sgOriëntatie, Ewan Lentjes & Gerard Hadders, een lezing

sgOriëntatie
Lentjes, Hadders
Post ST. Joost Masters Grafisch Ontwerpen 2008

We kennen allemaal de oriëntatiemiddelen
van deze tijd: mobiele
telefoon en GPS (global positioning
system). Twee dingen vallen
daarbij op:
Een van de eerste vragen van
mobiele bellers is steevast: Waar
ben je? Dat is dus blijkbaar essentieel
om te weten in deze tijd.
Voorheen waren we eerder erin
geïnteresseerd of iemand er überhaupt
was – en vooral of hij het
goed maakte, getuige de hoffelijkheidscode:
‘hoe maakt u het’; of
alledaagser: ‘hoe gaat het’. Er bestond
daarbij geen enkele twijfel
over de plaats waar iemand was
– je belde overwegend van en naar
vaste locaties.
Mobiliteit is daarentegen een kenmerk
bij uitstek van deze tijd. Het
kan zo zijn dat je iemand belt, die
net even een tripje maakt in een
ander werelddeel. ‘Hou het kort,
ik zit nl. in China en het wordt
anders veel te duur’, krijg je dan
te horen. Maar ook dit euvel zal in
de concurrentieslag van telecomgiganten
binnen no time van de
wereld zijn.

Daarmee komen we bij het tweede aspect dat de hui
relatie tot de aarde. Om te weten waar we zijn, mak
atiegebonden zijn. Het satellietsysteem dat aan de ba
30 satellieten die in vaste banen permanent de werel
daarmee niet meer naar de grond, maar richten ons

dige oriëntatiemiddelen aankleeft: de veranderde
en we gebruik van systemen die niet meer situsis
ligt van GPS betreft een netwerk van zo’n
dbol omronden. Voor onze oriëntatie kijken we
tot de ruimte.

Onze oriëntatie op de w
steeds meer bepaald d

erkelijkheid wordt
oor media.

Met deze introducerende waarneming raken we mete
tie. Oriëntatie is niet alleen maar de vraag naar plaa
ons in toenemende mate aan onzekere factoren. De e
de vraag hoe we het begrip oriëntatie kunnen benade
van onzekerheid, mobiliteit en alomtegenwoordigheid

en aan de essentie van het vraagstuk van oriëntatsbepaling,
maar ook van richting. We oriënteren
en mobiel; de ander wereldwijd. Dat stelt ons voor
ren. Wat is de status van het begrip in een context
.

Oriëntatie staat hoe dan ook in het teken va
een kwestie van je richten op, maar veel mee
nemen. Dat wordt in toenemende mate met v
deze lezing vooral op ingaan. Maar eerst is h
in een bredere context te plaatsen. We kijke
- maatschappelijke oriëntatie
- mediavraagstuk:
complexe oriëntatie,
waarneming en perceptie

n complexiteit: oriëntatie is dan niet alleen
r een keuze maken en een standpunt inisuele
middelen gedaan. Daar zullen we in
et nodig om het begrip complexe oriëntatie
n eerst naar:

Maatschappelijke oriëntatie: het globaliseri
Als we spreken over maatschappelijke oriëntatie, doe
rizon. Daarbij speelt het begrip globalisering een pro
over? Wat verstaan we onder globalisering? In meer
men van omgang, handel en communicatie, die een
impliceren.
Deze wereldwijde oriëntatie is het onderwerp dat de
Het Kristalpaleis (2004) heeft uitgewerkt. Het gaat e
voor deze tijd te formuleren. Daarbij wijst hij erop d
onderscheidt drie fasen in het globaliseringsproces:
- de kosmische globalisering
- de aardse globalisering
- de elektronische globalisering of de overgang naar

ngsdebat
n we dat in het licht van de huidige verstaanshominente
rol. Maar waar hebben we het dan precies
algemene zin lijkt het te gaan om wereldwijde voralomtegenwoordige
en overal beschikbare toegang
Duitse filosoof Peter Sloterdijk in zijn publicatie
r Sloterdijk om een helder begrip van globalisering
at globalisering een lange geschiedenis heeft. Hij
het globale tijdperk

Voor dit moment is de overgang van de aardse globa
sant. De aardse globalisering kan worden aangeduid
van de wereld en de ontdekking van de mens. Die on
16e eeuw (Columbus en Magelhaes); aan de hemel, m
bevestigen dat de wereld rond is). Vanaf dat momen
de planeet aarde. In politiek opzicht leidde dat tot de
fensieven resulteert uiteindelijk in de ontwikkeling e
is volledig omrond en in kaart gebracht. Op grond va
mensen inmiddels vanzelfsprekend wereldwijd. Dat v
players op tal van niveaus: van staten, onderneminge
drijf, van kunst, cultuur, sport, maar ook, aan de on
del, witwaspraktijken enzovoorts. Met dit wereldsyst
gang naar de 3e fase van het globaliseringsproces. W
tijd kenmerkt zich door drie aspecten: een grote mat
een alomvattend comfort. Kort toegelicht:

lisering naar het globale tijdperk het meest interesals
het tijdperk van de ontdekking: de ontdekking
tdekking begint over zee met de expedities van de
et de revoluties van Kopernicus en Kepler (die
t voltrok zich een volstrekt nieuwe concentratie op
Europese expansie. Dit proces van koloniale ofn
consolidering van ‘het wereldsysteem’. De aarde
n deze koloniale expansies denken en handelen
eronderstelt een geheel van netwerken van global
n, banken en beurzen, van het wetenschapsbederkant,
van drugshandel, prostitutie, wapenhaneem
van netwerken bevinden we ons in de overe
leven in het zicht van een global age. De globale
e van dichtheid, een vorm van gelijktijdigheid en

Eerste kenmerk:
Dichtheid – Het
wereldsysteem bestaat
uit een dicht weefsel van
verkeersbewegingen en
communicatie praktijken.
Elektronische zendsystemen
maken van de aarde
een wereld zonder afstanden.
De aardbol is
vervangen door een
vrijwel dimensieloos punt,
of preciezer: een netwerk
van snijpunten en lijnen
die niets anders betekenen
dan verbindingen tussen
computers op willekeurige
afstanden. Kenmerk van
de gevestigde globaliteit
is de toestand van afgedwongen
nabuurschap
met ontelbaar toevallige
anderen. Verhoogde
dichtheid impliceert een
toenemende kans op
ontmoetingen – zij het in
de zin van transacties, zij
het in de zin van botsingen
of bijna-botsingen.

Tweede kenmerk:
Gelijktijdigheid – Wat de 16e
eeuw met zijn koloniale expansie
op gang bracht wordt
door de 21ste eeuw geperfectioneerd.
Zodra het geld er halt
had gemaakt, kon geen punt
op aarde aan het lot ontsnappen
dat het vestigingsplaats
werd, dwz. een plaats waarop
men ziet dat men gezien wordt.
Dit wordt bewerkstelligd door
het zogenaamde superproduct
‘informatie’. Informatie komt
niet over ‘high-ways’ naar ons
toe, maar met stromen in de
met meer redenen zo genoemde
data-oceanen. Het feit dat de
aarde omcirkeld is en dat de
volken en culturen verplicht
zijn om met elkaar in contact
te treden, kan op geen enkele
manier meer worden ontkend.
We leven in een gesynchroniseerde
wereld: haar vorm is de
geproduceerde gelijktijdigheid;
haar convergentie bestaat uit
een voortdurende stapeling van
actualiteiten.

Derde kenmerk: Comfort – Het globale
tijdperk vormt de opmaat naar een
wereldsysteem dat geweldsconflicten
tracht uit te bannen. Zover is het echter
nog niet, getuige de strijd om energiebronnen
en een daarmee samenhangend
probleem van internationaal terrorisme.
In het verlengde van Joseph Paxton’s
Crystal Palace (huzarenstuk van
ruimteconstructie en glasarchitectuur
als onderdeel van de Wereldtentoonstelling
in Londen, 1851), beschrijft Sloterdijk
het globale wereldsysteem als een
gigantische ontspanningsbroeikas, die
comfort, welvaart en consensus belooft.
Het is de belofte van vooruitgang en de
ontplooiing van de moderne mens, die
zich in onze tijd kenbaar maakt onder
de term consumentisme. Consumentisme
geldt als de kristallisatie van alle
verhoudingen. Het perspectief verandert
daarmee: van een gerichtheid op
de toekomst (dat kenmerkend is voor
het vooruitgangsoptimisme) wordt de
aandacht verschoven naar een allesomvattend
systeem. Het kristalpaleis kan
worden opgevat als de verzinnebeelding
van een integraal, op belevenissen
georiënteerd populair kapitalisme
dat altijd al veel groter was dan het
beperkte begrip ‘wereldmarkt’.

Globalisering wil zegg
- dichtheid: afgedwongen
anderen
- gelijktijdigheid: infor
toegankelijk en beschikbaa
- comfort: het globale we
ningsbroeikas; conflictredu
dat alles wordt omgezet in
die door iedereen wordt ge

en:
nabuurschap met de
matie maakt alles overal
r
reldsysteem als ontspanctie
komt tot stand doorbelevenis
en koopwaar,
consumeerd

Tot zover Sloterdijks inhoudelijke
afbakening van het begrip globalisering.
Abram de Swaan gaf onlangs
in een opiniestuk, getiteld
De mentaliteit van de voorstad (in
NRC van 18 januari) een pakkende
beschrijving van het effect van globalisering.
Zijn invalshoek is ogenschijnlijk
een iets andere, maar
wat De Swaan hier beschrijft kan
je samenvatten als de mondialisering
van onze oriëntatie.
Alles, zo zegt De Swaan, wordt
overal steeds meer hetzelfde, maar
op iedere plaats neemt tegelijk
de verscheidenheid toe. Die paradox
heet mondialisering en de tegenspraak
is volgens De Swaan dus
maar schijn. Op de beeldschermen,
in de winkelstraten en de uitgaanswijken:
in elke stad is ongeveer
hetzelfde te krijgen, te zien of te
horen en dat aanbod breidt zich
ook overal in snel tempo uit. We
hebben hier te maken met de ‘homogenisering
van de wereldcultuur’.
Een totale homogenisering
van de mondiale cultuur zou erop
neerkomen dat ook in het kleinste
en meest afgelegen dorp het gehele
wereldaanbod verkrijgbaar is.

Zover is het nog niet, aldus De Swaan,
maar heel ver is zover ook niet meer.
Dat steeds meer mensen op steeds meer
plaatsen steeds vaker, steeds meer kunnen
bekijken, beluisteren en betasten,
tegen betaling, en op al die plaatsen
hetzelfde, wil niet zeggen dat al die
plaatsen steeds meer hetzelfde worden.
Doordat steeds meer mensen op het
scherm zien wat het mondiale aanbod
is, neemt de invloed van de metropolen
als Parijs, Kuala Lumpur, Los Angeles,
Shanghai, London of New York, nog
meer toe. Afhankelijk van regionale
gerichtheid of ideologische interesse,
geldt een van deze steden als de wereldtop,
de Mount Everest van de wereldcultuur
en economie en van alles dat
zich afspeelt op het snijvlak van die
twee: reclame, amusement en uiteraard
ook de kunsten. New York neemt voor
ons hier vooralsnog die positie in. Dáár
wordt de wereld bestuurd en wordt de
wereldeconomie gedirigeerd. Maar de
meest in het oog springende activiteit
betreft een fenomeen dat de participatie
van ieder met alles garandeert: er wordt
gewinkeld. Shoppen en consumeren zijn
de nieuwe ijkpunten van een wereldomspannende
oriëntatie geworden.

Wereldmerken zoals Apple veroveren de wereld.
Analoog aan de grote ontdekkingsreizen, trekken
de iMacs, iPods en iPhones als afgezanten van een
nieuwe kerk de wereld over. Vanuit het epicentrum
van de welvaart worden de verlangens van
de merkgetrouwen geregistreerd, aangewakkerd en
geregisseerd. De kunst om het verlangen te verlengen,
heet dat; steeds verder over de wereld, van
het ene i-product naar het volgende i-hebbeding.
De kerk gaat over het zijn, het merk gaat over het
mijn (het verlangen om te hebben), zo constateert
De Swaan fijntjes.
Maar het is niet alles mondialisering wat de klok
slaat. Wie in New York woont, leeft niet permanent
op mondiale hoogte met uitzicht op al wat de
wereldcultuur en de wereldmarkt te bieden hebben.
Ook New York, aldus De Swaan, is grotendeels
een verzameling dorpse buurten van Yorkville
tot Greenich Village. Het alledaagse leven wordt
evengoed gekenmerkt door een dorpsmentaliteit:
niemand kan alles overzien en de meeste mensen
bemoeien zich met een miniem deel van het mondiale
aanbod. Tegenover de onstuitbare verbreding
van het aanbod staat de onontkoombare versmalling
van de aandacht. In het alledaagse bestaan
valt de wereldstad uiteen in talloze stadswereldjes.
Binnen al die wereldjes circuleren mensen in hun
eigen kringetjes. Maar waar die kringetjes even
in elkaar haken ontstaan nieuwe initiatieven, die
weer onderdeel uitmaken van een knooppunt in het
wereldwijde netwerk.

De mondialisering too
wereldstad – tegenove
oftewel de onstuitbare
aanbod staat tegenove
versmalling van de aa

nt een paradox: van
r stadswereldjes;
verbreding van het
r de onvermijdelijke
ndacht.

Met De Swaan en Sloterdijk mogen we dus
constateren dat elke vorm van (maatschappelijke)
oriëntatie in deze tijd verwijst naar
de complexiteit die het globaliseringsbegrip
aankleeft. Die complexiteit is historisch
bepaald door het langlopende traject van het
globaliseringsproces; die complexiteit is ook
structureel: dat maken de inzichten over het
wereldsysteem als laatste fase in het globaliseringsproces
duidelijk. Complex omdat
we nog midden in de overgangsfase zitten:
we leven globaal, we herkennen de homogenisering
van cultuur en communicatie, we
scharen ons in de reidans van het wereldwijde
consumentisme. Maar anderzijds
weten we dat we in ons alledaags bestaan de
aandacht vooral richten op onze ingekaderde
overzichtelijke omgeving. In de woorden
van Sloterdijk: ‘Hoe meer de wereld in een
netwerk verandert, hoe beperkter de belangstelling
van mensen voor mensen wordt. Inde-wereld-zijn
heeft altijd al de trekken gehad
van een wijd verspreid veronachtzamen
van al datgene wat niet direct opgenomen
kan worden. Het meest in het oog springende
effect van de globalisering is het feit
dat ze het antropologisch meest onwaarschijnlijke,
namelijk het rekening houden
met de verre ander, tot norm heeft verheven.’

Media vraagstuk: complexe oriën
Hoe kunnen we deze paradoxale effecten van mondia
We moeten daarvoor op zoek naar een vorm van arg
tige invalshoeken bij onze oriëntatie op de werkelijk
bij uitstek geschikt. Visuele communicatie, het dome
een dubbele herleiding: haar argumentatie is beeldma
king op begripsafbakening: het legt de verbinding me
tussen het beeld en het probleem waarnaar dit beeld
voor een redelijke mate van vrijheid. Het metaforisc
gelaagdheid in de argumentatie op te voeren: men ka
doen of tegenstrijdige zaken verbeelden. Kortom, me
brengen die op het niveau van de taal niet zo eenvou
heeft dit geleid tot verschillende benaderingen van co
vormen onderscheiden:

tatie en waarneming
le oriëntatie met elkaar rijmen?
umentatie die in staat is om de verschillend soorheid
te honoreren. Visuele communicatie is daartoe
in van de grafisch ontwerper, heeft van doen met
tig en tegelijk talig. Het talige aspect heeft betrekt
de context. Het schept als het ware een afstand
verwijst. Het beeldmatige daarentegen biedt ruimte
he aspect van het beeld maakt het mogelijk om de
n verschillende, zelfs tegenstrijdige beweringen
n kan met een visuele stellingname waarden indig
verwoord kunnen worden. In het ontwerpen
mplexe communicatie. We kunnen grofweg drie

1. De vormgeving of uitdrukking van comple
Te denken valt hierbij aan de benadering van Rem K
als het ware de norm hebben gesteld voor de verbeel
meer recente debat over architectuur en stedelijke pl
een chaotisch avontuur; het benadert het materiaal n
hangende logica, maar op basis van maat en schaal.
wel degelijk gedragen, zoals blijkt uit het essay over
deze benadering contradicties toe en stelt de informa
kan in elke gewenste richting gelezen worden en bie
Een ander voorbeeld van operationele complexiteit is
de Nederlandse multinational SHV (Steenkolen Hand
‘meesterproef van ontwerpvondsten’, die over meer d
met al is de complexiteit hier het thema van het ontw
ring wordt als het ware gereproduceerd in een uiters
baar vormgegeven boek.

xiteit
oolhaas / Bruce Mau, die in het boek S,M,L,XL
ding en verwerking van complexe processen in het
anning. Het boek uit 1995 ziet architectuur als
iet volgens een inhoudelijke ordening of samen-
Desalniettemin wordt deze benadering inhoudelijk
Bigness, or the problem of Large. Tegelijk laat
tie open voor een vrijelijke interpretatie. Het boek
dt daartoe veel, overstelpend veel aanleidingen.
het jubileum-boek dat Irma Boom ontwierp voor
els Vereniging). De complexiteit betreft hier een
an 2000 pagina’s worden gedistribueerd. Maar al
erp zelf: de complexiteit van 100 jaar bedrijfsvoet
secuur, maar vooral raadselachtig en onnavolg-

2. De structurering van complexiteit
Te denken valt aan voorbeelden van information des
Of Gui Bonsiepe’s voorbeelden van complexe informa
van kennis als een specifieke expertise van design, di
worden (mee)gedeeld en gecommuniceerd.
In het verlengde hiervan staat de ontwerpinterventie
Mapping dient zowel ter oriëntatie in informatie (zoe
in een bepaald onderwerp. Mapping biedt overzicht in
lijkheid van navigatie door een overdaad aan inform
de vertaling van inzichten in een audiovisuele omgev

ign, zoals Tufte’s Visual Explanations etc.
tie in wetenschappelijk onderzoek: de presentatie
e de voorwaarde vormt dat kennis überhaupt kan
die wordt omschreven als mapping.
kfunctie) en tegelijk als de bevordering van inzicht
datastructuren en ondersteunt daarmee de mogeatie.
Tegelijkertijd dient mapping als interface voor
ing, waarmee complexe kennis hanteerbaar wordt.

3. Methodische benadering van complexiteit
Het effect van mondiale oriëntatie, of in de woorden
genover de ervaring van individuen en groepen in de
de verantwoordelijkheid van het ontwerpen. De Avan
ontwerpmethodiek, aangeduid als ‘Superfacial’. Uitga
lijkheid die de ontwerper neemt voor de inrichting va
wordt niet buiten de werkelijkheid op een computers
stantie op het ondersteunen van de waarneming van
Daarmee wordt het accent verschoven naar de gebru
is inclusief: immers, als niemand meer in staat is om
ontwerper. Wat rest is de mogelijkheid om particulie
bliek in staat stellen om haar eigen weg te vinden en
we hiermee zeggen is dat waarneming en perceptie in
bezitten.

– methode P-Joost
van De Swaan: de context van ‘de wereldstad tetalloze
stadswereldjes’, geldt als een uitdaging aan
s Masters GO heeft deze uitdaging omgezet in een
ngspunt van de methodiek is de verantwoorden
de publieke ruimte. Deze verantwoordelijkheid
cherm geconstrueerd. Ze richt zich in eerste inpublieksgroepen
in de werkelijkheid van alledag.
iker / het publiek. Het standpunt van de ontwerper
alles te overzien, dan geldt dat even goed voor de
re, weldoordachte routes te traceren die het puhaar
eigen positie of standpunt te bepalen. Wat
de alledaagse werkelijkheid een enorme diversiteit

Dat is een van de meest voor de hand liggende kenm
uitgangspunt van de methodiek van de masteropleidi
lijke en sociale complexiteit als de meest precieze ke
eeuw kan worden vervat. Deze toespitsing tot een ke
zoals onderkend in onderzoeksgebieden als informati
geen enkele theorie die zich inlaat met complexiteit n
object te overzien. Voor dit soort onderzoek bestaat e
lijk kan reflecteren. Het antwoord op de vraag hoe w
complexe communicatie, kan niet meer worden gevo
schrijven wat wenselijk is.
In dat licht moeten de gangbare standpunten over on
ontwerptheorieën herleiden het uitgangspunt voor de
fijnmazige structuur van aanspreking en overtuiging
waarmee de ontwerper zijn publiek zal weten te over
plexiteit vraagt echter om een ander model van (visu
bestaat.

erken van stedelijke complexiteit. Daarin ligt het
ng. Deze richt zich op het vraagstuk van de stedern
waarin het ontwerpen aan het begin van de 21e
rngebied van onderzoek is onvermijdelijk. Immers,
etheorie, cybernetica en cognitie wetenschap, is
og in staat om de volledige werkelijkheid van zijn
r geen ‘buitenpositie’ meer van waaruit men vrijee
inzicht kunnen krijgen in ‘de werkelijkheid’ van
nden in observaties die op exclusieve wijze voortwerpen
nodig worden herzien. De meeste
analyse van de opdrachtverhouding tot een
en een daaraan verbonden set van voorschriften
tuigen. De huidige context van stedelijke comele)
communicatie, dat niet louter uit voorschriften

Complexe communicat
we zijn niet meer in st
werkelijkheid nog te o
Visuele communicatie
om het publiek te over

ie wil zeggen:
aat om onze
verzien.
is meer dan de kunst
tuigen.

In de methodiek van Superfacial wordt de interventie
de grafisch ontwerper uitgewerkt volgens een gefasee
analyse-model, dat achtereenvolgens bestaat uit: scan
bouwen van een database, uitdenken van een scenar
suele essay, invisible urbanism, en een afsluitend ind
dueel ontwerp project. Op grond van dit onderzoeksm
kunnen complexe vraagstukken procesmatig worden
zocht, geobserveerd en gere-gistreerd en uiteindelijk
suele programma’s worden gepresenteerd. Dat vereis
specifieke vorm van beschrijving. De kern van het Su
cial-model vormt dan ook het visuele essay, een expl
ciete vorm van beschrijving en argumentatie waarin
van complexe communicatie als niet-statische proces
worden uit-een-gezet. Het betreft de ontwikkeling va
potentiële verhaalstructuur, die met gebruikmaking v
audio-visuele middelen personages, situaties en omge
gen creëert, die weer gekoppeld zijn aan een locatiefiek
onderzoek in de publieke ruimte. Locatie-specifi
zeggen dat het onderzoek gekoppeld is aan een besta
situatie en dus niet fictief is. Dit onderzoek is gebase
de registratie van alle zichtbare componenten van ee
(scanning en database constructie) en een observatie
onderliggende maatschappelijke structuren (invisible
banism). Met het visuele essay staat het ontwerpen v
in het teken van oriëntatie, als de mogelijke structur
van een welbepaalde thematiek. Vanuit praktische ex
tise richt het ontwerp zich op de verheldering van co
nicatieprocessen die met visuele middelen kunnen wo
ondersteund. Het gaat daarbij om de analyse van de
atie in goed onderbouwde argumentaties die als onde
steuning aan de verschillende participanten en belan
benden kunnen worden gepresenteerd.

van
rd
ning,
io, viiviodel
onderin
vit
een
perfai-
vragen
sen
n een
an
vinspeciek
wil
ande
erd op
n plek
van
urooral
ering
permmurden
siturgheb-

Het Superfacial model
communicatieprocesse
van onderscheiden pub
complexiteit van alled
ondersteunen.

icht zich op
n die de waarneming
lieksgroepen in de
ag kunnen

Theoretisch is de onderzoeksmethode ingebed in een for
de algemene verstaanshorizon in het westerse denken. H
ingebed in de gemeenschap van het Wij; in verhouding
oriëntatie vormt het beginpunt voor de interventie van d
thematiseerd onderzoek naar burgerschap en de ontwik
het publieke en private domein sinds de moderne tijd. E
steeds minder traceerbare – laat staan beheersbare – pro
staan. We leven immers, zoals Sloterdijk aangeeft, in ee
nabuurschap met ontelbaar toevallige anderen. Superfac
die kan worden opgevat als een gelaagde dubbelstructuu
De aandacht verschuift hiermee naar procesmatig onder
complexe communicatie. Het betreft achtereenvolgens d
what – hoe is sociale orde mogelijk? how – waarop orië
hoe differentieert het zich ten opzichte van andere besch
adequaat, op welke vragen richt het zich, welke laat he
I-WE-THEY>

mule, ‘I – We – They’, die de contouren schetst van
et gaat hier om de autonomie van het individu (Ik),
tot de universele context van de anderen (Zij). Deze
e grafisch ontwerper. Ze stoelt op een breder gekelingen
en veranderingen in de verhouding tussen
chter, in de context van de omgang met complexe en
cessen, kan een enkelvoudig analysemodel niet voln
dichte wereld: een toestand van afgedwongen
ial hanteert daartoe een nader uitgewerkte invalshoek,
r: ‘I – We – They >< what – how – why’.
zoek, onderbouwd met theoretische inzichten over
e vragen:
nteert de beschrijving van een mogelijke orde zich en
rijvingen? why – waarom is deze beschrijving
t buiten beschouwing?
HAT-HOW-WHY
HAT-HOW-WHY
HAT-HOW-WHY
HAT-HOW-WHY
HAT-HOW-WHY

Complexe communicat
procesmatig onderzoek

ie vraagt om
.

Visuele essay:
een andere opvatting van
communicatie
Deze methodische invalshoek
stelt een andere vraag aan visuele
communicatie. Het kan
niet zondermeer nog gaan om
functionele en effectieve communicatie
die in dienst staat
van een gewenste identificatie.
Dat laat de complexiteit van de
huidige omstandigheden niet
meer toe. In plaats van identificatie
lijkt de vraag naar
onderscheid een interessanter
uitgangspunt. Dat is een van
de consequenties die met de accentverschuiving
naar oriëntatie
en systeem samenhangt. Immers,
juist aan de betekenis van
deze verschuiving is het onderzoek
in de filosofie en de sociologie
van de afgelopen decennia
gewijd.

Visuele essay:
een andere opvatting van
communicatie
Deze methodische invalshoek
stelt een andere vraag aan visuele
communicatie. Het kan
niet zondermeer nog gaan om
functionele en effectieve communicatie
die in dienst staat
van een gewenste identificatie.
Dat laat de complexiteit van de
huidige omstandigheden niet
meer toe. In plaats van identificatie
lijkt de vraag naar
onderscheid een interessanter
uitgangspunt. Dat is een van
de consequenties die met de accentverschuiving
naar oriëntatie
en systeem samenhangt. Immers,
juist aan de betekenis van
deze verschuiving is het onderzoek
in de filosofie en de sociologie
van de afgelopen decennia
gewijd.

Oriëntatie is cruciaal geworden vanaf
het moment dat er geen strikt afgebakende
context meer bestaat voor
ons handelen en denken. Op het moment
dat er geen externe instantie
(geen buiten) meer is die onze waarheden
legitimeert, staan de begrippen
identiteit en identificatie onder druk.
Onze identificaties slaan als het ware
op hol: het is niet voor niets dat deze
tijd vergeven is van ‘strategieën’ die
steeds weer, onophoudelijk en onverzadigbaar,
nieuwe identiteiten,
merknamen en brands produceren.
Vanuit zo’n onstuitbare beweeglijkheid
verschuift de aandacht in het
communicatieproces noodzakelijkerwijs
van identiteit naar die van
oriëntatie. Oriëntatie is de categorie
die uitdrukking geeft aan een observatie
van de werkelijkheid die niet
langer maakbaar en dus niet meer
volledig te overzien is.

De accentverschuiving
onderscheid sluit aan
een werkelijkheid die
maakbaar noch volledi

naar oriëntatie en
bij de observatie van
niet langer
g te overzien is.

Afsluitend: Hoe kan het ontwerpen
dan bijdragen aan het onderzoek
naar het hanteerbaar maken
van complexiteit? De verbeelding
van complexe processen
vergt ruimtebeslag en tijd – en
dus een andere visuele vertelstructuur.
Het gaat niet om de
constatering van complexiteit in
een bevestigend visueel statement
(zoals in veel actuele ontwerpen
gebeurt). Het gaat erom
mogelijkheden te bevorderen om
complexe vraagstukken om te
zetten in processen: processen
die hanteerbaar zijn, maar die
evengoed recht doen aan de wisselende
perspectieven van deze
tijd. Deze procesmatige aanpak
is gericht op de participatie van
belangengroepen. Het stelt belanghebbenden
in staat om hun
waarnemingen te toetsen in het
licht van de diverse standpunten
die er bestaan ten aanzien van
complexe vraagstukken. Het zorgt
ervoor dat oplossingen niet simpelweg
vanuit het standpunt van
het enkelvoudige belang, maar
altijd in het licht van een breed
gedragen belangenperspectief
worden uitgedacht.

Ontwerpen beoogt het
van complexe processe
doen aan standpunten
belanghebbenden.

hanteerbaar maken
n en tegelijk recht te
van onderscheiden

Vanuit de optiek van het
designdenken biedt het visuele
essay hiertoe een essentiële
aanzet. Het visuele essay
behelst een ander type vertelstructuur
die de mogelijkheid
biedt om complexe processen te
verhelderen. In het visuele essay
staat het proces voorop. Het
biedt de ontwerper de mogelijkheid
om helder te argumenteren
en zijn concept te funderen in
een analyse en beschrijving.
Het visuele essay biedt achtereenvolgens
de presentatie van
een probleem, de mogelijke
oplossingen en het traject
dat daartussen ligt. Het toont
de argumenten en de methode
die de ontwerper hanteert: het
documenteert het proces, legt
tussenstappen vast en biedt,
behalve toetsing aan de praktijk,
voor de ontwerper de
structurele mogelijkheid om te
denken in beelden. Het visuele
essay vormt daarmee voor het
eerst de aanzet om methodisch
over complexe problemen na te
denken en beeldinventie procesmatig
te benaderen.

Complexe communicat
andere structuur van a
– het visuele essay.

ie vraagt om een
rgumentatie

sgOriëntatie
Lentjes, Hadders
Post ST. Joost Masters Grafisch Ontwerpen 2008