Verslag 2009 - Restitutiecommissie

ADVIESCOMMISSIE RESTITUTIEVERZOEKEN
CULTUURGOEDEREN EN TWEEDE WERELDOORLOG
Verslag 2009

ADVIESCOMMISSIE RESTITUTIEVERZOEKEN
CULTUURGOEDEREN EN TWEEDE WERELDOORLOG
Verslag 2009
Bezoekadres: Lange Voorhout 9
Postadres: Postbus 556
2501 CN Den Haag
telefoon: 070 376 59 92
fax: 070 362 96 54
e-mail: info@restitutiecommissie.nl
internet: www.restitutiecommissie.nl
Afbeelding omslag:
Prometheus geketend aan de rots naar P.P. Rubens (NK 3082)

Inhoudsopgave
Voorwoord 5
1. Inleiding 7
2. De Restitutiecommissie 8
2.1 Taakstelling 8
2.2 Samenstelling Restitutiecommissie en secretariaat 9
3. Een terugblik op het jaar 2009 11
3.1 Internationaal restitutiebeleid 11
3.2 Nationale discussie 12
3.3 Nieuwe termijnen in het restitutiebeleid 15
4. Cijfermatige overzichten adviezen 17
4.1 Stand van zaken 2002 t/m 2009 17
4.2 Stand van zaken 2009 18
4.3 Bindende adviezen 18
5. Adviezen 2009 19
Bijlagen 70
3

Veelgebruikte afkortingen:
BHG
ICN
NK-collectie
OCW
SNK
Bureau Herkomst Gezocht
Instituut Collectie Nederland
Nederlands Kunstbezit-collectie
Onderwijs, Cultuur en Wetenschap
Stichting Nederlands Kunstbezit
4

Voorwoord
De Restitutiecommissie brengt hiermee haar openbare jaarverslag 2009 uit.
De uitvoering van het restitutiebeleid is een aangelegenheid van tweeërlei publiek belang.
Immers, die uitvoering geschiedt door het openbaar bestuur, het Ministerie van OCW, én zij
dient zich zoveel mogelijk in de openbaarheid af te spelen.
Het eerste aspect heeft ermee te maken dat het gaat om kunstwerken die zich in het
bezit van de Staat bevinden. De minister van OCW is daarvoor verantwoordelijk en het
parlement dient zijn controlerende taak hierover te kunnen uitoefenen.
Het tweede aspect is van belang omdat het bij uitstek gaat om een rechtvaardige afweging
van belangen enerzijds van de nabestaanden van de oorspronkelijke eigenaars, die hun
eigendommen verloren zagen gaan door een weergaloos onrechtvaardig naziregime en
die daarna opliepen tegen een muur van bureaucratische kilte en anderzijds dat niet een
redelijke kans bestaat op ongerechtvaardigde verrijking. Dit dilemma is uitgewerkt in de
Washington Principles, die ook aan de basis liggen van het Nederlandse beleid en in het
verslagjaar zijn hernieuwd en verder uitgewerkt in de ‘Verklaring van Terezin’.
De Staat is bij dit alles ook medebelanghebbende, wat ertoe heeft geleid dat de
Restitutiecommissie een onmisbare schakel van onafhankelijkheid en consistentie in het
overheidsbeleid moet vervullen.
Het is ook het publieke karakter van het beleid dat ertoe heeft geleid dat in dit verslag
melding wordt gemaakt van drie wetenschappelijke bijdragen aan het publieke debat
over het restitutiebeleid. De commissie heeft het niet tot haar taak gerekend om over die
bijdragen in dit jaarverslag stelling te nemen. Dat neemt uiteraard niet weg dat zij het
wel als haar taak ziet om aan de niet altijd eenduidige en soms tegenstrijdige signalen die
daarin doorklinken in haar afwegingen een plaats te geven.
W.J.M. Davids
voorzitter
5

1. Amerikaanse soldaten van de 101 st Airborne Division vinden een voorraad schilderijen en sculpturen bij
een van de bunkers van Hermann Göring. Nadat Duitsland was verslagen werden in honderden mijnen,
bunkers, groeven en kastelen opslagplaatsen van geroofde kunst ontdekt.
6

1. Inleiding
De Adviescommissie Restitutieverzoeken Cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog
(hierna: de Restitutiecommissie) is een onafhankelijke adviescommissie, die bij besluit van
de staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (hierna: OCW) is ingesteld.
Vanaf januari 2002 onderzoekt en beoordeelt de commissie op verzoek van de minister van
OCW claims op cultuurgoederen waarvan de eigenaar onvrijwillig het bezit heeft verloren
door omstandigheden die direct verband hielden met het naziregime. 1 Op basis van het
geldende rijksbeleid brengt de commissie advies uit aan de minister over de te nemen
beslissingen op deze verzoeken tot teruggave.
Dit is het achtste jaarverslag van de commissie. Het verslag dient te worden
beschouwd als een vervolg op de eerder gepubliceerde jaarverslagen, waarin op de
ontstaansgeschiedenis, het beleidskader en de werkwijze van de commissie werd
ingegaan. De lezer die over deze zaken informatie wenst, wordt verwezen naar deze
eerdere publicaties. Deze zijn via de website van de commissie te raadplegen, of via haar
secretariaat op te vragen. 2 Het hiernavolgende zal zich concentreren op de verrichte
werkzaamheden in het jaar 2009.
Hoofdstuk 2 bevat een korte beschrijving van de taakstelling van de commissie en een
introductie van haar leden en haar secretariaat. In hoofdstuk 3 komt vervolgens een
algemene terugblik op de werkzaamheden en ontwikkelingen uit het verslagjaar aan de
orde. Hoofdstuk 4 bevat een cijfermatig overzicht van de uitgebrachte adviezen gedurende
de jaren 2002 tot en met 2009. Ter afsluiting zijn in hoofdstuk 5 alle adviezen opgenomen
die gedurende het verslagjaar zijn vastgesteld.
1 ‘Besluit adviescommissie restitutieverzoeken cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog’, 16 november 2001
(hierna: Instellingsbesluit). Bijlage 1.
2 Een uitgebreide beschrijving van de ontstaansgeschiedenis en het beleidskader van de Restitutiecommissie
wordt gegeven in de jaarverslagen over 2002 en 2005. In het jaarverslag over 2008 wordt ingegaan op
de werkwijze van de commissie. Alle jaarverslagen (over de jaren 2002 tot en met 2008) zijn digitaal te
raadplegen via de website: http://www.restitutiecommissie.nl (Nederlandstalige versie) of http://www.
restitutionscommittee.org (Engelstalige versie). Voor het opvragen van fysieke exemplaren van de
jaarverslagen kan contact worden opgenomen met het secretariaat, waarvan de adresgegevens achterin dit
verslag zijn opgenomen.
7

2. De Restitutiecommissie
2.1 Taakstelling
De Restitutiecommissie heeft op grond van het Instellingsbesluit van 16 november 2001
tot taak op verzoek van de minister van OCW te adviseren:
a) over de door de minister van OCW te nemen beslissingen op verzoeken om teruggave
van cultuurgoederen waarover de oorspronkelijke eigenaar door omstandigheden die direct
verband hielden met het naziregime onvrijwillig het bezit heeft verloren en die zich thans
in bezit van de Staat der Nederlanden bevinden (Instellingsbesluit, artikel 2 lid 1);
b) over geschillen over teruggave van cultuurgoederen tussen de oorspronkelijke eigenaar
die door omstandigheden die direct verband hielden met het naziregime onvrijwillig
het bezit verloor of diens erfgenamen en de huidige bezitter niet zijnde de Staat der
Nederlanden (Instellingsbesluit, artikel 2 lid 2). 3
De eerste taak van de commissie bestaat uit de advisering over verzoeken tot teruggave
van cultuurgoederen uit de rijkscollectie, in bezit van de Nederlandse Staat. Het grootste
deel van deze ‘rijkscollectie-zaken’ betreft kunstvoorwerpen die deel uitmaken van een
specifiek onderdeel van de rijkscollectie, te weten de Nederlands Kunstbezit-collectie
(hierna: NK-collectie). 4 Deze NK-collectie bestaat thans uit 3827 kunstvoorwerpen met
een ‘oorlogsverleden’. Het betreft voornamelijk objecten die gedurende het naziregime
in Nederland zijn geroofd of verkocht en veelal in Duitsland terecht zijn gekomen. Na
1945 werden deze kunstvoorwerpen door de geallieerden opgespoord, verzameld en naar
Nederland teruggevoerd, waar ze onder beheer van de Nederlandse Staat werden gesteld.
Hiermee ging destijds de opdracht gepaard de gerecupereerde kunstwerken terug te geven
aan de rechtmatige eigenaren of hun erfgenamen.
De Restitutiecommissie dient claims op cultuurgoederen uit de rijkscollectie te beoordelen
aan de hand van de kaders van het restitutiebeleid, dat de regering op basis van
aanbevelingen van de zogenoemde Commissie Ekkart heeft vastgesteld. 5
De tweede taak die in het Instellingsbesluit van de Restitutiecommissie is omschreven
(zie b), is de beoordeling van een geschil tussen de erfgenamen of rechtsopvolgers van
de oorspronkelijke eigenaar van een cultuurgoed enerzijds, en de huidige bezitter van
betreffende cultuurgoed anderzijds. Bij deze claims is het onderscheidende kenmerk ten
opzichte van rijkscollectie-zaken dat de betrokken huidige bezitter niet de rijksoverheid
is, maar bijvoorbeeld een particulier, een stichting of een provinciale of gemeentelijke
overheidsinstelling. 6 Conform het Instellingsbesluit neemt de commissie bij haar
3 Instellingsbesluit, artikel 2, eerste en tweede lid. Bijlage 1.
4 De NK-collectie omvat 3827 objecten en bestaat uit schilderijen, tekeningen, prenten, keramiek, zilver,
meubels, tapijten en andere bijzondere voorwerpen. Het Instituut Collectie Nederland (ICN) beheert de
collectie. De voorwerpen bevinden zich deels bij musea en overheidsinstellingen in binnen- en buitenland en
deels in depot bij het ICN.
5 Zie bijlage 2 bij dit jaarverslag voor een overzicht van de stukken waaruit het restitutiebeleid volgt. Voor een
uitgebreide beschrijving van het rijksbeleid wordt verwezen naar Verslag 2002 en Verslag 2005, onder meer
te raadplegen via de website van de Restitutiecommissie.
6 Zie voor meer informatie de toelichting op het Instellingsbesluit. Bijlage 1.
8

advisering in deze zaken ‘maatstaven van redelijkheid en billijkheid’ in acht. 7 In het
kader hiervan heeft de Restitutiecommissie in 2007 een reglement opgesteld, waarin de
procedure voor dergelijke claims wordt beschreven. Daaruit volgt dat de commissie aan
haar adviestaak in deze zaken uitvoering geeft door een ‘bindend advies in de zin van
artikel 7:900 BW uit te brengen of door een schikking tussen partijen te bevorderen’. 8
2.2 Samenstelling Restitutiecommissie en secretariaat
De Restitutiecommissie kwam in 2009 11 keer in reguliere vergadering bijeen. Gedurende
het verslagjaar bestond de commissie uit de volgende leden:
De heer mr. W.J.M. Davids (voorzitter)
Mevrouw prof. dr. I.C. van der Vlies (plaatsvervangend voorzitter)
De heer prof. dr. J.Th.M. Bank
De heer prof. mr. J.C.M. Leijten
De heer mr. P.J.N. van Os
De heer dr. E.J. van Straaten
Mevrouw mr. H.M. Verrijn Stuart
De voormalige voorzitters de heren mr. J.M. Polak en mr. R. Herrmann staan de
commissie op haar verzoek als adviseur terzijde.
Met ingang van 1 januari 2010 heeft de heer
prof. mr. J.C.M. Leijten zijn taken als lid van
de Restitutiecommissie neergelegd, met het
oog op zijn leeftijd. Hem is door de minister
van OCW bij besluit van 27 november 2009
onder dankzegging voor de bewezen diensten
eervol ontslag verleend. De commissie verliest
in hem een jurist, die in zijn argumentatie
scherpzinnigheid paarde aan doortastendheid
en empathie. Hij is steeds van mening geweest
dat de Staat slechts in uiterste noodzaak
recht had op de cultuurgoederen die tijdens
de oorlog zijn geroofd en na de oorlog zijn
gerecupereerd. In zijn plaats is de heer mr.
D.H.M. Peeperkorn tot 23 december 2010
benoemd als lid van de commissie, met ingang
van 1 januari 2010. 9 De voorzitter en overige
2. Voorzitter van de Restitutiecommissie
de heer mr. W.J.M. Davids.
7 Instellingsbesluit, artikel 2, vierde en vijfde lid. Bijlage 1.
8 ‘Reglement inzake bindend adviesprocedure in het kader van artikel 2, tweede lid, en artikel 4, tweede lid,
Besluit adviescommissie restitutieverzoeken cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog’. Voor de volledige
tekst van het reglement: zie bijlage 5 bij Verslag 2008.
9 ‘Besluit van de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap van 27 november 2009, nr. DCE/09/170990,
tot benoeming en eervol ontslag van leden van de Adviescommissie restitutieverzoeken cultuurgoederen en
Tweede Wereldoorlog’. Staatscourant, nr. 19707, 21 december 2009. Bijlage 3.
9

leden van de Restitutiecommissie zijn thans eveneens tot 23 december 2010 (her)benoemd
als commissielid. 10
De leden van de Restitutiecommissie worden bij de uitvoering van hun taak ondersteund
door het secretariaat, dat onder leiding staat van mevrouw mr. E. Campfens (secretaris/
rapporteur). Daarnaast bestaat het secretariaat uit de volgende medewerkers: mevrouw
A. Marck (adjunct-secretaris/onderzoeker), mevrouw T. Brandse (officemanager), mevrouw
A.M. Jolles- van Loo (archivaris), mevrouw drs. A.J. Kool (onderzoeker), de heer drs.
F.M. Kunert (onderzoeker), mevrouw drs. E. Muller (onderzoeker) en de heer mr. O.M.
van Vessem (juridisch medewerker). Gedurende (een deel van) het verslagjaar werd
het secretariaat ondersteund door de volgende medewerkers en/of tijdelijke krachten:
mevrouw I. El Achkar (management assistente), de heer drs. C.C. Brienen en mevrouw
drs. R.E.D. van Egmond (onderzoekers), mevrouw P. Schimmel (secretaresse), mevrouw
mr. M. Stek en de heer mr. C.P.L. van Woensel (juridisch medewerkers). Het secretariaat
van de commissie is gevestigd aan het Lange Voorhout 9 in Den Haag en heeft eveneens
de beschikking over een kantoor in het Nationaal Archief te Den Haag.
3. Leden van de Restitutiecommissie met medewerkers van het secretariaat.
10 ‘Benoeming voorzitter Adviescommissie restitutieverzoeken cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog’,
30 september 2008; ‘Benoeming lid/voorzitter en herbenoeming leden Adviescommissie restitutieverzoeken
cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog’, 12 december 2007. Zie de bijlagen 3 en 4 bij het Verslag 2008.
10

3. Een terugblik op het jaar 2009
3.1 Internationaal restitutiebeleid
In 2009 is er in Europees verband uitvoerig aandacht besteed aan tien jaar
restitutiebeleid. In 1998 werden in de Amerikaanse hoofdstad de zogeheten Washington
Principles geformuleerd; beginselen van onderzoek en teruggave van door de nazi’s
geroofde cultuurgoederen. In 1999 heeft de Parlementaire Assemblée van de Raad van
Europa een vergelijkbare resolutie aangenomen over Looted Jewish Cultural Property. De
regering van de republiek Tsjechië, die in de eerste helft van 2009 het voorzitterschap van
de Europese Unie waarnam, heeft in het tienjarig bestaan een aanleiding gezien voor een
internationale conferentie over de stand van zaken met betrekking tot de teruggave van in
de oorlog geroofde kunst.
In de jaren negentig van de vorige eeuw is in Europa het besef gegroeid dat er in het
beleid in diverse landen ten aanzien van de restitutie van door de nazi’s geroofde goederen
van gedeporteerde joden niet ruimhartig is opgetreden. De overheersende gedachte was
toen dat allen het slachtoffer waren van de oorlog en dat in tegenstelling tot de raciale
politiek van de nazi’s geen onderscheid moest worden gemaakt tussen de verschillende
bevolkingsgroepen. Het heeft daardoor dikwijls ontbroken aan begrip voor de nood van
juist de joodse burgers of hun kinderen, die na de oorlog en de deportaties de roof van hun
goederen ongedaan wilden maken. Dat besef is niet zonder slag of stoot veralgemeend.
Met name de regering van de Verenigde Staten heeft zich ingespannen om dit bewustzijn
aan te wakkeren en de nieuwe opvattingen over de noodzaak tot teruggave op de politieke
agenda van de diverse Europese regeringen geplaatst te krijgen.
De internationale conferentie die eind juni 2009, in de laatste dagen van het
Tsjechische voorzitterschap, in Praag is gehouden, heeft een Verklaring van Terezin
opgeleverd, die door de afgevaardigden van 46 landen is onderschreven. 11 Terezin – in
het Duits Theresienstadt – herinnert aan het aldaar in de vesting geplaatste Duitse
concentratiekamp. In de Verklaring worden in de eerste plaats de principes van
Washington 1998 herbevestigd. Bovendien wordt er aanbevolen dat de staten – vooral
in Oost-Europa – zich moeten inspannen om slachtoffers van het naziregime en hun
nakomelingen een menswaardig bestaan te bieden. Voorts is er afgesproken dat de
aandacht in het restitutiebeleid ook moet uitgaan naar de roof van onroerend goed.
De Nederlandse delegatie in Praag werd geleid door mr. P.J. Wolthers (Ministerie van
Buitenlandse Zaken). De Restitutiecommissie was vertegenwoordigd door haar vicevoorzitter,
prof. dr. I.C. van der Vlies. In de discussies kon worden vastgesteld dat
het Nederlandse model van een informele adviescommissie in plaats van tijdrovende
gerechtelijke procedures in veel staten eveneens tot uitvoering is gekomen. Er werd in
Praag enkele malen openlijk waardering geuit voor het Nederlandse beleid. Tijdens de
11 Zie bijlage 5.
11

conferentie is er publieke aandacht gevraagd voor twee onderwerpen. Het eerste is het
belang van het onderzoek naar de herkomst van geroofde cultuurgoederen. Dat betekent
dat archiefinstellingen in de deelnemende landen bijzondere aandacht moeten besteden
aan de inventarisatie en instandhouding van relevante bronnen. Ook internationale
samenwerking is voor het welslagen van dit herkomstonderzoek onontbeerlijk. De
deelnemende delegaties hebben voorts afgesproken dat er gezocht zal worden naar
middelen om de herinneringen aan de verschrikkingen van de vervolging in de Tweede
Wereldoorlog levend te houden.
De Restitutiecommissie is een Nederlandse instelling in het beleid dat een consequentie
is van de Beginselen van Washington. Ze is voortgekomen uit een van de adviesorganen,
die de regering in de jaren negentig in het leven heeft geroepen om de roof van
cultuurgoederen in de Tweede Wereldoorlog en de naoorlogse teruggave daarvan te
onderzoeken; in dit geval de Commissie Herkomst Gezocht onder leiding van prof. dr.
R.E.O. Ekkart. De Restitutiecommissie is in Nederland nu nog de enige die uitvoering
moet geven aan het besef dat het naoorlogse restitutiebeleid niet adequaat is opgezet
en uitgevoerd; althans niet adequaat in het collectieve bewustzijn van een generatie
van politieke bestuurders uit de jaren negentig van de vorige eeuw. Daarom is in dat
decennium een belangrijk rechtsbeginsel, namelijk de verjaring, doelbewust gerelativeerd.
Alleen op die manier werd het immers mogelijk de procedures van rechtsherstel - of het
ontbreken daarvan - in overweging te nemen.
Om een en ander te corrigeren, is juist waar het de cultuurgoederen betreft tijd nodig.
Immers, elke aanvrage moet niet alleen worden getoetst aan de door de regering en het
parlement gekozen nieuwe criteria van restitutie. Ook het onderzoek naar de herkomst
van de cultuurgoederen vergt doorgaans een grondig archiefonderzoek en dus ook tijd.
Het probleem van de schaarste aan gegevens is een internationaal verschijnsel. Het was
daarom ook een hoofdthema op de internationale conferentie in Praag.
3.2 Nationale discussie
Ook in nationaal verband is het restitutiebeleid een onderwerp van voortdurende discussie
gebleken. Op 23 oktober 2009 hield prof. dr. W.J. Veraart zijn oratie over De passie voor
een alledaagse rechtsorde als hoogleraar in de rechtstheorie aan de Vrije Universiteit in
Amsterdam. 12 Hij beleed deze passie, omdat juist de alledaagse rechtsorde een vreedzaam
samenleven van een verscheidenheid aan mensen en culturen mogelijk maakt. Kenmerken
van deze rechtsorde zijn de instelling van de verjaring, het beginsel van niet twee keer
te worden berecht voor dezelfde overtreding, het bindende karakter van rechterlijke
uitspraken en het beginsel dat aan rechtsgedingen ooit een einde moet komen.
In dat licht wilde hij in zijn betoog het advies bezien van de Restitutiecommissie tot
toewijzing van de claim Goudstikker uit 2005. De commissie is zijns inziens door de
regering ingesteld om een ruimhartiger beleid te ontwikkelen ten aanzien van de
12 Wouter Veraart, De passie voor een alledaagse rechtsorde. Oratie Vrije Universiteit Amsterdam (23 oktober
2009), te verschijnen bij Boom Juridische Uitgevers.
12

4. Medewerker A. Marck bekijkt samen met mevrouw M. Albers, textielrestaurator van het Rijksmuseum
Amsterdam, in een depot te Lelystad een tapijt dat onderwerp is van een aan de commissie voorgelegde claim.
roofkunst, die na de oorlog door de Nederlandse autoriteiten ‘evident verkeerd’ is
afgehandeld. Zij mocht evenwel niet treden in zaken, die konden worden beschouwd
als ‘afgehandeld rechtsherstel’. Naar de opvatting van prof. Veraart heeft de
Restitutiecommissie een ruimere invulling gegeven aan het begrip ‘nova’. Zij kon daardoor
zijns inziens voorbijgaan aan een uitspraak van het Haagse Gerechtshof in 1999 over de
claim Goudstikker.
Een dergelijke beoordeling is een negatie van de ‘alledaagse rechtsorde’. Prof. Veraart
huldigt daarom de stelling, dat men, wanneer men een absolute rechtvaardigheid
nastreeft in zaken die voortkomen uit de rechteloosheid, roof en vervolging in de Tweede
Wereldoorlog, te maken krijgt met de paradox dat claimanten hun recht binnen het
bestaande rechtssysteem blijven opeisen en zelfs de bindende kracht van juridische
besluiten kunnen afwijzen.
De introductie en weging van het begrip ‘nova’ is ook een punt van studie en kritiek in
het proefschrift van de juriste Katja Lubina. Zij promoveerde op 25 november 2009 aan
de Universiteit Maastricht op een dissertatie getiteld Contested Cultural Property. The
Return of Nazi Spoliated Art and Human Remains from Public Collections. 13 Haar studie
van twee adviezen van de Restitutiecommissie en het beleid van de Nederlandse regering
is geplaatst in een internationaal vergelijkend kader en is een van haar hoofdthema’s. Het
andere is de geschiedenis en het beleid terzake ‘menselijke resten’. In haar hoofdstukken
13 Katja Lubina, Contested Cultural Property. The Return of Nazi Spoliated Art and Human Remains from
Public Collections. Proefschrift Universiteit Maastricht (Maastricht 2009).
13

over het Nederlandse restitutiebeleid voegt zij aan de thematiek van het afgehandelde
rechtsherstel een tweede onderwerp van discussie toe: het belang van behoud van het
kunstwerk voor het openbaar kunstbezit. De Restitutiecommissie heeft in haar advies
over de Goudstikker-claim dit belang wel genoemd, maar is daar volgens de promovenda
niet concreet op ingegaan. Lubina bepleit ook een aanvulling op de Beginselen van
Washington, met name in het onderzoek naar de herkomst van de cultuurgoederen. Dat is
naar haar inzicht een nieuwe vorm van kunsthistorische research – naast de oudere vorm
van het bepalen van de echtheid van een schilderij of beeldhouwwerk – maar er is nog
onvoldoende aandacht voor de genoten financiële compensaties.
In NRC Handelsblad van 25 november 2009 schreef dr. Lubina een samenvatting van
haar proefschrift voor zover dat het Nederlandse restitutiebeleid betrof. Zij constateerde
een discrepantie tussen hetgeen de regering beoogde en hetgeen achtereenvolgens de
Commissie Herkomst Gezocht en de Restitutiecommissie verstaan onder ‘nova’. Ook het
belang van het openbaar kunstbezit werd aangestipt. De voorzitter van de Commissie
Herkomst Gezocht, prof. dr. Ekkart, reageerde in NRC Handelsblad van 4 december
2009 op dit betoog. Hij benadrukte dat vrijwel alle adviezen van de Restitutiecommissie
betrekking hebben op de zogenaamde NK-collectie; dat wil zeggen kunstwerken die na
de Tweede Wereldoorlog door de geallieerden zijn overgedragen aan Nederland onder het
uitdrukkelijk beding, om waar mogelijk de rechthebbenden in hun eigendom te herstellen.
5. Boerenbruiloft van Pieter Brueghel de Jonge (NK 2227). Zie advies RC 1.101.
14

In een Liber amicorum voor de rechtsgeleerde prof. mr. Gr. van der Burght, stelde de
advocaat mr. P.W.L Russell de vraag aan de orde of er ten aanzien van het restitutiebeleid
sprake is van een omslag in de publieke opinie. 14 De Restitutiecommissie had in haar
Verslag 2007 gesignaleerd dat in de media vragen waren gerezen over de legitimiteit van
de restitutie van geroofde cultuurgoederen. De commissie constateerde dat er sprake was
van een omslag in de publieke opinie, ‘waarbij het belang van een openbaar kunstbezit
nadrukkelijker werd afgewogen tegen de morele genoegdoening van een teruggave van
cultuurgoederen die door de nazi’s waren ontvreemd’. 15 Volgens mr. Russell zijn er in de
internationale context voldoende argumenten te vinden om de balans naar teruggave
te doen overslaan. Hij wijst daarbij onder andere op een uitspraak van het Europese
Parlement uit 2003 en op diverse verklaringen van de geallieerden tijdens de Tweede
Wereldoorlog.
Mr. Russell gaf in zijn beschouwing ook commentaar op twee nieuwe formuleringen in
de algemene overwegingen van de Restitutiecommissie 16 en op enkele bepalingen van
het Reglement, dat zij heeft opgesteld voor de behandeling van bindend advies-zaken
(artikel 2 lid 2 van het Instellingsbesluit). 17 Hij eindigde zijn betoog met een reactie op een
hoofdartikel in NRC Handelsblad, waarin de rechtszekerheid aan de orde wordt gesteld
van kopers, die te goeder trouw cultuurgoederen hebben verworven, waarvan later wordt
vastgesteld dat ze in de oorlogsjaren onvrijwillig zijn verkocht vanwege de repressie van
het nazibewind. Hij wees op de juridische uitzonderingen, die juist ten aanzien van deze
situatie zijn geformuleerd en achtte daarom de gewenste ‘rechtszekerheid’ een vorm van
‘slecht recht’.
3.3 Nieuwe termijnen in het restitutiebeleid
In 2009 is een discussie over een mogelijke verlenging van de termijnen in het
restitutiebeleid afgerond. In zijn brief van 10 juli 2009 aan de Tweede Kamer heeft de
minister, dr. R.H.A. Plasterk, zijn conclusies getrokken. 18 Hij maakte bij die gelegenheid
bekend dat de aanvankelijk gekozen sluitingsdatum van 4 april 2007 voor het indienen
van claims wordt geschrapt. Nadien heeft zijn ministerie nog 20 restitutieverzoeken
ontvangen. Dat aantal bleek onverwacht hoog en was voordien niet in de verwachtingen
opgenomen. Vanwege het belang van een consistente en gelijke behandeling heeft de
minister het beleid in tijdsduur verruimd. Hij toonde zich tevreden over de gebleken
mogelijkheid om het onderzoek naar de herkomst van de cultuurgoederen adequaat te
laten uitvoeren.
14 P.W.L.Russell, ‘Beleidswijzigingen bij de Restitutiecommissie’. In: A.H.N.Stollenwerck e.a. (red.), In dienst
van het recht grenzen verleggen. Liber amicorum aangeboden aan prof. Mr. Gr. Van der Burght (Deventer
2009), p. 199-212.
15 Zie Verslag 2007, paragraaf 2.2.
16 Zie voor meer informatie hierover Verslag 2007, p.16 en Verslag 2008, paragraaf 4.2.
17 Zie paragraaf 2.1 van dit verslag. Voor genoemd Reglement wordt verwezen naar bijlage 5 bij het Verslag
2008.
18 ‘Brief van de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der
Staten Generaal’, 10 juli 2009. Tweede Kamer, vergaderjaar 2008/2009, 25.839, nr. 40. Bijlage 4.
15

De minister heeft in zijn brief aan de Tweede Kamer gewezen op de verplichtingen die
voortvloeien uit de Beginselen van Washington (1998) en de recente Verklaring van
Terezin (2009). Hij wil de internationale ontwikkelingen op het terrein van de restitutie
van oorlogskunst zorgvuldig volgen. Hij wil bovendien de resultaten van het nieuwe
onderzoek van de Nederlandse Museumvereniging afwachten alvorens hij een einddatum
bepaalt voor het verruimde restitutiebeleid. Eerstgenoemde heeft besloten om de herkomst
van de in de musea verworven cultuurgoederen in de periode tussen 1933 en 1940 en die
vanaf 1948 te onderzoeken. Deze onderneming is een vervolg op de eerdere studie van de
aankopen van musea in de jaren tussen 1940 en 1948. Het onderzoek is in 2009 gestart.
De verwachting is, dat de Museumvereniging in het najaar van 2012 haar eindrapport
indient. In de afwikkeling daarvan is een rol voorzien voor de Restitutiecommissie. Het
wordt mogelijk geacht dat geschillen die zullen voortvloeien uit dit onderzoek voor een
bindend advies naar haar worden doorgeleid. Een en ander betekent, dat de minister
in 2012 denkt de Tweede Kamer te kunnen informeren over de beëindiging van het
restitutiebeleid en van de werkzaamheden van de Restitutiecommissie.
De vaste commissie voor Onderwijs, Cultuur & Wetenschap van de Tweede Kamer heeft
dit beleidsvoornemen zonder discussie aanvaard.
6. Talloze kratten
gevuld met
kunstwerken
werden na
de oorlog
aangetroffen in
de Heilbronn
mijn.
16

4. Cijfermatige overzichten adviezen
4.1 Stand van zaken 2002 t/m 2009
De minister van OCW heeft de Restitutiecommissie sinds de aanvang van haar
werkzaamheden in januari 2002 tot eind 2009 over 117 zaken om advies verzocht. 113
van deze zaken hebben betrekking op cultuurgoederen uit de rijkscollectie en de overige
4 zaken betreffen bindend advies-zaken. 19 De in deze paragraaf weergegeven overzichten
en getallen hebben alleen betrekking op de eerstgenoemde rijkscollectie-zaken, namelijk
claims die aan de commissie zijn voorgelegd op basis van artikel 2 lid 1 van haar
Instellingsbesluit.
Van de 113 rijkscollectie-zaken die de commissie tot eind 2009 zijn voorgelegd, zijn enkele
ingetrokken voordat een advies kon worden uitgebracht en enkele samengevoegd met een
later ingediend restitutieverzoek, waardoor sprake is van een totaal van 105 voorgelegde
zaken. In dezelfde periode heeft de Restitutiecommissie 80 adviezen op grond van artikel 2
lid 1 van het Instellingsbesluit uitgebracht. 20
De omvang van de zaken verschilt van claims op een enkel kunstwerk tot claims die
de teruggave van enkele honderden objecten beogen. Van de 80 uitgebrachte adviezen
zijn er 43 geheel in het voordeel van verzoekers uitgevallen, houden 24 adviezen een
volledige afwijzing van de claim in, terwijl 13 adviezen een gedeeltelijke toewijzing en een
gedeeltelijke afwijzing betreffen. In 2 zaken heeft de commissie zichzelf onbevoegd geacht
te adviseren.
Aan de RC voorgelegde
rijkscollectie-zaken per jaar
Door de RC uitgebrachte
adviezen per jaar
2002 12 2002 5
2003 4 2003 7
2004 9 2004 2
2005 16 2005 7
2006 15 2006 12
2007 35 2007 16
2008 12 2008 15
2009 10 21 2009 16
Totaal 113 Totaal 80 22
19 Aan het einde van 2009 is nog één bindend advies-zaak in behandeling.
20 Voor een index op zaaknummer van alle adviezen die de commissie in de periode 2002-2009 heeft
gepubliceerd, wordt verwezen naar bijlage 6. Alle door de commissie uitgebrachte adviezen zijn te
raadplegen via de website van de Restitutiecommissie.
21 Feitelijk legde de minister in 2009 8 nieuwe rijkscollectie-zaken ter advisering aan de commissie voor. Het
in de tabel weergegeven aantal van 10 adviesverzoeken is inclusief twee eerder ingediende adviesverzoeken,
die daarna gewijzigd en hernummerd zijn.
22 Zie noot 17.
17

Tot eind 2009 bracht de commissie bij benadering over 766 geclaimde cultuurgoederen
advies uit. Voor wat betreft 410 objecten (ca. 54 %) was dit advies toewijzend, terwijl de
commissie met betrekking tot de overige 356 objecten (ca. 46%) afwijzend adviseerde.
Hieronder volgt een overzicht van het aantal objecten waarover de commissie vanaf 2002
tot en met 2009 adviseerde:
Jaar Toewijzend advies Afwijzend advies
aantal objecten
aantal objecten
2002 100 0
2003 5 73
2004 4 1
2005 220 72
2006 15 1
2007 31 22
2008 12 80
2009 23 107
Totaal 410 356
4.2 Stand van zaken 2009
In 2009 had de Restitutiecommissie een totaal van 41 rijkscollectie-zaken in behandeling.
Daarvan werden 8 zaken in het jaar 2009 door de minister van OCW aan haar voorgelegd.
Gedurende het verslagjaar bracht de commissie 16 adviezen uit met betrekking tot
objecten uit de rijkscollectie. Hiervan houden 6 adviezen een volledige toewijzing in, zijn
6 adviezen geheel afwijzend, en zijn 4 adviezen deels toewijzend en deels afwijzend. 23
Een en ander betekent dat er begin 2010 27 rijkscollectie-zaken voorliggen.
4.3 Bindende adviezen
In 2009 heeft de commissie geen bindende adviezen uitgebracht. Tot eind 2009 heeft de
Restitutiecommissie vier adviesverzoeken in het kader van deze adviestaak in behandeling
gehad, drie daarvan werden in 2008 afgehandeld. Aan het einde van 2009 had de
commissie één bindend-advieszaak in behandeling. Over deze zaak zal na afronding nader
worden bericht.
23 Toewijzend: RC 1.65 (Nardus), RC 1.70 (Larsen), RC 1.75 (Semmel), RC 1.77 (Proehl), RC 1.84 (Cassirer)
en RC 1.97 (Hollander). Afwijzend: RC 1.79 (Heppner), RC 1.80 (Von Pannwitz), RC 1.81 (Schönemann),
RC 1.88 (Bachstitz II) RC 1.90-A (Katz: deeladvies) en RC 1.101 (Wolf). Deels toe-/afwijzend: RC 1.78
(Bachstitz I), RC 1.87 (Van Lier), RC 1.89-A (Mautner: deeladvies) en RC 1.91 (Adelsberger).
18

5. Adviezen 2009
In dit hoofdstuk volgt de integrale tekst van de adviezen die de Resitutiecommissie in
2009 aan de minister van OCW uitbracht. Alle in 2009 gepubliceerde adviezen betreffen
rijkscollectie-zaken. De adviezen zijn weergegeven op chronologische volgorde, waarbij de
datum van de vaststelling van een advies als uitgangspunt is genomen. 24
1. Advies inzake Bachstitz II
(zaaknummer RC 1.88)
Bij brief van 3 april 2007 heeft E. Dolev, Dolev Consulting te Tel-Aviv (hierna: Dolev), ‘on behalf of the heirs
of Kurt Walter Bruno Bachstitz and on behalf of the Nussbaum family’ een restitutieverzoek ingediend bij
het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (hierna: OCW) tot teruggave van 31 objecten. De
onderhavige kunstwerken maken deel uit van de Nederlands Kunstbezit-collectie (hierna: NK-collectie), onder
de inventarisnummers: NK 394, NK 602, NK 604A-B, NK 615, NK 620, NK 631, NK 636A-B, NK 864A-B, NK
1552, NK 1553, NK 1618, NK 1627, NK 1664, NK 1763, NK 1787, NK 1798, NK 1892, NK 1940, NK 2402, NK
2436, NK 2441, NK 2447, NK 2462, NK 2484, NK 2577, NK 2581, NK 2707A-B NK 2904, NK 2905, NK 2919,
NK 3230.
De procedure
Bij brief van 11 juni 2007 heeft de Minister van OCW het restitutieverzoek ter advisering aan de
Restitutiecommissie voorgelegd. De Minister liet daarbij weten dat een groot deel van de thans geclaimde
werken ook worden geclaimd in het eerder voorgelegde restitutieverzoek RC 1.78. De Restitutiecommissie
heeft Dolev bij brief van 21 oktober 2008 gevraagd uiterlijk 26 november 2008 de namen en volmachten aan te
leveren van de personen die hij zegt te vertegenwoordigen. Bij e-mail van 6 november 2008 heeft Dolev laten
weten deze gegevens niet aan te kunnen leveren. Ook meldde Dolev daarbij dat hij thans van mening is dat
leden van de familie Nussbaum niet tot de erfgenamen van K.W. Bachstitz behoren. Bij brief van 12 november
2008 heeft de Restitutiecommissie Dolev opnieuw verzocht de namen en volmachten van zijn opdrachtgevers
uiterlijk 26 november 2008 aan te leveren. Dolev heeft deze stukken echter niet overgelegd. Bij e-mail van
3 januari 2009 heeft Dolev nog contact gezocht met de Restitutiecommissie, maar ook bij deze gelegenheid heeft
hij niet aangetoond namens wie hij optreedt.
Bijzondere overweging 25
Dolev vraagt teruggave van 31 kunstwerken uit de Rijkscollectie. Hij heeft daarbij gesteld te handelen ‘on
behalf of the heirs of Kurt Walter Bruno Bachstitz and on behalf of Nussbaum family’. Uit de stukken is echter
niet duidelijk geworden dat Dolev bevoegd is deze personen te vertegenwoordigen. Daarom is er naar het
oordeel van de commissie onvoldoende gebleken dat Dolev optreedt op een daartoe aan hem door een mogelijke
erfgenaam of rechthebbende in deze zaak gegeven opdracht. Hieruit blijkt dat Dolev niet ontvankelijk is in zijn
verzoek, zodat dit moet worden afgewezen.
Conclusie
De Restitutiecommissie adviseert de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap om het onderhavige
verzoek af te wijzen.
Aldus vastgesteld in de vergadering van 12 januari 2009 door W.J.M. Davids (voorzitter), J.Th.M. Bank,
J.C.M. Leijten, P.J.N. van Os, E.J. van Straaten, H.M. Verrijn Stuart, I.C. van der Vlies (vice-voorzitter), en
ondertekend door de voorzitter en de secretaris.
(W.J.M. Davids, voorzitter)
(E. Campfens, secretaris)
24 Voor een index op zaaknummer van alle adviezen die de commissie in de periode 2002-2009 heeft gepubliceerd, wordt
verwezen naar bijlage 6. Deze bijlage bevat een lijst met alle gepubliceerde adviezen met de namen zoals deze op de website
staan vermeld.
25 De algemene overwegingen in dit advies zijn weggelaten en kunt u teruglezen in de gepubliceerde versie, die op de website
van de Restitutiecommissie terug te vinden is http://www.restitutiecommissie.nl/rc_1.88/advies_rc_1.88.html.
19

2. Advies inzake Proehl
(zaaknummer RC 1.77)
Bij brief van 23 maart 2007 dienden mevrouw I.M.L-P. en mevrouw G.C.V.P., vertegenwoordigd door hun
advocaat M.H. Stötzel te Marburg, Duitsland, een verzoek in bij het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en
Wetenschap (hierna: OCW) tot teruggave van het schilderij Prometheus geketend aan de rots, een kopie naar
P.P. Rubens. Het kunstwerk maakt sinds zijn recuperatie naar Nederland na de Tweede Wereldoorlog onder
inventarisnummer NK 3082 deel uit van de Nederlands Kunstbezit-collectie (hierna: NK-collectie) en bevindt
zich momenteel in depot bij het Instituut Collectie Nederland.
De procedure
De aanleiding voor het restitutieverzoek vormde een publicatie op de website van Bureau Herkomst Gezocht
(hierna: BHG) waaruit bleek dat het schilderij NK 3082 tijdens de Tweede Wereldoorlog was verkocht door
de van origine Duitse bankier Ernst Paul Caesar Heinrich Proehl (hierna: Proehl). Bij brief van 4 mei 2007
heeft de Minister van OCW het restitutieverzoek ter advisering aan de commissie voorgelegd. Bij brief van 10
april 2008 heeft de vertegenwoordiger van verzoekers laten weten dat mevrouw I.M.L.-P. in september 2007 is
overleden en dat haar zonen E.M.L. en F.H.L. in haar plaats als (mede)verzoekers optreden.
Naar aanleiding van het adviesverzoek heeft de commissie een onderzoek naar de feiten uitgevoerd, waarvan
de resultaten zijn neergelegd in een conceptonderzoeksrapport van 3 juli 2008. Het conceptonderzoeksrapport
is bij brief van 22 juli 2008 aan het ministerie verzonden voor feitelijke aanvulling en bij brief van 21 juli 2008
voor commentaar toegezonden aan verzoekers. Bij brieven van 1 september 2008 en 31 oktober 2008 hebben
verzoekers gereageerd op het conceptonderzoeksrapport. Zij hebben daarbij aanvullende documentatie verstrekt
met betrekking tot het leven van Proehl en de omstandigheden waaronder het schilderij gedurende de oorlog
werd verkocht. Het onderzoeksrapport is vervolgens vastgesteld op 9 februari 2009. Voor de feiten in deze zaak
verwijst de commissie naar het onderzoeksrapport.
Overwegingen
1.
2.
3.
4.
Verzoekers zijn kleinkinderen van Proehl (1885-1973) en diens echtgenote Julia Ilse Schwarz (1883-1977).
Verzoekers vragen teruggave van het schilderij Prometheus geketend aan de rots (NK 3082) dat aan hun
grootouders toebehoorde.
Het echtpaar Proehl had twee kinderen: E.W.P.H.P. (1910-1952) en I.M.L.-P. (1918-2007). Verzoekster
G.C.V.P. is dochter van E.W.P.H.P.; verzoekers E.M.L. en F.H.L. zijn kinderen van I.M.L.-P. In dit verband
heeft de commissie kennisgenomen van enkele erfrechtelijke stukken. Deze stukken hebben de commissie
geen aanleiding gegeven te twijfelen aan de erfrechtelijke status van verzoekers.
De relevante feiten zijn in het onderzoeksrapport van 9 februari 2009 beschreven. Hier wordt volstaan
met de volgende samenvatting. Proehl werd in 1885 geboren te Hamburg, Duitsland. Zijn echtgenote Julia
Ilse Schwarz, in 1883 geboren te Oostenrijk, was van joodse afkomst. Proehl zelf was niet joods. In 1916
verhuisde hij met zijn gezin naar Nederland, waar hij in 1925 de Nederlandse nationaliteit verkreeg. Samen
met Fritz Gutmann richtte hij in 1920 de bank Proehl & Gutmann op, waarin ook de Dresdner Bank een
belang had. In 1934 werd de bank Proehl & Gutmann opgeheven, mogelijk niet alleen wegens de financiële
crisis waarmee Duitsland te kampen had, maar ook, zoals verzoekers stellen, als gevolg van de anti-joodse
maatregelen die in Duitsland tegen de Dresdner Bank werden getroffen. Vanaf 1934 werkte Proehl in de
door zijn zoon opgerichte firma Proehl & Co. Deze firma hield zich bezig met financiële dienstverlening.
Uit verschillende door verzoekers overgelegde documenten is gebleken dat de nazi’s Proehl al in een vroeg
stadium wantrouwden vanwege zijn nauwe familiebanden en zakelijke betrekkingen met joden. Verzoekers
hebben gesteld dat als gevolg daarvan de nazi’s hem in 1937 dwongen tot gedeeltelijke verkoop van zijn
landgoed Gut Pünstorf nabij de Duitse stad Itzehoe en in 1941 dwongen tot verkoop van de resterende
gedeelten. De commissie heeft op grond van bewaard gebleven archiefstukken geconstateerd dat Proehl
ook in Nederland al spoedig te maken kreeg met de gevolgen van de bezetting. Vanaf begin 1942 werd hij
strafrechtelijk vervolgd wegens ontduiking van door de nazi’s uitgevaardigde regels met betrekking tot de
aanmelding van joods kapitaal dat onder zijn firma berustte. Om diezelfde reden werd de firma Proehl & Co
vanaf 24 februari 1942 onder beheer gesteld van een Verwalter. In een later stadium werden ook de privérekeningen
van Proehl en zijn zoon door de nazi’s geblokkeerd. Uiteindelijk is Proehl gearresteerd op 23 juni
1944 en via kamp Vught overgebracht naar concentratiekamp Sachsenhausen-Oraniënburg, dat bestemd
was voor politieke gevangenen. Na de bevrijding keerde hij terug naar Amsterdam.
Bekend is dat Proehl kunst verzamelde en in bezit was van een collectie waardevolle schilderijen. Bij het
herkomstonderzoek naar het geclaimde schilderij NK 3082 is gebleken dat dit werk in 1924 in bezit kwam
van kunsthandel J. Goudstikker, waar het later is gekocht door Proehl. De precieze datum van koop is niet
bekend; wel is uit bewaard gebleven archiefstukken op te maken dat het schilderij in ieder geval in 1934 in
Proehls bezit was. Proehl heeft het schilderij, dat werd toegeschreven aan Rubens, omstreeks maart 1941
verkocht aan kunsthandel P. de Boer te Amsterdam voor een bedrag van NLG 20.000. In diezelfde periode
20

verkocht hij aan deze kunsthandel nog een aantal kunstwerken. Het schilderij NK 3082 werd in april 1941
doorverkocht aan de Dienststelle Mühlmann voor NLG 25.000, waarna het terecht kwam bij Sonderauftrag
Linz, de instelling die ten behoeve van het op te richten Führermuseum van Hitler werken aankocht.
5.
6.
Kort na de oorlog heeft Proehl aangifte gedaan van de verkoop van het schilderij NK 3082 bij de Stichting
Nederlands Kunstbezit (SNK). In het aangifteformulier merkte hij op dat het werk door ‘verkoop’ in
bezit was gekomen van kunsthandel P. de Boer. In februari 1949 verklaarde Proehl in het kader van een
onderzoek dat naar de kunsthandel werd gevoerd:
Het is juist dat ik in het jaar 1941 een viertal schilderijen heb verkocht aan den kunsthandelaar P. de Boer.
[…] Het schilderij van Rubens was voor mij te groot en omdat dit object een beetje afstak bij mijn collectie
wilde ik het wel kwijt. Dit heb ik aan den Heer P. de Boer verteld, die eenige weken nadien mij om een prijs
vroeg. Ik heb hem dit schilderij voor f.20.000.- aangeboden, waarna de Boer het van mij afnam.
In dezelfde getuigenis verklaarde hij ook:
Vervolgens verkocht ik aan de Boer de andere genoemde objecten. Ook deze schilderijen wilde ik kwijt, te meer
daar ik in die dagen voorzag dat ik geld nodig zou hebben. Het was mij niet bekend dat deze schilderijen aan
de Duitsers zouden worden verkocht. De Boer heeft daar niet met mij over gesproken.
In juli 1951 liet het Bureau Herstelbetalings- en Recuperatiegoederen (Hergo, taakopvolger van de SNK)
hem weten dat het werk NK 3082 was gerecupereerd, waarna tussen Proehl en Hergo een briefwisseling
heeft plaatsgevonden over een eventuele teruggave. Hoewel Hergo aanvankelijk van mening was dat er
geen recht bestond op teruggave omdat de verkoop niet onder dwang van de Duitse autoriteiten zou hebben
plaatsgevonden, bood Hergo Proehl eind november 1952 toch aan het schilderij terug te kopen naar de
taxatiewaarde van dat moment. Vermoedelijk had Hergo zijn mening inzake het karakter van de verkoop
herzien als gevolg van een schrijven van Proehl van 12 november 1952:
Ik kom nog eens terug op Uw schrijven van 1 October j.l. en verzoek U mij te willen berichten, of U mij het
schilderij van Rubens: Prometheus, wilt verkopen en eventueel tegen welke prijs.
Inderdaad heb ik het schilderij niet onder directe dwang van de bezettingsautoriteiten verkocht, maar – zoals
ik U ook medegedeeld heb – bestond voor mij toch de noodzakelijkheid hiertoe in verband met de dreigende
inbeslagneming van mijn huis Koningslaan 17.
7. Prometheus geketend aan de rots naar P.P. Rubens (NK 3082).
7.
8.
De onderhandelingen hebben niet in een teruggave geresulteerd. Uiteindelijk heeft Proehl nog in maart
1959 contact gezocht met het inmiddels geliquideerde Hergo, maar ook dat leidde niet tot restitutie.
Met betrekking tot de ontvankelijkheid van verzoekers overweegt de commissie het volgende. Uit
de archiefstukken blijkt dat de onderhandelingen die Proehl na de oorlog met de Nederlandse
21

estitutieautoriteiten heeft gevoerd niet hebben geleid tot een uitspraak van de Raad voor het Rechtsherstel
of een andere bevoegde rechter en evenmin tot een schikking met een boven de SNK geplaatst orgaan.
Evenmin heeft Proehl na de oorlog expliciet van de vordering tot teruggave afgezien. Onder verwijzing naar
de eerste aanbeveling van de Commissie Ekkart inzake particulier kunstbezit, constateert de commissie dan
ook dat hier geen sprake is van een in het verleden afgehandelde zaak en acht zij verzoekers ontvankelijk in
hun verzoek.
9.
Op grond van het geldende rijksbeleid met betrekking tot de restitutie van cultuurgoederen kan tot
teruggave worden geadviseerd indien het eigendomsrecht in hoge mate aannemelijk is gemaakt en de
oorspronkelijk eigenaar het bezit van het kunstwerk onvrijwillig heeft verloren door omstandigheden die
direct verband hielden met het naziregime. Volgens de derde aanbeveling van de Commissie Ekkart van 26
april 2001, overgenomen door de regering, dienen verkopen door joodse particulieren in Nederland vanaf
10 mei 1940 als onvrijwillig te worden beschouwd, tenzij nadrukkelijk anders blijkt. In haar reactie op deze
aanbeveling heeft de regering aangegeven dat ook andere specifieke groepen van vervolgingsslachtoffers een
beroep kunnen doen op deze bewijsregel (TK 2001-2002, 25 839, nr. 27).
10. De commissie concludeert met betrekking tot de eigendomsvraag dat vast is komen te staan dat het
geclaimde schilderij in ieder geval sinds 1934 toebehoorde aan Proehl en dat het werk tot het moment van
verkoop, omstreeks maart 1941, in zijn bezit was.
11. Ten aanzien van de aard van het bezitsverlies merkt de commissie het volgende op. Uit het onderzoek is
gebleken dat Proehl vanaf eind jaren dertig onder bedreiging van de nazi’s heeft gestaan en uiteindelijk is
gearresteerd en naar concentratiekamp Sachsenhausen is overgebracht. Hoewel zelf niet joods, waren zijn
vrouw en daarmee ook zijn kinderen van joodse afkomst en bevond Proehl zich alleen al op grond hiervan
in een zeer kwetsbare positie. Ook zijn betrekkingen met joodse bankiers en cliënten en de hulp die hij hun
verleende, hebben bijgedragen aan zijn eigen vervolging. De commissie is dan ook van oordeel dat Proehl als
slachtoffer van nazivervolging dient te worden aangemerkt. Onder toepassing van het regeringbeleid gaat de
commissie er dan ook vanuit dat Proehl het schilderij in maart 1941 onvrijwillig heeft verkocht, als gevolg
van omstandigheden die direct verband hielden met het naziregime.
De commissie overweegt dat de verklaringen die Proehl na de oorlog heeft afgelegd (zie alinea’s 5 en 6),
hoewel op het eerste gezicht dubbelzinnig, niet op het tegendeel wijzen. Dat Proehl in zijn aangifte bij
de SNK kort na de oorlog uitging van een ‘gewone’ verkoop, is alleszins begrijpelijk in het licht van de
toenmalig geldende opvattingen met betrekking tot vrijwilligheid en onvrijwilligheid. Aan de getuigenis
van februari 1949 in het kader van het onderzoek naar kunsthandelaar P. de Boer hecht de commissie
minder waarde dan aan Proehls latere verklaring van 1952, aangezien het waarschijnlijk is dat Proehl de
kunsthandelaar, met wie hij vaker zaken had gedaan, niet wilde belasten. In de verklaring van november
1952 wordt duidelijk een verband gelegd tussen de verkoop van het schilderij en de vervolgingsmaatregelen
van de Duitse bezetter tegen Proehl.
12. Op grond van het voorgaande acht de commissie het verzoek tot teruggave van het geclaimde schilderij
toewijsbaar. De commissie is van oordeel dat daaraan geen voorwaarde tot terugbetaling van de destijds
ontvangen koopsom dient te worden verbonden. De commissie wijst daarbij op de vierde aanbeveling van
de Commissie Ekkart van april 2001, die bepaalt dat een verplichting tot terugbetaling uitsluitend bestaat
wanneer de toenmalige verkoper de opbrengsten ter vrije beschikking heeft gekregen. Bij twijfel of men
de opbrengsten daadwerkelijk heeft genoten, dient aan de rechthebbenden het voordeel van de twijfel te
worden gegund, zo wordt in de vijfde aanbeveling opgemerkt. Gezien de kwetsbare positie waarin het gezin
Proehl zich bevond, acht de commissie aannemelijk dat Proehl de verkregen gelden niet vrijelijk heeft
kunnen besteden, maar als gevolg van de oorlogsomstandigheden heeft moeten aanwenden ter bescherming
van zijn gezin. Dit blijkt ook uit Proehls verklaring van februari 1949 (alinea 5), waarin hij stelt de
schilderijen verkocht te hebben omdat hij in die dagen voorzag geld nodig te hebben. Ook de omstandigheid
dat de firma Proehl & Co vanaf begin 1942 onder beheer was geplaatst en de zakelijke en privérekeningen
van Proehl en zijn zoon geblokkeerd waren, maakt aannemelijk dat Proehl de opbrengst van de verkoop van
het schilderij niet ter vrije beschikking heeft gehad.
Gelet op een en ander moet worden aangenomen dat bij teruggave van het werk zonder terugbetaling geen
sprake is van ongerechtvaardigde verrijking.
Conclusie
De Restitutiecommissie adviseert de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap om het schilderij
Prometheus geketend aan de rots (NK 3082) te restitueren aan de erven van Ernst Paul Caesar Heinrich Proehl.
Aldus vastgesteld in de vergadering van 9 februari 2009 door W.J.M. Davids (voorzitter), J.Th.M. Bank,
J.C.M. Leijten, P.J.N. van Os, E.J. van Straaten, H.M. Verrijn Stuart, I.C. van der Vlies (vice-voorzitter) en
ondertekend door de voorzitter en de secretaris.
(W.J.M. Davids, voorzitter)
(E. Campfens, secretaris)
22

3. Advies inzake Heppner
(zaaknummer RC 1.79)
Bij brief van 4 mei 2007 heeft Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (hierna: de minister) een
restitutieverzoek inzake het schilderij Schilderes en dienstmeisje in een atelier van J. Voorhout I ter advisering
voorgelegd aan de Restitutiecommissie. Dit kunstwerk is na de recuperatie naar Nederland na de Tweede
Wereldoorlog deel gaan uitmaken van de Nederlands Kunstbezit-collectie (hierna: NK-collectie) onder
inventarisnummer NK 1973. NK 1973 bevindt zich thans in depot bij het Instituut Collectie Nederland te
Rijswijk.
De procedure
Bij brief van 23 maart 2007 diende M.B. (A.) H. (hierna: verzoeker) een verzoek tot teruggave van NK 1973
in bij de minister. De aanleiding voor dit restitutieverzoek vormde een publicatie op de website van Bureau
Herkomst Gezocht (hierna: BHG) waarin wordt vermeld dat NK 1973 in de Tweede Wereldoorlog in het bezit
is geweest van Albert Heppner. De claim van verzoeker omvatte aanvankelijk ook een tweede kunstwerk, het
schilderij Landschap met kudde bij een poel van J.S. van Ruysdael, voorheen NK 2653. Bij brief van 4 mei 2007
heeft de minister verzoeker geïnformeerd dat teruggave van dit tweede kunstwerk niet mogelijk was. De reden
hiervoor was dat dit kunstwerk al was teruggegeven aan een derde, na advies van de Restitutiecommissie (RC
1.41).
Naar aanleiding van het adviesverzoek van de minister met betrekking tot NK 1973 heeft de commissie een
onderzoek naar de feiten uitgevoerd, waarvan de resultaten zijn neergelegd in een conceptonderzoeksrapport
van 6 oktober 2008. Het conceptonderzoeksrapport is bij brief van 30 oktober 2008 aan de minister
toegezonden voor feitelijke aanvulling en bij brief van dezelfde datum voor commentaar toegezonden
aan verzoeker. Bij brieven van 17 november 2008 en 2 december 2008 heeft verzoeker gereageerd op het
conceptonderzoeksrapport. Verzoeker heeft daarbij aanvullende documentatie verstrekt met betrekking tot het
leven van de familie Heppner tijdens de oorlog. Het onderzoeksrapport is vervolgens vastgesteld op 9 maart
2009. Voor de feiten in deze zaak verwijst de commissie naar dit onderzoeksrapport.
Verzoeker heeft zich in de procedure voor de commissie laten vertegenwoordigen door M.H. Stötzel, advocaat te
Marburg (Duitsland).
Overwegingen
1. Verzoeker heeft gesteld dat: ‘[he is] the only son and the direct heir of the late Dr. Albert Heppner’s estate,
including his artwork respectively the assets from his company A. Heppner art dealers’. De commissie ziet
in de overgelegde erfrechtelijke stukken, in het bijzonder de verklaring van erfrecht betreffende Albert
Heppner en het testament van zijn weduwe, geen aanleiding om te twijfelen aan de status van verzoeker als
de zoon en erfgenaam van Albert Heppner.
2.
Hier volgt een samenvatting van de feiten in het onderzoeksrapport van 9 maart 2009. Albert Heppner
(hierna: Heppner) werd op 28 september 1900 in Berlijn geboren en was van joodse afkomst. In 1927 trad hij
in het huwelijk met Irene Marianne Krämer. In verband met hun joodse afkomst emigreerde het echtpaar
in 1933 naar Nederland. Heppner vestigde in Amsterdam de schilderijenhandel ‘A. Heppner’. Volgens
verzoeker hebben Heppner en zijn gezin na de Duitse inval tevergeefs getracht naar de Verenigde Staten
te vluchten. Verzoeker stelt dat Heppners ‘business activities legally ended in 1940’ vanwege de anti-joodse
maatregelen van het naziregime, maar dat hij nadien illegaal op kleine schaal in kunst is blijven handelen.
3. Met medewerking van twee ‘stromannen’ zou Heppner vervolgens de ‘arische’ kunsthandel ‘ Wicoram’
te Amsterdam hebben opgericht, waarin hij achter de schermen een leidende rol zou hebben gehad.
Volgens verzoeker zijn tussen 1941 en 1944 via ‘Wicoram’ schilderijen van Heppner verkocht. Na een
nieuwe en eveneens mislukte vluchtpoging verscholen Heppner en zijn gezin zich in augustus 1942 op een
onderduikadres, waar zij verbleven tot het einde van de oorlog. In november 1942 is de firma ‘A. Heppner’
onder bewind van een Verwalter gesteld en geliquideerd. Kort na het einde van de oorlog overleed Heppner.
Zijn weduwe en zoon emigreerden vervolgens naar de Verenigde Staten. ‘Wicoram’ werd per 1 januari 1965
opgeheven. Het is onbekend wie de rechtsopvolgers van deze firma zijn.
4. Verzoeker heeft gesteld dat het thans geclaimde schilderij NK 1973 deel heeft uitgemaakt van ‘ the Heppnercollection
at the time, when A. Heppner had to face severe threatenings and persecution measurements and
had to bear massif losses by confiscation’. Verzoeker stelt op basis van een collectie van 178 ‘art catalogue
cards, detailing Albert Heppner’s inventory, 1933-1941’, aanwezig in het Jewish Museum of Maryland in de
Verenigde Staten, dat Heppner het thans geclaimde schilderij in bezit heeft gehad en op 15 juli 1941 aan
een onbekende koper heeft verkocht.
5.
Het in overweging 4 genoemde kaartsysteem bevat een fiche betreffende het thans geclaimde schilderij,
vermoedelijk in het handschrift van Heppner. Op dit kaartje is vermeld ‘Prov.: Mr. Schretlen, A’dam,
29-4-‘41’, wat er waarschijnlijk op duidt dat het schilderij op de genoemde datum door (de kunsthandel van)
Heppner is verworven bij de kunsthandelaar M.J. Schretlen aan de Herengracht 390 te Amsterdam. Dat het
23

schilderij in 1941 in handen is geweest van ‘Ksth. Dr. A. Heppner, A’dam’ kan eveneens worden opgemaakt
uit de fotodocumentatie van het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie.
6. Het in overweging 5 genoemde kaartje bevat tevens de aantekening ‘ K. 15-7-‘41’, wat waarschijnlijk
aangeeft dat het schilderij op 15 juli 1941 is verkocht. Op het kaartje staat de naam van de koper niet
vermeld, maar op basis van gegevens van de Stichting Nederlands Kunstbezit (SNK) is aannemelijk dat het
gaat om de Nederlandse kunstverzamelaar A.C.J.A. Stoecker te Amsterdam. Stoecker noteerde na de oorlog
op een SNK-aangifteformulier over de herkomst van het schilderij: ‘Dr. Heppner’.
7. Het is mogelijk dat Heppner de verkoop van het schilderij liet verlopen via de kunsthandel ‘ Wicoram’, die
kort daarvoor (in juni 1941) was opgericht. Het is echter evenzeer mogelijk dat Heppner het kunstwerk
rechtstreeks verkocht. Het in overweging 5 genoemde kaartje lijkt tevens een verkoopsom in codetaal te
bevatten, maar de hoogte is niet bekend en bovendien is niet bekend wat er met de verkoopsom is gebeurd.
Op het kaartje staat voorts een bedrag vermeld, NLG 2.800,-, maar niet bekend is waarnaar dit bedrag
verwijst.
8.
Onderzoeksgegevens wijzen uit dat Stoecker het kunstwerk op een gegeven moment heeft verkocht en
dat het kunstwerk uiteindelijk, na enige opvolgende transacties, in 1944 is aangekocht door een Duitse
koper ten behoeve van het op te richten Führermuseum te Linz (Oostenrijk). Na de oorlog is het kunstwerk
gerecupereerd naar Nederland.
8. Schilderes en dienstmeisje in een atelier van J. Voorhout I (NK 1973).
24

9.
De handelsactiviteiten van Heppner in 1941 en later dienen in de optiek van verzoeker te worden
beschouwd als ‘a simple matter of an attempt to just survive the deadly menace, since he and his family
could not escape from Holland any more’. Eventuele opbrengsten van de schilderijen die Heppner in de jaren
na 1940 verkocht, rechtstreeks of via de kunsthandel ‘Wicoram’, heeft Heppner volgens verzoeker moeten
aanwenden om zijn vluchtpogingen en het leven als onderduiker te bekostigen en om te voorzien in ‘the bare
necessities during these years’. Dit geldt derhalve volgens verzoeker ook voor het thans geclaimde en in 1941
verkochte schilderij.
10. Voor zover bekend heeft (de familie) Heppner het thans geclaimde schilderij na de oorlog niet als vermist
opgegeven bij de SNK en is na de terugkeer van het kunstwerk in Nederland niet gecorrespondeerd over
eventuele teruggave ervan. Wel heeft de familie de vermissing opgegeven van enige andere schilderijen, die
omstreeks november 1941 geconfisqueerd zouden zijn.
11. Met betrekking tot de eigendom van NK 1973 overweegt de commissie het volgende. De thans beschikbare
archiefstukken bieden voldoende basis om aan te nemen dat het thans geclaimde schilderij op 29 april
1941 door Heppner is aangekocht en op 15 juli 1941 weer is verkocht, rechtstreeks of via de kunsthandel
‘Wicoram’. Op het in overwegingen 5 en 6 genoemde kaartje uit de catalogus van Heppner staan deze data
vermeld en daarnaast verwijst ook de andere aan de commissie beschikbare documentatie die betrekking
heeft op de herkomstgeschiedenis van het kunstwerk, naar Heppner. De commissie acht hiermee voldoende
aangetoond dat Heppner het bezit heeft gehad van het thans geclaimde schilderij en dat hij dit bezit is
verloren door verkoop. In het verlengde hiervan overweegt de commissie dat het geclaimde schilderij
is aan te merken als oude handelsvoorraad, aangezien Heppner het kunstwerk kocht voordat de in
overweging 3 genoemde Verwalter bij de kunsthandel ‘A. Heppner’ werd aangesteld. Op grond van het
geldende restitutiebeleid inzake de kunsthandel is alleen voor goederen die hebben behoord tot de oude
handelsvoorraad teruggave mogelijk.
12. De commissie heeft vervolgens onderzocht of er aanwijzingen zijn die onvrijwillig bezitsverlies in hoge mate
waarschijnlijk maken, als bedoeld in de Aanbevelingen voor de kunsthandel 4, 5 en 6 van de Commissie
Ekkart. Bij het ontbreken van aangifteformulieren waarin onvrijwillig bezitsverlies is aangegeven, zoals in
het geval van Heppner, kan de vereiste hoge mate van waarschijnlijkheid ook worden aangenomen indien
wordt aangetoond dat sprake is van diefstal, confiscatie of dwang.
13. De commissie overweegt in dit verband ten aanzien van het bezitsverlies van Heppner dat het een verkoop
betrof door de eigenaar, rechtstreeks of met hulp van de door hem aangestelde ‘stromannen’ van de
kunsthandel ‘Wicoram’, aan een Nederlandse kunstverzamelaar, terwijl bij deze verkoop niet is gebleken
van enige directe dreiging of dwang van het naziregime. Daarbij overweegt de commissie dat zowel de
aankoop van het kunstwerk tijdens de oorlog (in 1941) als de verkoop nog geen drie maanden later past
in het normale beeld van de kunsthandel, waarin de verkoop van handelsvoorraad centraal staat en
kunstwerken vaak al na een korte periode van eigenaar verwisselen. Naar het oordeel van de commissie
duidt deze wijze van bezitsverlies niet op onvrijwilligheid, als gevolg van omstandigheden die direct verband
houden met het naziregime. Het standpunt van verzoeker in overweging 9 is naar het oordeel van de
commissie onvoldoende om ten aanzien van deze verkoop tot een ander inzicht te komen.
Conclusie
De Restitutiecommissie adviseert de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap om het verzoek tot
teruggave van het schilderij Schilderes en dienstmeisje in een atelier van J. Voorhout I (NK 1973) af te wijzen.
Aldus vastgesteld in de vergadering van 9 maart 2009 door W.J.M. Davids (voorzitter), J.Th.M. Bank,
J.C.M. Leijten, P.J.N. van Os, E.J. van Straaten, H.M. Verrijn Stuart, I.C. van der Vlies (vice-voorzitter) en
ondertekend door de voorzitter en de secretaris.
(W.J.M. Davids, voorzitter)
(E. Campfens, secretaris)
25

4. Advies inzake Adelsberger
(zaaknummer RC 1.91)
Bij brief van 4 juli 2007 heeft de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (hierna: de minister) een
restitutieverzoek tot teruggave van de schilderijen Jupiter besluipt de slapende Antiope in de gedaante van
een satyr van H. Goltzius, Berglandschap van A. von Stadler en Landschap van A. von Stadler ter advisering
aan de commissie voorgelegd. Deze kunstwerken maken sinds hun recuperatie naar Nederland na de Tweede
Wereldoorlog deel uit van de Nederlands Kunstbezit-collectie (hierna: NK-collectie), respectievelijk onder
inventarisnummers NK 2425, NK 3277 en NK 3278. Momenteel bevindt NK 2425 zich in bruikleen bij het
Frans Halsmuseum in Haarlem, terwijl NK 3277 en NK 3278 zich in depot bevinden bij het Instituut Collectie
Nederland.
De procedure
Bij brief van 27 maart 2007 diende mevrouw R.F.-I., te H., Israel (hierna: verzoekster) een restitutieverzoek
in bij de minister met betrekking tot de drie genoemde schilderijen. De aanleiding voor het restitutieverzoek
vormde een publicatie op de website van Bureau Herkomst Gezocht (hierna: BHG) waarin met betrekking tot de
herkomst van NK 2425, NK 3277 en NK 3278 onder andere wordt vermeld: ‘A. Adelsberger (collectie), Nürnberg’.
De minister heeft de commissie bij zijn adviesverzoek gevraagd aandacht te besteden aan de ontvankelijkheid
van de claim, aangezien ‘op het departement met betrekking tot de ontvankelijkheid serieuze vragen zijn
gerezen’. Mede met het oog op een meegezonden memo van prof. dr. R.E.O. Ekkart van 20 juni 2007 begrijpt de
commissie de vraag van de minister aldus, dat het bezitsverlies van de thans geclaimde kunstwerken mogelijk
al in 1930/31 heeft plaatsgevonden en dat de commissie moet beoordelen of het verzoek om teruggave op grond
van het geldende restitutiebeleid in overweging kan worden genomen.
Naar aanleiding van het adviesverzoek heeft de commissie een onderzoek naar de feiten uitgevoerd,
waarvan de resultaten zijn neergelegd in een conceptonderzoeksrapport van 18 augustus 2008. Het
conceptonderzoeksrapport is bij brief van 7 oktober 2008 aan de minister verzonden voor feitelijke aanvulling
en bij brief van dezelfde datum voor commentaar toegezonden aan verzoekster. Bij brief van 20 november 2008
heeft verzoekster gereageerd op het conceptonderzoeksrapport. Deze reactie bevatte tot dan toe onbekende
gegevens, op grond waarvan de ontvankelijkheid van deze claim kon worden vastgesteld. Naar aanleiding van
deze gegevens is aanvullend onderzoek verricht. De resultaten daarvan zijn samen met op 27 januari 2009
aan de commissie toegezonden nadere informatie van verzoekster in het conceptonderzoeksrapport verwerkt.
Vervolgens is het onderzoeksrapport vastgesteld op 9 maart 2009. Voor de feiten in deze zaak verwijst de
commissie naar dit onderzoeksrapport.
Verzoekster heeft zich tijdens de procedure voor de commissie laten vertegenwoordigen door L. Fremy, advocaat
te Berlijn, Duitsland.
Overwegingen
1. Verzoekster heeft gesteld een kleindochter en erfgename te zijn van Abraham Adelsberger. In dit kader
heeft de commissie kennisgenomen van enige documenten inzake de erfrechtelijke positie van verzoekster,
naar aanleiding waarvan de commissie geen reden heeft gezien te twijfelen aan deze status van verzoekster.
Volgens verzoekster hebben de erven van Abraham Adelsberger de onderhavige schilderijen ten gevolge van
het naziregime verloren.
2. De relevante feiten zijn in het onderzoeksrapport van 9 maart 2009 beschreven. Hier wordt volstaan met de
volgende samenvatting. Abraham Adelsberger (hierna: Adelsberger) werd op 23 april 1863 in Hockenheim,
Duitsland, geboren. Hij was gehuwd met Clothilde Reichhold (1872-1954). Het echtpaar was van joodse
afkomst. Uit dit huwelijk werden twee kinderen geboren: Paul Adelsberger (1894-1973) en Sophie
Adelsberger (1897-1983). Adelsberger was een speelgoedfabrikant en woonde met zijn gezin in Neurenberg.
Volgens verzoekster had Adelsberger een omvangrijke kunstcollectie.
3. Verzoekster heeft gesteld dat Adelsberger in Duitsland reeds in 1934 te maken kreeg met anti-joodse
maatregelen. In 1937 werd hij gedwongen zijn woning te verkopen en werden twee andere onroerende
zaken en zijn speelgoedfabriek ‘geariseerd’. Zoon Paul is vermoedelijk in 1934 naar New York vertrokken,
waar hij is gehuwd met Rosalie Weill. Dochter Sophie huwde in 1920 met Alfred Isay, die eveneens van
joodse afkomst was. Uit dit huwelijk werd op 28 juni 1921 verzoekster geboren en in 1927 een zoon, Walter.
Ook het gezin van Sophie kreeg te maken met de anti-joodse maatregelen van het nazibewind. In februari
1934 emigreerde Sophie en haar gezin naar Nederland, alwaar zij zich in Amsterdam vestigden. In 1939
vertrokken ook Adelsberger en zijn echtgenote naar Nederland, waar zij na aankomst inwoonden bij hun
dochter Sophie en schoonzoon Alfred Isay aan de Schubertstraat 66 te Amsterdam. Volgens verzoekster was
Adelsberger bij zijn emigratie gedwongen zijn waardevolle bezittingen, waaronder de familiejuwelen, aan de
nazi’s af te staan. Het zou Adelsberger echter wel zijn gelukt een aantal schilderijen naar Amsterdam mee
te nemen, waarvan er enkele later moesten worden verkocht.
26

9. Jupiter besluipt de slapende Antiope in de gedaante van een satyr van Hendrick Goltzius (NK 2425).
4. Adelsberger overleed op 24 augustus 1940 in Amsterdam. Zijn dochter Sophie en haar gezin hebben
als onderduikers de oorlog overleefd. Zijn weduwe Clothilde werd in 1943 door de Duitsers opgepakt en
gedeporteerd naar doorgangskamp Westerbork. Van daaruit werd zij op transport gesteld naar Bergen-
Belsen, maar zij wist de oorlog te overleven.
5. Uit onderzoek is niet gebleken dat de erven Adelsberger na de oorlog contact hebben gehad met de
Nederlandse restitutieautoriteiten over de thans geclaimde werken. Onder verwijzing naar de eerste
aanbeveling van de Commissie Ekkart inzake particulier kunstbezit oordeelt de commissie dat hier dan ook
geen sprake is van een in het verleden afgehandelde zaak.
6. Op grond van het geldende rijksbeleid met betrekking tot de restitutie van cultuurgoederen kan
tot teruggave worden geadviseerd indien de eigendom in hoge mate aannemelijk is gemaakt en de
oorspronkelijke eigenaar het bezit van het kunstwerk onvrijwillig heeft verloren door omstandigheden die
direct verband hielden met het naziregime.
7. Met betrekking tot het kunstwerk NK 2425 zijn de herkomstgegevens niet sluitend. In de
herkomstreconstructie van BHG wordt gemeld dat dit schilderij deel uitmaakte van de collectie van
Adelsberger, die op 10 augustus 1930 werd geveild bij veilinghuis Hugo Helbing te München, Duitsland.
BHG concludeerde dat het schilderij op deze veiling niet werd verkocht. BHG stelde voorts vast dat dit
kunstwerk op 11 februari 1941 in handen kwam van kunsthandel D.A. Hoogendijk & Co te Amsterdam. In
de herkomstgegevens kwam tevens de naam ‘Jay’ naar voren. Deze naam komt voor op een inventariskaart
in het archief van kunsthandel Hoogendijk, waarop is vermeld dat het genoemde kunstwerk afkomstig
was van: ‘den heer A. Jay, Schubertstr. 66 Amsterdam’, met de datum: ‘11/2/’41’. Deze vermelding is
hoogstwaarschijnlijk een verschrijving van de naam ‘Isay’. Met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid
is hiermee Adelsbergers schoonzoon Alfred Isay bedoeld (genoemd in overweging 3), die vanaf 1936 op het
genoemde adres stond ingeschreven. De commissie komt op basis van deze onderzoeksinformatie tot de
conclusie dat het huidige NK 2425 met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid is verkocht door Isay op
11 februari 1941.
8. Uit de geraadpleegde documentatie kan niet worden opgemaakt of het schilderij op het moment van verkoop
nog deel uitmaakte van de onverdeelde nalatenschap van de in 1940 overleden Adelsberger of dat het werk
inmiddels eigendom was geworden van Isay zelf. Verzoekster heeft hierover opgemerkt:
‘Due to the difficult situation for Jews in 1940 and later it was not possible for Abraham Adelberger’s
heirs to settle the estate after his death and to divide up the assets. The single items were in the possession
of the heirs in Amsterdam who lost them later due to persecution’.
27

De commissie acht deze verklaring zeer aannemelijk en stelt zich daarom op het standpunt dat het huidige
NK 2425 tot het moment van verkoop behoorde tot Adelsbergers onverdeelde nalatenschap. De commissie is
op grond van het bovenstaande van oordeel dat in hoge mate aannemelijk is geworden dat NK 2425 tijdens
de oorlog, tot 11 februari 1941, eigendom was van de erven Adelsberger.
9. Over de aard van het bezitsverlies van NK 2425 overweegt de commissie het volgende. Volgens de derde
aanbeveling van de Commissie Ekkart van 26 april 2001 dienen verkopen door joodse particulieren in
Nederland vanaf 10 mei 1940 als onvrijwillig te worden beschouwd, tenzij nadrukkelijk anders blijkt.
De verkoop van dit schilderij vond plaats in Amsterdam op 11 februari 1941 door de erven Adelsberger,
particulieren van joodse afkomst. Deze verkoop is naar het oordeel van de commissie als onvrijwillig te
beschouwen.
10. Ten aanzien van de twee andere thans geclaimde kunstwerken NK 3277 en NK 3278 zijn de
herkomstgegevens evenmin sluitend. In de door BHG verrichte herkomstreconstructie wordt gesteld dat
op de in overweging 7 genoemde veiling van 8 oktober 1930 bij veilinghuis Hugo Helbing in München
verschillende werken van A. von Stadler uit de collectie Adelsberger ter veiling werden aangeboden. NK
3277 en NK 3278 komen wat betreft de afbeelding en de afmeting respectievelijk overeen met de werken
vermeld in de veilingcatalogus onder nummers 155 en 154. Het is onbekend of de schilderijen op deze
veiling ook daadwerkelijk zijn verkocht. Van de eventuele kopers is in elk geval geen naam bekend. Uit
onderzoek is voorts gebleken dat deze twee kunstwerken op 13 november 1941 door een zekere Weinberg
zijn verkocht aan Kunsthandel N.V. voorheen Kunsthandel J. Goudstikker (Goudstikker/Miedl). Het
onderzoek heeft geen nader licht kunnen werpen op de gebeurtenissen met betrekking tot deze schilderijen
tijdens de oorlog. Verzoekster heeft in dit kader het volgende gesteld:
‘Regarding the two paintings by Toni von Stadler (NK 3277 and NK 3278) no further evidence was found.
As both paintings appeared in 1941 in Amsterdam, it has to be concluded that Abraham Adelsberger also
managed to take these paintings with him to Amsterdam and that the paintings were sold to finance the
subsistence of the family’.
11. Met betrekking tot deze stelling van verzoekster overweegt de commissie als volgt. Het is mogelijk dat
Adelsberger of diens erven de onderhavige werken in Amsterdam hebben verkocht. Het is echter evenzeer
mogelijk dat deze schilderijen door Adelsberger al in 1930 vrijwillig zijn verkocht op de bovengemelde
veiling bij Hugo Helbing, of in de jaren daarna. De commissie oordeelt dat bij deze stand van het onderzoek,
en bij uitblijven van nieuwe informatie over het bezitsverlies van NK 3277 en NK 3278, onvoldoende
grond aanwezig is om verzoekster te kunnen volgen in haar stelling dat de kunstwerken tijdens de oorlog
in Amsterdam zijn verkocht ten behoeve van Adelsberger en/of zijn familie. Derhalve kan de commissie
ten aanzien van NK 3277 en NK 3278 thans niet aannemen dat Adelsberger of diens erven onvrijwillig
bezitsverlies hebben geleden door omstandigheden die direct verband hielden met het naziregime.
Conclusie
De Restitutiecommissie adviseert de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap om het schilderij H.
Goltzius, Jupiter besluipt de slapende Antiope in de gedaante van een satyr (NK 2425) te restitueren aan de
erven van Abraham Adelsberger.
De Restitutiecommissie adviseert de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap om het verzoek om
teruggave van de schilderijen A. von Stadler, Berglandschap (NK 3277) en A. von Stadler, Landschap (NK
3278) af te wijzen.
Aldus vastgesteld in de vergadering van 9 maart 2009 door W.J.M. Davids (voorzitter), J.Th.M. Bank,
J.C.M. Leijten, P.J.N. van Os, E.J. van Straaten, H.M. Verrijn Stuart, I.C. van der Vlies (vice-voorzitter) en
ondertekend door de voorzitter en de secretaris.
(W.J.M. Davids, voorzitter)
(E. Campfens, secretaris)
28

5. Advies inzake Nardus
(zaaknummer RC 1.65)
Bij brief van 26 maart 2007 verzocht de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) de
Restitutiecommissie (hierna: de commissie) om advies inzake het verzoek van S.N. te Frankrijk tot teruggave
van twee schilderijen, die thans deel uitmaken van de NK-collectie onder de inventarisnummers NK 2894 en
NK 2895. Het betreft twee anonieme Florentijnse schilderijen uit het laatste kwart van de 15 e eeuw met de
titels Portret van een vrouw en Portret van een man. De beide schilderijen bevinden zich als langdurig bruikleen
in de collectie van het Bonnefantenmuseum te Maastricht.
De procedure
S.N. (hierna: verzoeker) heeft bij brief van 3 februari 2007 het restitutieverzoek ingediend bij de minister.
Verzoeker heeft laten weten dat Patrick Neslias te Frankrijk hem vertegenwoordigt in deze zaak.
De commissie heeft in het kader van het aan haar voorgelegde restitutieverzoek een conceptonderzoeksrapport
opgesteld (7 april 2008), dat op 25 april 2008 voor commentaar is toegezonden aan verzoeker. Op dit rapport
heeft verzoeker op 24 juni 2008 commentaar verschaft. Dit commentaar is als bijlage bij het definitieve
onderzoeksrapport opgenomen en maakt daar integraal deel van uit. Op 16 maart 2009 heeft verzoeker
aanvullende informatie gegeven over de toedracht van de zaak. Ook dit commentaar maakt als bijlage deel uit
van het definitieve onderzoeksrapport. De commissie heeft in het kader van het onderzoek de Franse juriste
Corinne Hershkovitch te Parijs gevraagd nader onderzoek te doen naar bepaalde aspecten van de zaak. Haar
reactie van 16 maart 2009 is in het rapport verwerkt. De commissie verwijst in dit advies voor de feiten die ten
grondslag liggen aan het restitutieverzoek naar haar onderzoeksrapport, dat is vastgesteld in de vergadering
van 6 april 2009. R. Herrmann, oud-voorzitter van de commissie, heeft de commissie in deze zaak bijgestaan als
adviseur.
Overwegingen
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Verzoeker is kleinzoon van Leonardus Salomon (1868-1955) en vraagt teruggave van de schilderijen
in hoedanigheid van erfgenaam. De commissie heeft kennis genomen van een door verzoeker verstrekt
erfrechtelijk stuk en ziet geen aanleiding te twijfelen aan de erfrechtelijke status van verzoeker.
Leo Nardus, geboren Leonardus Salomon, werd geboren in Nederland als zoon van een antiekhandelaar. Hij
trouwde in 1904 met de dochter van een kunsthandelaar met wie hij zich in Parijs vestigde. Het echtpaar
kreeg twee dochters. Volgens verzoeker was Leo Nardus (hierna: Nardus) zeer vermogend en bouwde hij een
omvangrijke kunstcollectie op. Vanaf 1921 woonde Nardus met zijn dochters in Tunesië, waar hij ook tijdens
de Tweede Wereldoorlog verbleef. Het beheer van de collectie vertrouwde hij toe aan een goede vriend, van
joodse afkomst, Arnold van Buuren (hierna: Van Buuren). In juli 1928 kwamen Nardus en Van Buuren
overeen dat zij gezamenlijk eigenaar waren van de collectie schilderijen en dat ieder voor zich bevoegd was
tot verkoop van werken, waarbij de opbrengst gedeeld zou worden.
Tijdens de oorlog bevond de kunstcollectie zich bij Van Buuren te Haarlem. Uit een verplichte opgave
van kunstvoorwerpen aan de bezettingsautoriteiten door Van Buuren in 1940, waarboven ‘Kollektion van
Buuren/Nardus’ staat vermeld, valt op te maken dat ook de twee thans geclaimde werken op dat moment
bij Van Buuren aanwezig waren. Van Buuren werd door anti-joodse maatregelen van de bezetter gedwongen
deze werken in te leveren bij de Duitse roofbank Lippmann, Rosenthal & Co., Sarphatistraat te Amsterdam.
De twee geclaimde werken staan vermeld op een lijst van bij deze bank ingeleverde kunstwerken. In
1943 zijn de geclaimde werken via of aan veilinghuis Mak van Waay te Amsterdam verkocht, waarbij
vermoedelijk 220 gulden voor de twee werken samen is betaald.
Van Buuren en zijn echtgenote zijn op 23 april 1943 omgekomen te Sobibor. Hun kinderen hebben de oorlog
overleefd. In oktober 1945 heeft een dochter van Van Buuren op de aangifteformulieren van de Stichting
Nederlands Kunstbezit (SNK) aangegeven dat de twee thans geclaimde werken in bezit waren van ‘Arnold
van Buuren en Leo Nardus’ en dat er sprake was geweest van confiscatie.
Nardus en de rechtsopvolgers van Van Buuren hebben in 1947 een overeenkomst tot scheiding en deling
van de kunstcollectie gesloten, waarbij Nardus alle rechten op de schilderijencollectie verkreeg, evenals
bestaande of toekomstige vorderingsrechten jegens derden terzake van de collectie, zoals Lippmann,
Rosenthal & Co (later: LVVS). De Raad voor het Rechtsherstel heeft de overeenkomst in een vonnis uit 1949
erkend. De commissie neemt daarom aan dat de rechten op de thans geclaimde werken vanaf 1947 bij (de
erfgenamen van) Nardus zijn komen te liggen.
De in Tunesië woonachtige Nardus liet zich na de oorlog door zijn dochter Flory Nardus vertegenwoordigen
bij het opsporen van de tijdens de oorlog verloren kunstwerken uit de collectie. Flory ging daarbij in 1948
een samenwerkingsverband aan met Georges Schiff-Giorgini (hierna: Giorgini), bankier te Parijs. Dit
samenwerkingsverband heeft in later jaren tot grote onenigheid tussen Giorgini en de familie Nardus geleid
en tot onduidelijkheid bij de Nederlandse rechtsherstelautoriteiten.
29

7.
8.
Met betrekking tot dit samenwerkingsverband heeft de commissie kennis genomen van een tweetal
overeenkomsten, een in het Frans opgestelde (niet ondertekende) overeenkomst van 1 oktober 1948 en een
in het Nederlands opgestelde overeenkomst van 11 februari 1950. De overeenkomst uit 1948 hield in dat
Giorgini 25% van de opbrengst van de door hem te verkopen kunstwerken uit de collectie van Nardus zou
ontvangen, en Nardus de andere 75%. Tevens nam Giorgini hierbij bepaalde schulden van Flory Nardus
over.
De overeenkomst uit 1950 bepaalde ‘Partij Nardus draagt hierbij aan partij Giorgini over, welke overdracht
partij Giorgini hierbij aanvaardt, alle rechten, welke hij kan doen gelden tegen LVVS (..), in het bijzonder
zijn vordering op LVVS uit hoofde van de verkoop van de z.g. collectie Nardus. Deze overdracht geschiedt
tot zekerheid voor de betaling van hetgeen partij Giorgini van partij Nardus te vorderen heeft krachtens de
overeenkomst van partijen d.d. 8 oktober 1948 (….)
Daarnaast wordt in de stukken gerefereerd aan de oprichting op 9 februari 1951 van een zogeheten
‘association en participation’, een vennootschap naar Frans recht, op grond waarvan – naar de commissie
begrijpt - Giorgini de vertegenwoordigingsbevoegdheid verkreeg en zich ten opzichte van derden als
rechthebbende van de kunstcollectie kon presenteren.
De commissie neemt op basis hiervan aan dat Giorgini bepaalde (beperkte) rechten ten aanzien van de
collectie verkreeg, als zekerheid voor een geldvordering.
Een aantal werken uit de collectie Nardus/Van Buuren is na de oorlog teruggevonden en de
twee thans geclaimde NK-werken kwamen zo op enig moment onder beheer van de Nederlandse
rechtsherstelautoriteiten. Uit het onderzoek is gebleken dat Giorgini zich vanaf 1951 jegens de
rechtsherstelautoriteiten in Nederland presenteerde als eigenaar van de collectie. In het dossier bevindt zich
tevens een verklaring van Flory Nardus van 9 februari 1951 waarbij zij bevestigt dat de eigendomsrechten
op de gerecupereerde en te recupereren werken waren overgedragen aan Giorgini. De Nederlandse advocaat
van Giorgini deed deze verklaring aan de rechtsherstelautoriteiten toekomen in antwoord op vragen over de
positie van Giorgini als rechthebbende.
De commissie heeft in dit verband echter ook kennisgenomen van een brief van Flory Nardus aan een
Franse rechterlijke instantie van 18 april 1953, waarin zij beargumenteert dat deze verklaring slechts
was opgesteld met het doel Giorgini, bij zijn onderhandelingen met de rechtsherstelautoriteiten, meer
autoriteit te verschaffen: ‘La déclaration ci-dessus n’ayant pas d’autre but, disait-il [Giorgini, RC], que de
lui donner plus d’autorité à l’égard des tiers.’ De toedracht noch de uitkomst van de gerechtelijke procedure
in Frankrijk die Flory Nardus in 1953 had aangespannen tegen Giorgini, en in het kader waarvan zij
deze brief kennelijk had opgesteld, zijn de commissie bekend. Het onderzoek door C. Hershkovitch heeft
uitgewezen dat Flory Nardus in de jaren vijftig in Frankrijk diverse rechtszaken heeft aangespannen tegen
Giorgini, maar nadere bijzonderheden zijn onbekend, aangezien de betreffende dossiers waarschijnlijk zijn
vernietigd.
10. Anoniem, Portret van een vrouw (NK 2894). 11. Anoniem, Portret van een man (NK 2895).
30

9.
De thans geclaimde NK-werken zijn op enig moment na de oorlog tezamen met een derde schilderij, in het
bezit gesteld van Giorgini als voormalig eigendom van Nardus/Van Buuren. Hoe en wanneer Giorgini de
NK-werken in bezit kreeg is onbekend. Giorgini retourneerde in december 1951 beide schilderijen echter
aan het Bureau Herstelbetalings- en recuperatiegoederen (Hergo) onder de mededeling ‘welke nader
gebleken zijn niet tot de verzameling Van Buuren/Nardus te behoren’. In de akte van overdracht die bij deze
transactie werd opgesteld, doet Giorgini afstand van rechten ten aanzien van betreffende schilderijen.
Zijn bezit van één van deze drie werken berustte naar alle waarschijnlijkheid inderdaad op een vergissing,
aangezien er aanwijzingen bestaan dat dit schilderij niet behoorde tot de collectie Nardus/Van Buuren.
De beide andere door Giorgini geretourneerde werken zijn de thans geclaimde NK-werken, waarvan de
commissie evenwel heeft vastgesteld dat zij met zekerheid tot de collectie Nardus/Van Buuren hebben
behoord. De beweegredenen van Giorgini om de werken te retourneren zijn onbekend.
10. Daarnaast is uit het onderzoek gebleken dat alle gelden die aan Nardus toekwamen uit hoofde van zijn
vorderingen op Lippmann, Rosenthal & Co, Sarphatistraat in liquidatie (LVVS) ten gunste van Giorgini zijn
overgemaakt. Verzoeker heeft betoogd dat deze uitkering van LVVS de kosten van Giorgini verre oversteeg,
hetgeen de commissie aannemelijk acht.
11. Op basis van dit feitenrelaas dient de commissie te bezien of tot teruggave van de geclaimde schilderijen
kan worden geadviseerd. Op grond van het geldende rijksbeleid met betrekking tot restitutie van
cultuurgoederen kan tot teruggave worden geadviseerd indien het eigendomsrecht in hoge mate aannemelijk
is gemaakt en de oorspronkelijke eigenaar het bezit van de schilderijen onvrijwillig heeft verloren als gevolg
van omstandigheden die direct verband hielden met het naziregime.
12. Met betrekking tot de eigendomsvraag constateert de commissie dat uit het onderzoek is gebleken dat de
twee geclaimde werken op het moment van het bezitsverlies, in 1943, deel uitmaakten van de collectie
Nardus/Van Buuren. Zoals hierboven - onder 5 -aangegeven, zijn de rechten op de collectie vanaf 1947
toebedeeld aan Nardus.
13. De commissie is van mening dat Nardus ook in relatie tot Giorgini als eigenaar moet worden aangemerkt.
De commissie overweegt hieromtrent het volgende.
a) Giorgini kreeg de beide werken op enig moment in zijn bezit maar heeft deze om redenen die de
commissie niet kent in 1951 vrijwillig geretourneerd – zie 9 –, waarmee hij zijn rechten op de werken
heeft prijsgegeven. In ieder geval is daardoor een eventuele vordering van Giorgini tegen Nardus tot
teruggave thans verjaard.
b) Op grond van de feiten zoals beschreven in 7, 8 en 10 neemt de commissie aan dat de
eigendomsoverdracht door Nardus aan Giorgini in 1950 als zekerheid diende voor uitstaande
vorderingen, maar dat deze vorderingen vervolgens hoogstwaarschijnlijk zijn voldaan. Voor zover dat
niet zou zijn gebeurd, zijn ook deze vorderingen verjaard, waarmee eventuele aanspraken van Giorgini
op de tot zekerheid overgedragen werken zijn komen te vervallen ten gunste van de eigenaar Nardus.
14. Voorts overweegt de commissie met betrekking tot de positie van Giorgini ten aanzien van de Nederlandse
Staat dat hij geen rechten meer kan doen gelden terzake van de NK-werken. Giorgini verklaarde hiertoe
in de akte van overdracht uit 1951 (zie overweging 9): ‘Dat hij prijsgeeft alle aanspraken, die hij jegens het
Bureau Herstelbetalings- en Recuperatiegoederen, alsmede jegens andere organen van de Nederlandse Staat
mocht hebben of verkrijgen terzake van schade aan voormelde schilderijen, of uit welke andere oorzaak ook
met deze schilderijen samenhangende’.
15. De commissie oordeelt dat sprake is van onvrijwillig bezitsverlies gelieerd aan het naziregime. Immers, het
verlies van de werken was het directe gevolg van de omstandigheid dat de kunstwerken op last van het
naziregime dienden te worden ingeleverd bij de Duitse roofinstantie Lippmann, Rosenthal & Co.
16. Nu er geen uitspraken bekend zijn van de Raad voor het Rechtsherstel of andere bevoegde rechtelijke
instanties en (de erven) Nardus na de oorlog geen afstand hebben gedaan van hun vorderingsrechten
ten gunste van de Nederlandse rechtsherstelautoriteiten, is er geen sprake van een in het verleden
afgehandelde zaak. Verzoekers zijn daarmee ontvankelijk in hun verzoek. De commissie concludeert dan ook
dat aan de voorwaarden voor restitutie is voldaan.
Conclusie
De Restitutiecommissie adviseert de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap het restitutieverzoek van
S.N. toe te wijzen en de kunstwerken NK 2894 en NK 2895 terug te geven aan de erfgenamen van Nardus.
Aldus vastgesteld in de vergadering van 6 april 2009 door W.J.M. Davids (voorzitter),
J.Th.M. Bank, J.C.M. Leijten, P.J.N. van Os, E.J. van Straaten, H.M. Verrijn Stuart, I.C. van der Vlies (vicevoorzitter)
en ondertekend door de voorzitter en de secretaris.
(W.J.M. Davids, voorzitter)
(E. Campfens, secretaris)
31

6. Advies inzake Von Pannwitz
(zaaknummer RC 1.80)
Bij brief van 7 mei 2007 verzocht de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) de
Restitutiecommissie (hierna: de commissie) om advies inzake het verzoek van 30 maart 2007 van G.P. te
B.A., Argentinië (hierna: verzoekster) tot teruggave van zes schilderijen uit de Nederlands Kunstbezitcollectie
(NK-collectie). Verzoekster wordt vertegenwoordigd door haar advocaat L. Fremy te Berlijn. Het verzoek betreft
de volgende werken:
Man met baard en tulband, navolger van Rembrandt van Rijn (NK 1602);
St Werner, Meester van Messkirch (NK 1633);
Madonna met Christuskind en Johannes de Doper, L. Cranach (NK 1883);
De heilige Barbara (NK 2554) en De heilige Catharina van Alexandrië (NK 2555), Meester van Frankfurt;
Geboorte van Maria, H.S. von Kulmbach (NK 2559).
Het schilderij NK 1602 bevindt zich momenteel in depot van het Instituut Collectie Nederland te Rijswijk, de
schilderijen NK 1633 en NK 1883 bevinden zich in het Bonnefantenmuseum te Maastricht en de schilderijen
NK 2554, NK 2555 en NK 2559 in het Mauritshuis te Den Haag.
De procedure
Verzoekster heeft onderzoek laten verrichten naar de geschiedenis van de schilderijen, die afkomstig zijn
uit het voormalig bezit van haar grootmoeder Catalina Carolina Friedericke Georgine Roth, weduwe van
Walter Sigismund Emil Adolf von Pannwitz. Op basis van dit onderzoek heeft verzoekster besloten een
restitutieverzoek in te dienen bij de minister.
Naar aanleiding van de adviesaanvraag heeft de commissie een onderzoek naar de feiten uitgevoerd,
waarvan de resultaten zijn neergelegd in een conceptonderzoeksrapport van 8 september 2008. Het
conceptonderzoeksrapport is bij brief van 29 september 2008 voor feitelijke aanvulling toegestuurd aan de
minister. Diezelfde dag is het conceptonderzoeksrapport voor commentaar toegestuurd aan verzoekster,
waarop zij bij brief van 7 november 2008 heeft gereageerd. Het onderzoeksrapport is vervolgens aangepast en
vastgesteld op 6 april 2009. Voor de feiten in deze zaak verwijst de commissie naar het onderzoeksrapport.
Overwegingen
1.
2.
3.
4.
Verzoekster vraagt teruggave van zes schilderijen uit het voormalig bezit van haar grootmoeder in
hoedanigheid van erfgename. Verzoekster is de dochter van Ursula von Pannwitz, die enig kind was van
Catalina Carolina Friedericke Georgine Roth (1876-1959) en Walter Sigismund Emil Adolf von Pannwitz
(1856-1920). In dit kader heeft de commissie kennisgenomen van enkele erfrechtelijke stukken, die geen
aanleiding geven te twijfelen aan de erfrechtelijke status van verzoekster.
De relevante feiten zijn in het onderzoeksrapport van 6 april 2009 beschreven. Hier wordt volstaan met de
volgende samenvatting. Catalina Carolina Friedericke Georgine Roth werd in 1876 te Rostock, Duitsland,
geboren. Ze was van joodse afkomst. Haar familie bezat omvangrijke landgoederen in Argentinië. In 1908
trouwde zij met Walter Sigismund Emil Adolf von Pannwitz, een Duits advocaat van aristocratische huize.
In 1919 verkreeg ze de Argentijnse nationaliteit. Het echtpaar legde een grote kunstverzameling aan van
onder meer Italiaanse, Franse, Duitse en Nederlandse schilderkunst uit de 15 e tot 17 e eeuw, brons en
keramiek. Na de dood van haar echtgenoot in 1920, vestigde Catalina Von Pannwitz-Roth (hierna: Von
Pannwitz) zich op het landgoed ‘De Hartekamp’ te Heemstede in Nederland.
Ruim vijf maanden na de inval van de Duitsers in Nederland, op 18 oktober 1940, verkocht Von Pannwitz
in ruil voor een som geld en een uitreisvisum voor Zwitserland de zes thans geclaimde schilderijen aan
rijksmaarschalk Hermann Goering, na bemiddeling van diens kunstinkoper Walter Andreas Hofer. De
koopsom bedroeg NLG 390.000,-, een prijs die destijds als hoog werd beschouwd. De commissie heeft
kennis genomen van verschillende documenten met betrekking tot deze transactie. Daaruit blijkt dat de
koopsom op rekening van Von Pannwitz werd gestort bij de Handel-Maatschappij H. Albert de Bary & Co
N.V. (hierna: De Bary) te Amsterdam. Von Pannwitz kreeg toestemming om bij haar emigratie circa 15.000
Zwitserse francs uit te voeren (circa NLG 6.500,-). Uit het onderzoek blijkt dat het landgoed ‘De Hartekamp’
tijdens de oorlog onder bescherming stond van Goering en ongemoeid is gelaten. Ook de kunstcollectie
van Von Pannwitz, die bij haar vertrek werd overgebracht naar het Rijksmuseum te Amsterdam, is
ongeschonden gebleven.
Op 12 september 1945 heeft Von Pannwitz bij de Stichting Nederlands Kunstbezit (SNK) aangifte gedaan
van de verkoop van de zes schilderijen aan Goering. Zij tekende op de aangifteformulieren aan dat er sprake
was geweest van een gedwongen verkoop. In de begeleidende brief schreef zij: ‘Hierdoor deel ik U mede, dat
in October 1940 de navolgende schilderyen uit myne verzameling, op aanvrage en door bemiddeling van den
Heer Walter Andreas Hofer, aan Ryksmaarschalk Hermann Göring werden verkocht en naar Duitschland
uitgevoerd.’
32

In de brief volgde een opsomming van de schilderijen, waarbij van vijf van de zes werken een foto werd
overgelegd. Daarnaast meldde Von Pannwitz dat zij hoopte dat ‘het zal mogen gelukken deze schilderyen op
te sporen en weder naar Nederland terug te brengen.’
5.
Op 19 november 1949 stelde de SNK Von Pannwitz schriftelijk op de hoogte van de recuperatie van de
werken. Uit de stukken blijkt dat de SNK de schilderijen op dat moment taxeerde op NLG 130.000,-. In
de brief werd opgemerkt dat van de directeur van het Rijksmuseum te Amsterdam was vernomen dat Von
Pannwitz geen prijs stelde op teruggave. Von Pannwitz werd verzocht dit te bevestigen. Na een rappel van
23 maart 1950, stuurde de secretaris van Von Pannwitz bij brief van 27 april 1950 een door Von Pannwitz
getekende verklaring aan de SNK met de volgende inhoud:
‘De ondergeteekende verklaart hiermede, dat zy op teruggave van de uit Duitschland teruggevoerde en tot
hare verzameling behoord hebbende schilderijen:
Meester van Frankfurt H. Barbara,
do.
H. Catharina,
Hans von Kulmbach Geboorte van Maria,
Lucas von Cranach Madonna met H.Johannes,
Rembrandt
Borstbeeld van een man,
Meister von Messkirch H.Werner,
(…)
geen prys stelt, zoodat Uwe Stichting daarover vryelyk kan beschikken.’
In het SNK-dossier is geen verdere correspondentie tussen de SNK en Von Pannwitz aangetroffen. Ook
bij het onderzoek in de archieven van het Nederlandse Beheersinstituut (NBI) en de Raad voor het
Rechtsherstel is geen documentatie aangetroffen die betrekking heeft op de geclaimde werken. De commissie
concludeert dan ook dat Von Pannwitz later niet op haar standpunt is teruggekomen.
12. Madonna met Christuskind en Johannes de Doper van
Lucas Cranach (NK 1883).
33

6.
7.
8.
9.
Verzoekster heeft ter ondersteuning van haar claim gesteld dat op basis van het Nederlandse oorlogsrecht
(het Besluit Rechtsverkeer in Oorlogstijd) verkopen aan de Duitsers nietig waren, als gevolg waarvan Von
Pannwitz de eigendom van de werken niet zou hebben verloren.
Onder verwijzing naar artikel 2, vierde lid, van het Instellingsbesluit van 16 november 2001, overweegt
de commissie echter dat niet het naoorlogse recht, maar het door de regering afgekondigde restitutiebeleid
het beslissingskader vormt bij de beoordeling van restitutieclaims. Daarnaast merkt de commissie op dat
de interpretatie van verzoekster van genoemde regels incorrect is: ten aanzien van recuperatiegoederen
is na de oorlog de nietigheid van transacties met de Duitsers opgeheven en heeft de Nederlandse staat
de eigendom verworven van goederen die tijdens de oorlog, in strijd met het verbod op transacties met
de vijand, waren verkocht. Wel kon de oorspronkelijke eigenaar destijds op basis van het Besluit Herstel
Rechtsverkeer E100 van 21 september 1944 tot begin jaren vijftig bij de Afdeling Rechtspraak aanspraak
maken op herstel van zijn eigendomsrechten.
Uit het hiervoor beschreven onderzoek is echter gebleken dat Von Pannwitz na de oorlog geen aanspraak
heeft gemaakt op rechtsherstel. Met haar verklaring van april 1950, zoals geciteerd in alinea 5, heeft zij,
naar het oordeel van de commissie, expliciet afgezien van haar vorderingsrechten. De verklaring laat geen
ruimte voor twijfel: Von Pannwitz stelde ‘geen prijs op teruggave’ van de zes schilderijen en de SNK mocht
er ‘vrijelijk over beschikken’. De verklaring is zonder enig voorbehoud gemaakt en Von Pannwitz is er in
later jaren niet op teruggekomen.
De vraag is daarmee of verzoekster in deze zaak ontvankelijk kan worden geacht. Uitgangspunt van het
restitutiebeleid is dat rechtsherstel van na de oorlog niet wordt overgedaan. Dit betekent dat afgehandelde
zaken in beginsel niet worden heropend. Deze regel geldt ook indien de claim kunstwerken betreft die
tijdens de oorlog gedwongen werden verkocht. De regering heeft besloten dat van een afgehandelde
zaak in ieder geval sprake is indien ‘claimant expliciet van de vordering tot teruggave heeft afgezien’
(Regeringsreactie van 29 juni 2001 op de Aanbevelingen van de Commissie Ekkart, TK 2000-2001, 25 839,
nr. 26). Alleen wanneer er sprake is van nieuwe feiten of inzichten (nova) heeft de commissie ruimte de zaak
opnieuw te beoordelen.
Verzoekster heeft in dit verband in reactie op het conceptonderzoeksrapport aangevoerd dat de verklaring
van Von Pannwitz van 1950 gezien moet worden in het licht van het toenmalige beleid van de SNK dat
bij teruggave van verkochte werken de destijds ontvangen koopprijs en bijkomende kosten zouden moeten
worden terugbetaald. Volgens verzoekster was Von Pannwitz daartoe in 1950 financieel niet in staat. In
dat kader betoogt verzoekster dat de koopsom weliswaar op de rekening van Von Pannwitz is bijgeschreven
tijdens de oorlog, maar dat onbekend is wat met de bankrekening is gebeurd, en dat verondersteld moet
worden dat Von Pannwitz dit geld niet of slechts gedeeltelijk heeft kunnen meenemen naar Zwitserland
en in ieder geval niet ter vrije beschikking heeft gekregen. Uit de aangifte bij de SNK d.d. 12 september
1945 (zie alinea 4) zou volgens verzoekster afgeleid moeten worden dat Von Pannwitz wel degelijk prijs
stelde op teruggave van de schilderijen en op herstel van haar eigendomsrechten. Verzoekster heeft geen
documentatie overgelegd om deze stellingen te ondersteunen.
10. De commissie deelt de zienswijze van verzoekster niet. Met betrekking tot de betekenis die aan de aangifte
van 1945 moet worden gehecht, wijst de commissie erop dat op basis van een naoorlogse verordening
van het militair gezag een aangifteplicht bestond voor een ieder die gedurende de bezetting kunstwerken
had verkocht aan de Duitsers. Oogmerk daarvan was dat de Nederlandse autoriteiten zicht kregen op de
verdwenen kunstschatten en met behulp van de aangiften de opsporing en terugvoering van de werken
zouden kunnen bespoedigen. Met de aangifte van 12 september 1945 voldeed Von Pannwitz aan deze
juridische verplichting. Een aanspraak op teruggave kan daaruit niet worden afgeleid. Daarnaast merkt de
commissie op dat ook de bewoordingen van de begeleidende brief, zoals geciteerd onder alinea 4, niet in die
richting duiden.
11. Ook de overige stellingen van verzoekster hebben de commissie niet kunnen overtuigen. De commissie
wijst erop dat Von Pannwitz zelf nooit heeft aangegeven dat haar financiële positie de reden was om van
een teruggaveverzoek af te zien. Aanvullend onderzoek in de archieven van het NBI met betrekking tot
Von Pannwitz en handelsbank De Bary heeft ook geen aanwijzingen opgeleverd dat Von Pannwitz de
koopsom niet zou hebben ontvangen of niet ter vrije besteding zou hebben gekregen. Verder is niet gebleken
dat Von Pannwitz in 1950 niet over voldoende middelen zou hebben beschikt om de schilderijen terug te
kopen. De koopsom voor de schilderijen werd op haar reguliere rekening bij De Bary gestort en er zijn geen
aanwijzingen dat Von Pannwitz te maken heeft gekregen met blokkering en confiscatie van tegoeden, zoals
de Nederlandse joden tijdens de bezetting. Vanwege de neutraliteit van Argentinië genoten Argentijnse
onderdanen, ook indien zij joods waren, bescherming tegen dergelijke maatregelen.
De commissie erkent de mogelijkheid dat Von Pannwitz gedurende de oorlog feitelijk niet over haar
tegoeden in Nederland kon beschikken vanwege beperkingen in het internationale betalingsverkeer. Dit
zou ook kunnen verklaren waarom Von Pannwitz slechts toestemming kreeg een beperkte hoeveelheid
Zwitsers geld uit te voeren. Er is echter geen reden aan te nemen dat Von Pannwitz niet over haar tegoeden
bij De Bary kon beschikken op het moment dat zij besloot de werken niet te claimen. Blijkens bewaard
gebleven documentatie van het NBI werd zij door de Nederlandse autoriteiten niet als vijandelijk onderdaan
beschouwd nu zij reeds in 1919 haar Duitse nationaliteit had verloren, en waren haar rekeningen na de
oorlog niet geblokkeerd. Uit een bewaard gebleven brief van De Bary van januari 1956 aan het Ministerie
34

van Financiën kan worden afgeleid dat Von Pannwitz na de oorlog vermogensaanwasbelasting heeft moeten
betalen en derhalve gedurende de oorlog vermogenstoename heeft genoten, en voorts dat zij na de oorlog nog
over een aanzienlijk vermogen beschikte. De commissie acht derhalve niet aannemelijk dat haar beslissing
om af te zien van aanspraken op de werken voortvloeide uit financiële nood.
12. Nu er verder ook geen sprake is geweest van een onzorgvuldige naoorlogse procedure, acht de commissie op
basis van het onderzoek geen nova aanwezig die tot heropening van de zaak zouden moeten leiden.
Conclusie
De Restitutiecommissie adviseert de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap om het verzoek tot
teruggave van de werken geregistreerd onder inventarisnummers NK 1602, NK 1633, NK 1883, NK 2554, NK
2555 en NK 2559 af te wijzen.
Aldus vastgesteld in de vergadering van 6 april 2009 door W.J.M. Davids (voorzitter), J.Th.M. Bank, J.C.M.
Leijten, P.J.N. van Os, E.J. van Straaten, H.M. Verrijn Stuart en I.C. van der Vlies, ondertekend door de
voorzitter en de secretaris.
(W.J.M. Davids, voorzitter)
(E. Campfens, secretaris)
7. Advies inzake Cassirer
(zaaknummer RC 1.84)
Bij brief van 27 februari 2007 diende de É. te Zwitserland (hierna: verzoekster), vertegenwoordigd door haar
advocate dr. Imke Gielen, Duitsland, een verzoek in bij het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap
(hierna: OCW) tot teruggave van de aquarel Gezicht op Salzburg van Rudolph von Alt. De Minister van OCW
heeft het restitutieverzoek bij brief van 22 mei 2007 ter advisering aan de commissie voorgelegd. Het geclaimde
werk maakt sinds zijn recuperatie naar Nederland na de Tweede Wereldoorlog deel uit van de Nederlands
Kunstbezit-collectie (hierna: NK-collectie) en is geregistreerd onder inventarisnummer NK 2897. Het werk
bevindt zich momenteel in het Rijksprentenkabinet in Amsterdam.
De procedure
Bij het restitutieverzoek heeft verzoekster een rapportage bijgesloten van historica M. Blumberg over het
leven van Max Cassirer, aan wie de aquarel volgens verzoekster oorspronkelijk toebehoorde. Naar aanleiding
van het adviesverzoek heeft de commissie een onderzoek naar de feiten uitgevoerd, waarvan de resultaten
zijn neergelegd in een conceptonderzoeksrapport van 12 januari 2009. Het conceptonderzoeksrapport is
bij brief van 28 januari 2009 aan het ministerie verzonden voor feitelijke aanvulling en diezelfde dag voor
commentaar toegezonden aan verzoekster. Bij brief van 27 februari 2009 heeft verzoekster gereageerd op het
conceptonderzoeksrapport. Het onderzoeksrapport is vervolgens vastgesteld op 6 april 2009. Voor de feiten in
deze zaak verwijst de commissie naar het onderzoeksrapport.
Overwegingen
1. Verzoekster vraagt teruggave van de aquarel Gezicht op Salzburg van Rudolph von Alt in hoedanigheid
van erfgename van Max Cassirer (hierna: Cassirer). Cassirer (1857-1943) en zijn echtgenote hadden twee
kinderen, Kurt Cassirer (1883-1975) en Edith Cassirer (1885-1982). Edith Cassirer heeft bij testament
verzoekster aangewezen als enig erfgename. Kurt Cassirer heeft zijn zonen, Reinhart (Henry) en Thomas
Cassirer, benoemd tot enig erfgenaam. Zij hebben hun aandeel in de nalatenschap van Max Cassirer
overgedragen aan verzoekster. In dit verband heeft de commissie kennisgenomen van verschillende
erfrechtelijke stukken. Deze stukken hebben de commissie geen aanleiding gegeven te twijfelen aan de
erfrechtelijke status van verzoekster.
2.
De relevante feiten zijn in het onderzoeksrapport van 6 april 2009 beschreven. Hier wordt volstaan met de
volgende samenvatting. Cassirer werd op 18 oktober 1857 geboren te Schwientochlowitz, destijds deel van
Pruisen-Duitsland, en was van joodse afkomst. Zijn familie nam een prominente plaats in binnen de (kunst)
handel en wetenschap. Cassirer zelf deed succesvol zaken in Danzig en Berlijn. Hij bezat een aanzienlijke
kunstverzameling, die zich in zijn woning aan de Kaiserallee te Berlijn bevond. Om aan de anti-joodse
maatregelen van de nazi’s te ontkomen, emigreerde hij in 1939 naar Zwitserland. Hij overleed in 1943 in
Engeland.
35

13. Gezicht op Salzburg, aquarel van Rudolf von Alt (NK 2897).
3.
Het onderzoek heeft uitgewezen dat Cassirer bij zijn vertrek uit Berlijn in 1939 zijn bezittingen heeft
ondergebracht bij verschillende transportondernemingen. Ook de kunstverzameling werd in Berlijn
opgeslagen. In augustus 1941 hebben de nazi’s de nationaliteit van Cassirer ingetrokken en zijn vermogen
in beslag genomen. Veilinghuis Hans W. Lange te Berlijn kreeg van het Finanzambt Moabit-West
opdracht tot het veilen van een gedeelte van de bezittingen die Cassirer bij zijn vertrek had laten opslaan.
Verzoekster heeft gesteld dat de thans geclaimde aquarel tot de geveilde goederen behoorde. Zij heeft ten
bewijze daarvan verschillende documenten overgelegd. Zo heeft de commissie kennis genomen van een
taxatierapport van het werk van 15 januari 1942 en van de veilingcatalogus, waarin de aquarel wordt
aangeboden onder kavelnummer 221 onder de volgende beschrijving:
Rudolf von Alt
Wien, 1812-1905
221 Motiv aus Salzburg. Links von Bäumen überragte Parkmauer mit Wappen. Im Hintergrunde die
Domtürme und die Veste Hohensalzburg. Figurenstaffage. Unten rechts bezeichnet: R. Alt 873. Aquarell, H.
13,5 cm, Br. 17,6 cm.
De veiling vond plaats op 12 en 13 mei 1942; de opbrengst was bestemd voor de Gestapo. De aquarel werd
blijkens een bewaard gebleven ‘Abrechnung über den Auktionsbeitrag Cassierer’ verkocht voor RM 1.800,-.
Vervolgens is het werk in de collectie van Hitler terecht gekomen ten behoeve van het op te richten
Führermuseum.
4.
5.
Het geclaimde werk is in 1952 uit München naar Nederland gerecupereerd, op basis van naar later
zou blijken onjuiste informatie over de herkomst van het werk (zie onder 6). Er is na de oorlog geen
contact geweest tussen de nabestaanden van Cassirer en de Stichting Nederlands Kunstbezit (SNK) om
teruggave te bewerkstelligen. Onder verwijzing naar de eerste aanbeveling van de Commissie Ekkart
inzake particulier kunstbezit, constateert de commissie dan ook dat geen sprake is van een in het verleden
afgehandelde zaak en acht zij verzoekster ontvankelijk.
De commissie concludeert op grond van het onderzoek dat hoogst aannemelijk is dat de in 1942 geveilde
aquarel uit het bezit van Cassirer identiek is aan het thans geclaimde werk NK 2897. De beschrijving van
het werk uit de veilingcatalogus, zoals geciteerd onder alinea 3, komt immers tot in detail overeen met de
afbeelding van het werk NK 2897. Daarnaast heeft de commissie kennisgenomen van de inventariskaart
van de SNK voor het werk NK 2897, waarop de markeringen en etiketten op de achterzijde van het werk
ten tijde van de recuperatie zijn beschreven. Op de inventariskaart wordt onder meer melding gemaakt van
een etiket van het Finanzamt, hetgeen bevestigt dat het werk in opdracht van het Finanzamt Moabit-West
werd geveild.
36

6.
7.
8.
Gedurende het onderzoek zijn ook archiefgegevens naar voren gekomen die zouden duiden op een andere
herkomst van het werk. Het betreft een intern aangifteformulier van de SNK uit 1946, waarop door een
medewerker van de SNK is aangegeven dat de aquarel oorspronkelijk in bezit was van kunsthandel
Goudstikker/Miedl (Kunsthandel voorheen J. Goudstikker NV, gedreven door Alois Miedl) en door
vrijwillige verkoop in mei 1942 in bezit zou zijn gekomen van veilinghuis Lange te Berlijn. Onderzoek in de
administratie van kunsthandel Goudstikker/Miedl heeft echter geen informatie opgeleverd die deze lezing
bevestigt. Mede op grond van de onder alinea 3 genoemde documentatie, die eenduidig wijst op herkomst
Cassirer, gaat de commissie er vanuit dat de herkomstgegevens van de SNK op een vergissing berusten.
Aangezien de herkomstgegevens van het werk in het Bundesarchiv Koblenz vermoedelijk gebaseerd zijn op
het interne SNK-aangifteformulier, bevat ook dit archief, naar de commissie aanneemt, onjuiste informatie
met betrekking tot de oorspronkelijke eigendom en het bezitsverlies van de aquarel.
Op grond van het geldende rijksbeleid met betrekking tot de restitutie van cultuurgoederen kan tot
teruggave worden geadviseerd indien het eigendomsrecht in hoge mate aannemelijk is gemaakt en de
oorspronkelijke eigenaar het bezit van het kunstwerk onvrijwillig heeft verloren door omstandigheden die
direct verband hielden met het naziregime.
De commissie concludeert dat aan de voorwaarden voor restitutie is voldaan. Zij acht in hoge mate
aannemelijk dat de aquarel NK 2897 tot halverwege 1941 toebehoorde aan Cassirer, waarna het werk is
geconfisqueerd en verkocht door de nazi’s. Daarmee is de onvrijwilligheid van het bezitsverlies gegeven. De
commissie acht het verzoek tot teruggave van het geclaimde werk dan ook toewijsbaar.
Conclusie
De Restitutiecommissie adviseert de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap om de aquarel NK 2897
te restitueren aan de erfgenamen van Max Cassirer.
Aldus vastgesteld in de vergadering van 6 april 2009 door W.J.M. Davids (voorzitter), J.Th.M. Bank,
J.C.M. Leijten, P.J.N. van Os, E.J. van Straaten, H.M. Verrijn Stuart, I.C. van der Vlies (vice-voorzitter) en
ondertekend door de voorzitter en de secretaris.
(W.J.M. Davids, voorzitter)
(E. Campfens, secretaris)
8. Advies inzake Van Lier
(zaaknummer RC 1.87)
Bij brief van 11 juni 2007 heeft de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (hierna: de minister) een
restitutieverzoek inzake zeven etnografische objecten ter advisering voorgelegd aan de Restitutiecommissie.
Deze objecten zijn na de Tweede Wereldoorlog naar Nederland gerecupereerd en deel gaan uitmaken van de
Nederlands Kunstbezit-collectie (hierna: NK-collectie) onder inventarisnummers NK 130, NK 133-A-B, NK 136,
NK 137, NK 390, NK 396 en NK 3222. De betreffende kunstwerken bevinden zich deels (vier objecten) in
het depot van het Instituut Collectie Nederland en deels (drie objecten) in het depot van het Museum voor
Volkenkunde te Leiden.
De procedure
Bij brief van 30 maart 2007 diende B.v.L. (hierna: verzoeker) bij de minister een verzoek tot teruggave in van
NK 128, NK 130, NK 133-A-B, NK 136, NK 137, NK 390, NK 396 en NK 3222 (hierna: de thans geclaimde
objecten). Vanwege de vermissing van NK 128 sinds 1990 heeft de minister het verzoek om teruggave van dat
object niet voorgelegd aan de Restitutiecommissie. Het advies van de commissie heeft daarom geen betrekking
op NK 128, met dien verstande dat dit object op wens van verzoeker wel in het onderzoek is betrokken vanwege
mogelijke relevante informatie voor de andere geclaimde werken.
Naar aanleiding van het genoemde adviesverzoek van de minister heeft de commissie een onderzoek naar de
feiten uitgevoerd, waarvan de resultaten zijn neergelegd in een conceptonderzoeksrapport van 12 januari 2009.
Het conceptonderzoeksrapport is bij brief van 29 januari 2009 aan de minister toegezonden voor feitelijke
aanvulling en bij brief van dezelfde datum voor commentaar toegezonden aan verzoeker. Bij brief van 26
februari 2009 heeft verzoeker gereageerd op het conceptonderzoeksrapport. Het onderzoeksrapport is vervolgens
vastgesteld op 6 april 2009. Voor de feiten in deze zaak verwijst de commissie naar dit onderzoeksrapport.
37

14. Kunstzaal Van Lier aan het Rokin te Amsterdam, ca. 1930.
15. Etiketten, o.a. van de
SNK, op de achterzijde
van etnografische
werken uit de collectie
Van Lier.
Overwegingen
1. Verzoeker heeft verklaard dat hij de kleinzoon is van de Amsterdamse kunsthandelaar ‘Carel van Lier’
(hierna: Van Lier) en dat de thans geclaimde objecten op 11 april 1941 door Van Lier zijn verkocht aan
het‘Museum für Völkerkunde in Frankfurt am Main’ te Duitsland (hierna ook: ‘Städtisches Völkermuseum’).
Van Lier overleed tussen 1 en 15 maart 1945 in concentratiekamp Mühlenberg te Duitsland. Uit
documentatie uit het archief van het Nederlandse Beheersinstituut (NBI) valt op te maken dat Van Lier
vier erfgenamen naliet: zijn echtgenote E.M.M. (Elisabeth Magdalena Maria) van Lier-van de Velde en zijn
drie kinderen E.F. B. de R.-v.L., F.C.v.L. en J.M.v.L. Verzoeker heeft verklaard dat hij optreedt namens de
genoemde drie kinderen. Ter ondersteuning van deze verklaring heeft zijn vader, F.C.v.L., een volmacht
tot vertegenwoordiging toegezonden aan de Restitutiecommissie. De commissie ziet op grond van het
bovenstaande geen aanleiding om te twijfelen aan de status van verzoeker als kleinzoon van Van Lier en
vertegenwoordiger van een of meer rechthebbenden op de nalatenschap van Van Lier.
2.
3.
4.
Hier volgt een samenvatting van de feiten in het eerder genoemde onderzoeksrapport. Van Lier werd
geboren op 5 september 1897 te Den Haag. Hij kwam uit een joods gezin en had de Nederlandse
nationaliteit. Van Lier trouwde in 1924 met de niet-joodse Elisabeth van de Velde en het echtpaar
kreeg drie kinderen. Op 1 september 1927 vestigde Van Lier te Amsterdam de Kunstzaal Van Lier, een
eenmanszaak. Van Lier genoot vanwege zijn huwelijk met een niet-joodse vrouw aanvankelijk enige
bescherming tegen de Jodenvervolging onder het Duitse bewind. Zijn kunsthandel werd op 8 juli 1942
echter wel onder beheer gesteld (Verwaltung), waarna hij vermoedelijk niet meer actief kon blijven als
kunsthandelaar.
De thans geclaimde objecten zijn op 11 april 1941 door Van Lier verkocht. Deze objecten maakten deel uit
van een meer omvattende verkoop aan het ‘Städtisches Völkermuseum’ te Frankfurt am Main, Duitsland.
De verkoop vond plaats kort nadat op 12 maart 1941 de verordening met betrekking tot de verwijdering
van joden uit het bedrijfsleven van kracht was geworden. Van Lier werd op 6 april 1943 door de Duitsers
gearresteerd vanwege zijn betrokkenheid bij het verzet. Vanaf wanneer Van Lier in het verzet actief was, is
niet bekend. Na deportatie en een verblijf in concentratiekampen overleed Van Lier te Mühlenberg in maart
1945. De Kunstzaal Van Lier is na de oorlog nog enige jaren voortgezet door de weduwe Van Lier. In 1949
verkocht zij de zaak, waarna deze in 1956 is opgeheven.
Voor zover bekend is er na de oorlog geen contact geweest tussen de Kunstzaal Van Lier en de Nederlandse
rechtsherstelautoriteiten. In het bijzonder is bij de Stichting Nederlands Kunstbezit (SNK) geen
beheersdossier aangetroffen. Op basis van deze informatie neemt de commissie aan dat er niet eerder een
verzoek om teruggave van kunstvoorwerpen uit het voormalige bezit van de Kunstzaal Van Lier is gedaan.
De commissie acht verzoeker daarom ontvankelijk in zijn restitutieverzoek.
38

5.
6.
7.
8.
9.
Met betrekking tot het bezit van de thans geclaimde objecten overweegt de commissie het volgende. Het
is bij geen van deze objecten gelukt te achterhalen van wie en wanneer Van Lier deze heeft verworven.
Afgaande op de verklaring van Van Liers dochter dat Van Lier zijn etnografica altijd inkocht in Londen,
Parijs, Brussel en Antwerpen, is het waarschijnlijk dat hij inkocht bij importeurs die de betreffende
etnografica uit de Britse, Franse en Belgische koloniën lieten komen. Verzoeker heeft foto’s toegezonden
van NK 128 en NK 133-B, die afkomstig zijn uit een fotoalbum dat Van Lier rond 1930 zou hebben
samengesteld. Verder beschikt de commissie over een foto uit omstreeks 1930, waarop Van Lier een
ivoren jachthoorn vasthoudt. Of deze jachthoorn NK 396 is, heeft de commissie niet met zekerheid kunnen
vaststellen, maar de gelijkenis is dermate groot dat de commissie aanneemt dat dit het geval is.
De datum waarop Van Lier de thans geclaimde objecten verkocht staat wel vast, te weten 11 april 1941.
Verzoeker heeft een kopie verschaft van een rekening van de Kunstzaal Van Lier, verkregen van het
‘Institut für Stadtgeschichte’ te Frankfurt am Main, Duitsland. Deze rekening vermeldt de verkoop van
61 stuks etnografica door de Kunstzaal Van Lier aan het ‘Städt-Völkermuseum’ te Frankfurt am Main op
11 april 1941, waarmee het eerder genoemde‘Städtisches Völkermuseum’ is bedoeld. De thans geclaimde
objecten staan in die rekening vermeld en aangenomen kan dus worden dat zij deel uitmaakten van
de verkooptransactie. Na de oorlog zijn ze op de zogeheten Koblenz-lijst geïdentificeerd als ‘Van Liers,
Amsterdam an das Völkerkundemuseum, Frankfurt’ en met enige andere objecten van Van Lier uit
Duitsland gerecupereerd naar Nederland. Voor zover bekend zijn van deze grotere groep objecten op dit
moment alleen de thans geclaimde objecten nog aanwezig in de NK-collectie.
Op basis van hetgeen hiervoor in 5 en 6 is overwogen acht de commissie voldoende aangetoond dat Van
Lier het bezit heeft gehad van de thans geclaimde objecten en dat hij dit bezit is verloren door verkoop. In
het verlengde hiervan overweegt de commissie dat de thans geclaimde objecten zijn aan te merken als oude
handelsvoorraad, aangezien Van Lier deze objecten kocht (en verkocht) voordat de Kunstzaal Van Lier op 8
juli 1942 onder beheer werd gesteld.
Volgens verzoeker is het de vraag hoe vrij een joodse kunsthandelaar zich in zijn handelen gevoeld zal
hebben op het moment dat een conservator van een Duits museum zijn zaak betrad. Verzoeker acht het
in dit verband opmerkelijk dat in de verkoop ten minste één beeldje was begrepen (NK 128, valt buiten de
reikwijdte van dit advies) dat tot de allereerste objecten uit Van Liers verzameling behoorde. Tegelijkertijd
heeft verzoeker gesteld dat de prijzen die Van Lier bij de verkoop van de thans geclaimde objecten heeft
ontvangen marktconform lijken te zijn geweest.
De commissie zal hierna beoordelen of er aanwijzingen zijn die onvrijwillig bezitsverlies in hoge mate
waarschijnlijk maken, als bedoeld in de Aanbevelingen voor de kunsthandel 4, 5 en 6 van de Commissie
Ekkart. Indien aangifteformulieren waarin onvrijwillig bezitsverlies is aangegeven ontbreken, zoals in het
geval van Van Lier, kan de vereiste hoge mate van waarschijnlijkheid ook worden aangenomen indien wordt
aangetoond dat sprake is van diefstal, confiscatie of dwang.
10. De commissie overweegt in dit verband dat de thans geclaimde objecten door Van Lier zelf zijn verkocht en
dat bij deze verkoop niet is gebleken van enige directe dreiging of dwang vanwege de nazi-autoriteiten. Van
Lier verkocht weliswaar in bezettingstijd aan een Duitse koper, maar van enige dwang die uitging van de
koper, het ‘Städtisches Völkermuseum’ te Frankfurt am Main, is niet gebleken. Voorts duiden gegevens over
de door Van Lier terzake van deze verkoop ontvangen prijzen op een evenwichtige transactie.
11. Naar het oordeel van de commissie duidt de in overweging 10 beschreven wijze van bezitsverlies niet op
diefstal, confiscatie of dwang. Het standpunt van verzoeker met betrekking tot de algemene omstandigheden
die van invloed zouden zijn geweest op Van Liers vrijheid van handelen, in overweging 8, is naar het oordeel
van de commissie onvoldoende om ten aanzien van de verkoop tot een ander inzicht te komen.
16. Ivoren jachthoorn (NK 396).
39

12. Ten aanzien van één bepaald object, NK 396, ziet de commissie echter aanleiding voor een ander oordeel.
Van object NK 396, een ivoren jachthoorn, is een familiefoto uit omstreeks 1930 bekend waarop Van Lier
met dit specifieke object poseert. Op de foto blaast Van Lier op de jachthoorn. Voor de familie geeft deze
foto op treffende wijze een gezicht aan hun voorouder en een door hem bijzonder gewaardeerd kunstobject,
waardoor dit object een emotionele waarde voor de familie zal vertegenwoordigen. Ingevolge aanbeveling
3 van de Commissie Ekkart inzake de kunsthandel worden verzoeken om teruggave behandeld conform
de normen voor particulier kunstbezit, wanneer er voldoende aanwijzingen zijn dat een kunstwerk niet
behoorde tot de handelsvoorraad van een kunsthandelaar maar tot zijn privé-collectie. Het gaat hierbij
om voorwerpen die volgens de commissie Ekkart ‘al voor de oorlog deel uitmaakten van zijn particuliere
verzameling c.q. aankleding van zijn eigen huis’, waarbij een zekere soepelheid kan worden gehanteerd
ten aanzien van de bewijsvoering hieromtrent. De commissie ziet in deze aanbeveling voldoende
aanknopingspunten om NK 396 in het kader van deze claim te beoordelen volgens de soepelere normen voor
particulier kunstbezit. Aangezien volgens deze normen verkopen door joodse particulieren in Nederland
vanaf 10 mei 1940 in beginsel als onvrijwillig worden beschouwd, komt de commissie tot het oordeel dat het
door Van Lier geleden bezitsverlies van NK 396 als onvrijwillig moet worden aangemerkt en de jachthoorn
in aanmerking komt voor teruggave aan de familie.
Conclusie
De Restitutiecommissie adviseert de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap om het verzoek tot
teruggave van de objecten NK 130, NK 133-A-B, NK 136, NK 137, NK 390, en NK 3222 af te wijzen.
De Restitutiecommissie adviseert de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap om NK 396 te restitueren
aan de erven van Carel van Lier.
Aldus vastgesteld in de vergadering van 6 april 2009 door W.J.M. Davids (voorzitter), J.Th.M. Bank,
J.C.M. Leijten, P.J.N. van Os, E.J. van Straaten, H.M. Verrijn Stuart, I.C. van der Vlies (vice-voorzitter) en
ondertekend door de voorzitter en de secretaris.
(W.J.M. Davids, voorzitter)
(E. Campfens, secretaris)
9. Advies inzake Larsen
(zaaknummer RC 1.70)
Bij brief van 10 april 2007 heeft de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (hierna: de minister)
een restitutieverzoek terzake van twaalf kunstwerken aan de commissie ter advisering voorgelegd. Het gaat
om schilderijen van onder meer Jan van Goyen, Nicolaes Berchem en Thomas de Keyser, die na de Tweede
Wereldoorlog uit Duitsland naar Nederland zijn gerecupereerd en deel zijn gaan uitmaken van de Nederlands
Kunstbezit-collectie (hierna: NK-collectie). Het betreft werken met NK-inventarisnummers NK 1410, NK 1412,
NK 1414, NK 1417, NK 1420, NK 1424, NK 1428, NK 1441, NK 1447, NK 1451, NK 2243 en NK 2463. De
geclaimde kunstwerken bevinden zich momenteel in het depot van het Instituut Collectie Nederland (ICN) en
bij diverse museale instellingen in Nederland.
De procedure
Bij brief van 12 maart 2007 dienden J.S., J.B., D.B., E.B., M.B. en J.W.S., allen woonachtig in de Verenigde
Staten, een verzoek in bij de minister tot teruggave van twaalf schilderijen, die zouden hebben behoord tot de
verzameling van Hans Ludwig Larsen. De aanleiding voor het restitutieverzoek vormde een mededeling van
het Bureau Herkomst Gezocht (BHG) aan onder andere J.S. in 2007 over de in de NK-collectie aangetroffen
schilderijen uit de collectie van haar grootvader Hans Ludwig Larsen (hierna ook: Larsen).
In het kader van het aan haar voorgelegde adviesverzoek heeft de commissie een onderzoek uitgevoerd naar
de feiten, waarvan de resultaten zijn neergelegd in een conceptonderzoeksrapport van 25 juni 2007. Dit
conceptonderzoeksrapport is op 5 november 2007 ter commentaar toegezonden aan J.S.. J.S. heeft bij brief van
25 april 2008 gesteld vanaf dat moment alleen nog op te treden voor zichzelf, J.B., D.B. en E.B. (en dus niet
langer voor M.B. en J.W.S.). Hierna heeft de commissie afzonderlijk gecorrespondeerd met M.B. en J.W.S.,
welke laatste per e-mail van 9 juni 2008 te kennen heeft gegeven zich terug te willen trekken als verzoeker.
40

Bij de zojuist genoemde brief van 25 april 2008 heeft J.S. mede namens J.B., D.B. en E.B. gereageerd op het
conceptonderzoeksrapport, waarbij zij tevens aanvullende documentatie heeft verstrekt. M.B. heeft bij brief van
16 juni 2008 informatie over zijn erfrechtelijke positie verschaft (zie nader overweging 1). De door verzoekers
aangeleverde gegevens en documentatie alsmede het resultaat van aanvullend onderzoek van de commissie zijn
verwerkt in het onderzoeksrapport, dat is vastgesteld op 1 juli 2009. Voor de feiten in deze zaak verwijst de
commissie naar dit onderzoeksrapport.
Het object NK 2463 heeft tevens onderdeel uitgemaakt van een restitutieverzoek betreffende de kunsthandel
Firma D. Katz te Dieren (RC 1.90-A). De commissie heeft advisering in de onderhavige zaak moeten aanhouden
totdat ook in de andere zaak onderzoek naar NK 2463 was verricht. Verzoekers zijn over deze punten
geïnformeerd in het conceptonderzoeksrapport en bij brief van 28 oktober 2008. De commissie heeft na het
onderzoek de claim op NK 2463 inzake de kunsthandel Firma D. Katz afgewezen. Voor het oordeel in die
zaak verwijst de commissie naar de tekst van het advies in RC 1.90-A. Het object NK 2463 zal derhalve in het
onderhavige advies worden betrokken.
17. Boeren op een wagen van Pieter Brueghel II (NK 1410).
Overwegingen
1. Verzoekers vragen teruggave van twaalf schilderijen die afkomstig zouden zijn uit de kunstverzameling
van Larsen. Hans Ludwig Larsen (1892-1937) was gehuwd met Susanne Menzel (1911-2001). Het echtpaar
had twee kinderen, Harald Eduard (1933-1987) en Ingrid Louise (1935-1985). Verzoekers J.S., J.B., D.B. en
E.B. hebben gesteld kleinkinderen van Larsen te zijn. Op basis van verklaringen en erfrechtelijke stukken
ziet de commissie geen aanleiding om te twijfelen aan hun status als erfgenamen van Larsen. Verzoeker
M.B. heeft gesteld een stiefzoon van de dochter van Larsen te zijn. De commissie merkt in dit verband op
dat de door M.B. verstrekte gegevens er niet op wijzen dat hij een erfgenaam van Larsen is.
2. De relevante feiten zijn beschreven in het onderzoeksrapport van 1 juli 2009. Hier wordt volstaan
met de volgende samenvatting. Larsen en zijn echtgenote waren beiden joods en waren afkomstig uit
respectievelijk Duitsland en Oostenrijk. Het echtpaar Larsen woonde in elk geval vanaf 1930 in Nederland.
Larsen was eigenaar van een onderneming in chemicaliën genaamd Wijnhoff, Van Gulpen & Larsen
N.V., afgekort tot Wijgula, en bezat privé een kunstcollectie. In 1937 overleed Larsen. In zijn testament
van 16 maart 1937 heeft Larsen zijn kinderen benoemd tot zijn erfgenamen, zulks onder de last van het
vruchtgebruik van een/derde gedeelte van het erfdeel van ieder kind, welk vruchtgebruik hij aan zijn
echtgenote Susanne Menzel (hierna: Menzel) legateerde. Voorts heeft Larsen bij gemeld testament de
heren mr. G.A.v.H., mr. J.W.C. v.S. (overleden in 1944, in 1945 opgevolgd door mr. G.H.A.G.), mr. B.P.G.,
dr. C.H. en C.K. benoemd tot executeur testamentair (hierna: executeurs). Menzel en haar kinderen
verkregen in 1939 de Nederlandse nationaliteit. In datzelfde jaar vertrok het gezin naar de Verenigde
Staten vanwege de dreiging die uitging van het naziregime in Duitsland. Voorafgaand aan het vertrek
gaf Menzel eenendertig schilderijen en een beeldhouwwerk uit de nalatenschap in bruikleen aan Museum
De Lakenhal te Leiden (hierna: De Lakenhal). Hieronder bevonden zich de twaalf thans door verzoekers
geclaimde schilderijen.
3. De documentatie over de eigendom en het bezitsverlies van de betreffende schilderijen is volledig. De
commissie merkt de identificatie van de geclaimde kunstwerken aan als sluitend. De in Nederland
41

achtergebleven delen van de nalatenschap van Larsen, waaronder de bruiklenen aan De Lakenhal,
werden na de Duitse inval door de bezettingsautoriteiten aangemerkt als vijandelijk vermogen, waarna
zij onder beheer werden geplaatst van een door de Duitsers aangestelde Verwalter, M.H.H. Franssen.
Deze Verwalter liet eind 1942 de bruiklenen uit de nalatenschap van Larsen bij De Lakenhal weghalen
om ze in het openbaar te laten veilen. Voordat de veiling plaatsvond, werden op 14 januari 1943 twaalf
kunstwerken onderhands aangekocht door een inkoper van Adolf Hitler, dr. E. Göpel. De verkoopprijs
voor deze twaalf schilderijen was aanvankelijk gelijk aan de getaxeerde waarde, NLG 126.500, maar
werd naderhand eenzijdig door de bezetter verlaagd tot NLG 75.000. De andere kunstwerken kwamen
op 25 januari 1943 onder de hamer. Van de thans geclaimde schilderijen vallen negen kunstwerken in de
groep die door Hitler werd gekocht en drie kunstwerken in de groep die verkocht is op de veiling. Voor
deze laatste drie kunstwerken hebben de kopers, afgaande op een geannoteerde veilingcatalogus van 25
januari 1943, in totaal NLG 17.275 betaald (NLG 8.500 voor NK 1447, NLG 7.800 voor NK 1451 en NLG
975 voor NK 2243). In de onderzoeksgegevens staan geen valuta vermeld, maar de commissie acht het zeer
waarschijnlijk dat het bij alle hier genoemde bedragen om guldens gaat.
4. Voor de vraag of de commissie tot restitutie kan adviseren, is van belang of het bezitsverlies van de
geclaimde schilderijen onvrijwillig was, als gevolg van omstandigheden die direct verband hielden met het
naziregime. De commissie constateert dat de kunstwerken uit de macht van de executeurs zijn gehaald
door ze onder beheer van een door de Duitsers aangestelde Verwalter te plaatsen. Deze Verwalter liet
de kunstwerken vervolgens veilen, waarbij echter een deel van deze kunstwerken nog voor de veiling in
opdracht van Hitler werd aangekocht tegen een koopprijs onder de taxatiewaarde. De commissie merkt
deze gang van zaken aan als onvrijwillig bezitsverlies.
5. Zowel de opbrengst van de verkoop aan Hitler als van de geveilde werken werd door de Verwalter
toegevoegd aan het door hem beheerde vermogen van Larsen. De Verwalter heeft na de oorlog over dit
beheerde vermogen het volgende verklaard:
Vermogen LARSEN was groot ongeveer 1.600.000 gulden, het heeft onder mijn beheer een belangrijke
aanwas ondergaan. Ik heb het vermogen tot aan de bevrijding onder mijn beheer gehouden en dit niet
aan de Treuhand overgedragen. (...) Alle belanghebbenden hebben hun vermogen met aanwas en renten
terugontvangen.
Het dagelijkse beheer delegeerde de Verwalter tijdens de oorlog aan kantoor H.J. Vooren te Den Haag.
Over dit beheer is in een naoorlogse rapportage, waarschijnlijk van de Politieke Recherche Afdeling
’s-Gravenhage, het volgende vermeld:
Niet afgewikkeld is het beheer over het (..) privé-vermogen van H.L. Larsen, dat plusminus f 1.600.000,-
- groot was. De afwikkeling daarvan werd opzettelijk tegengegaan door het kantoor H.J. Vooren,
Korte Vijverberg 2A, ’s-Gravenhage, waar dit vermogen, ook gedurende het beheer van Franssen, in
administratie was. Zodoende kon worden verhinderd, dat dit aanzienlijk vermogen in Duitse handen
kwam.
6. Een boekhouding van de executeurs van de nalatenschap, waaruit de ontvangst en de hoogte van de
verkoopopbrengsten zouden kunnen blijken, heeft de commissie tijdens haar onderzoek niet aangetroffen,
maar wel correspondentie van de executeurs waaruit die informatie is af te leiden. Na de oorlog hebben
de executeurs namelijk tegenover de Stichting Nederlands Kunstbezit (SNK) verklaard dat het tijdens
de oorlog ontvangen bedrag terzake van de kunstwerken bewaard was gebleven en niet in handen van de
Duitsers was geraakt. In een brief aan de SNK van 28 december 1946 schreven de executeurs het volgende:
De desbetreffende gelden zijn door een toevallige omstandigheid gered, zoodat wij in dit geval niet
behoeven te volstaan met een cessie van vorderingen op het een of andere roofinstituut der Duitsche
bezetting.
In deze brief noemden de executeurs bedragen die corresponderen met de in overweging 3 vermelde
verkoopopbrengsten. Zij schreven hierover ondermeer het volgende:
Ontvangen van het Rijkscommissariaat voor de Dr. Goepel overgenomen schilderijen (..) f 75.000,-- (..).
Opbrengst in de veiling (..) N. Berchem (..) f 8.500,-- (..) Vermeer van Haarlem (..) f 3.400,--.
De werken die zij aanduidden als ‘N. Berchem’ en ‘Vermeer van Haarlem’ komen overeen met
respectievelijk het huidige NK 1447 en NK 1451. Het betreft twee van de drie thans geclaimde
kunstwerken die deel uitmaakten van de veiling in 1943. Het huidige NK 2243 was toen nog buiten
beeld en is pas veel later geïdentificeerd als voormalig bezit van Larsen. De executeurs noteerden in hun
brief bij de ‘Vermeer van Haarlem’ een lagere opbrengst dan het verkoopbedrag dat in de geannoteerde
veilingcatalogus van 1943 is vermeld (NLG 3.400 in plaats van NLG 7.800). De reden hiervoor is onbekend.
Verder namen zij in verband met de twee geveilde werken een post veilingkosten op ter grootte van NLG
1.844,50 (15,5 %) alsmede een post taxatiekosten, waarschijnlijk in verband met diezelfde veiling, ter
grootte van NLG 2.070.
42

7. De commissie is er onder verwijzing naar de overwegingen 3, 5 en 6 in samenhang van overtuigd geraakt,
dat de executeurs na de oorlog de verkoopopbrengsten terzake van de twaalf thans geclaimde kunstwerken
hebben ontvangen ten bate van de nalatenschap van Larsen.
8. De executeurs streefden er blijkens aan de commissie beschikbare correspondentie na de oorlog
aanvankelijk naar weer in het bezit te worden gesteld van de uit Duitsland gerecupereerde kunstwerken
uit het voormalige bezit van Larsen. Het betrof hierbij elf van de twaalf thans geclaimde kunstwerken
(het huidige NK 2243 is pas recentelijk geïdentificeerd als voormalig bezit van Larsen). Over deze elf
kunstwerken hadden de executeurs in de jaren 1945-1947 meermaals contact met de SNK. In de in
overweging 6 genoemde brief van 28 december 1946 verklaarden de executeurs tegenover de SNK het
volgende:
Al deze schilderijen waren bekend als te behooren tot een z.g. Joodsche verzameling, en zijn door Uw
goede zorgen, waarvoor wij U uiterst dankbaar zijn, uit Duitschland teruggebracht. Wij verzoeken in onze
rechten tegenover deze schilderijen te worden hersteld onder aanbod onzerzijds om terug te betalen aan
den rechthebbende al hetgeen aan de boedel voor deze schilderijen is ten goede gekomen.
De SNK verklaarde zich in antwoord op deze brief bereid om de gerecupereerde werken die in de
nalatenschap van Larsen vielen aan de executeurs over te dragen, tegen betaling van de opbrengsten
terzake van de in opdracht van Hitler gekochte werken en de twee ter veiling verkochte werken,
vermeerderd met de kosten voor recuperatie en beheer. De door de executeurs opgevoerde taxatiekosten
die (waarschijnlijk) in verband stonden met de veiling in 1943, mochten van de SNK niet in aftrek worden
gebracht. De executeurs lieten de betreffende kunstwerken vervolgens taxeren, in 1947, waarna zij de
SNK bij brief van 23 juli 1947 mededeelden bij nader inzien niet in te willen gaan op het aan hen gedane
aanbod:
Executeurs in de nalatenschap Larsen zijn na herhaalde overweging tot de slotsom gekomen, dat zij beter
doen te berusten in de plaats gehad hebbende vervreemding der schilderijen en derhalve af te zien van
rechtsherstel.
In 1949 stuurde de SNK een volgende brief waarin de executeurs om informatie werd gevraagd over
één van de schilderijen die hadden toebehoord aan Larsen, het huidige NK 2463. Hierop antwoordden
de executeurs dat zij al eerder hadden laten weten dat zij van rechtsherstel inzake de verschillende
schilderijen, die wij oorspronkelijk gereclameerd hadden (..), afzagen.
De SNK voorzag die brief daarna van het stempel: ‘Vroeg. eigen. claimt niet.’
9. Larsens erfgenamen, zijn zoon en dochter, woonden sinds 1939 met hun moeder, Susanne Menzel (Larsens
weduwe), in de Verenigde Staten. Susanne Menzel hertrouwde aldaar met Frank Brower (hierna: Brower).
Na de oorlog zijn Menzel en Brower in Nederland geweest om zich met de afwikkeling van de nalatenschap
van Larsen bezig te houden. Een door verzoekers toegestuurd rapport (‘Larsen Family Account’) bevat over
de inspanningen van Menzel en Brower de volgende passage:
Together they embarked on a long effort to regain control of the Larsen estate. Old correspondence left
by Frank [Brower] indicates that by 1948 he was able to restore control over the shipping business and
subsequently began working to energize and stabilize the business. According to Frank, who was fluent in
Dutch, the Executors did not manage the business properly, and it took him many years of hands-on effort
to stabilize the business and to arrange for its sale around 1956.
Volgens verzoekers is de nalatenschap van Larsen mogelijk medio 1956 afgewikkeld. Naar de commissie
veronderstelt houdt dit jaartal mogelijk verband met het feit dat de kinderen van Larsen toen de
meerderjarigheid hadden bereikt.
10. Met betrekking tot de ontvankelijkheid van verzoekers overweegt de commissie het volgende. Verzoekers
hebben in hun brief van 25 april 2008 gesteld over de executeur die mede namens de andere executeurs
met de SNK correspondeerde, dat ‘that the executor, Mr. B.P.G., was not authorized to make decisions on
restitution efforts in 1945-1947’. Volgens verzoekers zijn de erven na de oorlog in het geheel niet gekend in
de beslissing van de executeurs om af te zien van de mogelijkheid van terugkoop van kunstwerken. Zoals
verzoekers hebben verklaard in hun brief van 25 april 2008:
No evidence has been discovered of any G.’s prior consultation either with the v.S.’s, or with the Larsen
heirs, before writing to the SNK in July 1947 to abandon restitution efforts.
Ook de commissie heeft in de beschikbare correspondentie uit die tijd geen aanwijzingen aangetroffen van
betrokkenheid van de familie bij de beslissing van de executeurs. Het is mogelijk dat het eerder genoemde
contact dat Menzel en Brower na de oorlog met de executeurs hebben gehad, zich heeft toegespitst op de
onderneming van Larsen.
43

11. De commissie overweegt dat het afzien van teruggave tegen het betalen van de in de oorlog ontvangen
koopprijs zakelijk gezien voor de executeurs een weloverwogen keuze kan zijn geweest, maar dat het zeer
wel mogelijk is dat de erfgenamen (of, gezien hun minderjarigheid, hun wettelijk vertegenwoordiger(s)) een
ander besluit zouden hebben genomen vanwege een emotionele band met de schilderijen uit de collectie
van wijlen hun vader. De commissie overweegt dat naar de huidige maatstaven de erfgenamen gekend
hadden moeten worden in de beslissing afstand te doen van de kunstwerken. De commissie is daarom van
oordeel dat de keuze van de executeurs ten aanzien van elf van de twaalf thans geclaimde schilderijen niet
in de weg staat aan het huidige restitutieverzoek. Het twaalfde thans geclaimde schilderij, het huidige
NK 2243, is pas recentelijk geïdentificeerd als voormalig bezit van Larsen en er zijn geen aanwijzingen
dat er met betrekking tot dit werk contact is geweest tussen de SNK en de executeurs. Onder verwijzing
naar de eerste aanbeveling van de Commissie Ekkart inzake particulier kunstbezit oordeelt de commissie
dan ook dat ten aanzien van geen van de thans geclaimde kunstwerken sprake is van een in het verleden
afgehandelde zaak. Zij acht verzoekers derhalve ontvankelijk in hun verzoek.
12. De commissie bespreekt nog de vraag of tegenover restitutie van de geclaimde werken een
betalingsverplichting moet worden gesteld in verband met de destijds ontvangen verkoopopbrengsten.
Hiervoor verwijst de commissie naar de vierde aanbeveling van de Commissie Ekkart van april 2001, die
bepaalt dat een verplichting tot terugbetaling van tijdens de oorlog ontvangen opbrengsten alleen in het
geding dient te worden gebracht indien en voor zover de toenmalige verkoper of zijn erven die opbrengsten
daadwerkelijk ter vrije beschikking hebben gekregen. Verzoekers hebben bij brief van 25 april 2008
verklaard dat de opbrengst van de verkochte werken de familie in de Verenigde Staten niet bereikt heeft.
Zoals gemeld in overweging 7 heeft het onderzoek uitgewezen dat de verkoopopbrengsten na de oorlog in de
macht zijn gekomen van de executeurs van Larsens nalatenschap.
13. De commissie is van oordeel dat met de ontvangst van het bedrag door de executeurs, die door Larsen
bij testament zijn aangewezen, de verkoopopbrengst in het vermogen van de erfgenamen is gevallen en
dat de conclusie derhalve moet luiden dat rechthebbenden de verkoopopbrengst ter vrije beschikking
hebben gekregen. Wat zich na de oorlog met betrekking tot de afwikkeling van Larsens nalatenschap heeft
afgespeeld acht de commissie een aangelegenheid die buiten het beleidskader van de commissie valt. Het
verweer van verzoekers dat de verkoopopbrengst de familie in de Verenigde Staten niet zou hebben bereikt,
kan alleen daarom al niet slagen. Om deze redenen is de commissie van oordeel dat tegenover teruggave
van de thans geclaimde kunstwerken terugbetaling van de verkoopopbrengst gerechtvaardigd is.
14. Deze terugbetaling dient in principe te bestaan uit de destijds ontvangen verkoopprijzen, geïndexeerd
conform het algemene prijsindexcijfer. Aangezien de hoogte van de verkoopbedragen niet meer in alle
gevallen is te achterhalen, zal de terugbetaling in die gevallen bestaan uit de in verband met de veiling
in 1943 opgemaakte taxatiewaarden, geïndexeerd conform het algemene prijsindexcijfer. Afgaande op de
18. Dorp in de winter van Jan van Goyen (NK 2463).
44

taxatie- en verkoopbedragen terzake van de twaalf thans geclaimde kunstwerken in 1943, en rekening
houdend met het niet betaalde deel van de koopprijs bij de transactie met Göpel en met de waarschijnlijk
gemaakte taxatie- en veilingkosten in 1943, is in totaal NLG 66.768,25 ten bate van het vermogen van
Larsen gekomen. Indexatie met behulp van het algemene prijsindexcijfer voert tot een bedrag van afgerond
EUR 325.000, welk bedrag door de commissie in haar conclusie zal worden aangehouden. 26 Hierop zijn de
slotaanbevelingen 7 en 8 van de Commissie Ekkart van 14 december 2004 van toepassing.
Conclusie
De Restitutiecommissie adviseert de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap het restitutieverzoek
van verzoekers toe te wijzen en de kunstwerken NK 1410, NK 1412, NK 1414, NK 1417, NK 1420, NK 1424,
NK 1428, NK 1441, NK 1447, NK 1451, NK 2243 en NK 2463 terug te geven aan de rechthebbenden op de
genoemde kunstwerken.
Daarnaast adviseert de Restitutiecommissie de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap om tegenover
de teruggave een verplichting tot betaling te plaatsen in de hoogte van EUR 325.000.
Aldus vastgesteld in de vergadering van 1 juli 2009 door W.J.M. Davids (voorzitter), J.Th.M. Bank, J.C.M.
Leijten, P.J.N. van Os, E.J. van Straaten, H.M. Verrijn Stuart, I.C. van der Vlies (vice-voorzitter) en
ondertekend door de voorzitter en de secretaris.
(W.J.M. Davids, voorzitter)
(E. Campfens, secretaris)
19. De Heilige familie van
Cornelis Engelbrechtsz (NK 1412).
26 De berekening is als volgt (onder verwijzing naar de overwegingen 3, 6 en 8). In totaal was de taxatiewaarde terzake
van de vóór de veiling in 1943 in opdracht van Hitler verkochte werken NLG 126.500. Deze prijs werd na de koop
door de koper eenzijdig verlaagd tot NLG 75.000, zodat door de koper uiteindelijk 59,29 % (75.000/126.500) van de
taxatiewaarden werd betaald. Van de thans geclaimde werken vallen er 9 in deze groep. Een optelling van de individuele
taxatiewaarden voor deze 9 werken voert tot het bedrag van NLG 97.500, waarvan bij de verkoop in opdracht
van Hitler volgens de berekening van zojuist 59,29 % is ontvangen: NLG 57.807,75 (NLG 97.500 x 59,29 %). Van de
3 resterende werken in de claim zijn uit de geannoteerde veilingcatalogus van 1943 de (waarschijnlijke) individuele
verkoopbedragen bekend: NLG 8.500, NLG 3.400 – hier wordt het door de executeurs genoemde (lagere) bedrag aangehouden
– en NLG 975, in totaal NLG 12.875. De opbrengsten van de verkoop aan Hitler en de veiling samengenomen
resulteren in een ten bate van het vermogen van Larsen gekomen bedrag van NLG 70.682,75 in 1943. Dit bedrag ziet
op de 12 thans geclaimde kunstwerken. De commissie vermindert het gevonden bedrag met de veilingkosten van NLG
1.844,50 en de taxatiekosten van NLG 2.070, die waarschijnlijk in verband met de veiling in 1943 werden gemaakt en
die de uiteindelijke opbrengst zullen hebben gedrukt. Het bedrag dat uiteindelijk zal zijn ontvangen terzake van de
verkopen wordt aldus vastgesteld op NLG 66.768,25. Indexatie van NLG 66.768,25 in 1943 voert tot een bedrag van
EUR 324.795,75. Voor deze indexatie is gebruik gemaakt van de reeks consumentenprijsindexcijfers 1900 = 100; 1940 =
153; 1950 = 312; 2008 = 2.493, zoals op 29 april 2009 verkregen van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). De uit
deze cijfers afgeleide vermenigvuldigingsfactor is 10,72 (2.493/232,50, waarbij 232,50 is aangehouden als het gemiddelde
prijsindexcijfer voor de jaren 1940-1950). Het bijbehorende indexatiebedrag is NLG 715.755,64, wat bij een koers van EUR
1 = NLG 2,20371 correspondeert met EUR 324.795,75.
45

10. Advies inzake Semmel
(zaaknummer RC 1.75)
Bij brief van 18 april 2007 verzocht de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (hierna: de minister)
de Restitutiecommissie (hierna: de commissie) om advies inzake het verzoek van I.K. te Zuid-Afrika (hierna:
verzoekster) van 12 maart 2007 tot teruggave van het schilderij Portret van een man van T. de Keyser. Het
geclaimde object is na zijn recuperatie naar Nederland na de Tweede Wereldoorlog onderdeel geworden van
de Rijkscollectie en is geregistreerd onder inventarisnummer NK 2693. Volgens gegevens van het Instituut
Collectie Nederland bevindt het geclaimde kunstwerk zich thans bij het MuseumgoudA te Gouda.
De procedure
Het restitutieverzoek van verzoekster betrof oorspronkelijk drie werken, NK 2693, NK 2412 en NK 1636.
Bij brief van 18 april 2007 heeft de minister verzoekster echter laten weten dat alleen het restitutieverzoek
betreffende NK 2693 aan de commissie kon worden voorgelegd voor advies, aangezien de twee andere werken
op 6 februari 2006 zijn gerestitueerd aan de erven Goudstikker. Naar aanleiding van de adviesaanvraag van
de minister heeft de commissie een onderzoek naar de feiten uitgevoerd, waarvan de resultaten zijn neergelegd
in een conceptonderzoeksrapport van 2 juni 2008. Het conceptonderzoeksrapport is bij brief van 12 juni 2008
voor feitelijke aanvulling toegestuurd aan de minister. Op diezelfde datum is het conceptonderzoeksrapport
met een verzoek om aanvullende informatie toegestuurd aan verzoekster, waarop zij bij brief van 24 juli 2008
inhoudelijk heeft gereageerd. Bij brief van 26 augustus 2008 heeft de commissie verzoekster gevraagd nadere
gegevens aan te leveren met betrekking tot de identificatie van het geclaimde werk als voormalig bezit van haar
familie en de vervolging van Semmel in 1933. Op 19 december 2008 ontving de commissie van verzoekster een
ordner met relevante aanvullende documentatie. Deze informatie is verwerkt in het conceptonderzoeksrapport,
dat vervolgens is vastgesteld op 1 juli 2009. Voor de feiten in deze zaak verwijst de commissie naar het
onderzoeksrapport. Verzoekster heeft zich tijdens de procedure voor de commissie laten vertegenwoordigen door
O.S. Ossmann, advocaat te Berlijn.
Het schilderij NK 2693 heeft tevens onderdeel uitgemaakt van een restitutieverzoek betreffende de kunsthandel
Firma D. Katz te Dieren (RC 1.90-A). De commissie heeft advisering in de onderhavige zaak moeten aanhouden
totdat ook in de andere zaak onderzoek naar NK 2693 was verricht. Verzoekster is over deze punten
geïnformeerd in het conceptonderzoeksrapport en bij brief van 26 augustus 2008. De commissie heeft na het
onderzoek de claim op NK 2693 inzake de kunsthandel Firma D. Katz afgewezen. Voor het oordeel in die zaak
verwijst de commissie naar de tekst van het advies in RC 1.90-A.
Overwegingen
1. Verzoekster vraagt teruggave van het schilderij Portret van een man van T. de Keyser (NK 2693).
Verzoekster heeft gesteld erfgename te zijn van haar moeder G.G.-E., die enig erfgename was van de joodse
ondernemer Richard Semmel (hierna: Semmel). In dit kader heeft de commissie kennisgenomen van enkele
erfrechtelijke stukken, op grond waarvan de commissie geen aanleiding heeft gezien te twijfelen aan de
status van verzoekster. Volgens verzoekster heeft Semmel het onderhavige schilderij ten gevolge van het
naziregime in Duitsland onvrijwillig verloren.
2.
De relevante feiten zijn in het onderzoeksrapport van 1 juli 2009 beschreven. Hier wordt volstaan met
de volgende samenvatting. Semmel was een vermogend Duits industrieel van joodse afkomst. Uit diverse
naoorlogse verklaringen van betrokkenen kan worden afgeleid dat de ouders van verzoekster bevriend
waren met Semmel. Ten tijde van de machtsovername door de nazi’s in Duitsland in 1933 bewoonde
Semmel met zijn echtgenote een villa in Berlijn. Verzoekster heeft verklaard dat zij als kind met haar
ouders deze villa vol kunst en antiek enkele malen heeft bezocht.
3. Verzoekster heeft gesteld dat Semmel reeds in 1933 onder zware druk van de nazi’s kwam te staan. Dit had
volgens verzoekster niet alleen te maken met diens joodse achtergrond, maar vooral ook met diens nauwe
betrokkenheid bij de Deutsche Demokratische Partei.
In een naoorlogse verklaring inzake zijn vervolging door de nazi’s heeft Semmel hierover het volgende
gesteld:
‘Im Anschluß hieran will ich noch sagen, daß der Inhalt der Schreiben von Peck u. Gross nur zum kleine
Teil zeigen, was ich durch den Beginn der Hitler-Zeit zu leiden hatte. Ich wurde buchstäblich Tag und
Nacht mit Drohungen telefonisch und schriftlich bombardiert, unflätige Zettel kamen täglich in meine
Wohnung, es war eine von der Nazipartei organisierte Hetze mit Hilfe der aufgepetschten Angestellten.
Obgleich ich immer Demokrat war, hat man behauptet, ich konspiriere mit Severing u. Braun, weil
Severing mal in meinem Kontor war und u. um Beisteuerung für einen Jugendbund bat, dessen Name
mir entfallen ist. (...) Ich war gerade geschäftlich in St. Gallen, als die Hitler-Katastrophe herinbrach,
sofort kam ich zurück, wurde schon auf dem Bahnhof bei der Ankunft gerwarnt, in meine Wohnung zu
gehen, so daß ich ein Zimmer in dem Hotel in der Fasanenstr. nahm. Wie richtig diese Maßnahme war,
sollte sich bald zeigen, denn im Geschäft spielten sich die Vertrauensleute der Nazis als Herren auf und
es kam so weit, daß ich, wie schon gesagt, im letzten Moment nach Holland entkam’.
46

Verzoekster heeft gesteld dat Semmel Duitsland in 1933 moest ontvluchten om aan vervolging te ontkomen,
waardoor hij gedwongen was een deel van zijn kunstcollectie van de hand te doen. Volgens verzoekster
is het thans geclaimde werk dientengevolge in 1933 geveild bij veilinghuis Frederik Muller & Co. te
Amsterdam. Zij heeft er voorts op gewezen dat Semmel in 1934 ook zijn villa voor een zeer lage prijs moest
verkopen. Verzoekster heeft een rapport overgelegd, opgesteld in 2001 door prof. dr. F.J. Peine in het kader
van een claim betreffende een in Berlijn gelegen registergoed. In dit rapport stelt prof. Peine dat Semmel in
april 1933 Duitsland verliet:
‘He finally left Berlin and Germany in April 1933 and fled to Holland. (...) The contents of the
Amsterdam People’s Register show that from 27 November 1934 Richard and Clara Semmel were
registered as coming to Holland from St. Gallen’.
Vervolgens is Semmel, in ieder geval voor de Duitse inval in mei 1940, weer uit Nederland vertrokken,
om zich uiteindelijk in New York te vestigen.
4. Verzoekster heeft gesteld dat zij in 1937 met haar stiefvader naar Zuid-Afrika emigreerde, terwijl haar
moeder in 1939 naar Cuba vluchtte, waarna zij zich twee jaar later in New York vestigde. Volgens
verzoekster kwam haar moeder in New York weer in contact met de echtelieden Semmel die aldaar in
berooide omstandigheden leefden. De moeder van verzoekster zou Semmel, die in zeer slechte gezondheid
verkeerde, na het overlijden van diens echtgenote in 1945, dagelijks hebben verzorgd. Volgens verzoekster
is haar moeder door Semmel tot enig erfgename benoemd als dank voor haar zorgen. Op 2 december 1950
overleed Semmel in New York.
5. Uit de herkomstreconstructie van Bureau Herkomst Gezocht (hierna: BHG) kan worden afgeleid dat het
onderhavige schilderij in 1928 in bezit was van de Amsterdamse vestiging van kunsthandel Galerie van
Diemen & Co. Deze kunsthandel had haar hoofdvestiging in Berlijn. Voorts blijkt uit een bij het onderzoek
aangetroffen tentoonstellingscatalogus van het Gemeente Museum Arnhem dat het thans geclaimde
schilderij in maart 1934 in bezit was van kunsthandel firma D. Katz te Dieren. In deze catalogus wordt als
eerdere herkomst bij het schilderij vermeld: ‘Semmel, Berlijn’. Deze herkomst wordt met betrekking tot het
onderhavige werk ook vermeld in een door verzoekster aangeleverde kopie van een tentoonstellingscatalogus
van het Stedelijk Van Abbe Museum te Eindhoven uit 1936. Daarnaast kan uit een fotokaart uit het
Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie (hierna: RKD) worden afgeleid dat het thans geclaimde
schilderij ooit deel uitmaakte van een collectie ‘Semmel’.
20. Portret van een man van Thomas de Keyser (NK 2693).
47

Volgens verzoekster was het thans geclaimde schilderij tussen 1930 en 21 november 1933 eigendom van
Semmel en bracht hij het op laatstgemelde datum ter veiling in bij het veilinghuis Frederik Muller & Co te
Amsterdam. In de catalogus van deze veiling is bij de vermelding van het thans geclaimde schilderij geen
herkomstnaam vermeld. Op de titelpagina van het exemplaar van deze catalogus uit het RKD, dat bij het
onderzoek door BHG is geraadpleegd, is onder de titel‘Tableaux Anciens provenant de Diverses Collections
Privées’ echter wel met de hand geschreven: ‘(o.a. R. Semmel uit Berlijn)’. Het is niet duidelijk wie deze tekst
heeft geschreven en evenmin op welke van de in de catalogus vermelde individuele werken deze opmerking
betrekking heeft. Ook is niet bekend of het schilderij daadwerkelijk op de veiling is verkocht.
6. Na de oorlog heeft Semmel volgens verzoekster initiatieven ontplooid om zijn verloren vermogen terug te
krijgen. Verzoekster heeft echter tevens verklaard dat na de oorlog geen aangifte is gedaan van vermissing
van het thans geclaimde schilderij bij de Stichting Nederlands Kunstbezit. De commissie stelt vast dat voor
zover er contacten met de Nederlandse autoriteiten zijn geweest, deze in ieder geval niet hebben geleid tot
een beslissing over het schilderij waarvan verzoekster thans restitutie verzoekt. Er is geen sprake van een
in het verleden afgehandelde zaak. Verzoekster is derhalve ontvankelijk in haar verzoek.
7. Op grond van het geldende restitutiebeleid kan tot teruggave worden overgegaan indien de oorspronkelijke
eigenaar van het geclaimde voorwerp onvrijwillig het bezit heeft verloren, door omstandigheden die direct
verband hielden met het naziregime. Blijkens de achtste Aanbeveling van de Commissie Ekkart van 26 april
2001 dient het eigendomsrecht in hoge mate aannemelijk te zijn gemaakt, terwijl er geen aanwijzingen zijn
die dat tegenspreken.
8. Met betrekking tot de eigendom geldt het volgende. De commissie acht het zeer waarschijnlijk dat het
thans geclaimde schilderij NK 2693 in het verleden deel heeft uitgemaakt van de kunstcollectie van
Richard Semmel te Berlijn. In dit kader wijst de commissie op de herkomstconclusie van BHG en de onder
overweging 5 genoemde kunsthistorische bronnen, waarin het onderhavige schilderij gekoppeld wordt aan
de herkomst ‘Semmel’ en ‘Semmel, Berlijn’. De commissie merkt daarbij op dat de collectie van Richard
Semmel destijds internationaal bekend was. In dit verband is de commissie van oordeel dat het voldoende
aannemelijk is dat de aantekening ‘(o.a. R. Semmel uit Berlijn)’ op de onder overweging 5 genoemde
catalogus van de veiling van 21 november 1933 betrekking heeft op het thans geclaimde schilderij. Daarmee
acht de commissie het eigendomsrecht in hoge mate aannemelijk gemaakt.
9. De vraag is vervolgens of Semmel het geclaimde werk onvrijwillig heeft verloren, door omstandigheden die
direct verband hielden met het naziregime.
21. Omslag van de veilingcatalogus Frederik Muller & Co
gehouden 21 november 1933 te Amsterdam, met de
aantekening 'o.a. R. Semmel uit Berlijn'.
48

10. Uit beschrijvingen van verzoekers kan worden afgeleid dat Semmel reeds vanaf 1933 de gevolgen van het
anti-joodse klimaat in Duitsland heeft ondervonden. Semmel werd, zoals onder overweging 3 beschreven,
onmiddellijk na de machtsovername door de nazi’s vervolgd, niet alleen vanwege zijn joodse afkomst,
maar ook vanwege zijn actieve betrokkenheid bij de Deutsche Demokratische Partei. Semmel blijkt zodanig
onder druk te zijn gezet dat hij Duitsland reeds in april 1933 moest ontvluchten en in verband daarmee
zijn bezittingen heeft moeten achterlaten of verkopen. De commissie neemt aan dat Semmel het werk in
verband met zijn vlucht uit nazi-Duitsland ter veiling heeft aangeboden bij veilinghuis Frederik Muller &
Co te Amsterdam. Het is onzeker of het schilderij op deze veiling daadwerkelijk is verkocht. De commissie
gaat ervan uit dat wanneer dit niet het geval is, moet worden aangenomen dat het later alsnog geveild
is of onderhands is verkocht. Uit het onderzoek van de commissie is immers duidelijk geworden dat het
schilderij in maart 1934 geen eigendom van Semmel meer was. De commissie beschouwt de verkoop van het
geclaimde werk dan ook als verricht in het kader van Semmels vlucht, zodat de commissie het bezitsverlies
als onvrijwillig door omstandigheden die direct verband hielden met het naziregime beoordeelt.
11. Naar het oordeel van de commissie is hiermee voldoende aannemelijk gemaakt dat Semmel het bezit van
NK 2693 heeft verloren als gevolg van omstandigheden die direct verband hielden met het naziregime.
12. De commissie heeft tenslotte bezien of tegenover restitutie van het onderhavige schilderij een
betalingsverplichting zou moeten worden gesteld. Het is aannemelijk dat Semmel bij de verkoop van het
schilderij een koopsom heeft ontvangen. Over deze koopsom is echter bij het onderzoek geen informatie
gevonden. Ingevolge de vierde aanbeveling van de Commissie Ekkart van 26 april 2001 is een verplichting
tot terugbetaling uitsluitend aan de orde indien de toenmalige verkoper de opbrengsten ter vrije
beschikking heeft gekregen. Er is ingevolge het regeringsbeleid geen reden tot terugbetaling wanneer de
koopsom vermoedelijk is besteed in het kader van pogingen om aan de nazivervolging te ontkomen, zoals
bij Semmel het geval is geweest. Naar het oordeel van de commissie dient in deze zaak dan ook geen
betalingsverplichting te worden gesteld.
Conclusie
De Restitutiecommissie adviseert de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap om het schilderij
Portret van een man van T. de Keyser (NK 2693) te restitueren aan de rechthebbenden met betrekking tot de
nalatenschap van Richard Semmel.
Aldus vastgesteld in de vergadering van 1 juli 2009 door W.J.M. Davids (voorzitter), J.Th.M. Bank, J.C.M.
Leijten, P.J.N. van Os, E.J. van Straaten, H.M. Verrijn Stuart, I.C. van der Vlies (vice-voorzitter), en
ondertekend door de voorzitter en de secretaris.
(W.J.M. Davids, voorzitter)
(E. Campfens, secretaris)
11. Advies inzake Kunsthandel Katz (A)
(zaaknummer RC 1.90-A)
Bij brief van 29 maart 2007 dienden S.G.-K. en haar echtgenoot S.S.G. te B.B., Florida, Verenigde Staten, een
verzoek in bij het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (hierna: OCW) tot teruggave van een groot
aantal objecten uit de Nederlands Kunstbezit-collectie (NK-collectie). Dit advies beperkt zich tot een selectie van
31 van de geclaimde NK-werken. Hierna wordt dit toegelicht.
Verzoeker S.G. is op 14 juni 2007 overleden. In deze zaak treedt S.G.-K. derhalve als enige verzoekster op.
S.G.-K. is een dochter van Nathan Katz, die met zijn broer Benjamin Katz eigenaar was van een kunsthandel
te Dieren. Verzoekster wordt in de Verenigde Staten vertegenwoordigd door Tina M. Talarchyk te West Palm
Beach, Florida en in Nederland door mr. Ph.W.M. ter Burg van advocatenkantoor Buren van Velzen Guelen te
Den Haag. De Minister van OCW heeft het restitutieverzoek bij brief van 13 juni 2007 ter advisering aan de
commissie voorgelegd.
De procedure
Verzoekster diende eerder op 13 september 2004 een restitutieverzoek in met betrekking tot het werk
Rivierlandschap met veerboot van S.J. van Ruysdael (NK 1789). Dit verzoek werd op 1 december 2004 door
de toenmalige staatssecretaris van OCW aan de commissie voorgelegd. De resultaten van feitenonderzoek
49

van de commissie zijn weergegeven in een conceptonderzoeksrapport van 21 augustus 2006 dat verzoekster is
toegezonden voor commentaar. Omdat verzoekster herhaaldelijk verzocht om verlenging van de reactietermijn,
uiteindelijk tot 25 augustus 2007, is in overleg met verzoekster deze zaak (RC 1.21) opgegaan in het latere
restitutieverzoek van 29 maart 2007 (RC 1.90).
Bij brief van 12 juni 2008 heeft de commissie verzoekster laten weten dat het onderzoek naar de feiten werd
ingezet. Bij deze brief werd een vragenlijst gevoegd die onder meer betrekking had op de identificatie en
eigendom van de geclaimde werken. In overleg met verzoekster heeft de commissie de reactietermijn gesteld
op 1 september 2008. Verzoekster heeft eind augustus 2008 verzocht de termijn te verlengen tot 1 december
2008, waarop de commissie het gevraagde uitstel heeft verleend. Ten aanzien van een selectie van 34 geclaimde
werken, waarvan er 31 in dit advies worden behandeld, heeft de commissie de termijn echter gesteld op 22
oktober 2008 ter beperking van verdere vertraging, te meer nu een aantal van deze voorwerpen ook door andere
partijen wordt geclaimd (NK 1532, NK 1537, NK 2245, NK 2366, NK 2463 en NK 2693). Voor de selectie van
deze werken had het onderzoek naar de eigendom geen aanwijzingen opgeleverd dat de werken gedurende de
bezettingsjaren in eigendom toebehoorden aan de kunsthandel van de gebroeders Katz, diens rechtsopvolger
dan wel aan een der eigenaren van de kunsthandel in privé. De zaak met betrekking tot deze NK-werken is
vervolgens door de commissie geregistreerd onder RC 1.90-A en vormt onderwerp van dit advies. De advisering
met betrekking tot de overige geclaimde werken is geregistreerd onder RC 1.90-B en zal later plaatsvinden.
De resultaten van het onderzoek naar de eigendomssituatie van de 34 NK-werken zijn neergelegd in een
conceptonderzoeksrapport van 22 september 2008. Als bijlage bij het rapport zijn de onderzoeksgegevens
van Bureau Herkomst Gezocht (hierna: BHG) opgenomen. Het conceptonderzoeksrapport is bij brief van 24
september 2008 voor commentaar toegezonden aan verzoekster en voor feitelijke aanvulling naar de minister.
Daarbij heeft de commissie verzoekster specifiek gevraagd de eigendomsrechten van de kunsthandel of
van de gebroeders Katz gedurende de bezetting met documentatie aan te tonen. Op 22 oktober 2008 heeft
verzoekster gereageerd en daarbij aangegeven - samengevat - dat zij niet over de bronnen beschikte waarop het
herkomstonderzoek gebaseerd was en dat zij zich het recht voorbehield deze bronnen te beoordelen. Bij brief van
11 november 2008 heeft de commissie verzoekster meegedeeld dat de bronnen waarop het herkomstonderzoek
gebaseerd is voor belanghebbenden toegankelijk zijn en in de onderzoeksresultaten van BHG vermeld zijn. De
commissie heeft verzoekster vervolgens een extra gelegenheid geboden om bewijzen omtrent de eigendom van
de 34 NK-werken aan te leveren. Bij brief van 30 maart 2009 heeft verzoekster een aanvullende reactie gegeven
(zie overweging 5).
Het onderzoeksrapport is vastgesteld op 1 juli 2009. Voor de feiten in deze zaak verwijst de commissie naar het
onderzoeksrapport.
Overwegingen
1.
2.
3.
Verzoekster heeft in het restitutieverzoek aangegeven op te treden als erfgename van haar vader Nathan
Katz (1893-1949). Verzoekster stelt eveneens op te treden namens de overige erfgenamen van Nathan Katz.
Zij heeft daarvoor echter geen toereikende volmachten overgelegd.
Gedurende de procedure heeft verzoekster gesteld dat haar nicht V.K.-B., dochter van Benjamin Katz (1891-
1962), eveneens als verzoekster moet worden aangemerkt. V.K.-B. (geboren 1918) zou als directe erfgename
van Benjamin Katz optreden en tevens de overige erfgenamen van Benjamin Katz vertegenwoordigen.
De commissie heeft echter geen stukken ontvangen waaruit onomstotelijk blijkt dat V.K.-B. in de huidige
procedure als verzoekster optreedt.
Aangezien de commissie geen reden heeft te twijfelen aan de positie van verzoekster als erfgename van
Nathan Katz, heeft zij besloten in deze zaak tot advies over te gaan, ondanks de verschillende gebreken in
vertegenwoordigingsbevoegdheid. De commissie merkt daarbij op dat zij in het onderzoek heeft bezien of
ook de erven van Benjamin Katz aanspraak kunnen maken op restitutie van 31 van de geclaimde werken,
ondanks het feit dat vragen zijn gerezen over de vertegenwoordigingsbevoegdheid van verzoekster in deze.
Verzoekster heeft gedurende de procedure informatie gegeven over de kunsthandel van de familie Katz,
waarvan hierna een samenvatting wordt gegeven.
Nathan en Benjamin Katz leidden sinds 1930 de door hun vader opgerichte kunsthandel Firma D. Katz te
Dieren. De familie was van joodse afkomst. Nathan en Benjamin Katz waren de enige firmanten van de
kunsthandel. Vanaf 1 mei 1940 werd een filiaal geopend te Den Haag. Op 17 februari 1941 trad de firma in
liquidatie om te voorkomen dat het bedrijf als joodse firma in handen zou vallen van de Duitsers. Op 1 juni
1943 werd de firma formeel opgeheven. Om continuering van de zaken mogelijk te maken, werd op 19 mei
1941 de ‘Schilderijen en Antiquiteitenhandel v/h D. Katz N.V.’ opgericht. Niet-joodse zakenrelaties werden
benoemd tot directeuren. Na de oorlog, zo blijkt uit stukken uit het handelsregister, traden deze directeuren
af en werd de onderneming voortgezet door Benjamin Katz. De aandelen werden volgens verzoekster
toegedeeld aan Benjamin en Nathan Katz (ieder 50%). Verzoekster heeft op basis hiervan gesteld dat
Benjamin en Nathan Katz feitelijk de eigenaren waren van Schilderijen en Antiquiteitenhandel v/h D.
Katz N.V. De commissie acht dit aannemelijk. In dit advies worden de Firma D. Katz en de Schilderijen en
Antiquiteitenhandel v/h D. Katz N.V. tezamen ‘de kunsthandel Katz’ genoemd.
Blijkens het Instellingsbesluit van 16 november 2001 heeft de commissie tot taak de minister te adviseren
over beslissingen op verzoeken om teruggave van cultuurgoederen waarover de oorspronkelijke eigenaar
door omstandigheden die direct verband hielden met het naziregime onvrijwillig het bezit heeft verloren.
50

De commissie kan alleen tot teruggave adviseren indien “het eigendomsrecht in hoge mate aannemelijk
is gemaakt en er geen aanwijzingen zijn die dat tegenspreken.” De commissie verwijst naar de achtste
aanbeveling van de Commissie Ekkart inzake particulier kunstbezit, die ook op kunsthandelzaken van
toepassing is en deel uitmaakt van het restitutiebeleid. De vraag of er sprake is geweest van onvrijwillig
bezitsverlies is pas aan de orde als de eigendomsvraag beantwoord is. Het onderzoek in deze zaak heeft dan
ook zich beperkt tot een studie naar de eigendomsrechten op de geclaimde werken.
4.
5.
De commissie dient derhalve te beoordelen of in hoge mate aannemelijk is geworden dat de geclaimde
werken op enig moment gedurende de bezetting van Nederland eigendom zijn geweest van de kunsthandel
Katz of van Nathan of Benjamin Katz in privé. In dit advies wordt hierna gesproken van ‘de eigendom Katz’.
De commissie tekent daarbij aan dat zij de periode waarin Nederland bezet was door de Duitsers (10 mei
1940 - 5 mei 1945) als de relevante periode voor het eigendomsrecht aanmerkt, aangezien de kunsthandel
Katz en de gebroeders Katz in Nederland gevestigd waren en dus in die periode onvrijwillig het bezit
kunnen hebben verloren door omstandigheden die direct verband hielden met het naziregime.
De commissie heeft verzoekster meermalen verzocht om documentatie te verstrekken waaruit de eigendom
Katz van de 34 NK-werken gedurende de bezetting zou blijken.
Verzoekster heeft in haar aanvullende reactie van 30 maart 2009, met een beroep op het Amerikaanse
bewijsrecht, echter betoogd dat het bewijs van de eigendom niet bij verzoekster zou moeten rusten
en dat bij twijfel over de herkomst van schilderijen ten gunste van verzoekster zou moeten worden
besloten. Verzoekster is van mening dat de Nederlandse staat verantwoordelijk is voor het verlies
van een inventarisboekje van de kunsthandel, ook wel het ‘Blauwe boekje’ genoemd, waarin aan- en
verkoopgegevens van voor en tijdens de bezetting zouden zijn opgetekend. Verzoekster meent dit te kunnen
afleiden uit enkele processen-verbaal, afkomstig van het archief van het parket van de Procureur-Generaal
te ’s-Gravenhage, die zij bij de commissie heeft opgevraagd en bij haar reactie van 22 oktober 2008 in het
geding heeft gebracht. Deze processen-verbaal vormen de neerslag van verhoren van diverse personen
gedurende een naoorlogs onderzoek naar onregelmatigheden bij de teruggave van kunst door de Stichting
Nederlands Kunstbezit (SNK) aan de kunsthandel Katz.
Verzoekster stelt:
The records mention that the notebook, which obviously could be of assistance in identifying works that
belonged to the stock of the gallery, went missing when in custody of the Dutch state (“Lost Blue Book”). Since
the Dutch government is responsible for the loss of this notebook, it should be argued that any remaining
doubts about the origin of the painting should be decided in favor of claimants. (Uit: Aanvullende reactie van
30 maart 2009, hoofdstuk II; zie ook Reactie van 22 oktober 2008, pg 5).
22. Interieur van kunsthandel Katz te Dieren, 1936.
51

Ook stelt verzoekster:
[…] it is clear that the loss of the key and most likely sole evidence that was available to answer the
evidentiary burden imposed on the Katz family severely prejudices the Katz family from carrying that burden
of proof. The Katz family, heirs and Applicants believe that based upon the Government’s loss of the Katz
Blue Book, there should be a shifting in the burden of proof that the Katz Heirs are required to meet. The loss
of the Katz Blue Book is almost a complete impediment to the meeting of the Dutch Government’s burden of
proof and should be acknowledged as such. (Uit: Aanvullende reactie van 30 maart 2009, hoofdstuk V, p.
9/10).
6.
7.
Thans valt niet meer te achterhalen door wiens toedoen het Blauwe boekje is verdwenen. In ieder
geval geeft het verlies van het Blauwe boekje geen aanleiding om bij onduidelijke of ontbrekende
herkomstgegevens zonder meer ten gunste van verzoekster te beslissen. Een dergelijke vergaande
veronderstelling zou in strijd zijn met het restitutiebeleid, zoals onder overweging 3 geciteerd.
Daarnaast wijst de commissie erop dat bij herkomstonderzoek van kunstwerken verschillende bronnen
zijn te raadplegen, zoals veilingcatalogi, inventarisgegevens van aan- en verkopers, bewaard gebleven
facturen, rekeningoverzichten en gegevens die door geallieerden na de oorlog zijn verzameld en thans
bewaard worden in onder andere het archief van de Stichting Nederlands Kunstbezit en het Bundesarchiv
Koblenz. Dit betekent dat het onderzoek niet afhankelijk is van de beschikbaarheid van het Blauwe boekje.
Bovendien beschikken claimanten soms nog over privé-bescheiden, zoals fotoalbums of correspondentie,
en in geval van een kunsthandel over zakelijke stukken, zoals een financiële administratie of andere
documentatie. Om die reden worden claimanten, in het bijzonder in kunsthandelzaken, gevraagd zelf
documentatie aan te leveren met betrekking tot de eigendom en dragen zij in die zin bewijsrisico.
Verzoekster heeft de commissie echter geen informatie verstrekt waaruit de eigendom Katz van de 34
NK-werken gedurende de bezetting blijkt. Dat neemt niet weg dat de commissie in iedere zaak, en dus ook
in deze, zelfstandig onderzoek verricht naar de herkomst van geclaimde werken. In casu is het onderzoek
van BHG naar de herkomst van de individuele NK-werken daarbij als basis gebruikt; de gebezigde bronnen
zijn vermeld in het onderzoeksrapport en de bijlagen.
Naar aanleiding daarvan heeft de commissie geconcludeerd dat van 31 NK-werken de eigendom Katz
gedurende de bezetting door de Duitsers niet in hoge mate aannemelijk is geworden. Het betreft de volgende
werken: NK 1683, NK 1929, NK 1532, NK 1537, NK 1547, NK 1551, NK 1757, NK 2384, NK 2614, NK
2732, NK 1515, NK 1521, NK 1564, NK 1604, NK 1842, NK 2084, NK 2186, NK 2245, NK 2366, NK 2496,
NK 2497, NK 2586, NK 2597, NK 2693, NK 2463, NK 1658, NK 2487, NK 1663, NK 1766, NK 2209 en NK
2594.
8.
Ter toelichting dient het volgende:
Met betrekking tot NK 1683 kwalificeerde BHG in de onderzoeksresultaten de herkomst Katz als ‘zeer
onzeker’. Nader onderzoek van de commissie heeft uitgewezen dat op de zogeheten ‘Witte Kaart’, een
inventariskaart van de SNK, de herkomstnaam Katz is doorgehaald en vervangen door de naam van een
andere kunsthandel, welke naam wordt bevestigd door de overige aangetroffen documentatie. De commissie
is daarom van oordeel dat de vermelding van een herkomst Katz op de Witte Kaart berust op een vergissing.
Met betrekking tot NK 1929 kwalificeerde BHG de herkomst Katz als ‘onzeker’. De commissie heeft na
aanvullend onderzoek geconstateerd dat de beschikbare herkomstgegevens dermate gefragmenteerd en
tegenstrijdig zijn dat eigendom Katz niet aannemelijk is.
Voor NK 1532, NK 1537, NK 1547, NK 1551, NK 1757, NK 2384, NK 2614 en NK 2732 geldt dat in de
geraadpleegde bronnen aanwijzingen zijn gevonden waaruit kan worden afgeleid dat kunsthandel Katz op
een onbekend moment iets met het kunstwerk te maken heeft gehad, zoals een aantekening ‘Katz’ op een in
het RKD aangetroffen fotokaart of in een inventarisboek van de SNK. Duidelijke gegevens ontbreken echter.
De commissie acht deze gegevens onvoldoende om de conclusie te kunnen dragen dat de eigendom Katz
gedurende de bezetting in hoge mate aannemelijk is.
Ten aanzien van de kunstwerken met inventarisnummers NK 1515, NK 1521, NK 1564, NK 1604, NK
1842, NK 2084, NK 2186, NK 2245, NK 2366, NK 2496, NK 2497, NK 2586, NK 2597, NK 2693 en NK 2463
zijn er aanwijzingen gevonden dat deze gedurende de jaren dertig in bezit waren van kunsthandel Katz.
Er zijn echter geen aanwijzingen dat deze werken gedurende de bezetting eigendom waren van Katz. Ten
aanzien van een overgrote meerderheid van deze werken geldt bovendien dat deze tijdens de bezetting via
een andere partij dan Katz in bezit van een Duitse koper zijn geraakt. Ten aanzien van één van de werken
in deze groep, NK 2463, blijkt uit de onderzoeksgegevens bovendien dat het schilderij in 1934 en/of 1935
aanwezig was bij kunsthandel Katz maar in 1937 deel uitmaakte van de collectie van de joodse ondernemer
Hans Ludwig Larsen, uit wiens nalatenschap het is aangekocht door Adolf Hitlers Sonderauftrag Linz. Voor
NK 2463 is de eigendom Katz gedurende de bezetting dus uitgesloten.
Ten aanzien van NK 1658 en NK 2487 geldt dat deze werken in ieder geval vanaf het midden van de jaren
dertig eigendom waren van respectievelijk J.G. Fockema-Vié en haar echtgenoot H.W.J. Fockema te Brussel
en tot augustus 1939 respectievelijk juni 1941 in bruikleen waren gegeven aan het Gemeente Museum
52

Arnhem. Beide schilderijen werden in 1941 door of via kunsthandel Katz verkocht aan Adolf Hitlers
Sonderauftrag Linz. BHG stelde ten aanzien van NK 1658: ‘Het is waarschijnlijk dat kunsthandel Katz het
schilderij in juli 1941 voor mevrouw Fockema - Vié heeft verkocht. Katz heeft meerdere schilderijen uit het
bezit van de familie Fockema (o.a. NK 2487), in bruikleen bij het Gemeentemuseum Arnhem, verkocht in
Duitsland.’ Ook de commissie is op basis van het feitenonderzoek van oordeel dat kunsthandel Katz bij deze
verkoop niet als eigenaar optrad maar als bemiddelaar.
Bij NK 1663 is naar het oordeel van de commissie eveneens sprake geweest van bemiddeling door Katz.
Het schilderij was in 1939 bij kunsthandel Katz en werd vervolgens tijdens de bezetting aangekocht
door Hermann Göring, vertegenwoordigd door W.A. Hofer. Uit de documentatie die de geallieerden na de
oorlog opstelden, kan worden afgeleid dat het werk op het moment van deze verkoop deel uitmaakte van
de collectie van de Almelose kunstverzamelaar H.E. ten Cate, die het werk door bemiddeling van Katz
verkocht. BHG vermeldde bij de herkomstgegevens dan ook ‘Katz was als tussenpersoon betrokken bij de
verkoop tussen Ten Cate en Hofer’, een conclusie die de commissie deelt.
En ook ten aanzien van NK 1766 wijst het onderzoek niet op eigendom maar op een bemiddelende rol
van Katz. Uit gegevens die na de oorlog door de geallieerden werden opgesteld en thans berusten in
het Bundesarchiv Koblenz, kan worden opgemaakt dat dit schilderij op 9 november 1942 door J. de Wit
werd verkocht aan de Sonderauftrag Linz. Daarnaast wordt op de zogeheten ‘Witte Kaart’ van de SNK
aangegeven dat het schilderij in 1942 afkomstig was van ‘Katz, Dieren’. Op grond van deze gegevens
concludeerde BHG ten aanzien van de herkomst: ‘Het is mogelijk dat kunsthandel Katz bemiddeld heeft bij
een verkoop door J. de Wit’. De commissie acht het op grond van deze gegevens aannemelijk dat de relatie
van Katz tot NK 1766 die was van bemiddelaar, niet eigenaar.
Met betrekking tot NK 2209 wijst een enkele aantekening op een in het RKD aangetroffen fotokaart op
aanwezigheid van dit werk bij kunsthandel Katz op een onbepaald moment in 1940. Van NK 2594 ten slotte
is daarnaast bekend dat het op onbekende datum werd aangekocht bij kunsthandel Katz door kunsthandel
Esher Surrey te Den Haag, die het werk in september 1940 verkocht aan Adolf Hitlers Sonderauftrag
Linz. Omdat echter bij beide werken geen nadere tijdsaanduiding bekend is, noch duidelijk is of Katz als
bemiddelaar dan wel als eigenaar optrad, acht de commissie onvoldoende aangetoond dat Katz eigenaar
was na het moment van de Duitse inval op 10 mei 1940. Daarbij neemt zij in overweging dat Katz, zoals
hierboven gebleken, niet zelden optrad als bemiddelaar bij verkooptransacties, en dat een vermelding van de
naam Katz in de herkomstgegevens - of de aanwezigheid van een werk in de gebouwen van de kunsthandel -
derhalve niet zonder meer betekent dat Katz als eigenaar van de werken moet worden gezien.
9.
De commissie adviseert de minister het restitutieverzoek voor genoemde 31 NK-werken af te wijzen.
Conclusie
De Restitutiecommissie:
adviseert de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap om het verzoek van S.G.-K. met betrekking tot de
volgende werken af te wijzen: NK 1683, NK 1929, NK 1532, NK 1537, NK 1547, NK 1551, NK 1757, NK 2384,
NK 2614, NK 2732, NK 1515, NK 1521, NK 1564, NK 1604, NK 1842, NK 2084, NK 2186, NK 2245, NK 2366,
NK 2496, NK 2497, NK 2586, NK 2597, NK 2693, NK 2463, NK 1658, NK 2487, NK1663, NK 1766, NK 2209 en
NK 2594;
houdt het verzoek voor het overige aan.
Aldus vastgesteld in de vergadering van 1 juli 2009 door W.J.M. Davids (voorzitter), J.Th.M. Bank, J.C.M.
Leijten, P.J.N. van Os, E.J. van Straaten, H.M. Verrijn Stuart, I.C. van der Vlies (vice-voorzitter) en
ondertekend door de voorzitter en de secretaris.
(W.J.M. Davids, voorzitter)
(E. Campfens, secretaris)
53

12. Advies inzake Bachstitz
(zaaknummer RC 1.78)
Bij brief van 4 mei 2007 verzocht de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (hierna: de minister)
de Restitutiecommissie (hierna: de commissie) om advies inzake een verzoek van A.R.W.I., mede namens
zijn zuster M.F.J.C.-Y. (hierna tezamen: verzoekers) van 22 maart 2007 tot teruggave van 25 kunstwerken.
Deze objecten zijn na hun recuperatie naar Nederland na de Tweede Wereldoorlog onderdeel geworden van
de Nederlands Kunstbezit-collectie (NK-collectie) en zijn geregistreerd onder de volgende inventarisnummers:
NK 394, NK 602, NK 604a-b, NK 615, NK 620, NK 631, NK 636a-b, NK 864a-b, NK 1552, NK 1553, NK 1618,
NK 1627, NK 1763, NK 1787, NK 1798, NK 1892, NK 1940, NK 2436, NK 2447, NK 2484, NK 2581, NK 2707ab,
NK 2904, NK 2905 en NK 2919.
De procedure
Naar aanleiding van de adviesaanvraag van de minister heeft de commissie een onderzoek naar de feiten
uitgevoerd, waarvan de resultaten zijn neergelegd in een conceptonderzoeksrapport van 12 januari 2009. Het
conceptonderzoeksrapport is bij brief van 20 maart 2009 voor commentaar toegezonden aan verzoekers en bij
brief van 23 maart 2009 voor feitelijke aanvulling toegestuurd aan de minister. Verzoekers hebben bij brief van
1 april 2009 op het conceptonderzoeksrapport gereageerd, welke reactie als bijlage bij het onderzoeksrapport
is gevoegd. Het onderzoeksrapport is vervolgens vastgesteld op 14 september 2009. Voor de feiten in deze zaak
verwijst de commissie naar haar onderzoeksrapport.
Het schilderij NK 2919 werd tevens geclaimd in een ander restitutieverzoek (RC 1.88). Verzoekers zijn hiervan
op de hoogte gesteld. Op 12 januari 2009 heeft de commissie bedoelde claim in haar advies RC 1.88 afgewezen.
Overwegingen
1. Verzoekers vragen teruggave van 25 kunstwerken uit de NK-collectie in hoedanigheid van erfgenaam
van hun grootvader Kurt Walter Bachstitz (hierna: Bachstitz), die volgens verzoekers de kunstwerken
onvrijwillig heeft verloren als gevolg van het naziregime. In dit kader heeft de commissie kennisgenomen
van enkele door verzoekers toegezonden erfrechtelijke stukken, naar aanleiding waarvan de commissie geen
reden heeft gezien te twijfelen aan de status van verzoekers.
De feiten
2. De relevante feiten zijn beschreven in het onderzoeksrapport van 14 september 2009. Hier volgt een
samenvatting. Bachstitz werd op 4 oktober 1882 geboren in de toen nog Duitse stad Breslau. Hij was
van joodse afkomst en had de Oostenrijkse nationaliteit. Hij trad in het huwelijk met Elfriede Pesé. Het
echtpaar kreeg twee kinderen. Zijn zoon Walter overleed vermoedelijk in 1940 of 1941 en was, voor zover
de commissie bekend, bij zijn overlijden ongehuwd en kinderloos. Zijn dochter, Margit Martha, is de
moeder van verzoekers. Nadat zijn eerste huwelijk was geëindigd, hertrouwde Bachstitz in 1918 de Duitse,
niet joodse Elisa Emma Hofer. Dit huwelijk is, voor zover de commissie bekend, kinderloos gebleven. Het
echtpaar vestigde zich vanaf 1938 definitief in Nederland. Bachstitz deed afstand van zijn Oostenrijkse
nationaliteit en werd daarmee statenloos.
3. Bachstitz was een internationaal bekend kunsthandelaar. Het hoofdkantoor van de kunsthandel was in
Den Haag gevestigd. Sinds 1920 werd deze vestiging gedreven in een naamloze vennootschap, onder de
naam Kunsthandel K.W. Bachstitz (Bachstitz Gallery) N.V. (hierna: Bachstitz Gallery). Van 1922 tot 1926
werd de kunsthandel bestuurd door Bachstitz’ zwager, Walter Andreas Hofer, de latere kunstinkoper van
Hermann Göring. Van 1926 tot 1931 had de vennootschap geen directie, zodat Bachstitz als commissaris
het bestuur feitelijk op zich nam. Bij het uitbreken van de oorlog was alleen Bachstitz betrokken bij het
bestuur van de Bachstitz Gallery. Uit het onderzoek is niet naar voren gekomen wie de aandeelhouders
van de kunsthandel waren, maar het is zeer waarschijnlijk dat Bachstitz zelf een substantieel belang had
in de zaak. De commissie acht hiermee voldoende aangetoond dat Bachstitz feitelijk belanghebbende was.
Zijn erfgenamen kunnen derhalve in het kader van het onderhavige restitutieverzoek als rechthebbenden
worden aangemerkt.
4. Na de Duitse inval in Nederland in mei 1940 bleef Bachstitz actief als kunsthandelaar. Uit het onderzoek is
duidelijk geworden dat Bachstitz Gallery in de beginjaren van de oorlog een grote hoeveelheid schilderijen
heeft verkocht aan de Duitsers, met name aan dr. H. Posse, kunstinkoper voor Hitler, en aan andere
kunstinkopers van de nazi’s, zoals dr. E. Göpel en Bachstitz’ zwager W.A. Hofer. Onder overweging 16 wordt
hierop ingegaan.
Op 17 februari 1941 trad Bachstitz formeel terug als commissaris van de Bachstitz Gallery, terwijl zijn
niet-joodse echtgenote directrice werd. Hiermee is voorkomen dat Bachstitz Gallery gedurende de oorlog
onder beheer van een Verwalter is gesteld. Daarnaast heeft het echtpaar, vermoedelijk om de kunsthandel
te behoeden voor confiscatie, het huwelijk op 27 september 1943 laten ontbinden. Na de oorlog stond
het echtpaar weer als gehuwd geregistreerd. De feitelijke leiding van Bachstitz Gallery is vermoedelijk
gedurende de bezetting, in ieder geval tot het moment van zijn emigratie in 1944, bij Bachstitz zelf blijven
berusten.
54

5. Uit het onderzoek blijkt dat niet alleen de kunsthandel, maar ook Bachstitz persoonlijk in de beginperiode
van de Duitse bezetting ongemoeid werd gelaten door de Duitsers. Gemengd gehuwden, zoals Bachstitz,
genoten aanvankelijk bescherming tegen deportatie. Uit naoorlogse verklaringen blijkt dat Bachstitz en
zijn echtgenote anti-nazi gezind waren en zich hebben ingezet om joden te beschermen door hen te laten
onderduiken en hun goederen in bewaring te nemen. Vanaf 1942 lijken de omstandigheden echter moeilijker
te zijn geworden voor Bachstitz. Zo werd hij in 1942 gesommeerd bij het Wirtschaftsamt in Den Haag te
verschijnen, omdat hij had verzuimd zijn galerie als ‘niet-arisch bezit’ aan te gegeven. Vervolgens werd
hij, zo blijkt uit bewaard gebleven documentatie, in mei 1943 tot ‘Volljude’ verklaard in de zin van de
Neurenbergse rassenwetten. In juli 1943 werd Bachstitz gearresteerd door de Sicherheitsdienst en in de
gevangenis te Scheveningen vastgehouden.
Door zijn huwelijk met de zuster van Hofer en vanwege zijn positie als kunstleverancier voor de Duitse
kunstmarkt, beschikte Bachstitz echter over belangrijke connecties, die hem bescherming boden tegen de
nazi’s. Zo wist Hofer in juli 1943 te bewerkstelligen dat zijn zwager binnen een week werd ontslagen uit de
gevangenis. Het belang van Bachstitz als kunsthandelaar voor de Duitse markt werd daarbij als argument
aangedragen. In zijn brief van 5 juli 1943 aan de Brigadeführer te Den Haag schreef Hofer:
Fuer das Linzer Museum wurden in den letzten Jahren von Prof.Posse hochklassige Kunstwerke durch
Vermittlung von Bachstitz angekauft; auch andere deutsche Museen haben durch Bachstitz wichtige
Kunstgegenstaende erworben.
Hofer meldde ook dat Göring Bachstitz in bescherming nam:
Der Herr Reichsmarschall wuenscht, dass Bachstitz die Ausreise in das Ausland ermoeglicht & das
Verfahren gegen ihn solange ausgestellt wird, bis ich ihm ueber die Angelegenheit persoenlich Bericht
erstattet habe. Im Auftrage des Herrn Reichsmarschalls bitte ich um Freilassung des Bachstitz, der
schwer Herzkrank ist & um Rueckfuehrung in seine Wohnung. Ich uebernehme jede Verantwortung
dafuer, dass Bachstitz bis zur Regelung der Angelegenheit durch den Reichsmarschall seine Wohnung
nicht verlasst,dass jede Veraenderung seines bis heute Einwandfreien Geschaeftsbetriebes & jede
Verschiebung seines Geschaeft- & Privatvermoegens unterbleibt.
Daarnaast werd Bachstitz vrijgesteld van de plicht een Jodenster te dragen wegens zijn belang als
kunsthandelaar voor het door Hitler op te richten Führermuseum te Linz (Sonderauftrag Museum Linz).
Dit blijkt uit een verslag van een Duitse vergadering te Den Haag van oktober 1943, waarbij dr. E. Göpel,
kunstinkoper van Hitler, voor Bachstitz pleitte:
Unter den von Tragen des Sterns befreiten befindet zich auch Bachstitz, auf dessen besondere Verdiensten
für den Sonderauftrage von Seiten Dr. Göpel hingewiesen wurde.
6. Na zijn vrijlating in juli 1943 verliet Bachstitz zijn huis niet meer. Nadat de Sicherheitsdienst verschillende
malen een inval had verricht, wilde Bachstitz emigreren. Uiteindelijk heeft Bachstitz met behulp van zijn
zwager en met toestemming van Göring een uitreisvisum voor Zwitserland verkregen, waarnaar hij in 1944
is vertrokken. In ruil voor deze hulp heeft Bachstitz een drietal waardevolle kunstobjecten aan Göring
moeten afgeven zonder daarvoor betaling te ontvangen. Deze voorwerpen maken echter geen onderdeel uit
van de onderhavige claim.
7. Kort na de oorlog heeft de echtgenote van Bachstitz, als directrice van Bachstitz Gallery, bij brieven van 2
en 18 juli 1945 bij de Stichting Nederlands Kunstbezit (SNK) een opgave gedaan van de kunstverkopen door
de kunsthandel aan de Duitsers. In de brieven werd niet aangegeven tegen welke prijs de kunstvoorwerpen
waren verkocht, noch of de verkopen naar het oordeel van mevrouw Bachstitz-Hofer vrijwillig waren
geweest. Zij voldeed hiermee aan een verplichting op grond van naoorlogse regels. Anders dan verzoekers
menen, kan hieruit geen restitutieverzoek wegens verkoop onder dwang worden afgeleid. Op basis van
de verstrekte informatie vulde de SNK interne aangifteformulieren in en gaf daarbij aan dat sprake was
geweest van vrijwillige verkopen. Bachstitz zelf verklaarde na de oorlog jegens een ambtenaar in het kader
van zijn naturalisatieaanvraag ten aanzien van de verkopen:
‘dat hij verschillende schilderijen naar Duitsland had verkocht. Volgens hem moest hij verkopen. Had hij
zulks niet gedaan, dan was alles weg geweest. Hij moest, zoals dat met iedereen het geval was, af en toe
bukken voor de pressie. Hij kon dit ook makkelijker doen dan menigeen, doordat hij vrijwel alle kopers
kende. Zoals hij toen verklaarde, werden alle verkopen gedaan aan musea-directeuren, met wie hij lang
vóór de oorlog zaken had gedaan.’
8. Bachstitz overleed in 1949. Begin 1950 vroeg de SNK mevrouw Bachstitz-Hofer om nadere informatie over
de herkomst van een twintigtal gerecupereerde kunstwerken. Na aangegeven te hebben dat de werken
allemaal uit de collectie van Bachstitz Gallery afkomstig waren, antwoordde mevrouw Bachstitz-Hofer op 6
februari 1950 op de vraag van de SNK of de werken vrijwillig of onder dwang waren verkocht:
‘In antwoord op Uw schrijven van 30 Januari jl. deel ik U mede, dat mijn man ook de genoemde
kunstvoorwerpen – evenals de destijds opgegeven verkopen – tijdens de vijandelijke bezetting onder
onbehoorlijke invloed heeft moeten verkopen.’
55

9. De naoorlogse correspondentie tussen Bachstitz Gallery en de SNK heeft zich met name gericht op de
teruggave van de drie voorwerpen die Göring zich had toegeëigend. Uit de aangetroffen archiefstukken is
niet gebleken dat Bachstitz Gallery na de oorlog met betrekking tot de thans geclaimde objecten een verzoek
tot restitutie heeft ingediend of expliciet van een vordering tot teruggave heeft afgezien. Onder verwijzing
naar de eerste aanbeveling van de Commissie Ekkart van april 2001 die ook op kunsthandelzaken van
toepassing is, constateert de commissie dat geen sprake is van een in het verleden afgehandelde zaak en
acht zij verzoekers ontvankelijk in hun restitutieverzoek.
Beoordeling claim
10. Verzoekers claimen 25 NK-werken. Voor de beoordeling of sprake kan zijn van restitutie is op grond van het
geldende restitutiebeleid allereerst van belang of in hoge mate aannemelijk is dat de werken op het moment
van verkoop gedurende de bezetting in eigendom toebehoorden aan Bachstitz Gallery. Uit het onderzoek
is gebleken dat het grootste deel van de werken zich al geruime tijd voor de oorlog in de handelsvoorraad
van Bachstitz Gallery bevond. Evenals verzoekers in hun reactie op het conceptonderzoeksrapport stellen,
acht de commissie aannemelijk dat deze werken op het moment van verkoop tijdens de bezetting eigendom
waren van Bachstitz Gallery en dat er geen sprake was van consignatie.
11. Van drie geclaimde voorwerpen acht de commissie niet in hoge mate aannemelijk dat Bachstitz Gallery
eigenaar was op het moment van verkoop gedurende de bezetting:
NK 1763: de onderzoeksgegevens wijzen op mogelijke bemiddeling door Bachstitz Gallery bij de verkoop van
dit werk aan dr. E. Göpel voor een opdrachtgever, zodat de eigendom hier niet aannemelijk is gemaakt.
NK 1940: de herkomstgegevens van dit werk zijn onvolledig. Aangezien aanwijzingen zijn aangetroffen dat
het werk tijdens de bezetting werd verkocht door een Nederlands veilinghuis aan de Dienststelle Mühlmann,
is verkoop door Bachstitz Gallery aan een Duitse koper niet in hoge mate aannemelijk.
NK 2905: alhoewel er aanwijzingen zijn dat dit voorwerp in 1920 in eigendom toebehoorde aan de Bachstitz
Gallery, valt uit de herkomstgegevens niet op te maken of dit werk op het moment van verkoop in de oorlog
nog aan Bachstitz Gallery toebehoorde.
De commissie adviseert de minister het restitutieverzoek voor deze drie werken reeds op deze grond af te
wijzen.
12. Voor de overige geclaimde werken heeft de commissie onderzocht of er aanwijzingen zijn die onvrijwillig
bezitsverlies door Bachstitz Gallery in hoge mate waarschijnlijk maken. Ingevolge het restitutiebeleid
voor de kunsthandel, zoals opgenomen in de Aanbevelingen voor de kunsthandel 4, 5 en 6 van de
Commissie Ekkart, kan immers uitsluitend in dat geval tot teruggave worden geadviseerd. Van onvrijwillig
bezitsverlies is in ieder geval sprake wanneer voorwerpen door de nazi’s zijn gestolen of geconfisqueerd, of
onder dwang verkocht. Aanwijzingen voor onvrijwillig bezitsverlies kunnen ingevolge de zesde aanbeveling
onder meer worden gevonden in naoorlogse aangifteformulieren waarin door de (erfgenaam van de)
kunsthandelaar of diens vertegenwoordiger onvrijwillige verkoop is ingevuld. Als aangifteformulieren
ontbreken, behoren tot aanwijzingen voor onvrijwillige verkoop in ieder geval dreiging met represailles en
toezeggingen tot levering van paspoorten of vrijgeleides als onderdeel van de transactie.
13. De commissie stelt allereerst vast dat bij geen van de geclaimde werken sprake is geweest van diefstal of
confiscatie. Dit volgt uit de brief van mevrouw Bachstitz-Hofer van 6 februari 1950 (overweging 8) waarin
zij aangeeft dat er telkens van verkoop sprake is geweest. Voor zover documentatie bewaard is gebleven,
is aannemelijk dat voor de werken marktconforme koopsommen zijn betaald. Verwezen wordt naar de
overwegingen 15 en 16.
De vraag is derhalve of de verkopen door Bachstitz Gallery desalniettemin gekwalificeerd kunnen worden
als onvrijwillig, in de zin dat er dwang op de verkoper werd uitgeoefend door of namens de nazi’s. In de
aangifte die Bachstitz Gallery in juli 1945 heeft gedaan, wordt geen uitspraak gedaan over de aard van
het bezitsverlies. Dat Bachstitz en zijn echtgenote van mening waren dat de verkopen onvrijwillig waren,
omdat anders ‘alles weg [was] geweest’, en dus onder ‘onbehoorlijke invloed’ waren geschied, blijkt uit de in
overweging 7 en 8 geciteerde passages.
14. De commissie stelt vast dat Bachstitz Gallery drie werken aan Nederlandse kopers, voor zover bekend geen
collaborateurs, heeft verkocht of in commissie gegeven. Bij gebrek aan aanwijzingen voor het tegendeel, acht
de commissie aannemelijk dat het om reguliere transacties ging en dat er van dwang geen sprake was.
- Het betreft NK 394, waarvan de commissie aannemelijk acht dat Bachstitz Gallery het object tussen
1934 en 1943 heeft verkocht of in commissie heeft gegeven aan de Amsterdamse kunsthandel Delaunoy.
Deze kunsthandel verkocht het werk in 1943 door aan de Kunstsammlungen der Stadt Düsseldorf.
- Ten aanzien van NK 1618 is aannemelijk dat Bachstitz Gallery het werk in 1941 heeft verkocht aan een
Nederlandse verzamelaar (Thurkow), die het in 1942 aan een Duits museum verkocht.
- Ten aanzien van NK 1787 acht de commissie aannemelijk dat Bachstitz Gallery het werk aan een
Nederlander (Wigman) heeft verkocht, die het in 1944 doorverkocht aan Posse.
15. Een viertal werken is door Bachstitz Gallery gedurende de bezetting verkocht aan Duitse musea. Ook hier
is, onder meer gezien de betaalde koopsommen, aannemelijk dat het normale handelstransacties betrof
met zakenrelaties en zijn er geen aanwijzingen dat Bachstitz onder druk is gezet. De commissie wijst in dit
56

verband op Bachstitz’ verklaring, geciteerd onder overweging 7, waarin hij aangeeft te hebben verkocht aan
‘musea-directeuren, met wie hij lang vóór de oorlog zaken had gedaan.’
Het gaat om de werken NK 602, NK 604a-b en NK 615, die Bachstitz Gallery in 1942 verkocht aan dr. W.H.
Hupp, directeur van de Kunstsammlungen der Stadt Düsseldorf. Voor NK 602 is RM 4.000 betaald, voor
NK 604a-b een bedrag van RM 1.000 en voor NK 615 een bedrag van NLG 2.500. Het werk NK 2436 is
gedurende de bezetting voor een onbekend bedrag verkocht aan K. Martin, directeur van de Kunsthalle te
Mühlhausen.
16. Van de resterende objecten staat vast dat deze zijn verkocht aan kunstinkopers van Hitler en Göring.
a) De werken NK 620, NK 631, NK 636a-b, NK 864a-b, NK 1552, NK 1553, NK 1627, NK 1798, NK 2484,
NK 2581 en NK 2707a-b zijn in de periode augustus tot 10 december 1940 aan Posse verkocht ten
behoeve van het Führermuseum te Linz. Het voorwerp NK 2904 is op 21 juni 1941 voor een onbekend
bedrag aan het Führermuseum verkocht, eveneens vermoedelijk via Posse.
De volgende bedragen zijn betaald: voor NK 620, samen met een ander beeldje, een bedrag van NLG
6.000; voor NK 631 een bedrag van NLG 4.750; voor NK 636a-b een bedrag van NLG 8.000; voor NK
864a-b een bedrag van NLG 24.000, samen met twee andere gouden voorwerpen; voor NK 1552 een
bedrag van NLG 50.000; voor NK 1553 een bedrag van NLG 50.000; voor NK 1627 een bedrag van NLG
30.000; voor NK 1798 een bedrag van NLG 5.400; voor NK 2484 een bedrag van NLG 10.000; voor NK
2581 een bedrag van NLG 12.000 en voor NK 2707a-b een bedrag van NLG 45.000.
b) De werken NK 2447 en NK 2919 zijn op 10 juni 1940 verkocht aan Hofer ten behoeve van de Carinhall,
het landhuis van Göring. Voor NK 2447 is NLG 6.800 betaald en voor NK 2919 een bedrag van NLG
2.600.
c) Het werk NK 1892 is op 10 juni 1943 voor een bedrag van NLG 15.000 aan Göpel verkocht ten behoeve
van het Führermuseum te Linz.
23. Capriccio met ruïnes van P. Cappelli (NK 1892).
57

17. Ten aanzien van de verkochte voorwerpen genoemd onder de categorieën a en b, geldt het volgende.
Hoewel de commissie oog heeft voor het feit dat Bachstitz mede onder druk van de oorlogsomstandigheden
transacties aanging met vertegenwoordigers van de nazi’s, waardoor hij kon rekenen op een zekere mate
van bescherming, is zij van oordeel dat bij deze verkopen geen sprake is geweest van onvrijwillige verkoop.
De commissie acht in geval van de kunsthandel het enkele feit dat de kopende partij deel uitmaakte van het
naziregime onvoldoende om tot onvrijwilligheid te concluderen, zeker bij transacties waar marktconforme
prijzen lijken te zijn betaald en er verder geen aanwijzingen zijn dat er enige directe dreiging of dwang op
de verkoper is uitgeoefend. De verklaring van Bachstitz (zie overweging 7) dat hij ’zoals dat met iedereen
het geval was, af en toe [moest] bukken voor de pressie’ ziet meer op de moeizame omstandigheden tijdens
de bezetting voor kunsthandelaren in het algemeen, dan op een directe dreiging jegens Bachstitz zelf.
De commissie wijst er verder op dat het overgrote deel van de verkopen aan Posse en Hofer plaatsvond
in 1940, gedurende de eerste maanden van de Duitse bezetting van Nederland. Ook het object NK 2904
werd in de beginperiode van de bezetting verkocht. Klaarblijkelijk was Bachstitz door zijn connecties
binnen de kunstwereld gedurende de beginjaren van de oorlog in staat zich vrijelijk op de kunstmarkt te
begeven en handel te drijven. Van enigerlei dwang gericht op zijn persoon of familie zijn in die periode geen
aanwijzingen gevonden.
18. De verkoop van NK 1892, genoemd onder categorie c, voltrok zich echter onder geheel andere
omstandigheden. De verkoop van dit werk vond plaats op 10 juni 1943, het jaar waarin zich de
jodenvervolging in alle hevigheid voltrok. Een maand voor de verkoop was Bachstitz tot ‘Volljude’ verklaard.
Als statenloos, joods ingezetene bevond hij zich derhalve ten tijde van de verkoop in een zeer kwetsbare
positie. Anders dan in de beginjaren van de bezetting, had Bachstitz de aandacht van de Duitse politie op
zich gevestigd, die hem mogelijk verdacht van hulp aan onderduikende joden en op de hoogte was van zijn
met de nazistische wetgeving strijdige opgaven (zie onder overweging 5). Uiteindelijk mondde dit ook uit in
zijn arrestatie in juli 1943. Bachstitz zal zich onder deze omstandigheden door een persoon als Göpel onder
druk hebben voelen staan toen deze ten behoeve van Hitlers museum het werk NK 1892 wenste te kopen.
Het feit dat Göpel in 1943 voor Bachstitz regelde dat hij gevrijwaard bleef van het dragen van een Jodenster
(zie eind overweging 5), kan mogelijk onderdeel van die transactie zijn geweest.
Conform het geldende restitutiebeleid, zoals beschreven in overweging 12, concludeert de commissie dat er
daarmee aanwijzingen zijn van een onvrijwillige verkoop. Zij adviseert de minister dan ook het verzoek tot
teruggave van het schilderij NK 1892 toe te wijzen.
19. De commissie ziet geen aanleiding te adviseren tot terugbetaling van de destijds ontvangen tegenprestatie
(zie overweging 16, onder c). Het is immers aannemelijk dat Bachstitz dit bedrag heeft moeten aanwenden
voor zijn vlucht naar Zwitserland, zodat Bachstitz dit bedrag niet ter vrije beschikking heeft gekregen in
de zin van het restitutiebeleid. De commissie verwijst hiervoor naar de vierde en vijfde aanbeveling van de
Commissie Ekkart uit 2001.
Conclusie
De Restitutiecommissie adviseert de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap om
het verzoek tot teruggave van de objecten NK 394, NK 602, NK 604a-b, NK 615, NK 620, NK 631, NK 636a-b,
NK 864a-b, NK 1552, NK 1553, NK 1618, NK 1627, NK 1763, NK 1787, NK 1798, NK 1940, NK 2436, NK 2447,
NK 2484, NK 2581, NK 2707a-b, NK 2904, NK 2905 en NK 2919 af te wijzen.
- NK 1892 (P. Cappelli, Capriccio met ruïnes), te restitueren aan de erven van Kurt Walter Bachstitz.
Aldus vastgesteld in de vergadering van 14 september 2009 door W.J.M. Davids (voorzitter), J.Th.M. Bank,
J.C.M. Leijten, P.J.N. van Os, E.J. van Straaten, H.M. Verrijn Stuart, I.C. van der Vlies (vice-voorzitter) en
ondertekend door de voorzitter en de secretaris.
(W.J.M. Davids, voorzitter)
(E. Campfens, secretaris)
58

13. Advies inzake Schönemann
(zaaknummer RC 1.81)
Bij brief van 14 mei 2007 verzocht de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (hierna: de minister) de
Restitutiecommissie (hierna: de commissie) om advies inzake een verzoek van A.W.M. (hierna: verzoeker) van 3
april 2007 tot teruggave van drie kunstwerken uit de collectie Nederlands Kunstbezit (NK-collectie). De werken
zouden volgens verzoeker gedurende de bezetting onvrijwillig uit het bezit zijn geraakt van de kunsthandel van
zijn stiefvader, Moritz Schönemann. Verzoeker wordt vertegenwoordigd door Imke Gielen, advocate te Berlijn.
Het verzoek betreft De aartsengel Michael en de Heilige Laurentius (NK 2082) van een anonieme kunstenaar,
Landschap met vechtende paarden en vogels (NK 2085) van R.J. Savery en Saluutschot bij zonsondergang:
schepen in kalm water (NK 2366) van W. van de Velde II. Het schilderij NK 2082 bevindt zich in bruikleen bij
het Bonnefantenmuseum te Maastricht, het schilderij NK 2085 is in bruikleen bij Kasteel Doorwerth en het
werk
NK 2366 bevindt zich in depot van het Instituut Collectie Nederland. Laatstgenoemd werk werd tevens
geclaimd in een ander restitutieverzoek (RC 1.90A). Op 31 augustus 2009 heeft de minister dat verzoek conform
het advies van de commissie afgewezen.
De procedure
Verzoeker heeft bij het restitutieverzoek een onderzoeksrapport van 29 maart 2007 van historica Marina
Blumberg te Berlijn gevoegd en, op verzoek van de commissie, bij brieven van 1 augustus 2008 en 29
oktober 2008 aanvullende informatie verstrekt met betrekking tot de eigendom en het bezitsverlies van de
geclaimde kunstwerken. De commissie heeft een onderzoek naar de feiten uitgevoerd, waarvan de resultaten
zijn neergelegd in een conceptonderzoeksrapport van 24 november 2008. Het conceptonderzoeksrapport is
bij brief van 19 december 2008 voor commentaar toegezonden aan verzoeker, waarbij hem is verzocht meer
informatie te verstrekken met betrekking tot de eigendom en het bezitsverlies van de werken. Daarbij is
aangegeven welke archieven nog geraadpleegd zouden kunnen worden. Bij brief van 19 december 2008 is
het conceptonderzoeksrapport voor feitelijke aanvulling toegestuurd aan de minister. Op 28 januari 2009
heeft het ministerie laten weten geen aanvullend feitelijk materiaal onder de aandacht van de commissie te
zullen brengen. Verzoeker heeft bij brief van 30 maart 2009 op het conceptonderzoeksrapport gereageerd. De
commissie heeft verzoeker bij brief van 4 mei 2009 opnieuw om meer informatie gevraagd met betrekking tot
de eigendom van de geclaimde werken. Bij brieven van 22 mei en 8 juli 2009 heeft verzoeker de commissie
vervolgens enkele nadere onderzoeksgegevens verstrekt. Het onderzoeksrapport is daarop vastgesteld op 12
oktober 2009. Voor de feiten in deze zaak verwijst de commissie naar haar onderzoeksrapport.
Overwegingen
1.
2.
3.
Verzoeker vraagt teruggave van drie schilderijen uit de NK-collectie in hoedanigheid van erfgenaam van
zijn stiefvader Moritz Schönemann (1883-1969), wiens kunsthandel volgens verzoeker de werken onvrijwillig
heeft verloren als gevolg van het naziregime. Verzoeker is de zoon uit het eerste huwelijk van Charlotte
Schönemann (1896-2005), de tweede echtgenote van Moritz Schönemann. In dit kader heeft de commissie
kennisgenomen van enkele door verzoeker toegezonden stukken, naar aanleiding waarvan de commissie
geen reden heeft gezien te twijfelen aan de status van verzoeker.
De relevante feiten zijn beschreven in het onderzoeksrapport van 12 oktober 2009. Hier volgt een
samenvatting. Moritz Schönemann werd op 7 april 1883 te Burgpreppach in Duitsland geboren. Hij was van
joodse afkomst en had de Duitse nationaliteit. Hij dreef in Berlijn een kunsthandel aan de Kurfürstendamm.
Schönemann had ten minste drie broers, Ferdinand, Josef en Martin. Ferdinand bezat een tapijtenhandel,
Josef en Martin waren evenals hun broer Moritz kunsthandelaren. Na de machtsovername door de nazi’s in
Duitsland werd Moritz Schönemann in 1935 door de Reichskulturkammer gedwongen zijn kunsthandel op
te heffen. Hij week in september 1936 met zijn eerste echtgenote uit naar Nederland, waar hij per 1 oktober
1936 een nieuwe kunsthandel oprichtte aan de Minervalaan 57 II te Amsterdam. De kunsthandel handelde
blijkens de inschrijving bij de Kamer van Koophandel onder de naam ‘M. Schönemann’ en vormde een
‘Kunsthandel, Agentuur en Commissiehandel in Kunstvoorwerpen’.
Tijdens de bezetting van Nederland bevond Moritz Schönemann zich in Frankrijk, zo blijkt uit een
verklaring die hij in juli 1954 heeft afgelegd. Volgens verzoeker waren Moritz Schönemann en zijn
echtgenote in 1939 op reis in Frankrijk, waar zij verrast werden door het uitbreken van de Tweede
Wereldoorlog. Moritz Schönemann en zijn vrouw hebben vervolgens tot mei 1941 in verschillende kampen
in Frankrijk vastgezeten. Het echtpaar is daarna in Frankrijk of Monaco ondergedoken en heeft de oorlog
overleefd.
Het is onbekend of de kunsthandel M. Schönemann tijdens de oorlog in Nederland handelsactiviteiten heeft
ontplooid. Evenmin is komen vast te staan of er nog handelsvoorraden aanwezig waren op het moment van
de Duitse bezetting van Nederland. In de archieven zijn geen aanwijzingen gevonden dat de kunsthandel
onder beheer van een door de Duitsers aangestelde Verwalter heeft gestaan. Uit documenten van de Kamer
van Koophandel blijkt dat de kunsthandel M. Schönemann op 8 februari 1943 ambtshalve is opgeheven.
59

4.
5.
6.
7.
8.
9.
Martin Schönemann, een broer van Moritz, bevond zich eind jaren dertig in Amsterdam, waar hij met een
handelspartner sinds maart 1938 een kunsthandel aan de Stadionweg dreef onder de naam ‘Firma Herman
Rotschild & Co’. Op 27 augustus 1940 is deze kunsthandel door Martin opgeheven. De commissie acht op
grond van bewaard gebleven documentatie van het archief van de Stichting Nederlands Kunstbezit (SNK)
aannemelijk dat Martin Schönemann in de zomer/herfst van 1940 zelf nog handelde in kunst. Martin
Schönemann beschikte sinds eind 1938 over een Panamees paspoort en vertrok in oktober 1940 naar
Zwitserland.
Verder dreef ook Josef Schönemann, eveneens een broer van Moritz, in de jaren dertig een kunsthandel te
Amsterdam in de vorm van een naamloze vennootschap onder de naam ‘Heraldus NV’. Uit het onderzoek is
gebleken dat Josef Schönemann rond 1937 naar de Verenigde Staten is geëmigreerd. In oktober 1940 werd
de kunsthandel Heraldus NV opgeheven.
Moritz Schönemann heeft in 1961 via zijn advocaat bij het Nederlandse Beheersinstituut (NBI)
geïnformeerd naar kunstvoorwerpen, tapijten en gobelins, die de Duitse autoriteiten op zijn adres in beslag
zouden hebben genomen. Daarbij werd echter niet gespecificeerd welke voorwerpen vermist waren. Het
NBI verwees de advocaat door naar een voorloper van het NIOD, in verband met het zich daar bevindende
archiefmateriaal van de Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg (ERR), een tijdens de bezetting opererende
roofinstantie. Verdere correspondentie is niet aangetroffen. Onderzoek van de commissie in het archief van
de ERR heeft niets opgeleverd.
Bij het herkomstonderzoek naar de geclaimde werken zijn in het Bundesarchiv Koblenz enige stukken
aangetroffen die inzicht geven in de periode waarin de geclaimde werken zijn verhandeld, de persoon
van de koper en de hoogte van de koopsom. Zo bevindt zich in het archief een overzicht van na de oorlog
naar Nederland gerecupereerde werken, waarin de thans geclaimde werken worden genoemd. Over de
herkomst van de werken NK 2082 en NK 2085 staat vermeld: ‘1940 von Schönemann an / Dienststelle Dr.
Mühlmann’ (bij NK 2085 met tussenvoeging: ‘für hfl. 3.850,’). Over het schilderij NK 2366 wordt vermeld:
‘von Schönemann an Dr. / Plietzsch, den Haag / 17.12.1942 von dort für / RM 40.000,- an A. Neuerburg, /
Hamburg’. Uit de zogeheten Property Cards uit hetzelfde archief voor NK 2082 en NK 2366 is af te leiden
dat het om een Schönemann uit Amsterdam ging, terwijl bij de kaart van NK 2366 ook is vermeld dat het
werk afkomstig was van een ‘art dealer Schönemann’ uit Amsterdam. Bij deze vermeldingen van de naam
‘Schönemann’ is geen voorletter genoteerd.
De geclaimde werken worden eveneens genoemd in door verzoeker overgelegde correspondentie tussen de
Wiedergutmachungskammer van het Landgericht Berlin en de Oberfinanzdirektion München uit de jaren
zestig, betreffende eigendom van Martin Schönemann en zijn echtgenote. De drie werken zouden volgens
de Oberfinanzdirektion München niet aan het echtpaar hebben toebehoord, maar aan ‘einer Kunsthandlung
Schönemann in Amsterdam’. Daarbij meldde de instantie: ‘Die Kunsthandlung Schönemann verkaufte sie
1940 und 1942 über eine deutsche Dienststelle in Den Haag nach Deutschland.’ Hiermee wordt vermoedelijk
de Dienststelle Mühlmann bedoeld, zoals vermeld in het recuperatieoverzicht (overweging 6).
Verder is informatie over de werken aangetroffen in het archief van de SNK. In het archief bevinden zich
interne aangifteformulieren, opgemaakt door de SNK zelf. Hierop is genoteerd dat de werken oorspronkelijk
in bezit waren geweest van ‘Schönemann’, terwijl bij de werken NK 2082 en NK 2366 ook de plaatsnaam
Amsterdam is vermeld. Bij alle drie werken is aangegeven dat er sprake was geweest van vrijwillige
verkoop. In het archief zijn geen aanwijzingen gevonden dat Moritz Schönemann na de oorlog bij de SNK
aangifte heeft gedaan van verlies van de thans geclaimde werken. Het archief bevat evenmin aangiften van
Martin of Josef Schönemann met betrekking tot de geclaimde werken.
Blijkens het Instellingsbesluit van 16 november 2001 heeft de commissie tot taak de minister te adviseren
over beslissingen op verzoeken om teruggave van cultuurgoederen waarover de oorspronkelijke eigenaar
door omstandigheden die direct verband hielden met het naziregime onvrijwillig het bezit heeft verloren.
De commissie kan alleen tot teruggave adviseren indien ‘het eigendomsrecht in hoge mate aannemelijk
is gemaakt en er geen aanwijzingen zijn die dat tegenspreken.’ De commissie verwijst naar de achtste
aanbeveling van de Commissie Ekkart inzake particulier kunstbezit, die ook op kunsthandelzaken van
toepassing is en deel uitmaakt van het restitutiebeleid.
10. De commissie is op basis van het onderzoek van oordeel dat onzeker is gebleven of de geclaimde
schilderijen gedurende de bezetting door kunsthandel M. Schönemann (van Moritz) zijn verhandeld.
Hoewel het onderzoek aannemelijk maakt dat een van (de kunsthandels van) de drie broers Schönemann
de werken heeft verkocht aan medewerkers van de Dienststelle Mühlmann, is niet duidelijk geworden
welke kunsthandel(aar) bij de transacties betrokken was. Anders dan Bureau Herkomst Gezocht heeft
aangenomen, is uit het onderzoek niet gebleken dat de transacties werden verricht door een kunsthandel
Schönemann met de voorletter ‘M’. De stelling van verzoekers dat Moritz Schönemann de enige broer
was die handelde onder de naam ‘Schönemann’, zodat de documentatie met betrekking tot de verkopen
uitsluitend op diens kunsthandel betrekking kan hebben, acht de commissie niet overtuigend. De ervaring
is namelijk dat de handelsnamen en achternamen van kunsthandelaren in de documentatie van tijdens de
oorlog en in naoorlogse archieven vaak door elkaar worden gebruikt.
Anders dan verzoekers acht de commissie de kans gering dat de kunsthandel M. Schönemann betrokken
was bij de transacties, aangezien Moritz zich op het moment van de transacties in Frankrijk bevond, terwijl
niet aannemelijk is geworden dat de schilderijen door een ander uit zijn voorraad zijn verkocht.
60

11. De commissie overweegt daarnaast het volgende. Zelfs al zou de kunsthandel M. Schönemann de werken
hebben verkocht gedurende de bezetting, dan is nog geenszins duidelijk of de kunsthandel op dat moment
ook eigenaar was van de werken. Zoals onder overweging 2 aangegeven, hield de kunsthandel zich immers
ook bezig met commissiehandel, waarbij wordt bemiddeld voor aan anderen toebehorende werken. De
herkomstgeschiedenis van de drie schilderijen is in dit opzicht verre van sluitend: zo is geen documentatie
aangetroffen waaruit valt op te maken wanneer en van wie de kunsthandel M. Schönemann de werken
zou hebben aangekocht. Verzoekers hebben in dit verband geen stukken over kunnen leggen waaruit de
eigendom van de kunsthandel zou blijken, zoals veilinggegevens, aankoopbewijzen of administratie van
voorraden. Het onderzoek van de commissie heeft evenmin relevante informatie opgeleverd.
12. Gezien het voorgaande adviseert de commissie de minister het verzoek tot restitutie van de schilderijen NK
2082, NK 2085 en NK 2366 af te wijzen.
Conclusie
De Restitutiecommissie adviseert de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap om het verzoek van
A.W.M. tot teruggave van de schilderijen NK 2082, NK 2085 en NK 2366 af te wijzen.
Aldus vastgesteld in de vergadering van 12 oktober 2009 door W.J.M. Davids (voorzitter), J.Th.M. Bank,
J.C.M. Leijten, P.J.N. van Os, E.J. van Straaten, H.M. Verrijn Stuart, I.C. van der Vlies (vice-voorzitter) en
ondertekend door de voorzitter en de secretaris.
(W.J.M. Davids, voorzitter)
(E. Campfens, secretaris)
14. Advies inzake Mautner (A)
(zaaknummer RC 1.89-A)
Bij brief van 13 juni 2007 heeft de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (hierna: de minister) de
Restitutiecommissie (hierna: de commissie) om advies gevraagd over een restitutieverzoek met betrekking
tot vijf kunstwerken in de Nederlands Kunstbezit-collectie (hierna: NK-collectie). Het betreft schilderijen die
mogelijk tot het bezit van Wilhelm Mautner (1889-1944) hebben behoord en die na de Tweede Wereldoorlog uit
Duitsland naar Nederland zijn gerecupereerd. Dit advies beperkt zich tot vier van de vijf kunstwerken (zie ter
toelichting de paragraaf hierna), te weten:
F. Timmermann, De onthoofding van Johannes de Doper (NK 1655);
A. van Blocklandt (voormalige toeschrijving F. Floris), Het oordeel van Paris (NK 1783);
J.G. Platzer, De bruiloft te Canaa (NK 2216);
kopie naar P. Brueghel II, Het kantoor van een belastinginner (NK 2297).
De betreffende werken bevinden zich thans in het depot van het Instituut Collectie Nederland (ICN) of als
bruikleen bij een museale instelling in Nederland.
De procedure
Bij brief van 4 april 2007 dienden J.M.P. te A. (VS) en J.H.-M. te A. (VS) (hierna: verzoekers) een
restitutieverzoek in bij de minister tot teruggave van vijf schilderijen die zouden hebben behoord tot de
verzameling van hun familielid Wilhelm Mautner (hierna ook: Mautner). Verzoekers hebben zich in de
procedure laten vertegenwoordigen door advocaat Henning Kahmann van kantoor Von Trott zu Solz Lammek te
Berlijn.
In het kader van het aan haar voorgelegde adviesverzoek heeft de commissie een onderzoek uitgevoerd
naar de feiten, waarvan de resultaten zijn neergelegd in een conceptonderzoeksrapport van 9 februari 2009.
Dit conceptonderzoeksrapport is op 23 februari 2009 ter commentaar toegezonden aan verzoekers en voor
aanvullend feitenmateriaal aan de minister. De minister heeft hierop op 9 maart 2009 laten weten van de
geboden mogelijkheid geen gebruik te maken. Verzoekers hebben, na een gehonoreerd verzoek om extra
61

eactietijd, op 25 mei 2009 een reactie gestuurd per brief. In deze brief hebben verzoekers tevens om een nadere
reactiemogelijkheid gevraagd in verband met NK 1783, waarna de commissie verzoekers deze mogelijkheid
heeft geboden. Bij brief van 30 juni 2009 hebben verzoekers echter laten weten geen nadere informatie te
kunnen verschaffen.
De commissie heeft aanvullend onderzoek gedaan naar de rol van Hans Alfred Wetzlar (hierna ook: Wetzlar),
die waarschijnlijk indertijd heeft bemiddeld bij transacties van Mautner, waartoe zij in mei 2009 navraag heeft
gedaan bij de familie van Wetzlar. De familie heeft echter geen informatie kunnen verschaffen.
De door verzoekers verschafte reacties en het aanvullende onderzoek van de commissie zijn verwerkt in het
onderzoeksrapport, dat is vastgesteld op 12 oktober 2009. Voor de feiten in deze zaak verwijst de commissie
naar dit onderzoeksrapport.
Tijdens de procedure is gebleken dat NK 2655 tevens onderdeel uitmaakt van een restitutieverzoek betreffende
de kunsthandel Firma D. Katz te Dieren, vanaf 1941 Schilderijen en Antiquiteitenhandel v/h D. Katz N.V., hier
tezamen: ‘kunsthandel Katz’ (RC 1.90-B). De commissie heeft verzoekers bij brief van 13 juli 2009 laten weten
dat zij de advisering zou aanhouden totdat ook in de zaak RC 1.90-B onderzoek naar NK 2655 was verricht.
Tijdens de beraadslaging inzake RC 1.89 heeft de commissie besloten omwille van de voortgang over te gaan tot
opdeling in twee adviezen, waarbij NK 1655, NK 1783, NK 2216 en NK 2297 zijn ondergebracht in onderhavig
advies RC 1.89-A en advisering over de claim op NK 2655 zal worden aangehouden.
Overwegingen
1.
2.
3.
Verzoekers vragen teruggave van vijf schilderijen, waarvan vier in dit advies aan de orde komen, die het
bezit zouden zijn geweest van Wilhelm Mautner (1889-1944). Verzoekers hebben gesteld dat Mautner het
bezit van de kunstwerken met inventarisnummers NK 1655, NK 1783, NK 2216 en NK 2297 heeft verloren
‘due to Nazi persecution during the German occupation of The Netherlands’. Verzoekers zijn J.M.P. en
J.H.-M., respectievelijk een dochter en een kleindochter van F. Mautner, een broer van Wilhelm Mautner.
Naar mededeling van verzoekers vormen zij ‘the community of heirs after Dr. Wilhelm Mautner’. De
commissie beschikt over enkele erfrechtelijke documenten. Op grond van de inhoud van deze documenten en
de verklaringen van verzoekers acht de commissie het aannemelijk dat verzoekers behoren tot de kring van
gerechtigden in het kader van onderhavig verzoek.
Volgens de aanbevelingen van de Commissie Ekkart uit 2001 en de Regeringsreactie daarop uit 2001 is van
een afgehandelde zaak slechts sprake indien ‘door de Raad voor het Rechtsherstel of een andere bevoegde
rechter een vonnis is gewezen’ of indien ‘de vordering tot teruggave bewust en weloverwogen heeft geresulteerd
in een schikking dan wel claimant expliciet van de vordering tot teruggave heeft afgezien’. Aangezien de
commissie bij het onderzoek geen aanwijzingen heeft aangetroffen waaruit kan worden afgeleid dat een van
deze gevallen zich heeft voorgedaan, acht de commissie verzoekers ontvankelijk in hun restitutieverzoek.
De relevante feiten zijn beschreven in het onderzoeksrapport van 12 oktober 2009. Hier wordt volstaan met
de volgende samenvatting. Mautner was een Duitse ‘economist en procuratiehouder’ van joodse afkomst
die zich voor de Tweede Wereldoorlog in Nederland had gevestigd. De in Amsterdam woonachtige Mautner
bezat een schilderijencollectie van onder meer Hollandse Meesters. Tijdens de Duitse bezetting van
Nederland heeft hij een hoeveelheid kunstwerken in veiligheid gebracht door deze in bewaring te geven bij
derden. Daarnaast heeft Mautner in de oorlogsperiode waarschijnlijk verschillende kunstwerken verworven
en verkocht. De met Mautner bevriende Hans Alfred Wetzlar heeft na de oorlog verklaard ‘dat de Heer
Mautner nogal het een en ander in schilderijen deed’, maar dat Mautner dit vanaf 1941 vanwege zijn joodse
afkomst niet meer op eigen naam kon doen. Naar mededeling van Wetzlar heeft hij daarom ‘verschillende
schilderijen voor hem op mijn naam gekocht’. Mautner is in december 1943 gedeporteerd en omstreeks 29
september 1944 omgekomen te Auschwitz.
4. Verzoekers hebben in hun brief van 25 mei 2009 geschreven dat ‘ Mautner, who was a wealthy banker before
the German occupation of the Netherlands, had the intention to keep his art collection and even expanded
it during the German occupation rather than setting up an art dealership business (..)’. Volgens verzoekers
moet dit gegeven ertoe leiden dat hij thans door de commissie wordt beoordeeld volgens de regels voor
particulier kunstbezit.
De commissie overweegt hieromtrent dat Mautner niet officieel gevestigd was als kunsthandelaar en er
evenmin aanwijzingen zijn gevonden dat hij zich op intensieve wijze bezighield met de in- en verkoop van
kunstwerken. De commissie zal om deze redenen de situatie van Mautner volgens de regels voor particulier
kunstbezit beoordelen.
5.
Op grond van de regels inzake particulier kunstbezit kan tot teruggave worden overgegaan indien
de oorspronkelijke eigenaar van het geclaimde voorwerp onvrijwillig het bezit heeft verloren, door
omstandigheden die direct verband hielden met het naziregime. Blijkens de achtste aanbeveling van de
Commissie Ekkart uit 2001 dient het eigendomsrecht in hoge mate aannemelijk te zijn en mogen er geen
aanwijzingen zijn die dat tegenspreken. Voor particulieren die behoren tot een vervolgde bevolkingsgroep
geldt dat de verkoop van een object in Nederland in de periode 10 mei 1940 - 5 mei 1945 wordt beschouwd
als gedwongen verkoop, tenzij nadrukkelijk anders blijkt.
62

24. Het kantoor van een belastinginner, kopie naar Pieter Brueghel II (NK 2297).
6.
De commissie ziet in de beschikbare informatie over de eigendom van de huidige werken NK 1655, NK 1783,
NK 2216 en NK 2297 aanleiding voor de volgende rubricering.
Categorie A: eigendom Mautner niet in hoge mate aannemelijk
NK 1783
De commissie acht het niet in hoge mate aannemelijk dat het schilderij NK 1783, Het Oordeel van Paris
door de kunstenaar A. van Blocklandt (voormalige toeschrijving F. Floris), op enig tijdstip voor en/of tijdens
de oorlog in het bezit is geweest van Mautner. Verzoekers hebben in hun brief van 25 mei 2009 erop
gewezen dat Mautner tijdens de oorlog een foto van het werk heeft doen toekomen aan het Rijksbureau
voor Kunsthistorische Documentatie, hetgeen volgens hen een aanwijzing vormt dat het werk in het bezit
van Mautner was. Deze aanwijzing alleen is naar het oordeel van de commissie echter onvoldoende om
de eigendom van Mautner in hoge mate aannemelijk te maken. De commissie zal derhalve adviseren tot
afwijzing van het restitutieverzoek van NK 1783.
NK 2216
Met betrekking tot het schilderij NK 2216, De bruiloft te Canaa van de kunstenaar J.G. Platzer, zijn
geen aanwijzingen gevonden dat het werk eigendom is geweest van Wilhelm Mautner. Vermoedelijk is
dit werk eigendom geweest van iemand anders met dezelfde achternaam, te weten Franziska (Fanny)
Mautner en/of haar echtgenoot Alfred George Mautner. Voor zover bekend gaat het hier niet om directe
familie van Wilhelm Mautner. Verzoekers beamen deze lezing van de feiten in hun reactie op het
conceptonderzoeksrapport van 9 februari 2009. De commissie zal derhalve adviseren tot afwijzing van het
verzoek ten aanzien van NK 2216.
Categorie B: eigendom Mautner in hoge mate aannemelijk
NK 1655
Met betrekking tot NK 1655 beschikt de commissie over aanwijzingen dat dit schilderij, De onthoofding van
Johannes de Doper door de kunstenaar F. Timmermann, eigendom is geweest van Mautner. Verzoekers
hebben gesteld dat Mautner het werk naar alle waarschijnlijkheid al voor het begin van de bezetting
in bezit had (brief van 25 mei 2009), maar het precieze moment van verwerving door Mautner heeft de
commissie niet kunnen achterhalen. Naar het oordeel van de commissie is het echter wel in hoge mate
aannemelijk dat het kunstwerk in zijn bezit is geweest, waarbij zij deze conclusie baseert op de naoorlogse
verklaring van Wetzlar dat het schilderij ‘oorspronkelijk in bezit’ was van ‘Dr. W. Mautner (overleden)’ en
dat het door ‘vrijwillige verkoop’ in bezit was gekomen van ‘Goepel, 1943’. Met Goepel wordt waarschijnlijk
gedoeld op Erhard Göpel, die in opdracht van Adolf Hitler kunstwerken aankocht voor de zogenaamde
Sonderauftrag Linz. In documentatie uit het Bundesarchiv Koblenz (Duitsland) heeft de commissie een
63

evestiging van deze transactiegegevens aangetroffen. Naar de overtuiging van de commissie blijkt uit de
verklaring van Wetzlar en de documentatie uit het Bundesarchiv Koblenz dat Wetzlar bij de verkoop van
het huidige NK 1655 als tussenpersoon heeft gefungeerd voor Mautner en dat het jaar van bezitsverlies
naar alle waarschijnlijkheid 1943 was.
NK 2297
Ook met betrekking tot het schilderij NK 2297, Het kantoor van een belastinginner, een kopie naar de
kunstenaar P. Brueghel II, komt de commissie tot de conclusie dat het in hoge mate aannemelijk is dat
Mautner het werk tijdens de oorlog in eigendom heeft gehad. Wanneer en van wie Mautner dit schilderij
heeft verworven, is onbekend, maar de commissie beschikt over een naoorlogse brief aan de Nederlandse
autoriteiten waarin Wetzlar verklaart dat Mautner het werk tijdens de oorlog ‘aan den Heer Walter
Kadzik te Weenen’ heeft verkocht. Wetzlar heeft tevens verklaard dat hij bij de transactie met Kadzik
heeft bemiddeld voor Mautner en dat Mautner de betaling zou hebben ontvangen. Naar het oordeel van de
commissie blijkt uit een en ander dat Wetzlar bij de verkoop van het huidige NK 2297 als tussenpersoon
heeft gefungeerd voor Mautner en dat het bezitsverlies tijdens de oorlog heeft plaatsgehad.
7.
8.
Aangezien de joodse Mautner tot een vervolgde bevolkingsgroep behoorde, moet ten aanzien van de
verkopen tijdens de oorlog van de huidige NK 1655 en NK 2297 worden aangenomen dat zij onder dwang
hebben plaatsgevonden (zie overweging 5). Er zijn in het onderzoek geen aanwijzingen gevonden die het
gedwongen karakter tegenspreken. Integendeel, de commissie acht het zeer voorstelbaar dat Mautner zich
tijdens de oorlog als gevolg van door de nazi’s uitgevaardigde anti-joodse maatregelen steeds minder vrij kon
bewegen en dat hij om die reden de met hem bevriende Wetzlar heeft gevraagd om de verkopen op zich te
nemen. Dit is des te aannemelijker in het licht van aanwijzingen voor een vluchtpoging van Mautner tijdens
de oorlog met hulp van zijn broer in de VS, aangetroffen in het archief van het Ministerie van Justitie te
Londen. Om genoemde redenen zal de commissie in haar conclusie adviseren tot teruggave van NK 1655 en
NK 2297 aan de erfgenamen van Mautner.
De commissie overweegt tot slot of tegenover restitutie van de huidige NK 1655 en NK 2297
een betalingsverplichting moet worden gesteld in verband met eventueel destijds ontvangen
verkoopopbrengsten. Hiervoor verwijst de commissie naar de vierde aanbeveling van de Commissie
Ekkart van 2001, die inhoudt dat een verplichting tot terugbetaling van tijdens de oorlog ontvangen
verkoopopbrengsten alleen aan de orde kan zijn indien en voor zover de toenmalige verkoper of zijn erven
die opbrengsten daadwerkelijk ter vrije beschikking hebben gekregen.
In dit verband overweegt de commissie ten aanzien van NK 1655 dat in het onderzoek een Duitse bron is
aangetroffen waarin wordt gesproken van een verkoopopbrengst van NLG 24.000,-, maar voegt daaraan toe
dat onduidelijk is wat er met dat bedrag is gebeurd. Ook verzoekers verklaren dat onduidelijk is of Mautner
de opbrengst heeft ontvangen. Ten aanzien van NK 2297 beschikt de commissie over de verklaring van
Wetzlar dat Mautner volledig is betaald, waarbij in andere bronnen wordt gesproken van een verkoopbedrag
van RM 68.000,-. Ook van dit bedrag stellen verzoekers dat onduidelijk is of Mautner het heeft ontvangen.
Zij voegen hieraan nog toe dat de betreffende verkoop van Mautner (aan Kadzik te Wenen) een groep van
twaalf kunstwerken omvatte, en dat genoemd bedrag mogelijk op de gehele verkoop betrekking heeft gehad.
De commissie ziet in een en ander aanwijzingen dat voor het huidige NK 1655 en NK 2297 betalingen
zijn verricht en dat mogelijk verkoopbedragen bij Mautner terecht zijn gekomen. Die aanwijzingen acht
zij echter onvoldoende om de hoogte van de eventueel ontvangen bedragen vast te stellen en te bepalen of
Mautner of zijn erfgenamen de eventueel ontvangen bedragen daadwerkelijk ter vrije beschikking hebben
gekregen. Daarbij neemt de commissie in overweging dat Mautner kort na de verkoop van althans NK 1655
– in 1943 (zie overweging 6) – naar een concentratiekamp is gedeporteerd. De commissie is om deze redenen
van oordeel dat het niet aannemelijk is dat het eventueel ontvangen bedrag ter vrije beschikking is gekomen
van Mautner of zijn erven, en het derhalve niet gerechtvaardigd is om tegenover teruggave van deze twee
kunstwerken een betalingsverplichting te stellen.
Conclusie
De Restitutiecommissie adviseert de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap het restitutieverzoek
inzake Mautner
af te wijzen voor zover het betreft de kunstwerken NK 1783 en NK 2216;
toe te wijzen voor zover het betreft de kunstwerken NK 1655 en NK 2297 en deze kunstwerken terug te geven
aan de erfgenamen van Mautner.
De commissie houdt de zaak voor het overige (NK 2655) aan.
Aldus vastgesteld in de vergadering van 12 oktober 2009 door W.J.M. Davids (voorzitter), J.Th.M. Bank,
J.C.M. Leijten, P.J.N. van Os, E.J. van Straaten, H.M. Verrijn Stuart, I.C. van der Vlies (vice-voorzitter) en
ondertekend door de voorzitter en de secretaris.
(W.J.M. Davids, voorzitter)
(E. Campfens, secretaris)
64

15. Advies inzake Hollander
(zaaknummer RC 1.97)
Bij brief van 17 oktober 2008 heeft de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (hierna: de minister) de
commissie om advies gevraagd over een restitutieverzoek met betrekking tot de aquarel Paarden bij een stal van
W. Verschuur II, die zich thans in de Rijkscollectie bevindt onder inventarisnummer NK 2569. Het betreft een
kunstwerk dat mogelijk heeft behoord tot het bezit van Eduard Hollander (1897-1944, hierna ook: Hollander) en
dat na de Tweede Wereldoorlog uit Duitsland naar Nederland is gerecupereerd. Het kunstwerk bevindt zich als
bruikleen in het Rijksprentenkabinet van het Rijksmuseum te Amsterdam.
De procedure
In juni 2007 diende J.C.M.-F. te B. (VS) mede namens haar broer J.M. (hierna ook: verzoekers) een
restitutieverzoek in bij de minister als ‘heir[s] of Eduard Hollander’. In haar brief verwijst zij naar
correspondentie met Bureau Herkomst Gezocht (BHG). Het restitutieverzoek is gegrond op de aanwijzingen van
BHG dat het huidige NK 2569 tot het bezit van hun grootvader Eduard Hollander (1897-1944) heeft behoord en
dat het kunstwerk tijdens de oorlog mogelijk onvrijwillig uit diens bezit is geraakt.
In het kader van het aan haar voorgelegde adviesverzoek heeft de commissie een onderzoek uitgevoerd
naar de feiten, waarvan de resultaten zijn neergelegd in het conceptonderzoeksrapport van 8 juni 2009.
Dit conceptonderzoeksrapport is op 26 juni 2009 ter commentaar toegezonden aan verzoekers en is tevens
voor aanvullend feitenmateriaal toegestuurd aan de minister. De minister heeft hierop op 23 juli 2009 laten
weten geen aanvullend feitenmateriaal onder de aandacht te brengen. Verzoekers hebben, ook na herhaalde
uitnodiging bij brief van 25 augustus 2009, niet gereageerd. De commissie gaat er daarom van uit dat
verzoekers geen commentaar aan haar ter kennis willen brengen. De commissie heeft het onderzoeksrapport
vervolgens vastgesteld op 12 oktober 2009. Voor de feiten in deze zaak verwijst de commissie naar dit
onderzoeksrapport.
Overwegingen
1. Verzoekers hebben teruggave gevraagd van de aquarel Paarden bij een stal van W. Verschuur II (NK
2569). M.-F. heeft verklaard dat zij en haar broer J.M. erfgenamen van Hollander zijn. Verzoekers hebben
verklaard dat hun moeder, Anna Elisabeth Hollander-Marinissen (1926-2000), het enig kind was uit het
eerste huwelijk van Hollander. Dit huwelijk, met Marion Clara Johanna Cats (1899-1943), duurde tot 1934
en eindigde in een scheiding. In 1938 trad Hollander opnieuw in het huwelijk, ditmaal met Louise Marie
Hortense Emmanuel van den Berg (1905-1996).
2.
3.
4.
5.
De commissie heeft onderzocht of sprake is van een in het verleden afgehandelde zaak. Haar zijn in
dit verband geen uitspraken bekend geworden van de Raad voor het Rechtsherstel of andere bevoegde
rechterlijke instanties over het voormalig kunstbezit van Hollander. Ook is haar niet gebleken dat de
erfgenamen van Hollander afstand hebben gedaan van hun vorderingsrechten. De commissie verklaart
verzoekers om deze redenen ontvankelijk in hun restitutieverzoek.
De relevante feiten zijn beschreven in het onderzoeksrapport van 12 oktober 2009. Hier wordt volstaan met
de volgende samenvatting. Hollander was een Nederlandse advocaat van joodse afkomst uit Den Haag, die
in 1944 is omgekomen te Auschwitz. Tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft Hollander verschillende keren
kunst te koop aangeboden en/of verkocht aan de Kunsthandel voorheen J. Goudstikker N.V. te Amsterdam
onder leiding van de Duitser Alois Miedl. Uit de administratie van de Kunsthandel voorheen J. Goudstikker
N.V. kan worden afgeleid dat Hollander de aquarel naar alle waarschijnlijkheid omstreeks 31 oktober 1940
aan deze kunsthandel heeft verkocht voor een bedrag van NLG 450,-. Volgens genoemde administratie
is de aquarel vervolgens op 25 augustus 1943 verkocht aan ‘Breidenbacherhof’ te Düsseldorf. Voor zover
bekend hebben de nabestaanden van Hollander de aquarel na de oorlog niet als vermist opgegeven bij de
Nederlandse autoriteiten.
Op grond van de regels inzake particulier kunstbezit kan tot teruggave worden overgegaan indien
de oorspronkelijke eigenaar van het geclaimde voorwerp onvrijwillig het bezit heeft verloren, door
omstandigheden die direct verband hielden met het naziregime. Blijkens de achtste aanbeveling van de
Commissie Ekkart uit 2001 dient het eigendomsrecht in hoge mate aannemelijk te zijn en mogen er geen
aanwijzingen zijn die dat tegenspreken. Voor particulieren die behoren tot een vervolgde bevolkingsgroep
geldt dat de verkoop van een object in Nederland in de periode 10 mei 1940 - 5 mei 1945 wordt beschouwd
als gedwongen verkoop, tenzij nadrukkelijk anders blijkt.
De commissie overweegt over het eigendomsrecht ten aanzien van het thans geclaimde werk NK 2569 het
volgende. Hoewel onbekend is wanneer en op welke wijze Hollander dit werk in zijn bezit heeft gekregen,
acht de commissie aangetoond dat hij het werk in ieder geval op 31 oktober 1940 in eigendom heeft gehad.
De commissie baseert zich hiervoor op een brief van Hollander van die datum waarin hij spreekt van
de verkoop van de aquarel aan de Kunsthandel voorheen J. Goudstikker N.V. tegen een verkoopbedrag
van NLG 450,-, alsmede op een op 8 november 1940 gedateerde factuur en een inschrijving van de
verkoopdetails in de boekhouding van genoemde kunsthandel onder de datum 9 november 1940.
65

6.
7.
Met betrekking tot de aard van dit bezitsverlies overweegt de commissie het volgende. Aangezien Hollander
als jood tot een vervolgde bevolkingsgroep behoorde en de verkoop van het thans geclaimde werk moet
worden geplaatst omstreeks 31 oktober 1940, moet worden aangenomen dat het een gedwongen verkoop
betrof. Hiermee staat vast dat Hollander als de oorspronkelijke eigenaar het bezit van het huidige werk
NK 2569 onvrijwillig heeft verloren als gevolg van omstandigheden die direct verband hielden met het
naziregime. Er zijn in het onderzoek geen aanwijzingen gevonden die deze vaststelling tegenspreken.
De commissie acht hiermee aan alle gronden voor restitutie voldaan.
De commissie ziet daarbij geen aanleiding om tegenover restitutie te adviseren tot terugbetaling van de
destijds ontvangen tegenprestatie van NLG 450,-. Terugbetaling van de verkoopopbrengst dient conform
de vierde aanbeveling van de Commissie Ekkart van 26 april 2001 alleen in het geding te worden gebracht
indien deze daadwerkelijk ter vrije beschikking van de verkoper is gekomen, waarbij in het geval van twijfel
de vorige eigenaar het voordeel van de twijfel dient te worden gegund.
De commissie overweegt hieromtrent, bij gebrek aan nadere gegevens, het volgende. Hollander bevond zich
als jood in door de nazi’s bezet gebied in een bedreigde positie en is in 1943 opgepakt en gedeporteerd naar
kamp Auschwitz, waar hij in 1944 is omgekomen. De commissie acht het aannemelijk dat Hollander de in
1940 gecrediteerde verkoopopbrengst heeft moeten aanwenden voor maatregelen om aan de nazivervolging
te ontkomen. De commissie acht het derhalve onaannemelijk dat het bedrag ter vrije beschikking van
Hollander is gekomen in de zin van het restitutiebeleid.
Conclusie
De Restitutiecommissie adviseert de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap om de aquarel Paarden
bij een stal van W. Verschuur II (NK 2569) te restitueren aan de erfgenamen van Eduard Hollander.
Aldus vastgesteld in de vergadering van 12 oktober 2009 door W.J.M. Davids (voorzitter), J.Th.M. Bank,
J.C.M. Leijten, P.J.N. van Os, E.J. van Straaten, H.M. Verrijn Stuart, I.C. van der Vlies (vice-voorzitter) en
ondertekend door de voorzitter en de secretaris.
(W.J.M. Davids, voorzitter)
(E. Campfens, secretaris)
25. Paarden bij een stal, aquarel van W. Verschuur II (NK 2569).
66

16. Advies inzake Wolf
(zaaknummer RC 1.101)
Bij brief van 29 oktober 2008 verzocht de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (hierna: de minister)
de Restitutiecommissie (hierna: de commissie) om advies over de te nemen beslissing op het verzoek van 14
november 2007 van mevrouw H.J.L.-W. en mevrouw P.J.v.B.d.J.-W. (verzoeksters) tot teruggave van drie
werken uit de collectie Nederlands Kunstbezit (NK-collectie). Verzoeksters zijn dochters van Daniel Wolf, aan
wie de objecten tijdens de Tweede Wereldoorlog zouden hebben toebehoord. Zij worden vertegenwoordigd door
de heer P.L., kleinzoon van Daniel Wolf.
Het verzoek betreft het schilderij Boerenbruiloft van P. Brueghel II (NK 2227), het schilderij Madonna met kind
van L. Cranach (NK 3071) en een Medaillontapijt van wol met sterbloem in het centrum (NK 1042). Het object
NK 1042 is tevens onderwerp van een ander restitutieverzoek en zal in samenhang daarmee worden behandeld
(RC 1.104). Het schilderij NK 2227 bevindt zich in bruikleen in het Noordbrabants Museum in Den Bosch; het
schilderij NK 3071 is in beheer bij het Mauritshuis in Den Haag.
De procedure
De aanleiding voor het restitutieverzoek vormde de benadering van de heer P.L. door een Duitse advocaat
in oktober 2007, die hem wees op de aanwezigheid van de onderhavige objecten in de NK-collectie. Na eigen
onderzoek heeft L. vervolgens besloten namens zijn moeder en tante een restitutieverzoek in te dienen. Bij brief
van 10 december 2007 heeft L. de minister op diens verzoek nog enige aanvullende informatie verstrekt.
Naar aanleiding van de adviesaanvraag van de minister heeft de commissie een onderzoek naar de feiten
uitgevoerd waarvan de resultaten zijn neergelegd in een concept-onderzoeksrapport van 14 september 2009. Het
conceptonderzoeksrapport is bij brief van
30 september 2009 voor commentaar toegezonden aan verzoeksters. Op 1 oktober 2009 is het
conceptonderzoeksrapport voor feitelijke aanvulling toegestuurd aan de minister. De minister heeft op 15
oktober laten weten geen aanvullend materiaal onder de aandacht van de commissie te zullen brengen.
Verzoeksters hebben bij brief van 29 oktober 2009 commentaar gegeven op het conceptonderzoeksrapport naar
aanleiding waarvan het is aangepast. Het onderzoeksrapport is vervolgens vastgesteld op 9 november 2009 en
bij brief van
10 november 2009 verzonden aan verzoeksters. Voor de feiten in deze zaak verwijst de commissie naar het
onderzoeksrapport.
Overwegingen
1.
2.
3.
Verzoeksters vragen teruggave van de schilderijen NK 2227 en NK 3071 in hoedanigheid van erfgenaam
van hun vader Daniel Wolf. In dit kader heeft de commissie kennisgenomen van een aantal erfrechtelijke
stukken, op grond waarvan de commissie geen aanleiding heeft gezien te twijfelen aan de status van
verzoeksters.
De relevante feiten zijn in het onderzoeksrapport van 9 november 2009 beschreven. Hier wordt volstaan met
de volgende samenvatting. Daniel Wolf (hierna: Wolf) werd op
3 januari 1898 te Arnhem geboren en was van joodse afkomst. Hij trouwde in 1919 met Renée
Louise Gokkes en het echtpaar kreeg twee dochters (thans verzoeksters). Wolf was een succesvol
zakenman. Hij had een grote belangstelling voor antiek en kunst en beschikte over een aanzienlijke
schilderijenverzameling. Het gezin woonde vanaf 1937 op landgoed Groot Haesebroek te Wassenaar.
Verzoeksters hebben aangegeven dat Wolf zich ten tijde van de Duitse inval in Frankrijk bevond, waarna hij
naar Engeland wist te ontkomen. Later in de oorlog is hij naar de Verenigde Staten vertrokken, waar hij in
1943 te New York overleed.
Kort na de inval door de Duitsers werd het landgoed Groot Haesebroek in beslag genomen, waarna het
dienst deed als woning voor een hooggeplaatste nazi. In november 1940 werd het vermogen van Wolf onder
beheer van een Verwalter gesteld.
Volgens verzoeksters bevonden de geclaimde schilderijen zich in het huis van hun vader op het moment
waarop de woning werd geconfisqueerd. Verzoeksters hebben in dit verband een document overgelegd dat
in 1952 is opgesteld door accountantskantoor Loyens & Volkmaars in het kader van de afwikkeling van de
nalatenschap van Wolf. Het document geeft een overzicht van het schilderijenbezit van Wolf op 10 mei 1940
(hierna ook: het overzicht van 1952). Onder de opgesomde schilderijen bevindt zich zowel een schilderij van
Brueghel als een werk van Cranach. Hoewel in het overzicht titels of omschrijvingen van de schilderijen
ontbreken, acht de commissie zeer aannemelijk dat het hierbij om de thans geclaimde werken gaat, gezien
de overige documentatie die is aangetroffen (zie onder overwegingen 4 en 5). De werken van Brueghel en
Cranach maken in het overzicht van 1952 echter deel uit van een groep schilderijen waarbij is aangetekend
‘in pand van Dr. Tietje’. Gedoeld wordt op H.C.W Tietje, net als Wolf een vermogend industrieel en
kunstliefhebber.
Dat er van pandhouderschap sprake was, blijkt eveneens uit bewaard gebleven stukken afkomstig
4. van de
Deutsche Revisions- und Treuhand-Aktiengesellschaft (DRT), die de financiële positie van Wolf in 1942 in
67

kaart bracht. Blijkens een rapportage van de DRT waren Wolf en Tietje in verschillende zakentransacties
met elkaar verwikkeld en had Tietje een aantal schilderijen in pand gegeven aan Wolf tot zekerheid voor de
terugbetaling van enkele geldleningen. De commissie acht op ook grond van deze rapportage aannemelijk
dat de thans geclaimde Brueghel (NK 2227) en Cranach (NK 3071) deel uitmaakten van de verpanding.
5.
6.
7.
8.
9.
De commissie constateert dat ook de overige documentatie er op wijst dat Wolf geen eigenaar was van de
geclaimde schilderijen, maar de werken onder zich hield als pandhouder. Verwezen wordt onder meer naar
gegevens die zich in de archieven van de Stichting Nederlands Kunstbezit (SNK) bevinden, zoals een brief
van 22 januari 1946 door of aan de heer C.J. Kuyer van de afdeling Militaire Recherche van de Centrale
Vermogens Opsporingsdienst, en herkomstgegevens uit het Bundesarchiv Koblenz.
Uit het overzicht van 1952 blijkt verder dat het schilderij van Cranach (NK 3071) in juni 1940 met
toestemming van Tietje is verkocht aan Alois Miedl voor een bedrag van NLG 35.000, waarna het aan
Göring is doorverkocht. Ten aanzien van het schilderij van Brueghel (NK 2227) is genoteerd dat het in
maart 1943 door de Verwalter is teruggegeven aan Tietje als onderdeel van een dading met betrekking tot
de zakelijke verhoudingen tussen Tietje en Wolf. Het voorgaande correspondeert met de gegevens uit de
rapportage van de DRT. Verzoeksters hebben in hun reactie van 29 oktober 2009 de rechtsgeldigheid van
deze handelingen in twijfel getrokken. Hierop wordt onder overwegingen 10 en 11 verder ingegaan.
In oktober 1945 hebben de erven Wolf aangifte gedaan bij de SNK met betrekking tot het schilderij
‘Feestvierende boeren (kermis)’ van Brueghel (NK 2227). In de aangifte werd vermeld dat Wolf het schilderij
in pand hield voor Tietje, maar werd opgemerkt dat het ten onrechte was teruggegeven door de Verwalter
aan Tietje. Later lijken de erven Wolf te zijn teruggekomen van dit standpunt. Bij brief van 9 januari 1951
deelden zij de bevoegde autoriteiten het volgende mee:
‘Inderdaad was Dr. Tietje eigenaar van het bovengenoemde schilderij en de heer D. Wolf pandhouder.
[…] Uit de ons in 1945 ter beschikking staande gegevens meenden wij destijds te moeten concluderen, dat
deze teruggave van het schilderij inderdaad ten onrechte was geschied. Bij het afwikkelen van de boedel
van thans wijlen de Heer D. Wolf,[…] hebben wij eerst onlangs inzake onze verhouding tot de Heer Tietje
moeten concluderen, dat door ons voor deze dading tussen de toenmalige beheerder, de Heer Kattenstroth
en Tietje, geen rechtsherstel moet worden aangevraagd. Daar door ons van de theoretische mogelijkheid van
rechtsherstel voor deze dading geen gebruik wordt gemaakt, kunnen door ons geen rechten meer worden geldend
gemaakt op het bovengenoemde schilderij en trekken wij hierbij de aangifte van vermissing daarvan in.’
De erven Wolf deden in oktober 1945 eveneens aangifte bij de SNK met betrekking tot het schilderij
‘Madonna met kind’ van Cranach (NK 3071). Bij brief van 22 januari 1953 deelden de erven echter mee: ‘dat
door ons afstand wordt gedaan van alle rechten, welke wij mogelijkerwijs zouden kunnen doen gelden i.v.m.
ons bovengenoemd schilderij, vroeger eigendom van thans wijlen de Heer D. Wolf en verplichten ons geen
stappen te zullen ondernemen om al of niet tegen betaling van de door U genoemde f. 35.000 dit schilderij in
ons eigendom terug te verkrijgen.’
De commissie constateert dat de erven in 1953 ten aanzien van dit schilderij van Cranach spreken van
eigendom Wolf, terwijl dit in tegenspraak is met de gegevens van het overzicht uit 1952 en de overige
herkomstgegevens. Nu verzoeksters overigens geen informatie hebben aangeleverd die wijst op het recht
van eigendom, houdt de commissie op grond van de onder 3 tot en met 6 gegeven overwegingen het ervoor
dat Wolf het schilderij als pandhouder onder zich had.
Verzoeksters hebben bij brief van 10 december 2007 aan de minister opgemerkt dat gebrek aan financiële
middelen voor de erven de reden vormde om in de jaren vijftig af te zien van het claimen van de schilderijen.
De commissie acht dit echter niet aannemelijk. Uit de correspondentie blijkt veeleer dat de erven berustten
in de dading en van mening waren dat zij geen rechten op de schilderijen konden doen gelden. In dit
verband wijst de commissie er op dat uit het laatste deel van de onder overweging 8 geciteerde passage
blijkt dat eventuele terugbetaling geen rol speelde bij de beslissing om het werk van Cranach niet te
claimen.
10. Verzoeksters hebben in hun reactie op het conceptonderzoeksrapport gesteld dat de verkoop van het
schilderij van Cranach (NK 3071) in juni 1940 waarschijnlijk zonder toestemming en medeweten van Wolf
is gebeurd, daar hij zich toen in het buitenland bevond. Zij menen dat de verkoop daarom niet vrijwillig is
geschied en daarmee onrechtmatig was. Verzoeksters wijzen er in dit verband op dat een ander schilderij
uit het bezit van Wolf (de Alchemist van Jan Steen) eveneens gedurende zijn afwezigheid in de zomer van
1940 aan Miedl is verkocht. Na de oorlog ging de SNK ervan uit dat het schilderij van Jan Steen door een
onbevoegde was verkocht, waarna het werk tegen betaling van de tijdens de oorlog ontvangen verkoopprijs
is teruggeven aan de erven Wolf.
Ten aanzien van het schilderij van Brueghel (NK 2227) betwisten verzoeksters de rechtsgeldigheid van de
dading tussen Tietje en de Verwalter van maart 1943 en de daarmee samenhangende teruggave van het
schilderij aan Tietje. Volgens hen was de dading zeer waarschijnlijk overeengekomen zonder Wolf daarin te
kennen, en de teruggave van het schilderij onrechtmatig, aangezien de schuld van Tietje op Wolf niet was
afgelost.
68

11. De commissie overweegt ten aanzien van de stellingen van verzoeksters dat het zeer wel mogelijk is dat de
verkoop van NK 3071 aan Miedl in juni 1940 en de teruggave van NK 2227 aan Tietje in maart 1943 zich
zonder toestemming of medeweten van Wolf hebben afgespeeld. Het is niet meer te achterhalen of Wolf als
pandhouder door deze gebeurtenissen benadeeld is. De commissie heeft echter niet tot taak de minister te
adviseren omtrent de reparatie van eventuele vermogensschade die gedurende de oorlog is geleden. Zij is
blijkens haar taakstelling, zoals omschreven artikel 2, eerste lid, van het Instellingsbesluit van 16 november
2001, uitsluitend bevoegd te adviseren tot teruggave van cultuurgoederen waarover de oorspronkelijke
eigenaar door omstandigheden die direct verband hielden met het naziregime onvrijwillig het bezit heeft
verloren. Ingevolge de achtste aanbeveling van de Commissie Ekkart inzake particulier kunstbezit van april
2001, dient het eigendomsrecht in hoge mate aannemelijk te zijn gemaakt, terwijl er geen aanwijzingen
zijn die dat tegenspreken. De onderzoeksgegevens wijzen er echter op dat Wolf geen eigenaar was van de
geclaimde schilderijen maar deze onder zich hield als pandhouder. Naar het oordeel van de commissie gaat
de vergelijking met de teruggave van het schilderij van Jan Steen dan ook niet op. Het schilderij van Jan
Steen was immers, blijkens het overzicht van 1952, eigendom van Wolf, terwijl het geclaimde werk NK 3071
volgens dat overzicht eigendom van Tietje was.
12. Gezien het voorgaande constateert de commissie dat niet is voldaan aan de voorwaarden voor restitutie en
adviseert zij het verzoek tot teruggave van de werken NK 2227 en NK 3071 af te wijzen.
Conclusie
De Restitutiecommissie adviseert de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap om het verzoek tot
teruggave van de schilderijen Boerenbruiloft van P. Brueghel II (NK 2227) en het schilderij Madonna met kind
van L. Cranach (NK 3071) af te wijzen.
Aldus vastgesteld in de vergadering van 9 november 2009 door W.J.M. Davids (voorzitter), J.Th.M. Bank,
J.C.M. Leijten, P.J.N. van Os, E.J. van Straaten, H.M. Verrijn Stuart, I.C. van der Vlies (vice-voorzitter) en
ondertekend door de voorzitter en de secretaris.
(W.J.M. Davids, voorzitter)
(E. Campfens, secretaris)
26. Madonna met kind van Lucas Cranach (NK 3071).
69

Bijlagen
1.
‘Besluit adviescommissie restitutieverzoeken cultuurgoederen en
Tweede Wereldoorlog’, 16 november 2001
71
2.
Overzicht van de stukken waaruit het beleidskader van de
Restitutiecommissie volgt
77
3.
‘Besluit van de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap van
27 november 2009, nr. DCE/09/170990, tot benoeming en eervol ontslag
van leden van de Adviescommissie restitutieverzoeken cultuurgoederen
en Tweede Wereldoorlog’
78
4.
‘Brief van de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap aan de
Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten Generaal’, 10 juli 2009
79
5.
‘Terezin Declaration’, 30 juni 2009
82
6.
Index van de adviezen van de Restitutiecommissie op zaaknummer
(2002 t/m 2009)
87
70

Bijlage 1
Besluit van de Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur
en Wetenschappen, dr. F. van der Ploeg, houdende
Instelling van een commissie die adviseert over
WJZ/2001/45374(8123)
verzoeken om teruggave van cultuurgoederen waarover
de oorspronkelijke eigenaar door omstandigheden die
direct verband hielden met het nazi-regime onvrijwillig 16 november 2001
het bezit heeft verloren en die zich thans in bezit van de
Staat der Nederlanden bevinden (Besluit adviescommissie
restitutieverzoeken cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog)
, dr. F. van der Ploeg,
Handelende in overeenstemming met het gevoelen van de ministerraad;
Gelet op artikel 15, derde lid, van de Archiefwet 1995;
Besluit:
Artikel 1
In dit besluit wordt verstaan onder:
a. de minister: de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen;
b. het ministerie: het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen;
c. de commissie: de commissie, bedoeld in artikel 2 van dit besluit.
Artikel 2
1. Er is een commissie die tot taak heeft de minister op diens verzoek te adviseren over de te nemen
beslissingen op verzoeken om teruggave van cultuurgoederen waarover de oorspronkelijke
eigenaar door omstandigheden die direct verband hielden met het nazi-regime onvrijwillig het
bezit heeft verloren en die zich thans in bezit van de Staat der Nederlanden bevinden.
2. De commissie heeft voorts tot taak op verzoek van de minister advies uit te brengen over
geschillen over teruggave van cultuurgoederen tussen de oorspronkelijke eigenaar die door
omstandigheden die direct verband hielden met het nazi-regime onvrijwillig het bezit verloor of
diens erfgenamen en de huidige bezitter niet zijnde de Staat der Nederlanden.
3. De minister dient een verzoek om advies als bedoeld in het tweede lid uitsluitend in bij de
commissie, indien de oorspronkelijke eigenaar of diens erfgenamen en de huidige bezitter
gezamenlijk de minister daarom gevraagd hebben.
4. De commissie verricht de adviestaak, bedoeld in het eerste lid, met inachtneming van het
rijksbeleid ter zake.
5. De commissie verricht de adviestaak, bedoeld in het tweede lid, naar maatstaven van redelijkheid
en billijkheid.
Artikel 3
1. De commissie bestaat uit ten hoogste 7 leden, waaronder de voorzitter en de plaatsvervangend
voorzitter.
Instellingsbesluit - 1 -
Bijlage 1, p.1 – Instellingsbesluit Restitutiecommissie
71

Bijlage 1
2. De voorzitter en de plaatsvervangend voorzitter bezitten de hoedanigheid van meester in de
rechten.
3. Tenminste een lid van de commissie bezit een zodanige historische deskundigheid over de
Tweede Wereldoorlog dat een wezenlijke bijdrage aan de werkzaamheden van de commissie kan
worden geleverd.
4. Tenminste een lid van de commissie bezit een zodanige kunsthistorische of museale
deskundigheid dat een wezenlijke bijdrage aan de werkzaamheden van de commissie kan worden
geleverd.
5. De minister benoemt de voorzitter, de plaatsvervangend voorzitter en de andere leden voor een
periode van ten hoogste 3 jaar. Zij maken geen deel uit van het ministerie en zijn ook overigens
niet werkzaam onder verantwoordelijkheid van de minister.
6. De voorzitter, vice-voorzitter en de andere leden kunnen eenmaal worden herbenoemd.
Artikel 4
1. De commissie behandelt een verzoek om advies met ten minste drie leden in een door de
voorzitter te bepalen samenstelling met dien verstande dat bij de behandeling in ieder geval de
voorzitter of de vice-voorzitter betrokken is.
2. De commissie kan een reglement omtrent de verdere werkwijze vaststellen.
Artikel 5
1. De minister voegt aan de commissie een secretariaat toe.
2. Aan het hoofd van het secretariaat staat de secretaris van de commissie, die de hoedanigheid van
meester in de rechten bezit.
3. De secretaris is voor zijn werkzaamheden voor de commissie uitsluitend verantwoording
verschuldigd aan de commissie.
Artikel 6
1. Ter uitvoering van haar taak, kan de commissie degene die een verzoek om teruggave als
bedoeld in artikel 2, eerste lid, heeft gedaan alsmede een vertegenwoordiger van de minister dan
wel de partijen van wie het geschil, bedoeld in artikel 2, tweede lid, ter advisering aan de
commissie is voorgelegd, in een vergadering horen.
2. Ter uitvoering van haar taak kan de commissie zich voorts rechtstreeks wenden tot derden voor
het verkrijgen van inlichtingen en hen zo nodig ter vergadering uitnodigen om hun mening te
vernemen.
3. De minister draagt er zorg voor dat de commissie over alle stukken die zij in verband met de
uitoefening van haar taak nodig heeft en die zich op het ministerie bevinden, tijdig en volledig kan
beschikken.
4. Iedere ambtenaar van het ministerie geeft aan een oproep of een verzoek van de commissie
gehoor.
5. De beperkingen die zijn gesteld aan de openbaarheid van archiefbescheiden, bedoeld in artikel 1,
onderdeel c, onder 1 en 2 van de Archiefwet 1995, die de commissie ter uitvoering van haar taak
nodig heeft en die bewaard worden in een rijksarchiefbewaarplaats, blijven voor de commissie
buiten toepassing.
Artikel 7
1. De commissie brengt ieder jaar verslag uit aan de Minister van Onderwijs, Cultuur en
Wetenschappen over de stand van zaken met betrekking tot de in artikel 2 genoemde taken.
2. Het eerste verslag wordt in januari 2003 uitgebracht.
Artikel 8
De leden van de commissie ontvangen vacatiegelden alsmede een vergoeding voor de reis- en
verblijfkosten volgens de bestaande rijksregelingen.
72
Bijlage 1, p.2 – Instellingsbesluit Restitutiecommissie
Instellingsbesluit - 2 -

Bijlage 1
Artikel 9
De archiefbescheiden van de commissie worden na opheffing van de commissie of, zo de
omstandigheden daartoe eerder aanleiding geven, zoveel eerder, overgebracht naar het archief van
de Directie Cultureel Erfgoed van het ministerie.
Artikel 10
Met ingang van de datum van inwerkingtreding van dit besluit zijn voor een periode van drie jaar
benoemd :
a. mr J.M. Polak te Ede als voorzitter,
b. mr B.J. Asscher te Baarn als vice-voorzitter,
c. prof. mr. J. Leyten te Nijmegen,
d. dr. E. van Straaten te Beekbergen.
e. prof. J.Th.M. Bank te Amsterdam
f. mr. H.M. Verrijn-Stuart te Amsterdam
Artikel 11
Dit besluit treedt in werking met ingang van de tweede dag na de dagtekening van de Staatscourant
waarin het wordt geplaatst.
Artikel 12
Dit besluit wordt aangehaald als: Besluit adviescommissie restitutieverzoeken cultuurgoederen en
Tweede Wereldoorlog.
Dit besluit zal met de toelichting in de Staatscourant worden geplaatst.
De Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen,
Dr. F. van der Ploeg
Instellingsbesluit - 3 -
Bijlage 1, p.3 – Instellingsbesluit Restitutiecommissie
73

Bijlage 1
Toelichting
Algemeen
Een van de commissies die in Nederland sedert 1997 is ingesteld om onderzoek te doen naar het
brede terrein van de tegoeden Tweede Wereldoorlog is de Commissie Ekkart. Deze commissie
begeleidt het onderzoek naar de herkomst van de zogenaamde NK-collectie: de nog bij de Staat
berustende kunstwerken die na de Tweede Wereldoorlog uit Duitsland zijn gerecupereerd. De omvang
van de NK-collectie, ruim 4000 objecten, en de aard van het herkomstonderzoek, dat immers zaken
betreft die ruim vijftig jaar geleden hebben plaatsgevonden en waarvan in veel gevallen nauwelijks
nog archiefstukken te vinden zijn, zijn er de oorzaak van dat de Commissie Ekkart nog tot eind 2002
nodig heeft alvorens haar werkzaamheden te kunnen afronden.
Naast het begeleiden van herkomstonderzoek heeft de Commissie Ekkart tot taak om aanbevelingen
te doen aan de Minister van OCenW over het teruggavebeleid van de regering. Op 26 april jl. heeft de
commissie haar ‘tussentijdse’ aanbevelingen aan mij aangeboden. In haar aanbiedingsbrief stelt de
commissie te hebben besloten tot tussentijdse advisering omdat zij van mening is dat aanpassing van
het beleid, mede in verband met de gevorderde leeftijd van belanghebbenden, niet tot de afronding
van het gehele herkomstonderzoek kan wachten. De commissie beoogt met haar aanbevelingen
ruimte te creëren om tot een ruimhartiger restitutiebeleid te kunnen komen. De juridische benadering
van het beleid zoals dat in de regeringsnotitie van 14 juli 2000 was vastgelegd, acht de Commissie
Ekkart niet langer aanvaardbaar.
De reactie van het kabinet op deze aanbevelingen heb ik op 29 juni 2001 aan de voorzitter van de
Staten Generaal gestuurd, een aanvullende regeringsreactie bij brief van 16 november 2001.
In haar reactie op de aanbevelingen van de Commissie Ekkart kiest de regering niet voor een puur
juridische maar voor een meer beleidsmatige benadering van het restitutievraagstuk. Dit mede in het
licht van internationale ontwikkelingen die veeleer wijzen in de richting van een moreel-beleidsmatige
dan een overwegend juridische benadering van het vraagstuk van de restitutie. Dit standpunt is mede
verwoord in de uitkomsten van de conferentie die in 1998 in Washington plaatsvond ter mondiale
bespreking van de tegoeden Tweede Wereldoorlog (de zogenaamde ‘Washington Principles’).
Een van die Washington principles is dat nationale “alternative dispute resolution mechanisms for
resolving ownership issues” worden opgezet. Landen als Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk hebben
hieraan invulling gegeven en kennen commissies ter beoordeling van individuele restitutieverzoeken.
Het instellen in Nederland van een adviescommissie ter beoordeling van individuele
restitutieverzoeken past dus zowel bij de strekking van de aanbevelingen van de Commissie Ekkart
als bij de hierboven genoemde internationale ontwikkelingen. Belangrijkste reden om een
adviescommissie in het leven te roepen is de behoefte om op een zo objectief mogelijke wijze tot
besluitvorming door de Minister van OCenW over restitutieverzoeken te komen. Aangezien de Minister
van OCenW tevens als bezitter/beheerder van de NK-collectie direct betrokken is, zal een
adviescommissie de onafhankelijkheid van de besluitvorming vergroten. Bij brief van 7 juni jl. had ook
de Commissie Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen van de Tweede Kamer haar voorkeur voor een
onafhankelijke commissie uitgesproken.
Op basis van de ervaring van de Commissie Ekkart is de verwachting nu dat de adviescommissie 30
tot 50 zaken te behandelen krijgt die betrekking hebben op voorwerpen in rijksbezit. Over het aantal
particuliere verzoeken dat mogelijk aan de commissie ter advisering wordt voorgelegd bestaat nog
geen inzicht. Dat geldt overigens ook voor de te verwachten levensduur van de commissie. Op grond
van genoemde cijfers lijkt een periode van 3-5 jaar een reële verwachting.
Instellingsbesluit - 4 -
74
Bijlage 1, p.4 – Instellingsbesluit Restitutiecommissie

Bijlage 1
Artikelsgewijze toelichting
Artikel 2
Hoofdtaak van de commissie is het op zijn verzoek adviseren van de minister van OCenW over
verzoeken van derden tot teruggave van voorwerpen die zich in de NK-collectie bevinden. Daarnaast
kan de minister ook advies vragen ten aanzien van verzoeken tot teruggave die betrekking hebben op
voorwerpen in de rijkscollectie die geen onderdeel vormen van de NK-collectie, maar niettemin door
omstandigheden die direct verband hielden met het Nazi-regime in het bezit van de Staat zijn
gekomen.
In navolging van buitenlandse commissies en op nadrukkelijk verzoek van de Tweede Kamer kan de
minister ook onderlinge geschillen tussen particulieren aan de commissie ter advies voorleggen mits
deze daar zelf om verzoeken en het geschil ook hier een voorwerp betreft waarvan de oorspronkelijke
eigenaar door omstandigheden die direct verband hielden met het Nazi-regime onvrijwillig het bezit
verloor.
De minister vraagt de commissie advies indien hem een verzoek tot teruggave bereikt dat past binnen
de gestelde kaders. Slechts verzoeken die evident niet vallen binnen de taakopdracht van de
commissie, bijvoorbeeld omdat ze geen betrekking hebben op de teruggave van cultuurgoederen die
ten gevolge van de Tweede Wereldoorlog zijn verplaatst, zal de minister direct zelf afdoen. Om de
commissie niet nodeloos met dergelijke verzoeken te belasten is ervoor gekozen de verzoeken via de
minister aan de commissie voor te leggen.
De kaders waarbinnen de commissie adviseert zijn de door de regering vastgestelde beleidslijnen
terzake. Dit betreft allereerst het algemene regeringsbeleid inzake de Tegoeden Tweede
Wereldoorlog zoals dat is vastgelegd in de brief van de regering van 21 maart 2000.
Daarnaast zijn er de regels die meer specifiek betrekking hebben op de teruggave van
cultuurgoederen. Dat betreft in algemene zin het beleid zoals de regering dat in haar notitie van 14 juli
2000 aan de Tweede Kamer heeft kenbaar gemaakt. Naar aanleiding van de aanbevelingen van de
commissie Ekkart en de regeringsreactie daarop is dat beleid echter aanzienlijk aangepast. De
brieven blijven zodoende van kracht en vormen samen met de aanbevelingen van de commissie
Ekkart en de regeringsreactie daarop het beleidskader voor de onderhavige commissie.
De aanbevelingen die de commissie Ekkart in de toekomst nog zal uitbrengen, kunnen uiteraard tot
nadere aanpassing door de regering van de benoemde beleidskaders leiden.
De adviescommissie beoordeelt een teruggaveverzoek in het licht van de genoemde beleidskaders en
kan dan van oordeel zijn dat:
-het verzoek niet past binnen het mandaat van de commissie maar valt onder de gewone rechtsregels;
de commissie zal dat in haar advies aan de minister neerleggen.
-het verzoek past binnen het mandaat van de commissie en derhalve voor advisering in aanmerking
komt.
De overheid wil ook particulieren die onderling een geschil hebben dat betrekking heeft op een
voorwerp waarover de oorspronkelijke eigenaar door omstandigheden die direct verband houden met
het Nazi-regime onvrijwillig het bezit verloor, een faciliteit bieden. Bij de beoordeling van deze
verzoeken van particulieren zal het advies van de commissie worden ingegeven door overwegingen
van redelijkheid en billijkheid.
De tussenkomst van de minister - het is immers de minister die de particuliere geschillen aan de
commissie voorlegt - is ingegeven door pragmatische redenen. De minister heeft immers voor
adequate ondersteuning van de commissie zorg te dragen. Daarvoor is het noodzakelijk dat de
minister op de hoogte is van het aantal adviezen dat de commissie geacht wordt uit te brengen.
Instellingsbesluit - 5 -
Bijlage 1, p.5 – Instellingsbesluit Restitutiecommissie
75

Bijlage 1
Artikel 3 en 4
Bij de keuze voor de omvang, samenstelling en werkwijze van de commissie is getracht een balans te
vinden tussen benodigde expertise en het vereiste dat de commissie op efficiënte en voortvarende
wijze tot een advies moet kunnen komen.
Bij de samenstelling van de commissie is uitgegaan van de voor de beoordeling van
teruggaveverzoeken benodigde expertise op in ieder geval juridisch, historisch en kunsthistorisch
terrein. Dat ervoor gekozen is juridische expertise te vereisen van voorzitter en plaatsvervangend
voorzitter is ingegeven door het feit dat ondanks de gekozen moreel-beleidsmatige benadering
juridische kennis uiteraard onontbeerlijk is voor de beoordeling van bij teruggave verzoeken relevante
wet- en regelgeving. Aangezien voorzitter dan wel plaatsvervangend voorzitter altijd betrokken zijn bij
de advisering is juridische kennis in alle gevallen aanwezig.
Het is de bedoeling van meet af aan 7 leden te benoemen. Welke leden van de adviescommissie in
een concreet geval meewerken aan een advies wordt aan de voorzitter overgelaten. Daarbij kan
mogelijke betrokkenheid van een lid van de commissie bij een teruggaveverzoek een rol spelen. Het
zal van de complexiteit van een verzoek afhangen hoeveel leden bij de advisering over een bepaald
verzoek betrokken worden. In ieder geval zullen er naast de voorzitter of de plaatsvervangend
voorzitter altijd twee leden meewerken aan een advies.
Artikel 5
De minister draagt zorg voor een secretariaat dat op adequate wijze de commissie kan ondersteunen.
Van de secretaris wordt gevraagd dat deze de titel meester in de rechten bezit. Daarnaast zal
onderzoekscapaciteit aanwezig moeten zijn alsmede voldoende administratieve en organisatorische
ondersteuning. De grootte van het secretariaat zal kunnen fluctueren en afhangen van de werklast
van de commissie.
Artikel 6
Voor het kunnen voorbereiden van haar adviezen is het van het grootste belang dat de commissie
over alle relevante informatie kan beschikken. Zowel informatie die afkomstig is van claimanten als
van het ministerie of derden.
Om de commissie optimaal in staat te stellen alle benodigde informatie zo snel mogelijk beschikbaar
te krijgen, heb ik de beperkingen die gesteld zijn aan de openbaarheid van archiefbescheiden die zich
bevinden in de rijksarchiefbewaarplaatsen opgeheven (vijfde lid). Daarvoor heb ik gebruik gemaakt
van de mogelijkheid die artikel 15 van de archiefwet 1995 mij geeft. Het gaat daarbij uiteraard
uitsluitend om archiefbescheiden die voor de uitvoering van de taak van de commissie van belang zijn.
Het feit dat de commissie inzage kan krijgen in documenten waarop openbaarheidbeperkingen rusten,
wil overigens niet zeggen dat die informatie ook voor anderen openbaar is. De commissieleden
hebben immers zelf een geheimhoudingsplicht op grond van artikel 2:5 van de Algemene wet
bestuursrecht, voor wat betreft informatie waarover zij de beschikking krijgen en waarvan het duidelijk
is dat het een vertrouwelijk karakter heeft.
Artikel 10
Bij de ondertekening van dit instellingsbesluit hadden de in dit artikel genoemde zes personen zich al
bereid verklaard om lid van deze commissie te worden. Om die reden heb ik hun benoeming direct in
dit besluit geregeld. De benoeming van nog één ander lid zal zo spoedig mogelijk (separaat) volgen.
De staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen,
76
Bijlage 1, p.6 – Instellingsbesluit Restitutiecommissie
Instellingsbesluit - 6 -

Beleidskader Restitutiecommissie
Het Instellingsbesluit van de Restitutiecommissie bepaalt dat de commissie haar
adviestaak, voor zover het restitutieverzoeken betreft van voorwerpen in de rijkscollectie,
verricht met inachtneming van het rijksbeleid ter zake. Hieronder wordt een overzicht
gegeven van de stukken waaruit het betreffende beleidskader voortvloeit. Een deel
van deze stukken is terug te vinden in de bijlagen bij de eerdere jaarverslagen van de
commissie.
Datum
april 1998
20 mei 1998
21 maart 2000
14 juli 2000
26 april 2001
29 juni 2001
16 november 2001
28 januari 2003
5 december 2003
14 december 2004
8 maart 2005
Omschrijving
Aanbevelingen begeleidingscommissie Herkomst Gezocht
Reactie van de staatssecretaris op aanbevelingen
begeleidingscommissie Herkomst Gezocht
Brief aan Tweede Kamer betreffende het algemene
regeringsstandpunt inzake Tegoeden Tweede Wereldoorlog
Brief aan Tweede Kamer met regeringsstandpunt inzake restitutie
en recuperatie cultuurgoederen
Aanbevelingen restitutie kunstwerken Commissie Ekkart
Regeringsreactie op aanbevelingen Commissie Ekkart
Aanvullende regeringsreactie op aanbevelingen Commissie Ekkart
Aanbevelingen Commissie Ekkart inzake de restitutie van
kunstwerken van kunsthandelaren
Regeringsreactie op kunsthandelaanbevelingen Commissie Ekkart
Slotaanbevelingen Commissie Ekkart
Regeringsreactie op slotaanbevelingen Commissie Ekkart
Bijlage 2, p.1 – Beleidskader Restitutiecommissie
77

27 november 2009, nr. DCE/09/170990, tot benoeming en eervol ontslag van
leden van de Adviescommissie restitutieverzoeken cultuurgoederen en
Tweede Wereldoorlog
De Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap,
Gelet op artikel 3, vijfde en zesde lid, van het Besluit adviescommissie restitutieverzoeken cultuurgoederen
en Tweede Wereldoorlog;
STAATSCOURANT
Nr.
Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814.
Besluit Artikel 2 van de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap van
27 Met november ingang van 1 januari 2009, 2010 nr. DCE/09/170990, voor de periode tot 23 tot december benoeming 2010 wordt en benoemd eervol ontslag tot lid van van de
leden
Adviescommissie
van de Adviescommissie
restitutieverzoeken cultuurgoederen
restitutieverzoeken
en Tweede Wereldoorlog:
cultuurgoederen heer mr.
en
D.H.M.
Peeperkorn te Amsterdam.
Tweede Wereldoorlog
Van dit besluit, waarvan mededeling zal worden gedaan in de Staatscourant, wordt een afschrift
gezonden aan belanghebbenden.
De Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap,
De Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap,
Gelet R.H.A. op Plasterk. artikel 3, vijfde en zesde lid, van het Besluit adviescommissie restitutieverzoeken cultuurgoederen
en Tweede Wereldoorlog;
Besluit:
Artikel 1
Onder dankzegging voor de bewezen diensten wordt op zijn verzoek met ingang van 1 januari 2010
eervol ontslag verleend aan de heer prof. mr. J.C.M. Leijten als lid van de Adviescommissie restitutieverzoeken
cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog.
Artikel 2
Met ingang van 1 januari 2010 voor de periode tot 23 december 2010 wordt benoemd tot lid van de
Adviescommissie restitutieverzoeken cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog: de heer mr. D.H.M.
Peeperkorn te Amsterdam.
Van dit besluit, waarvan mededeling zal worden gedaan in de Staatscourant, wordt een afschrift
gezonden aan belanghebbenden.
De Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap,
R.H.A. Plasterk.
19707
Besluit:
21 december
Artikel 1
2009
Onder dankzegging voor de bewezen diensten wordt op zijn verzoek met ingang van 1 januari 2010
eervol ontslag verleend aan de heer prof. mr. J.C.M. Leijten als lid van de Adviescommissie restitutieverzoeken
cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog.
1 Staatscourant 2009 nr. 19707 21 december 2009
1 Staatscourant 2009 nr. 19707 21 december 2009
78
Bijlage 3, p.1 – Besluit minister van OCW

Tweede Kamer der Staten-Generaal
2
Vergaderjaar 2008–2009
25 839 Tegoeden Tweede Wereldoorlog
Nr. 40
BRIEF VAN DE MINISTER VAN ONDERWIJS, CULTUUR EN WETEN-
SCHAP
Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal
Den Haag, 10 juli 2009
In 2001 werd de Adviescommissie Restitutieverzoeken Cultuurgoederen
en Tweede Wereldoorlog (kortweg de Restitutiecommissie) ingesteld. De
Restitutiecommissie heeft als primaire taak de minister van OCW op diens
verzoek van onafhankelijk advies te dienen over verzoeken tot teruggave
van cultuurgoederen waarover de oorspronkelijke eigenaar onvrijwillig
het bezit heeft verloren door omstandigheden die direct verband hielden
met het naziregime. Het betreft cultuurgoederen die zich thans in het bezit
van de Nederlandse Staat bevinden.
Het besluit van de regering om de Restitutiecommissie in te stellen, was
een voortvloeisel van de discussie die in de tweede helft van de jaren ’90
in binnenen buitenland ontstond rondom door de nazi’s geroofde bezittingen
en de vraag in hoeverre het naoorlogse rechtsherstel erin was
geslaagd het materiële onrecht dat de vervolgingsslachtoffers was aangedaan,
te herstellen. De onderzoeken die de regering vanaf 1997 door
diverse commissies heeft laten uitvoeren lieten zien dat het naoorlogse
rechtsherstel – terugkijkend met de wetenschap en de ogen van nu –
formalistisch, bureaucratisch en kil is geweest. In haar brief aan de
Tweede Kamer van 21 maart 2000 (TK 1999–2000, 25 839, nr. 13) heeft de
regering dit ten volle erkend en zich op het standpunt gesteld dat daaraan
conclusies verbonden moesten worden, waaronder het alsnog in behandeling
nemen van restitutieverzoeken van (nabestaanden van) rechthebbenden.
Voor wat betreft het regeringsbeleid op het vlak van de restitutie van
geroofde cultuurgoederen («roofkunst») speelde destijds de Commissie
Herkomst Gezocht, onder voorzitterschap van prof. dr. R. E. O. Ekkart, een
belangrijke rol. Vanaf 1997 tot 2004 is onder begeleiding van deze
commissie de herkomst onderzocht van de zogenaamde NK-collectie (het
restant van na de oorlog voornamelijk uit Duitsland gerecupereerde kunstwerken
dat nog berustte bij de Nederlandse Staat) alsmede naar de werkwijze
van de Stichting Nederlands Kunstbezit (SNK) die in de naoorlogse
KST133708
0809tkkst25839-40
ISSN 0921 - 7371
Sdu Uitgevers
’s-Gravenhage 2009 Tweede Kamer, vergaderjaar 2008–2009, 25 839, nr. 40 1
Bijlage 4, p.1 – Brief minister van OCW
79

jaren was belast met recuperatie en restitutie van cultuurgoederen. De
Commissie Ekkart heeft tevens een reeks aanbevelingen gedaan voor het
door de regering te voeren beleid aangaande de teruggave van geroofde
cultuurgoederen.
De aanbevelingen van de Commissie Ekkart zijn destijds grotendeels door
de regering overgenomen. Zij vormden de basis van een ruimhartig
restitutiebeleid dat als beoordelingskader kon dienen voor de claims die
aan de Restitutiecommissie werden voorgelegd. Nederland voldeed
hiermee aan de internationale aanbevelingen, zoals die onder andere zijn
neergelegd in de Washington Principles on Nazi Confiscated Art (1998).
Nederland heeft in de afgelopen zeven jaar in binnen- en buitenland een
goede naam opgebouwd als het gaat om de wijze waarop het ruimhartige
restitutiebeleid is vormgegeven en uitgevoerd.
In haar slotaanbevelingen van december 2004 heeft de Commissie Ekkart
geadviseerd de termijn voor het indienen van restitutieverzoeken onder
het verruimde restitutiebeleid te laten aflopen twee jaar na publicatie van
de regeringsreactie op deze slotaanbevelingen (Kamerstukken II, 2004–
2005, 25 839, nr. 36) in de Staatscourant. De einddatum voor het
verruimde restitutiebeleid viel daarmee op 4 april 2007. Bij brief van
3 april 2007, waarvan ik uw Kamer een afschrift heb gestuurd, heb ik de
Restitutiecommissie laten weten dat zij wat betreft restitutieverzoeken die
na 4 april 2007 worden ingediend, kan adviseren op basis van het regeringsbeleid
van 2000.
Bij nader inzien heb ik besloten om het verruimde restitutiebeleid voort te
zetten om de volgende redenen:
– Na de aanvankelijke sluitingsdatum van 4 april 2007 zijn tot op heden
nog zo’n 20 restitutieverzoeken ingediend. Dit aantal is onverwacht
hoog. Bij de vaststelling van de einddatum van 4 april 2007 is hierop
niet gerekend. Op inhoudelijke gronden is er geen onderscheid te
maken tussen de claims van vóór 4 april 2007 en de claims die na die
datum zijn ingediend of nog zullen volgen. Het belang van een consistente
en gelijke behandeling van deze claims is dan ook een belangrijk
argument voor mijn besluit om het verruimde restitutiebeleid voorlopig
te continueren. Daarbij merk ik op dat een belangrijk argument
voor het stellen van een einddatum was dat met het verstrijken van de
tijd het steeds moeilijker wordt om informatie uit de eerste en tweede
hand te verkrijgen over de omstandigheden van bezitsverlies gedurende
oorlogsjaren. Inmiddels heeft de praktijk rondom de behandeling
van restitutieverzoeken uitgewezen dat het ontbreken van dergelijke
informatie niet van doorslaggevende betekenis is omdat de
Restitutiecommissie ook uit andere informatiebronnen (archieven e.d.)
kan putten.
– Nog immer duurt de (internationale) aandacht voor «roofkunst» onverminderd
voort, getuige de belangstelling voor de Holocaust Era Assets
Conference te Praag die eind juni 2009 heeft plaatsgevonden. De
conferentie had als thema «tien jaar na de Washington Conference on
Holocaust-Era Assets». De conferentie in Praag heeft geresulteerd in
een verklaring (the Terezín Declaration) waarin de 46 deelnemende
landen hun steun voor de Washington Principles on Nazi-Confiscated
Art hebben herbevestigd en hebben opgeroepen tot een voortgezette
toepassing daarvan in het kader van de nationale restitutieprocedures.
– Verder is de Nederlandse Museumvereniging begin dit jaar van start
gegaan met een vier jaar durend onderzoek naar museale verwervingen
in de periode 1933–1940 en 1948 en verder. Dit onderzoek is
een vervolg op het onderzoek dat in 1999 heeft plaatsgevonden naar
aankopen van musea in de periode 1940–1948. Het vervolgonderzoek
heeft zowel betrekking op cultuurgoederen die geen deel uitmaken van
Tweede Kamer, vergaderjaar 2008–2009, 25 839, nr. 40 2
80
Bijlage 4, p.2 – Brief minister van OCW

de rijkscollectie (gemeenten, provincies) als op objecten waarvan de
Nederlandse Staat bezitter is. Voor zover het museumonderzoek leidt
tot verzoeken tot teruggave van objecten uit de rijkscollectie zal ik de
Restitutiecommissie vragen mij te adviseren. Daarnaast zal de
Restitutiecommissie haar adviserende taak kunnen vervullen als het
gaat om eigendomsgeschillen tussen derden, waarbij geen objecten
uit de Rijkscollectie zijn betrokken.
Op dit moment is nog niet goed in te schatten wanneer het aantal claims
zal opdrogen. Met de afronding van het museumonderzoek komt het
einde van een belangrijk hoofdstuk van het rechtsherstel in zicht. Zowel
de Rijkscollectie als ook de museale collecties van andere eigenaren
(gemeenten, provincies) zullen dan zijn onderzocht en er zal een goed
beeld zijn verkregen van de eventuele problematische herkomst van de
cultuurgoederen die zich daarin bevinden. Om belanghebbenden de gelegenheid
te geven om te reageren zal vervolgens een redelijke claimtermijn
moeten worden gesteld. Ik heb daarom besloten thans geen einddatum
voor het verruimde restitutiebeleid te bepalen, maar eerst de
uitkomsten van het museumonderzoek af te wachten. De eindrapportage
over het museumonderzoek is voorzien in het najaar van 2012. Naar
aanleiding hiervan zal ik mij – mede in het licht van de internationale
ontwikkelingen op het terrein van de restitutie van oorlogskunst – beraden
over de vraag op welke wijze en binnen welke termijn het verruimde
restitutiebeleid en daarmee ook de werkzaamheden van de Restitutiecommissie
kunnen worden beëindigd. Ik zal uw Kamer daarover informeren
nadat het museumonderzoek is afgerond (najaar 2012). Bij die
gelegenheid zal ik tevens een op de beëindiging van het restitutiebeleid
toegesneden wijziging van het Instellingsbesluit van de Restitutiecommissie
effectueren.
De minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap,
R. H. A. Plasterk
Tweede Kamer, vergaderjaar 2008–2009, 25 839, nr. 40 3
Bijlage 4, p.3 – Brief minister van OCW
81

TEREZIN DECLARATION
June 30, 2009
Upon the invitation of the Prime Minister of the Czech Republic we the representatives of 46 states listed
below met this day, June 30, 2009 in Terezin, where thousands of European Jews and other victims of Nazi
persecution died or were sent to death camps during World War II. We participated in the Prague Holocaust
Era Assets Conference organized by the Czech Republic and its partners in Prague and Terezin from 26-
30 June 2009, discussed together with experts and non-governmental organization (NGO) representatives
important issues such as Welfare of Holocaust (Shoah) Survivors and other Victims of Nazi Persecution,
Immovable Property, Jewish Cemeteries and Burial Sites, Nazi- Confiscated and Looted Art, Judaica and
Jewish Cultural Property, Archival Materials, and Education, Remembrance, Research and Memorial Sites.
We join affirming in this Terezin Declaration on Holocaust Era Assets and Related Issues
- Aware that Holocaust (Shoah) survivors and other victims of Nazi persecution have reached an advanced
age and that it is imperative to respect their personal dignity and to deal with their social welfare needs, as
an issue of utmost urgency,
- Having in mind the need to enshrine for the benefit of future generations and to remember forever the
unique history and the legacy of the Holocaust (Shoah), which exterminated three fourths of European
Jewry, including its premeditated nature as well as other Nazi crimes,
- Noting the tangible achievements of the 1997 London Nazi Gold Conference, and the 1998 Washington
Conference on Holocaust-Era Assets, which addressed central issues relating to restitution and successfully
set the stage for the significant advances of the next decade, as well as noting the January 2000 Stockholm
Declaration, the October 2000 Vilnius Conference on Holocaust Era Looted Cultural Assets,
- Recognizing that despite those achievements there remain substantial issues to be addressed, because
only a part of the confiscated property has been recovered or compensated,
- Taking note of the deliberations of the Working Groups and the Special Session on Social Welfare of
Holocaust Survivors and their points of view and opinions which surveyed and addressed issues relating to
the Social Welfare of Holocaust Survivors and other Victims of Nazi Persecution, Immovable Property, Nazi
Confiscated Art, Judaica and Jewish Cultural Property, Holocaust Education, Remembrance and Research,
which can be found on the weblink for the Prague Conference and will be published in the Conference
Proceedings,
- Keeping in mind the legally non-binding nature of this Declaration and moral responsibilities thereof, and
without prejudice to applicable international law and obligations,
1. Recognizing that Holocaust (Shoah) survivors and other victims of the Nazi regime and its collaborators
suffered unprecedented physical and emotional trauma during their ordeal, the Participating States take
note of the special social and medical needs of all survivors and strongly support both public and private
efforts in their respective states to enable them to live in dignity with the necessary basic care that it
implies.
2. Noting the importance of restituting communal and individual immovable property that belonged to the
victims of the Holocaust (Shoah) and other victims of Nazi persecution, the Participating States urge that
every effort be made to rectify the consequences of wrongful property seizures, such as confiscations,
forced sales and sales under duress of property, which were part of the persecution of these innocent
people and groups, the vast majority of whom died heirless.
3. Recognizing the progress that has been made in research, identification, and restitution of cultural
property by governmental and non-governmental institutions in some states since the 1998 Washington
Conference on Holocaust-Era Assets and the endorsement of the Washington Conference Principles on
Nazi-Confiscated Art, the Participating States affirm an urgent need to strengthen and sustain these efforts
in order to ensure just and fair solutions regarding cultural property, including Judaica that was looted or
displaced during or as a result of the Holocaust (Shoah).
4. Taking into account the essential role of national governments, the Holocaust (Shoah) survivors’
organizations, and other specialized NGOs, the Participating States call for a coherent and more effective
approach by States and the international community to ensure the fullest possible, relevant archival access
with due respect to national legislation. We also encourage States and the international community to
establish and support research and education programs about the Holocaust (Shoah) and other Nazi
82 Bijlage 5, p.1 – Terezin Declaration

crimes, ceremonies of remembrance and commemoration, and the preservation of memorials in former
concentration camps, cemeteries and mass graves, as well as of other sites of memory.
5. Recognizing the rise of Anti-Semitism and Holocaust (Shoah) denial, the Participating States call on the
international community to be stronger in monitoring and responding to such incidents and to develop
measures to combat anti-Semitism.
The Welfare of Holocaust (Shoah) Survivors and other Victims of Nazi Persecution
Recognizing that Holocaust (Shoah) survivors and other victims of Nazi persecution, including those who
experienced the horrors of the Holocaust (Shoah) as small and helpless children, suffered unprecedented
physical and emotional trauma during their ordeal. Mindful that scientific studies document that these
experiences frequently result in heightened damage to health, particularly in old age, we place great priority
on dealing with their social welfare needs in their lifetimes. It is unacceptable that those who suffered so
greatly during the earlier part of their lives should live under impoverished circumstances at the end.
1. We take note of the fact that Holocaust (Shoah) survivors and other victims of Nazi persecution have
today reached an advanced age and that they have special medical and health needs, and we therefore
support, as a high priority, efforts to address in their respective states the social welfare needs of the
most vulnerable elderly victims of Nazi persecution – such as hunger relief, medicine and homecare as
required, as well as measures that will encourage intergenerational contact and allow them to overcome
their social isolation. These steps will enable them to live in dignity in the years to come. We strongly
encourage cooperation on these issues.
2. We further take note that several states have used a variety of creative mechanisms to provide assistance
to needy Holocaust (Shoah) survivors and other victims of Nazi persecution, including special pensions;
social security benefits to non-residents; special funds; and the use of assets from heirless property. We
encourage states to consider these and other alternative national actions, and we further encourage them
to find ways to address survivors’ needs.
Immovable (Real) Property
Noting that the protection of property rights is an essential component of a democratic society and the rule of
law, Acknowledging the immeasurable damage sustained by individuals and Jewish communities as a result
of wrongful property seizures during the Holocaust (Shoah), Recognizing the importance of restituting or
compensating Holocaust-related confiscations made during the Holocaust era between 1933-45 and as its
immediate consequence, Noting the importance of recovering communal and religious immovable property
in reviving and enhancing Jewish life, ensuring its future, assisting the welfare needs of Holocaust (Shoah)
survivors, and fostering the preservation of Jewish cultural heritage,
1. We urge, where it has not yet been effectively achieved, to make every effort to provide for the restitution
of former Jewish communal and religious property by either in rem restitution or compensation, as may be
appropriate; and
2. We consider it important, where it has not yet been effectively achieved, to address the private property
claims of Holocaust (Shoah) victims concerning immovable (real) property of former owners, heirs or
successors, by either in rem restitution or compensation, as may be appropriate, in a fair, comprehensive
and nondiscriminatory manner consistent with relevant national law and regulations, as well as international
agreements. The process of such restitution or compensation should be expeditious, simple, accessible,
transparent, and neither burdensome nor costly to the individual claimant; and we note other positive
legislation in this area.
3. We note that in some states heirless property could serve as a basis for addressing the material necessities
of needy Holocaust (Shoah) survivors and to ensure ongoing education about the Holocaust (Shoah), its
causes and consequences.
4. We recommend, where it has not been done, that states participating in the Prague Conference consider
implementing national programs to address immovable (real) property confiscated by Nazis, Fascists and
their collaborators. If and when established by the Czech Government, the European Shoah Legacy
Bijlage 5, p.2 – Terezin Declaration
83

Institute in Terezin shall facilitate an intergovernmental effort to develop non-binding guidelines and best
practices for restitution and compensation of wrongfully seized immovable property to be issued by the oneyear
anniversary of the Prague Conference, and no later than June 30, 2010, with due regard for relevant
national laws and regulations as well as international agreements, and noting other positive legislation in this
area.
Jewish Cemeteries and Burial Sites
Recognizing that the mass destruction perpetrated during the Holocaust (Shoah) put an end to centuries of
Jewish life and included the extermination of thousands of Jewish communities in much of Europe, leaving
the graves and cemeteries of generations of Jewish families and communities unattended, and Aware that
the genocide of the Jewish people left the human remains of hundreds of thousands of murdered Jewish
victims in unmarked mass graves scattered throughout Central and Eastern Europe, We urge governmental
authorities and municipalities as well as civil society and competent institutions to ensure that these mass
graves are identified and protected and that the Jewish cemeteries are demarcated, preserved and kept
free from desecration, and where appropriate under national legislation could consider declaring these as
national monuments.
Nazi-Confiscated and Looted Art
Recognizing that art and cultural property of victims of the Holocaust (Shoah) and other victims of Nazi
persecution was confiscated, sequestered and spoliated, by the Nazis, the Fascists and their collaborators
through various means including theft, coercion and confiscation, and on grounds of relinquishment as well
as forced sales and sales under duress, during the Holocaust era between 1933-45 and as an immediate
consequence, and Recalling the Washington Conference Principles on Nazi-Confiscated Art as endorsed at
the Washington Conference of 1998, which enumerated a set of voluntary commitments for governments that
were based upon the moral principle that art and cultural property confiscated by the Nazis from Holocaust
(Shoah) victims should be returned to them or their heirs, in a manner consistent with national laws and
regulations as well as international obligations, in order to achieve just and fair solutions,
1. We reaffirm our support of the Washington Conference Principles on Nazi-Confiscated Art and we
encourage all parties including public and private institutions and individuals to apply them as well,
2. In particular, recognizing that restitution cannot be accomplished without knowledge of potentially looted
art and cultural property, we stress the importance for all stakeholders to continue and support intensified
systematic provenance research, with due regard to legislation, in both public and private archives, and
where relevant to make the results of this research, including ongoing updates, available via the internet,
with due regard to privacy rules and regulations. Where it has not already been done, we also recommend
the establishment of mechanisms to assist claimants and others in their efforts,
3. Keeping in mind the Washington Conference Principles on Nazi-Confiscated Art, and considering the
experience acquired since the Washington Conference, we urge all stakeholders to ensure that their legal
systems or alternative processes, while taking into account the different legal traditions, facilitate just and
fair solutions with regard to Naziconfiscated and looted art, and to make certain that claims to recover
such art are resolved expeditiously and based on the facts and merits of the claims and all the relevant
documents submitted by all parties. Governments should consider all relevant issues when applying
various legal provisions that may impede the restitution of art and cultural property, in order to achieve just
and fair solutions, as well as alternative dispute resolution, where appropriate under law.
Judaica and Jewish Cultural Property
Recognizing that the Holocaust (Shoah) also resulted in the wholesale looting of Judaica and Jewish cultural
property including sacred scrolls, synagogue and ceremonial objects as well as the libraries, manuscripts,
archives and records of Jewish communities, and Aware that the murder of six million Jews, including
entire communities, during the Holocaust (Shoah) meant that much of this historical patrimony could not
be reclaimed after World War II, and Recognizing the urgent need to identify ways to achieve a just and fair
solution to the issue of Judaica and Jewish cultural property, where original owners, or heirs of former original
Jewish owners, individuals or legal persons cannot be identified, while acknowledging there is no universal
model,
84 Bijlage 5, p.3 – Terezin Declaration

1. We encourage and support efforts to identify and catalogue these items which may be found in archives,
libraries, museums and other government and non-government repositories, to return them to their original
rightful owners and other appropriate individuals or institutions according to national law, and to consider a
voluntary international registration of Torah scrolls and other Judaica objects where appropriate, and
2. We encourage measures that will ensure their protection, will make appropriate materials available to
scholars, and where appropriate and possible in terms of conservation, will restore sacred scrolls and
ceremonial objects currently in government hands to synagogue use, where needed, and will facilitate the
circulation and display of such Judaica internationally by adequate and agreed upon solutions.
Archival Materials
Whereas access to archival documents for both claimants and scholars is an essential element for resolving
questions of the ownership of Holocaust-era assets and for advancing education and research on the
Holocaust (Shoah) and other Nazi crimes, Acknowledging in particular that more and more archives have
become accessible to researchers and the general public, as witnessed by the Agreement reached on the
archives of the International Tracing Service (ITS) in Bad Arolsen, Germany, Welcoming the return of archives
to the states from whose territory they were removed during or as an immediate consequence of the Holocaust
(Shoah), We encourage governments and other bodies that maintain or oversee relevant archives to make
them available to the fullest extent possible to the public and researchers in accordance with the guidelines of
the International Council on Archives, with due regard to national legislation, including provisions on privacy
and data protection, while also taking into account the special circumstances created by the Holocaust era
and the needs of the survivors and their families, especially in cases concerning documents that have their
origin in Nazi rules and laws.
Education, Remembrance, Research and Memorial Sites
Acknowledging the importance of education and remembrance about the Holocaust (Shoah) and other Nazi
crimes as an eternal lesson for all humanity, Recognizing the preeminence of the Stockholm Declaration
on Holocaust Education, Remembrance and Research of January 2000, Recognizing that the Universal
Declaration of Human Rights was drafted in significant part in the realization of the horrors that took place
during the Holocaust, and further recognizing the U.N. Convention on the Prevention and Punishment of the
Crime of Genocide, Recalling the action of the United Nations and of other international and national bodies in
establishing an annual day of Holocaust remembrance, Saluting the work of the Task Force for International
Cooperation on Holocaust Education, Remembrance and Research (ITF) as it marks its tenth anniversary,
and encouraging the States participating in the Prague Conference to cooperate closely with the Task Force,
and Repudiating any denial of the Holocaust (Shoah) and combating its trivialization or diminishment, while
encouraging public opinion leaders to stand up against such denial, trivialization or diminishment,
1. We strongly encourage all states to support or establish regular, annual ceremonies of remembrance
and commemoration, and to preserve memorials and other sites of memory and martyrdom. We consider
it important to include all individuals and all nations who were victims of the Nazi regime in a worthy
commemoration of their respective fates,
2. We encourage all states as a matter of priority to include education about the Holocaust (Shoah) and
other Nazi crimes in the curriculum of their public education systems and to provide funding for the
training of teachers and the development or procurement of the resources and materials required for such
education.
3. Believing strongly that international human rights law reflects important lessons from history, and that
the understanding of human rights is essential for confronting and preventing all forms of racial, religious
or ethnic discrimination, including Anti-Semitism, and Anti-Romani sentiment, today we are committed
to including human rights education into the curricula of our educational systems. States may wish to
consider using a variety of additional means to support such education, including heirless property where
appropriate.
4. As the era is approaching when eye witnesses of the Holocaust (Shoah) will no longer be with us and when
the sites of former Nazi concentration and extermination camps, will be the most important and undeniable
evidence of the tragedy of the Holocaust (Shoah), the significance and integrity of these sites including
Bijlage 5, p.4 – Terezin Declaration
85

all their movable and immovable remnants, will constitute a fundamental value regarding all the actions
concerning these sites, and will become especially important for our civilization including, in particular, the
education of future generations. We, therefore, appeal for broad support of all conservation efforts in order
to save those remnants as the testimony of the crimes committed there to the memory and warning for
the generations to come and where appropriate to consider declaring these as national monuments under
national legislation.
Future Action
Further to these ends we welcome and are grateful for the Czech Government´s initiative to establish
the European Shoah Legacy Institute in Terezin (Terezin Institute) to follow up on the work of the Prague
Conference and the Terezin Declaration. The Institute will serve as a voluntary forum for countries,
organisations representing Holocaust (Shoah) survivors and other Nazi victims, and NGOs to note and
promote developments in the areas covered by the Conference and this Declaration, and to develop and
share best practices and guidelines in these areas and as indicated in paragraph four of Immovable (Real)
Property. It will operate within the network of other national, European and international institutions, ensuring
that duplicative efforts are avoided, for example, duplication of the activities of the Task Force for International
Cooperation on Holocaust Education, Remembrance and Research (ITF).
Following the conference proceedings and the Terezin Declaration, the European Commission and the Czech
Presidency have noted the importance of the Institute as one of the instruments in the fight against racism,
xenophobia and anti-Semitism in Europe and the rest of the world, and have called for other countries and
institutions to support and cooperate with this Institute.
To facilitate the dissemination of information, the Institute will publish regular reports on activities related to
the Terezin Declaration. The Institute will develop websites to facilitate sharing of information, particularly in
the fields of art provenance, immovable property, social welfare needs of survivors, Judaica, and Holocaust
education. As a useful service for all users, the Institute will maintain and post lists of websites that Participating
States, organizations representing Holocaust (Shoah) survivors and other Nazi victims and NGOs sponsor
as well as a website of websites on Holocaust issues.
We also urge the States participating in the Prague Conference to promote and disseminate the principles
in the Terezin Declaration, and encourage those states that are members of agencies, organizations and
other entities which address educational, cultural and social issues around the world, to help disseminate
information about resolutions and principles dealing with the areas covered by the Terezin Declaration.
A more complete description of the Czech Government´s concept for the Terezin Institute and the Joint
Declaration of the European Commission and the Czech EU Presidency can be found on the website for the
Prague Conference and will be published in the conference proceedings.
List of States
1. Albania
2. Argentina
3. Australia
4. Austria
5. Belarus
6. Belgium
7. Bosnia and Herzegovina
8. Brazil
9. Bulgaria
10. Canada
11. Croatia
12. Cyprus
13. Czech Republic
14. Denmark
15. Estonia
16. Finland
17. France
18. FYROM
19. Germany
20. Greece
21. Hungary
22. Ireland
23. Israel
24. Italy
25. Latvia
26. Lithuania
27. Luxembourg
28. Malta
29. Moldova
30. Montenegro
31. The Netherlands
32. Norway
33. Poland
34. Portugal
35. Romania
36. Russia
37. Slovakia
38. Slovenia
39. Spain
40. Sweden
41. Switzerland
42. Turkey
43. Ukraine
44. United Kingdom
45. United States
46.Uruguay
The Holy See (observer)
Serbia (observer)
86 Bijlage 5, p.5 – Terezin Declaration

Index adviezen Restitutiecommissie op zaaknummer (2002 t/m 2009)
RC-zaaknr. Advies inzake: Datum advies
1.1 Paaslam door J. Beuckelaer 25 maart 2002
1.2 De Gutmann-collectie 25 maart 2002
1.3 Venus in de smidse van Vulcanus naar F. Boucher 22 april 2002
1.4 Portret van een man met hazewindhond door Thomas de Keyser
en De slapende herbergierster naar Nicolaas Maes 7 april 2003
1.5 Portret van een vrouw met een kleine hond en
Gezicht op de Binnen-Amstel met de Blauwbrug 23 september 2002
1.6 De Koenigs-collectie 3 november 2003
1.7 Portret van Don Luis de Requessens y Zuñiga 28 oktober 2002
1.8 Stilleven met gerookte haring, oesters en rookgerei door
Floris van Schooten 24 april 2003
1.9 Stilleven met vis op schragentafel door Van Beyeren 18 september 2003
1.10 Kunsthandel J. Stodel 18 april 2005
1.11 Rijn bij Koblenz door Gerard Battem 18 september 2003
1.12 Achttiende-eeuwse Frankfurtse kast 18 september 2003
1.13 Herri met de Bles 29 juni 2005*
1.14 Drie werken van Troost en Van der Mijn uit buitenlands bezit 7 februari 2005
1.15 Goudstikker 19 december 2005
1.16 Musicerend gezelschap van Dirk Hals 15 december 2003
1.17 Visser te paard van Jozef Israëls 22 maart 2004
1.18 Vier negentiende-eeuwse landschappen 18 mei 2004
1.19 Kunsthandel Vecht 30 maart 2005
1.20 Drie werken van Troost en Van der Mijn uit buitenlands bezit 7 februari 2005
1.22 Familieportret door J.M. Quinckhard 6 maart 2006
1.24 Venus en Amor door J.A. Uytewael 7 september 2005
1.25 Landschap met riviertje en molens van J.M. Graadt van Roggen 27 juni 2005
1.26 Charles, Prince de Rohan Soubise door J.F. Voet en
vier achttiende-eeuwse Louis XV fauteuils 3 juli 2006
1.27 Een klapmutsschoteltje en het schilderij Moeder en
kind bij de wieg van J.S.H. Kever 12 maart 2007
1.28 Pluimvee van M. d’Hondecoeter en
De Heilige Petrus berouwvol van G. Reni 24 april 2006
1.29 Drie mannen in een boot op wild water van A.H. Lier en
Berglandschap met kasteel van T. le Feubure 12 juni 2006
1.30 Een zilveren kidoesjbeker 3 april 2006
1.31 Bostafereel met herder en vee van B.C. Koekkoek 3 juli 2006
1.32 Tekening van Hendrick Goltzius op de achterzijde
van een speelkaart 15 mei 2006
1.33 Een meisje in pastorale kleding met een mand door J. van Noordt 12 maart 2007
1.34 Stilleven met vruchten en gevogelte van J. Fyt 14 mei 2007
1.36 Portret van een man van N. de Largillière 31 juli 2006
1.37 Kunsthandel Mozes Mogrobi 12 februari 2007
1.38 Nalatenschap Anne Frank 24 april 2006
1.39 Von Marx-May 25 juni 2007
1.41 Landschap met kudde bij een poel van J.S. van Ruysdael 27 november 2006
1.42 Hakker/Anholt 12 maart 2007
1.43 Twee mensen in een interieur naar A. van Ostade 14 mei 2007
1.44 De Besnijdenis, anoniem, voormalige toeschrijving
Meester van Kappenburg 18 december 2006
1.46 Kaufmann 18 december 2006
1.47 Vier miskelken en een bisschopsstaf uit de 15e eeuw 14 mei 2007
1.49 Kunsthandel Stodel (II) 7 april 2008
1.50 Marcus de Vries 3 december 2007
1.51 Kunsthandel Mossel 7 januari 2008
1.52 Een achttiende-eeuwse commode in Lodewijk XVI-stijl 12 februari 2007
1.53 Van Brabant 4 februari 2008
* geen inhoudelijk advies
Bijlage 6, p.1 – Index adviezen op zaaknummer
87

RC-zaaknr. Advies inzake: Datum advies
1.54 Het uitladen van de hooiwagen van Isaac van Ostade 1 oktober 2007
1.55 Liggend naakt van J.C.B. Sluijters 11 juni 2007
1.56 Een pijlenkoker van bamboe en een eikenhouten
driedeurs melkkast 12 maart 2007
1.57 Van Messel 4 februari 2008
1.58 Een achttiende-eeuws Savonnerie tapijt 16 april 2007
1.59 Letowski 6 augustus 2007
1.62 Kunsthandel Staal 7 april 2008
1.63 Bord van geglazuurd porselein en
decor met bloemenvaas in famille rose 7 januari 2008
1.64 Kunsthandel Rubens 6 mei 2008
1.65 Nardus 6 april 2009
1.66 Lachmann 3 maart 2008
1.67 Oppenheimer 4 februari 2008
1.68 Weijers 1 december 2008
1.69 Een tinnen maccabeeënlamp 3 december 2007
1.70 Larsen 1 juli 2009
1.71 Behrens 3 juli 2008
1.72 Dotsch 3 juli 2008
1.73 Von Podwinetz 2 juni 2008
1.75 Semmel 1 juli 2009
1.76 May 10 november 2008
1.77 Proehl 9 februari 2009
1.78 Bachstitz 14 september 2009
1.79 Heppner 9 maart 2009
1.80 Von Pannwitz 6 april 2009
1.81 Schönemann 12 oktober 2009
1.84 Cassirer 6 april 2009
1.86 Wassermann 1 december 2008
1.87 Kunsthandel Van Lier 6 april 2009
1.88 Bachstitz (II) 12 januari 2009
1.89-A Mautner 12 oktober 2009
1.90-A Kunsthandel Katz 1 juli 2009
1.91 Adelsberger 9 maart 2009
1.97 Hollander 12 oktober 2009
1.101 Wolf 9 november 2009
RC-zaaknr. Bindend-advieszaak inzake: Datum bindend advies
3.45 Gebed voor de maaltijd van Jan Toorop (Flersheim I) 7 april 2008
3.48 Thames bij London van Jan Toorop (Flersheim II) 3 maart 2008
3.93 Het huwelijk van Tobias en Sarah van Jan Steen
(Von Saher/Gemeente Den Haag) 6 oktober 2008
88
Bijlage 6, p.2 – Index adviezen op zaaknummer

Publicatie van:
Adviescommissie Restitutieverzoeken
Cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog
Bezoekadres: Lange Voorhout 9
Postadres: Postbus 556
2501 CN Den Haag
telefoon: 070 376 59 92
fax: 070 362 96 54
e-mail: info@restitutiecommissie.nl
internet: www.restitutiecommissie.nl
Tekst:
Restitutiecommissie
Eindredactie/productie:
Nathalie Dufais
Vormgeving:
Eric Dietz BNO, Leiden
Fotoverantwoording: Omslag, afb. 7-9, 16-20, 23, 24 ICN / Tim Koster
Afb. 1, 6
Collection Lynn Nicholas
Afb. 2, 3
Martijn Cieremans, Amsterdam
Afb. 4, 15
Restitutiecommissie, Den Haag
Afb. 5
Noordbrabants Museum, ‘s-Hertogenbosch
Afb. 10-12
Bonnefantenmuseum, Maastricht
Afb. 13, 25
Rijksmuseum, Amsterdam
Afb. 14, 21
RKD, Den Haag
Afb. 22
Spaarnestad Photo
Afb. 26
Mauritshuis, Den Haag
Uitgave: mei 2010