Troelstra's vroege belangstelling voor het socialisme

Troelstra’s vroege
belangstelling voor
het socialisme
Piet Hagen verwees in zijn Troelstra-biografie ‘Een politicus uit
hartstocht’ (2010) naar een nog ongepubliceerde tekst van een jonge
Pieter Jelles Troelstra. Bertus Mulder ontcijferde het handschrift en
schreef er een korte inleiding bij.
bertus mulder
Hierna vindt de lezer een voordracht afgedrukt
die de toen zeventienjarige Pieter Jelles Troelstra
in 1877 hield voor de Vereniging Halbertsma te
Leeuwarden. In zijn gedenkschriften vertelt hij
dat hij zich als jongen van twaalf, dertien jaar al
met het socialisme bezighield, toen de boekenkast
van zijn vader beter toegankelijk werd. Hij
grijpt dan naar de socialistische geschriften van
buitenlandse auteurs als Saint Simon, Fourier
en Considérant en andere utopische schrijvers,
maar ook naar de brochure van Hendrik
Gerhard uit 1871, De Internationale en hare
beoordelaars. 1
Dat de twaalf- of dertienjarige dorpeling
Pieter Jelles zich met de Internationale bezighield,
lag niet aan de politieke opvattingen van
zijn vader. Toen die naar Leeuwarden verhuisde,
werd hij locoburgemeester, oprichter van de
brandverzekering Neerlandia en hoofdredacteur
en eigenaar van de liberale Friesche Courant.
Over de auteur Bertus Mulder is voorzitter van de
werkgroep Arbeid van de wbs
Noten zie pagina 16
Jelle Troelstra was een vooraanstaande liberaal
in Leeuwarden.
De reden voor Pieter Jelles’ belangstelling lag
veel meer bij de activiteiten van een ander familielid:
Jelle Fijlstra, een neef van zijn vader. Deze
was een vooraanstaand lid van de door velen
verafschuwde, door Marx geïnitieerde (Eerste)
Internationale, die in september 1872 zes dagen
in Den Haag congresseerde. 2
De Sneker typograaf Fijlstra (1839-1913)
was lid van de in 1864 opgerichte Algemene
Nederlandsche Typografen Bond. De bond deed
in Sneek mee aan een landelijke stakingsactie
voor een uniform landelijk zet- en drukloon. In
Sneek waren de typografen de trekkers van de
Internationale, die in oktober 1869 werklieden
uit ‘allerlei vakken’ bijeenriep. De Internationale
nam het initiatief om in Friesland afdelingen op
te richten die tezamen de Provinciale Friesche
Werklieden Vereeniging zouden vormen. 3
Sneek ligt halverwege Leeuwarden en Lemmer,
waar de jonge Pieter Jelles veelvuldig en
langdurig verbleef. Zoals hij in zijn Gedenkschriften
vermeldt, wipte hij dan aan bij de
15
s & d 9/10 | 2011

Bertus Mulder Troelstra’s vroege belangstelling voor het socialisme
zuster van zijn grootvader, Baukjen Troelstra, de
moeder van Jelle Fijlstra. In 1872, als Pieter Jelles
zich richt op de boekenkast van zijn vader, is
Jelle Fijlstra zowel voorzitter van de Typografenbond
als van de afdeling Sneek van de pfwv.
Pieter Jelles herinnert zich later de dromen
en beelden uit zijn jonge jaren niet meer
precies. 4 Maar hij interesseerde zich voor de
socialistische schrijvers, ‘niet slechts wegens
hun inhoud, maar vooral ook wegens den profetischen
geest waarin zij waren geschreven’. 5
Als hij eind 1877 als jongen van zeventien
een ‘wetenschappelijke voordracht’ over het
socialisme houdt, blijkt dat hij zich intussen
verdiept heeft in de utopieën van Thomas More,
Thomas Campanella en Morelly, de opvattingen
van Rousseau en Babeuf, de analyses van Saint
Simon, Fourier en Owen en leerstellingen van
Proudhon en Louis Blanc.
De jonge Pieter Jelles waagt zich voor het
front van zijn toehoorders aan een samenvatting
en waardering van de utopische schrijvers.
Hij wijst op de tekortkomingen van de stelselbouwers,
maar zoekt wel naar remedies voor
de merkwaardige situatie dat hardwerkende
mensen in armoede leven. Zijn uitgangspunt
is dat verbetering waarschijnlijk weerstand zal
oproepen, omdat er diep in de maatschappelijke
verhoudingen zal moeten worden ingegrepen,
vooral in de rechten van de gegoede klassen. 6
Heel emancipatorisch beklemtoont hij het
belang van ontwikkeling: ‘Het volk moet vrij
kunnen worden door zelfstandig te leren denken,
het moet zich in geestesontwikkeling zover
kunnen verheffen dat het zelf kan beoordelen
wat hun nuttig en niet schadelijk is.’
Heel liberaal zijn Troelstra’s ideeën over het
stukloon: ieder verdient dan naar prestatie.
Maar zijn algemene conclusie is: ‘We zien dus
dat de werkman niet alleen recht heeft op een
verbetering van zijn toestand, maar dat het
zelfs in het belang van de maatschappij is, die
toestand te verbeteren.’ 7 Hij formuleert hiermee
een maatschappelijk criterium voor de beoordeling
van de positie van de werkman.
De definitieve stap naar de sociaal-democratie
zal hij jaren later maken, als hij de visie van
de socialistische maatschappij ziet opdoemen
uit de ‘levensverschijnselen der kapitalistische
samenleving’. Pas toen, zo beschrijft hij zijn eigen
ontwikkeling, ‘was van den gevoelssocialist
een bewust strijder in de gelederen der sociaaldemocratie
gemaakt’. 8
Het manuscript van Het socialisme is heel
merkwaardig geen onderdeel van het Troelstraarchief
op het iisg te Amsterdam. Het is in
de jaren zeventig door Troelstra’s zoon Jelle
geschonken aan het toenmalige Frysk Letterkundich
Museum en Dokumintaasjesintrum,
tegenwoordig onderdeel van Tresoar, Frysk
Historysk en Letterkundich Sintrum te Leeuwarden.
Het omvat 38 bladzijden in Troelstra’s
niet zo gemakkelijk leesbare handschrift. Vanwege
de leesbaarheid heb ik de tekst voorzien
van tussenkoppen en enige toelichtende noten
toegevoegd.
16
Noten
1 Troelstra, Gedenkschriften. Eerste
deel. Wording, Amsterdam, 1927,
p. 84. Zie voor Gerhard: Dick
Nas, Koerier van een nieuwe tijd.
Hendrik Gerhard en de ontwikkeling
van de internationale arbeidersbeweging,
Den Haag, 2002,
m.n. p. 48.
2 S.M.N. Calisch, Een zesdaagsch internationaal
debat, Dordrecht, 1872.
3 Bertus Mulder (2010), De Eerste
Internationale in Sneek, in: De rode
canon, Een geschiedenis van de
Nederlandse sociaal-democratie in
32 verhalen, wbs: Den Haag, p. 9.
4 Troelstra, Wording, p. 89.
5 Troelstra, Wording, p 84.
6 Handschrift Tresoar/flmd, november
1877, lezing van Pieter
Jelles Troelstra, Het socialisme, p. 5.
7 Piet Hagen (2010) Politicus uit
hartstocht. Biografie van Pieter
Jelles Troelstra, Amsterdam p. 52;
vgl. Handschrift Tresoar/flmd,
november 1877, lezing van
Pieter Jelles Troelstra, Het Socialisme,
p. 28.
8 P. J. Troelstra, ‘Geheelonthouding’,
in: De Nieuwe Tijd, sociaaldemokratisch
maandschrift, jrg.
1.1896/1897, p. 57.
s & d 9/10 | 2011