats
heeft afgerond, terwijl hij niet alleen zijn
kandidaats heeft afgerond, maar een
volledige universitaire opleiding heeft
afgerond. Hierdoor komt deze persoon
in de verkeerde categorie terecht. De
veranderingen zijn echter dermate groot
dat ze niet alleen aan een dergelijke
vertekening toe te schrijven zijn.
33 Bron: Bureau Jeugdzorg
Amsterdam/DMO.
34 Nieuwkomers zijn mensen van 18 jaar en
ouder van buiten de Europese Unie of
Europese Economische Ruimte, die in het
bezit zijn van een geldige verblijfsvergunning
en zich recentelijk in Nederland hebben
gevestigd. De gemeenten bepalen
wie in aanmerking komt voor het Nieuwkomerschap
en wie verplicht is om een
inburgeringscursus te volgen.
35 Oudkomers zijn mensen van 18 jaar en
ouder met een geldige verblijfsstatus die
zich voor 1998 in Nederland hebben
gevestigd, en die behoren tot de prioriteitsgroepen
werklozen en opvoeders in
een maatschappelijke achterstandspositie.
36 Het verschil kan niet gezocht worden in
het aantal allochtonen. In 2002 telde
Amsterdam 333.711 inwoners van buitenlandse
afkomst en Rotterdam 246.107.
Den Haag en Utrecht hebben aanzienlijk
minder allochtonen binnen hun grenzen.
Het gaat om respectievelijk 191.668 en
76.925 personen. Bron: CBS, Statline.

[Hoofdstuk 5]
Participatie in arbeid
69
❯
Participatie in arbeid
Arbeid is een primaire vorm van participatie. Deelname aan betaalde arbeid
verschaft een inkomen voor een zelfstandig bestaan. Daarnaast geeft het deelnemen
aan het arbeidsproces structuur aan het leven, biedt het sociale contacten, biedt
het mogelijkheden ter ontplooiing en kan hiermee status worden verkregen.
In dit hoofdstuk worden ontwikkelingen beschreven in de werkgelegenheid en
werkloosheid in Amsterdam. Hierbij komen vragen aan bod als: Welke groepen
participeren (steeds) minder op de arbeidsmarkt, welke groepen juist steeds meer?
Welke ontwikkelingen bestaan er in stedelijke concentraties van werkloosheid?
Wat zijn de ontwikkelingen in gesubsidieerde arbeid? En hoe is de in- en uitstroom
van werkenden in de gemeente Amsterdam?

70
De Staat van de Stad Amsterdam II ❯
Kernpunten
✚ De werkgelegenheidsgroei zwakt af,
maar minder sterk dan in geheel
Nederland.
✚ In Amsterdam geldt dat het aandeel van
de beroepsbevolking dat werkzaam is,
is gedaald van 95% in 2001 tot 92% in
2003. De werkloze beroepsbevolking
is gestegen van 5% in 2001 tot 8% in
2003. Landelijk is dit ruim 5% in 2003.
✚ Bijna een kwart van de werkzame
Amsterdammers werkt buiten de stad.
Bijna de helft van de mensen die in
ongeveer 3,5% van de werkzame
beroepsbevolking werkte op 1 juli 2002
in een gesubsidieerde baan. 63% van de
instromers doet geen beroep meer
op een uitkering. Het aantal Wiw-banen
blijft vanaf juni 2002 groeien, het aantal
Wiw-werkervaringsplaatsen daalt en
het aantal I/D-banen fluctueert.
✚ Het aantal niet-werkende werkzoekenden
(NWW-ers) ingeschreven bij het
CWI is sinds 1999 met 33% gedaald
naar 44.000 op 1 januari 2003.
neemt toe. Het aandeel NWW-ers
onder allochtonen en lager opgeleiden
daalt. Het aandeel NWW-ers dat korter
dan 3 jaar werkloos is stijgt.
✚ Concentraties van niet-werkende werkzoekenden
(ingeschreven bij het CWI)
verdwijnen uit het centrum en grote
delen van de negentiende eeuwse
gordel (behalve de oostelijke delen en
Westerpark). In Zuidoost en de Westelijke
Tuinsteden zijn juist uitbreidingen.
Standvastige concentraties vinden we
Amsterdam werken komen van buiten
de stad
✚ Het aantal langdurig werklozen (NWWers
ingeschreven bij het CWI ) daalt.
in de Indische buurt, Transvaalbuurt,
Oosterparkbuurt, Van der Pek buurt,
✚ Bijna 35.000 Amsterdammers hebben
Het aandeel ingeschreven werklozen
De Baarsjes en delen van de Bijlmer-
vanaf 1995 tot half juni 2002 deel-
onder middelbaar en hoger opgeleiden,
meer.
genomen aan gesubsidieerde arbeid,
Nederlanders en onder 45-64 jarigen
Groei werkgelegenheid schommelt
na sterke toename
Zoals in de rest van het land, nam de werkgelegenheid
als gevolg van een groeiende economie halverwege
de jaren negentig toe. De banengroei in
Amsterdam was zelfs hoger dan in de omgeving van
de stad. Het aantal banen in Amsterdam is tussen
1995 en 2000 toegenomen met 57.000 (tot 390.000).
Vooral in de zakelijke dienstverlening en in de horeca
is de werkgelegenheid fors toegenomen. De werkgelegenheid
in Amsterdam groeide ook in 2001 – zij
het in een langzamer tempo – door; er was een groeisaldo
van 4.312 banen. De banengroei stokte na de
tweede helft van 2001. De totale werkgelegenheid
in Amsterdam is in de jaren 2000 en 2001 gegroeid
met respectievelijk 6,1% en 1%. 1
In tien jaar tijd, tussen 1992 en 2002, is de werkgelegenheid
in de gemeente Amsterdam met 30% toegenomen.
Deze groei is sterker dan gemiddeld voor
Nederland en dan in de gemeenten Rotterdam en
Den Haag (zie afbeelding 5.1). 2
Per januari 2002 was de totale werkgelegenheid in
Amsterdam ongeveer 418.000 banen groot. In de
tweede helft van 2002 ontstond weer een lichte
stijging. Er kwamen ongeveer 1200 banen bij. Van
april tot juni 2002 steeg het aantal arbeidsplaatsen
met 0,3 % en van juni tot oktober met 0,6%. Per
1 oktober 2002 waren er in Amsterdam 420.973
arbeidsplaatsen. Dit is 3.262 meer dan op 1 januari
van dat jaar en 2.370 meer dan op 1 juni 2002. In
afbeelding 5.2 is te zien dat in het laatste kwartaal
van 2002 de werkgelegenheid is gedaald (–0,7% ten
opzichte van 1999).
Afb. 5.1 Ontwikkeling in werkgelegenheid 2002
ten opzichte van 1992 voor de G4
Werkgelegenheid Index 1992=100
2002
Amsterdam 130,0
Rotterdam 114,1
Den Haag 122,0
Utrecht 131,7
Bron: Nyfer 2003
De groei van de werkgelegenheid in de eerste drie
kwartalen van 2002 is vooral het gevolg van een groei
in de zakelijke dienstverlening. Echter niet alle sectoren
binnen de zakelijke dienstverlening deden het
goed. Bij de computerservice- en informatietechnologiebureaus
daalde de werkgelegenheid in de eerste
drie kwartalen van 2002 met 3,2%, terwijl die in de
overige zakelijke dienstverlening met 4,5% steeg.
Bij de overheid en in de sectoren onderwijs en cultuur
en recreatie vond in 2002 eveneens een stijging van
de werkgelegenheid plaats. In de sector vervoer en

Afb. 5.2 Kwartaalgroei werkgelegenheid Amsterdam
(procentuele verandering t.o.v. januari 1999)
3,0
2,5
2,0
1,5
1,0
0,5
0,0
-0,5
-1,0
april 1999
Bron: O+S
juli
okt
jan 2000
april
juli
okt
jan 2001
april
juli
okt
jan 2002
april
juli
okt
jan 2003
telecommunicatie en bij de handel vond echter een
daling plaats in de eerste drie kwartalen van 2002. In
het eerste kwartaal van 2003 zijn de meeste vacatures
in de sector zakelijke dienstverlening, gezondheidszorg
en de detailhandel.
Landelijk is volgens het CBS in de periode december
2002 - februari 2003 het aantal werkenden (met een
baan van 12 uur of meer per week) ten opzichte van
dezelfde periode een jaar eerder gestegen met 0,5%.
Vooral in de gezondheids- en welzijnszorg groeide de
werkgelegenheid, in de bouw gingen daarentegen
veel banen verloren. Hiermee houdt de trend van
afnemende groei van werkgelegenheid vanaf 2002
aan. Immers in de voorafgaande vijf jaar nam het aantal
werkenden nog met gemiddeld 2% per jaar toe.
Ontwikkelingen in samenstelling beroepsbevolking
In Amsterdam bestaat de potentiële beroepsbevolking,
dat is de gehele bevolking tussen de 15 en 64
jaar, in 2003 uit 531.100 personen. Tot de ‘echte’
beroepsbevolking worden alleen de personen die
meer dan 12 uur werken of willen werken gerekend.
In 2003 bestaat de beroepsbevolking van Amsterdam
uit 388.700 mensen. 3 De bruto participatiegraad, het
aandeel van de bevolking van 15 tot 64 jaar dat tot
de beroepsbevolking behoort, is gestegen van 63% in
1994 naar 73% in 2003. Ten opzichte van 2001 is de
bruto participatiegraad bijna niet veranderd, in 2001
was de bruto participatiegraad 72%. Van de totale
groep mensen die in 2003 tot de beroepsbevolking
behoort is 92% (357.400 mensen) werkzaam, dit was
in 2001 95% (379.800 mensen verrichten betaald werk
voor 12 uur of meer per week) en in 1999 94%
(335.700 mensen). De overige 8% in 2003 is werkloos.
Amsterdam kent in vergelijking met het landelijk
gemiddelde relatief veel werklozen: landelijk is 5,3%
werkloos.
Bepaalde groepen Amsterdammers zijn meer of juist
minder vertegenwoordigd onder de beroepsbevolking
dan anderen. Inwoners van Turkse en Marokkaanse
afkomst horen minder vaak tot de beroepsbevolking
dan andere groepen. Van de totale groep inwoners
van Turkse afkomst tussen de 15-65 jaar behoort 52%
tot de beroepsbevolking. In 2001 was dit nog 56%.
Voor inwoners van Marokkaanse afkomst bedraagt
dit percentage 53%, dit is meer dan in 2001 (49%).
Dit hangt samen met het gemiddeld lage opleidingsniveau
van deze groepen. Hoger opgeleiden behoren
immers vaker tot de beroepsbevolking dan lager
opgeleiden. Van de inwoners van Turkse en Marokkaanse
afkomst heeft ongeveer 55% maximaal basisonderwijs.
Daarnaast is het aandeel Turkse en Marokkaanse
vrouwen op de arbeidsmarkt kleiner dan onder
Nederlanders.
Jongeren zijn steeds sterker vertegenwoordigd op de
arbeidsmarkt. Behoorde in 1994 40% van de leeftijdsgroep
van 15 tot 24 jaar tot de beroepsbevolking, in
1999 bood ruim de helft (53%) van de jongeren zich
aan op de arbeidsmarkt, in 2001 steeg dit percentage
naar 56% en in 2003 is dit percentage licht gedaald
naar 55%. Het aandeel vrouwen dat actief is op de
arbeidsmarkt is eveneens sterk gestegen: van 44% in
1994 naar 61% in 1999, naar 66% in 2001 en in 2003.
De laatste twee jaar heeft het percentage vrouwen
dat actief is op de arbeidsmarkt een stabiel niveau
bereikt. Het percentage vrouwen ligt in 2003 echter
nog steeds lager dan het percentage mannen in de
beroepsbevolking. De mannelijke beroepsbevolking
groeide van 77% in 1999 naar 78% in 2001 en naar
80% in 2003.
Uiteindelijk kan worden geconcludeerd dat de groei
van de beroepsbevolking stagneert. Het aantal werkenden
is gedaald, terwijl het aantal werklozen onder
de beroepsbevolking is gestegen.
In- en uitstroom van werkenden
In de participatiemonitor is gevraagd of men binnen
of buiten Amsterdam werkt, of beide. Tweederde van
71
❯
Participatie in arbeid

72
De Staat van de Stad Amsterdam II ❯
de ondervraagde Amsterdammers werkt binnen
Amsterdam, 20% buiten de stad en 10% werkt zowel
binnen als buiten de stad (zie afb. 5.3). Deze
cijfers komen grotendeels overeen met die uit de
Regionale Enquête Beroepsbevolking: bijna een kwart
van de werkzame Amsterdammers werkt buiten de
stad, 9% werkt in de regio rond Amsterdam en 15%
buiten de regio. Van de ruim driekwart Amsterdammers
die in de stad zelf werkt, werkt 20% in het eigen
stadsdeel. Vooral inwoners van Amsterdam-Centrum
en Zuidoost werken vaak in hun eigen stadsdeel
(respectievelijk 40% en 32%). 4
Afb. 5.3 Werkplek Amsterdammers
3%
10%
binnen Amsterdam
buiten Amsterdam
beide
21%
onbekend
Volgens de participatiemonitor hebben werkende
vrouwen vaker een werkkring binnen de gemeente
Amsterdam dan mannen (71% versus 63%). Marokkanen
en Surinamers werken ook vaker binnen de stadsgrenzen
(respectievelijk 79% en 77%). Werkende
Amsterdammers tot 30 jaar en boven de 55 jaar werken
minder vaak buiten Amsterdam dan de middelste
leeftijdsgroep (30-54 jaar; resp. 17%, 17% en 23%).
Een werkkring buiten Amsterdam komt vaker voor
onder mensen met een hoog inkomen dan onder hen
met een gemiddeld of laag inkomen (resp. 29%, 20%,
9%). Dit aandeel neemt ook toe naarmate de genoten
opleiding hoger is. Een uitzondering hierop vormen
de ongeschoolden: zij hebben vaak een baan waarbij
ze zowel binnen als buiten Amsterdam werken (18%).
Maar er zijn ook veel mensen die naar Amsterdam toekomen
om te werken. Volgens het CBS komt van alle
mensen die in Amsterdam werkzaam zijn bijna de helft
van buiten de stad (46% in 2001). In de overige G4
steden ligt de inkomende pendel ook rond de helft
van de werkenden (Den Haag 48%, Rotterdam 53%),
met uitzondering van Utrecht waar de inkomende
pendel groter is (61%). 5
66%
Afb. 5.4 Deelname en uitstroom uit gesubsidieerde arbeid
vanaf 1995 t/m eind juni 2002
Regeling Totale instroom Totale uitstroom*
Wiw-detacheringen 12.365 9.496
Wiw-werkervaringsplaatsen 7.122 6.008
I/D banen 12.508 5.642
I/D banen zorg 1.512 813
Wsw-plaatsing 1.419 121
Wsw-begeleid werken 23 4
Totaal 34.949 22.084
* Betreft aantal van de instroom dat geen beroep meer doet op een uitkering.
Voor de I/D-banen zorg, Wsw-plaatsing en Wsw-begeleid werken is niet bekend
welk aandeel van het totaal niet langer een beroep op een uitkering doet, de
cijfers verwijzen hier naar het totaal aantal mensen dat naar een reguliere baan
is uitgestroomd. Voor de I/D banen zorg is gebruik gemaakt van de 75-procentsregel,
voor de Wsw-banen van het feitelijke aantal dat uitgestroomd is naar een
reguliere baan.
Bron: Amsterdamse Werkmonitor, tweede kwartaal 2002, KPMG BEA
Bijna 35.000 Amsterdammers namen deel
aan gesubsidieerde arbeid
De gemeente Amsterdam heeft sinds 1995 veel geïnvesteerd
in het bevorderen van de werkgelegenheid
in de vorm van gesubsidieerde arbeid. Hiervoor zijn
zes verschillende regelingen in het leven geroepen
(zie afbeelding 5.4).
Ruim 12.500 Amsterdammers, dat wil zeggen
ongeveer 3,5% van de werkzame beroepsbevolking,
werken op 1 juli 2002 in een gesubsidieerde baan.
Een kleine 6.800 mensen werken op dat moment in
een Instroom- en Doorstroom (I/D) baan, bijna 3.000
werken via een Wiw-regeling en de overige 2.800 zijn
WSW-ers. In het eerste halfjaar van 2002 zijn ruim
2.000 mensen uitgestroomd, waarvan driekwart een
reguliere baan heeft gevonden.
In afbeelding 5.4 wordt getoond wat sinds de opstart
van gesubsidieerde arbeid de uitstroom is van deze
maatregelen naar regulier werk: op een totaal van
34.949 gesubsidieerde arbeidsplaatsen in de periode
1995-juni 2002, doet 63% geen beroep meer op een
uitkering.

Afb. 5.5 Aandeel werklozen* van de beroepsbevolking, 1996-2002 (in procenten)
73
❯
14
12
10
8
6
4
2
0
Amsterdam
Rotterdam
Den Haag
Utrecht
Landelijk
Participatie in arbeid
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
* niet werkend of minder dan 12 uur per week, zoekt werk voor 12 uur of meer per week, beschikbaar voor minimaal 12 uur per week,
heeft laatste maand actief gezocht naar werk
Bron: CBS, 2003
Recentere cijfers laten zien dat het aantal Wiw-banen
blijft groeien. Per 1 juli 2002 bedroeg het totaal aantal
Wiw-banen 2.559, op 1 oktober 2002 is dit aantal
toegenomen tot 2.670. Het aantal Wiw-banen is in
de eerste helft van 2003 verder gegroeid van 2.726
op 1 januari 2003 tot 2.761 op 1 april 2003.
Het aantal Wiw-werkervaringsplaatsen daalt echter.
In de laatste twee kwartalen van 2002 is het aantal
Wiw-werkervaringplaatsen gedaald van 386 (juli 2002)
tot 352 (oktober 2002). In de eerste helft van 2003
zette deze daling verder door: op 1 januari 2003 was
het aantal werkervaringsplaatsen in Amsterdam 303,
op 1 april 2003 waren dit er 212. Het aantal I/D banen
in Amsterdam fluctueert: in de laatste twee kwartalen
van 2002 is het aantal I/D banen afgenomen van 6.480
tot 6.459, in het eerste kwartaal van 2003 is het aantal
I/D banen toegenomen tot 6.818, en in het tweede
kwartaal (april 2003) is dit aantal afgenomen tot
6.707. 6 Recente cijfers over Wsw-banen zijn niet
beschikbaar.
Ontwikkelingen in werkloosheid
De werkloosheid is aan de hand van verschillende
definities weer te geven, mede afhankelijk van de
registratiebron. Aan de hand van de meest gebruikte
definities voor de groep van werklozen – de werkloze
beroepsbevolking en de bij het CWI (Centrum voor
Werk en Inkomen, voormalig arbeidsbureau) ingeschreven
niet-werkende werkzoekenden (NWW-ers) –
wordt de ontwikkeling van de werkloosheid in deze
paragraaf besproken.
Werkloze beroepsbevolking neemt weer toe
De werkloze beroepsbevolking heeft betrekking op
mensen die actief op zoek zijn naar werk (voor meer
dan 12 uur per week), die niet werken (of minder dan
12 uur per week) en beschikbaar zijn voor minimaal
12 uur per week. Deze mensen staan niet altijd als
werkzoekenden ingeschreven bij het CWI.
Volgens deze definitie is volgens het CBS circa 4% van
de Amsterdamse beroepsbevolking in 2001 werkloos
en 5% in 2002. In afbeelding 5.5 is te zien dat dit
aandeel van 1997-2001 in de grote steden, maar ook
landelijk sterk gedaald is, en in 2002 weer toegenomen.
Opvallend is de sterke daling in Amsterdam van 2000
op 2001. Het aandeel werklozen in Amsterdam blijkt
in 2002 hoger dan landelijk, maar lager dan in Utrecht
en Rotterdam. In deze laatst genoemde steden is de
werkloosheid van 2001 op 2002 sterk toegenomen,
terwijl de stijging voor Amsterdam en geheel Nederland
minder sterk is.
Recentere cijfers laten zien dat de werkloze beroepsbevolking
in Amsterdam en Nederland verder toeneemt.
Volgens de Regionale Enquête Beroepsbevolking
(O+S, 2003) is het aandeel werklozen onder de
beroepsbevolking in Amsterdam toegenomen van
4,9% in 2001 naar 8,1% in 2003. Landelijk is in de
periode december 2002-juni 2003 de werkloosheid
opgelopen van 3,7% tot 5,4% van de beroepsbevolking.
Volgens het CBS ligt in de periode april - juni
2003 het aantal werklozen in Nederland 116.000
hoger dan in dezelfde periode het jaar daarvoor.

74
De Staat van de Stad Amsterdam II ❯
Afb. 5.6 Aantal niet-werkende werkzoekenden in de vier grote
steden, 1 januari 1998-2003
x 1000
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Amsterdam Rotterdam Den Haag Utrecht
1998 1999 2000 2001 2002 2003
Bron: CWI 2003
Aantal ingeschreven werklozen
bij CWI daalt
Een andere definitie van werkloosheid betreft de nietwerkende
werkzoekenden (NWW-ers). Dit zijn alle
ingeschrevenen bij het CWI (voormalig arbeidsbureau)
die niet of minder dan 12 uur per week werken. 8 Zij
hoeven dus niet direct beschikbaar te zijn voor werk
en ook niet zelf actief te zoeken naar een baan. In vier
jaar tijd, van 1999 tot en met 2002, is het aantal nietwerkende
werkzoekenden in Amsterdam met circa
22.000 gedaald, dat is 33% (van ruim 66.000 op
1 januari 1999 naar ruim 44.000 op 1 januari 2003).
Van de Amsterdamse bevolking tussen 15 en 65 jaar
is op 1 januari 2003 8,3% volgens deze definitie werkloos.
Op 1 januari 2002 was dit nog 9,3%. Het aantal
niet-werkende werkzoekenden onder allochtonen is
ook gedaald (van 12,4% op 1 januari 2002 naar 10,7%
op 1 januari 2003), maar is nog wel hoger dan gemiddeld.
Stadsdeel Bos en Lommer heeft het hoogste
percentage niet-werkenden werkzoekenden (12,2%),
maar ook in Geuzenveld/Slotermeer (11,2%),
De Baarsjes (10,3%), Westerpark (10,2%) en Zeeburg
(10,1%) vinden we hoge aandelen. Stadsdelen met
een laag aandeel niet-werkende werkzoekenden zijn
Zuideramstel (5,4%) en Amsterdam-Centrum (6,2%). 9
In vergelijking met de drie andere grote steden kent
Amsterdam vanaf 1998 tot 2002 het grootste aantal
niet-werkende werkzoekenden (zie afbeelding 5.6).
In 2003 blijkt het aantal NWW-ers het grootst te zijn
in Rotterdam.
Landelijke cijfers laten zien dat in Nederland op 1 mei
2003 673.060 niet-werkende werkzoekende kent.
Sinds januari 2003 is het aantal NWW-ers in Nederland
gestegen met 17% (575.800 NWW-ers op 1 januari
2003).
De recente daling van de werkloosheid (in termen van
NWW-ers) in Amsterdam wordt deels veroorzaakt
door de Megabanenmarkt en het opschonen van het
databestand van het CWI. Ook na sluiting van de
banenmarkt in juli 2002, zijn de effecten daarvan nog
merkbaar. Opvallend is dat het aantal langdurig werklozen
en niet bemiddelbaren afnam, terwijl de kortdurende
werkloosheid steeg. Terwijl de werkloosheid
in alle stadsdelen afnam, was die daling het sterkst in
Amsterdam-Centrum, Amsterdam-Noord, Zuidoost
en Oost/Watergraafsmeer. In deze stadsdelen daalde
het aantal NWW-ers gemiddeld met ongeveer 15%. 10
Samenstelling groep werklozen verandert
In de afgelopen jaren is niet alleen het aantal werklozen
bij de Amsterdamse CWI’s sterk gedaald, maar
is ook de samenstelling van de groep werklozen
ingrijpend veranderd (zie afbeelding 5.7). Allereerst
valt op dat het aantal niet-werkende werkzoekenden
onder de lager opgeleiden gedaald is. Relatief meer
middelbaar en hoger opgeleiden zijn daarentegen
werkloos geworden. Ook is voor het eerst sinds 2001
het aandeel Nederlandse NWW-ers gestegen terwijl
het aandeel NWW-ers onder de etnische groepen juist
gedaald is. Daarnaast is door de verslechterde economische
situatie het percentage hoger opgeleiden
onder de werklozen gestegen. Het aandeel werklozen
dat korter dan 3 jaar werkloos is, is toegenomen en
het aandeel langdurig werklozen is afgenomen. Echter,
de langdurige werkloosheid blijft hoog: vier van de
tien ingeschrevenen is langer dan 3 jaar werkloos. De
daling van het aantal langdurige werklozen (NWW-ers)
kan deels worden verklaard door de MegaBanen-
Markt: hierdoor zijn veel langdurig werklozen (weer)
aan het werk gekomen en is gebleken dat een deel
van de langdurig werklozen ten onrechte een uitkering
ontving. Het stopzetten van deze uitkeringen heeft
dan ook geleid tot een daling van het aantal ingeschreven
langdurig werklozen.
Tot slot zijn het vaak de oudere Amsterdammers
(45-64 jarigen) die werkloos zijn en lijkt deze werkloosheid
alleen maar toe te nemen. De laatste twee jaar
is het aandeel NWW-ers in de leeftijd 45-64 jaar

Afb. 5.7 Niet-werkende werkzoekenden naar diploma, bevolkingsgroep, duur niet-werkend en leeftijd, 2001-2003
75
❯
1 januari stijging 2003 t.o.v. 2002
2001 2002 2003 abs. %
Niet-werkende werkzoekenden 52895 49085 44088 –4997 –10,2
Hoogst behaalde diploma % % %
Basisond./VBO/MAVO/onbekend 67 65 61 –5005 –15,7
MBO/HAVO/VWO 17 18 20 + 83 + 1,0
HBO/kandid./universiteit 16 17 19 – 75 – 0,9
Bevolkingsgroep
Nederlanders 49 49 50 –1898 – 7,9
Etnische groepen 49 50 49 –2878 –11,8
Overige buitenlanders 2 1 1 – 221 –32,5
Duur niet-werkend
t/m 1 jaar 28 32 45 +4201 +26,9
1 t/m 3 jaar 24 21 18 –2602 –25,2
Langer dan 3 jaar 48 47 38 –6596 –28,5
Leeftijd
15-19 3 2 2 – 113 –10,4
20-24 7 6 6 – 486 –15,3
25-34 27 26 26 –1381 –10,8
35-44 30 31 30 –1771 –11,7
45-64 31 34 35 –1162 – 7,1
Onbekend 1 1 1 – 84 –17,0
Participatie in arbeid
Bron: CWI, bewerking door O+S (zie ook: O+S, Kerncijfers Amsterdam 2003)
gestegen terwijl er bij de overige leeftijdsgroepen
sprake is geweest van een daling.
Afb. 5.8 Niet-werkende werkzoekenden (NWW) in Amsterdam naar
duur niet-werkend op 1 januari 2003 (in procenten)
Ruimtelijke concentraties van werkloosheid
In afbeelding 5.9 en 5.10 zijn voor 1994, 1998 en 2002
met Stadsmonitor Amsterdam de concentraties van
werkloosheid (niet-werkenden werkzoekende) op de
kaart weergegeven. 11 Steeds is gekozen voor de
gestandaardiseerde concentratiegrens met een vast
minimumaantal van 50 werklozen. Ondanks dat in de
jaren 1994-1998 de werkloosheid in Amsterdam op
een stabiel hoog niveau lag, was er al wel een ruimtelijke
verschuiving zichtbaar. Werkloosheid in geconcentreerde
vorm verdween uit het centrum en grote
delen van de negentiende-eeuwse gordel behalve de
oostelijke delen en Westerpark, terwijl in Zuidoost de
zwaartepunten van werkloosheid zich uitbreidden en
ook de Westelijke Tuinsteden ermee te maken kregen.
In de periode 1998-2002 is er een verlichting van de
werkloosheidssituatie zichtbaar in Zuidoost en op
sommige plaatsen in Parkstad is juist een uitbreiding
17%
t/m 3 maanden
38%
4-6 maanden
6-12 maanden
13%
1-2 jaar
2-3 jaar
15%
3 jaar en langer
6%
11%
Bron: CWI/O+S, 2003
van geconcentreerde werkloosheid. Naast deze ruimtelijke
verschuiving is er ook een aantal plaatsen aan
te wijzen waar de werkloosheid over veel langere tijd
standvastig is (Indische buurt, Transvaalbuurt, Ooster-

76
De Staat van de Stad Amsterdam II ❯
Afb. 5.9 Concentraties
van werklozen (NWW) in
1994 (bruin), 1998 (blauw)
en 2002 (rood)
Bron: Stadsmonitor
Amsterdam, O+S en UvA
afdeling Geografie en
Planologie
Afb. 5.10 Concentraties
van werklozen (NWW) in
Zuidoost, in 1994 (bruin),
1998 (blauw) en 2002
(rood)
Bron: Stadsmonitor
Amsterdam, O+S en UvA
afdeling Geografie en
Planologie
parkbuurt, Van der Pek buurt, De Baarsjes en delen
van de Bijlmermeer).
Met Stadsmonitor Amsterdam is een onderscheid te
maken in mensen die langer of korter dan twee jaar
werkloos zijn. Dat levert een belangrijk verschil op.
De concentraties van kortdurig werklozen zijn over
een reeks van jaren (1994-2002) terug te vinden in
het noordelijke gedeelte van stadsdeel Zuidoost (met
name de Bijlmermeer), met in sommige jaren kleine
stukjes Westerpark. De langdurige werkloosheid vertoont
echter een verschuivend patroon door de stad
(zie afbeelding 5.11). In 1994 waren de concentraties
van langdurige werkloosheid vooral te vinden in
Westerpark en Oud-West. In 1996 lagen de concentraties
in Westerpark nog op de kaart en kwamen er
nieuwe bij in ‘oud-oost’ en de Bijlmermeer. Vanaf
1999 verschijnen er belangrijke concentraties in de

Afb. 5.11 Concentraties
langdurige werklozen
(NWW, langer dan 2 jaar
werkloos) in 1994 (blauw),
2000 (groen) en 2002
(rood)
77
❯
Participatie in arbeid
Bron: Stadsmonitor
Amsterdam, O+S en UvA
afdeling Geografie en
Planologie
Westelijke Tuinsteden, terwijl de concentraties in de
Bijlmermeer verdwijnen. De concentraties van langdurige
werkloosheid in ‘oud-oost’ blijven vanaf 1996
zichtbaar.
De hoogste aandelen werklozen vinden we in de
transitiemilieus en stadsvernieuwings-gebieden (zie
afbeelding 5.12). De laagste aandelen zijn te vinden in
de moderne stadsrand, het welgesteld stedelijk milieu
en het moderne inbreidingsmilieu. In de recente jaren
is in de woonmilieus sprake van een nivelleringstendens.
In de milieus waar de werkloosheid het hoogst
is, het transitiemilieu en de stadsvernieuwing en
aanverwante buurten, verbetert de situatie terwijl
omgekeerd de milieus met een laag werkloosheid,
de moderne nieuwbouwmilieus en het welgesteld
stedelijk milieu, een zekere stijging meemaken.
De verbetering in het transitiemilieu is waarschijnlijk
vooral te danken aan de ontwikkeling in de Bijlmermeer,
waar langdurige werkloosheid in mindere mate
geconcentreerd voorkomt en de werkloosheid zich
vooral laat zien als concentraties van kortdurende
werkloosheid.
Afb. 5.12 Werkloosheid (NWW) naar woonmilieus ten opzichte
van geheel Amsterdam in 2002 (Amsterdam gemiddeld =
nullijn) 12
5
4
3
2
1
0
-1
-2
-3
-4
transitie
stadsvern.
modaal voor-/naoorl.
sociale nieuwbouw
moderne stadsrand
moderne inbreiding
centrum
welgesteld stedelijk

78
De Staat van de Stad Amsterdam II ❯
Noten
1 Nota ‘Bedrijfsmigratie en verplaatsingsmotieven
in de periode 2000-2001’,
O+S, 2002.
2 Atlas voor gemeenten 2003, Nyfer.
3 De beroepsbevolking bestaat uit de
groep mensen van 15 tot 64 jaar die
tenminste 12 uur per week betaald werk
verrichten (werkzame beroepsbevolking)
of die daarnaar op zoek zijn en direct
beschikbaar zijn (werkloze beroepsbevolking).
4 Regionale Enquête Beroepsbevolking
2001 /Amsterdam in Cijfers, O+S, 2002.
5 Bron: Enquête Beroepsbevolking (EBB)
2001, CBS.
6 Bron: Regionale Arbeidsmarktmonitor
Zuidelijk Noord Holland. RPA ZNH, Research
voor Beleid, SEO & Matchcare, 2003.
7 Bron: CBS, persbericht 16-7-2003.
8 Zij hoeven niet direct beschikbaar te zijn
voor een baan van 12 uur of meer per
week. Hieronder vallen ook bijstandsgerechtigden,
WW’ers en WAO’ers die
bij het arbeidsbureau ingeschreven staan
9 Bron: O+S , www.onstat.amsterdam.nl,
bewerkte gegevens van het CWI.
10 Idem.
11 Voor 2003 zijn nog geen NWW-gegevens
in de Stadsmonitor beschikbaar.
12 De cijfers voor de acht woonmilieus zijn
gestandaardiseerd. Amsterdam totaal
wordt weergegeven door de nul-lijn.
De werkelijke werkloosheidspercentages
(NWW) voor Amsterdam in de jaren
2000-2002 zijn respectievelijk: 7,5 %,
6,6% en 6,2%.

[Hoofdstuk 6]
Participatie
in welvaart
79
❯
Participatie in welvaart
Welvaart kan voortkomen uit deelname aan de primaire vormen van participatie,
opleiding en arbeid. Omgekeerd is een zekere mate van welvaart een
voorwaarde om op bepaalde terreinen te kunnen participeren. Het hebben
van betaald werk verschaft immers een inkomen, waar het niet hebben van
werk over het algemeen leidt tot een laag inkomensniveau. Daarnaast hebben
mensen met een hogere opleiding vaker een hoger welvaartsniveau dan
mensen met een lage opleiding. Het hebben van een bepaald welvaartsniveau
is vervolgens weer van belang om deel te kunnen nemen aan bijvoorbeeld
allerlei culturele en maatschappelijke activiteiten. Wat is de stand van
zaken met betrekking tot de welvaart en armoede van Amsterdammers?
Welke groepen profiteren minder van de economische groei? Deze vragen
komen aan de orde in dit hoofdstuk.

80
De Staat van de Stad Amsterdam II ❯
Kernpunten
✚ Het gemiddeld besteedbaar inkomen
per Amsterdams huishouden is tussen
1996 en 2000 sterk toegenomen. Toch
is het gemiddeld inkomen lager dan in
de rest van Nederland en iets lager dan
in Utrecht en Den Haag.
✚ De inkomensgroei is niet evenredig
voor alle delen van Amsterdam.
Veel gebieden zijn niet in staat hun
achterstandsituatie weg te werken
(bijvoorbeeld grote delen van
Amsterdam-Noord en de Westelijke
groei minder sterk dan voor de andere
etnische groepen. De inkomensgroei is
het sterkst voor Turkse Amsterdammers,
vooral na 1999.
✚ Steeds minder Amsterdammers ontvangen
een uitkering. Het aantal bijstandsuitkeringen
en WW-uitkeringen is
gedaald, terwijl het aantal WAO
uitkeringen is toegenomen.
✚ Eén op de vijf Amsterdamse huishoudens
(21%) leeft onder de armoedegrens,
landelijk is dit 9%. Dit aandeel
3 jaar van een laag inkomen (11%),
landelijk is dat één op de twintig (5%).
✚ Steeds meer Amsterdammers doen een
beroep op een bureau voor schuldhulpverlening.
✚ Vier op de tien Amsterdammers hebben
(enige tot zeer veel) moeite om met hun
inkomen rond te komen. Eenzelfde aandeel
vindt het juist (zeer) gemakkelijk.
✚ Het bezit van duurzame goederen
hangt sterk samen met inkomen.
Amsterdammers bezitten minder vaak
Tuinsteden, Gaasperplas en Gein).
is sinds 1995 afgenomen.
een auto of een eigen huis dan de
✚ Voor Amsterdammers van Marokkaanse
en Nederlandse komaf is de inkomens-
✚ Eén op de negen Amsterdamse huishoudens
leeft in 2001 al langer dan
gemiddelde Nederlander.
In dit hoofdstuk komen de volgende aan welvaart
gerelateerde thema’s aan de orde: inkomensverdeling,
verdeling van uitkeringen, armoede, het rond
kunnen komen met het inkomen, schuldhulpverlening
en tot slot het bezit van duurzame goederen.
Stijging van inkomen, maar niet voor iedereen
Zeven op de tien Amsterdammers van 15 tot 65 jaar
hebben een inkomen vanuit huidig werk, circa twee
van de tien hebben een inkomen vanuit een uitkering
(19%: bijstand, werkloosheidsuitkering, ziektegerelateerde
uitkering) en de rest (11%) heeft geen eigen
inkomen. 1
In de onderstaande afbeelding is een verdeling van
besteedbare jaarinkomens over huishoudens in
Amsterdam weergegeven. 2 Het is duidelijk dat in
Afb. 6.1 Aandeel huishoudens in Amsterdam naar landelijke
inkomensklassen 2000*
Klassen van besteedbaar huishoudinkomen
Laagste 20% groep (< 12.900 euro) 30%
Tweede 20% groep (12.900-19.000 euro) 24%
Derde 20% groep (19.000-26.200 euro) 19%
Vierde 20% groep (26.200-35.200 euro) 13%
Hoogste 20% groep (43.000 euro en meer) 13%
* de klassengrenzen betreffen landelijke 20%-klassen, d.w.z. dat in geheel
Nederland iedere klasse 20% van &