Themapublicatie imago van jongeren die niet roken - Stivoro

100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Wat vind jij van jongeren die niet roken
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Sterk
Slim
Zelfverzekerd
Sociaal
Stoer
Cool
Aantrekkelijk
Leuk
Aardig
Imago van jongeren die niet roken
2001-2011
Gera Nagelhout
Sanne de Josselin de Jong
Tarquínia Zeegers
Renate Spruijt
Marc Willemsen
2011

2011
THEMAPUBLICATIE
Imago van jongeren die niet roken
2001-2011
Gera Nagelhout
Sanne de Josselin de Jong
Tarquínia Zeegers
Renate Spruijt
Marc Willemsen
Dit rapport is onderdeel van een serie themapublicaties van STIVORO.
Op basis van gegevens uit het Continu Onderzoek Rookgewoonten en
de Roken Jeugdmonitor analyseert STIVORO trends in rookgedrag in
Nederland. In ieder rapport wordt een ander aspect van roken in
Nederland onder de loep genomen. Kijk voor meer informatie op:
www.stivoro.nl/themapublicaties
© STIVORO voor een rookvrije toekomst
Den Haag, 2011
2

Inhoudsopgave
Samenvatting 4
Inleiding 5
Methode 6
Resultaten 7
Kenmerken imago niet-rokende jongeren 7
Trend imago niet-rokende jongeren 2001-2011 8
Achtergrondkenmerken jongeren met positief imago niet-rokende jongeren 9
Sociale omgeving 10
Voorlichting over roken 11
Discussie 12
Referenties 14
Bijlage 1: Vragenlijst 15
Bijlage 2: Tabellen 17
3

Samenvatting
Sommige jongeren beginnen met roken vanwege het - in hun ogen - positieve imago van roken. Het
verbeteren van het imago van niet-rokende jongeren voorkomt mogelijk dat jongeren beginnen met
roken.
Op basis van cijfers uit de Roken Jeugdmonitor (RJM) is het imago van niet-rokende jongeren tussen
2001 en 2011 in kaart gebracht. De meeste jongeren blijken positieve imagokenmerken aan jongeren
die niet roken te verbinden. Jongeren die niet roken worden sterk (76% in 2011), zelfverzekerd (72%)
en sociaal (64%) gevonden. Op een schaal met acht kenmerken van het imago van niet-rokende
jongeren van 1 (negatief) tot en met 7 (positief) scoorden jongeren gemiddeld 5,1 in 2001. Dit is
sindsdien significant gestegen tot 5,3 in 2011, hoewel het imago in 2008 het positiefst was met een
gemiddelde van 5,4. De stijging was het sterkst bij de kenmerken cool en stoer: in 2001 vond 49% van
de jongeren niet-rokende jongeren cool en stoer en in 2011 63%.
Jongeren die zelf roken zijn minder positief over het imago van niet-rokende jongeren dan jongeren
die zelf niet roken. Verder zijn meisjes iets positiever over het imago van niet-rokende jongeren. Er zijn
ook kleine verschillen naar opleiding: op de basisschool en in de onderbouw zijn jongeren het
positiefst over het imago van niet-rokende jongeren.
De belangrijkste voorspeller van een positief imago van niet-rokende jongeren is het hebben van
vrienden die een positief beeld hebben van niet-rokende jongeren. Verder is het imago van nietrokende
jongeren positiever als gezinsleden niet roken, als jongeren een niet-rokenafspraak hebben
en als jongeren denken dat ze kans hebben op gezondheidsproblemen als ze roken.
Veel jongeren weten niet wat hun vrienden van niet-rokende jongeren vinden (45%). Terwijl 63% van
de jongeren zelf vindt dat niet-rokende jongeren cool en stoer zijn, geeft slechts 46% van de jongeren
aan dat hun vrienden dit vinden. Als jongeren duidelijk gemaakt kan worden dat hun vrienden nietroken
ook cool vinden, kan dit mogelijk zorgen voor een verdere stijging van het positieve imago van
niet-rokende jongeren.
Het is belangrijk om jongeren duidelijk te maken dat hun vrienden niet-rokers ook cool vinden. Dit kan
een onderdeel van de voorlichting via scholen zijn en van massamediale campagnes (bijvoorbeeld via
sociale netwerken). Op basis van ons onderzoek kan bovendien aanbevolen worden om nietrokenafspraken
te maken en om voorlichting te geven over de gezondheidsschade van roken. Omdat
niet-rokenafspraken vaak met ouders gemaakt worden en ouders hun kinderen uit kunnen leggen dat
ze kans hebben op gezondheidsproblemen als ze roken, is het belangrijk om interventies niet alleen
op jongeren te richten, maar ook op ouders.
4

Inleiding
Steeds minder jongeren in de leeftijd van 10 tot en met 19 jaar roken sigaretten of shag (STIVORO,
2011). Terwijl in 1992 nog 29% van de jongeren in de afgelopen vier weken rookte, was dit in 2011
20%. Toch zijn er nog elk jaar jongeren die beginnen met roken. Sommige jongeren beginnen met
roken vanwege het - in hun ogen - positieve imago van roken. Het verbeteren van het imago van nietrokende
jongeren voorkomt mogelijk dat jongeren willen beginnen met roken.
Volgens het Prototype/Willingness Model heeft het imago van rokers invloed op de bereidheid van
jongeren om te roken als de gelegenheid zich voordoet om te roken (Gibbons & Gerrard, 1995).
Jongeren met een negatief beeld van rokers zijn daardoor bijvoorbeeld minder snel geneigd om te
beginnen met roken als een leeftijdsgenoot een sigaret aanbiedt. Onderzoek heeft aangetoond dat
een negatief imago van rokers onder jongeren inderdaad een voorspeller is van de bereidheid om niet
te roken als de gelegenheid zich doordoet (Andrews et al., 2008; Hukkelberg & Dykstra, 2009). Verder
is het imago van rokers een voorspeller van intentie om te roken (Hampson et al., 2007; Spijkerman et
al., 2004) en van daadwerkelijk beginnen met roken onder jongeren (Piko et al., 2007; Spijkerman et
al., 2005; Spijkerman et al., 2007; Van den Eijnden et al., 2006).
Voorlichting kan mogelijk het imago van niet-rokende jongeren beïnvloeden. Uit onderzoek blijkt dat
advertenties die laten zien dat roken niet aantrekkelijk en niet gezond is, een negatief effect hebben
op het imago van rokers onder jongeren (Pechmann & Knight, 2002; Pechmann & Ratneshwar, 1994).
Volgens Bandura’s Social Cognitive Theory leren mensen niet alleen door hun eigen ervaringen, maar
ook door de ervaringen van anderen in de sociale omgeving (Bandura, 2001). Ervaringen van anderen
die het imago van niet-rokende jongeren kunnen beïnvloeden, zijn bijvoorbeeld het rookgedrag van
ouders, klasgenoten en vrienden. Jongeren met meer rokende vrienden blijken dan ook een positiever
beeld van rokers te hebben (Hampson, et al., 2007; McLeod, et al., 2008). Bovendien hebben de
ideeën van vrienden over het imago van rokers invloed op het imago van rokers bij een jongere zelf
(McLeod, et al., 2008).
Het imago van rokers kan mogelijk negatiever worden door massamediale campagnes. In Nederland
is van 1998 tot en met 2001 de campagne ‘…maar ik rook niet!’ gevoerd. Een aantal jaren later, in
2004, kwam de campagne ‘Nou weten we het wel. Je rookt niet’, die in 2006 online en op TMF
terugkwam als ‘Mpeg-heroes’. Deze campagnes hadden als doel het imago van niet-rokende jongeren
te verbeteren. Na de campagne ‘…maar ik rook niet!’ werden niet-rokende jongeren stoerder, cooler
en leuker gevonden dan voor de campagne (Frissen & Willemsen, 2002). Na de campagne ‘Nou
weten we het wel. Je rookt niet!’ werden rokers vaker saai genoemd door jongeren die bekend waren
met de campagne (Koolhaas, 2004). Of deze ontwikkeling zich na deze campagnes verder heeft
doorgezet, is nog niet onderzocht.
Zowel een positief imago van rokers als een negatief imago van niet-rokers is een voorspeller van
vaker beginnen met roken (Spijkerman, et al., 2007). Echter, alleen een negatief imago van niet-rokers
is een voorspeller van regelmatig gaan roken onder jongeren die slechts af en toe roken (Spijkerman,
et al., 2007). Het is daarom vooral belangrijk dat het imago van niet-rokers positief is en niet per se
nodig om het imago van rokers negatief te beïnvloeden. In dit rapport beantwoorden we de volgende
onderzoeksvragen:
1. In welke mate vinden jongeren leeftijdsgenoten die niet roken: sterk of zwak, slim of dom,
zelfverzekerd of onzeker, sociaal of asociaal, stoer of niet stoer, cool of niet cool,
aantrekkelijk of onaantrekkelijk, leuk of stom en aardig of onaardig
2. Is het imago van niet-rokende jongeren veranderd tussen 2001 en 2011
3. Welke achtergrondkenmerken (leeftijd, opleiding, geslacht en eigen rookgedrag) van
jongeren hangen samen met het imago van niet-rokende jongeren
4. Is er een samenhang tussen de sociale omgeving en het imago van niet-rokende
jongeren En zijn er verschillen in deze relaties tussen jongeren met verschillende
achtergrondkenmerken
5. Is er een samenhang tussen voorlichting over roken en het imago van niet-rokende
jongeren En zijn er verschillen in deze relaties tussen jongeren met verschillende
achtergrondkenmerken
5

Methode
De gegevens die ten grondslag liggen aan dit rapport, komen uit de Roken Jeugdmonitor (RJM). Deze
monitor is een vragenlijstonderzoek dat jaarlijks tussen maart en mei wordt afgenomen onder jongeren
van 10 tot en met 19 jaar. Het doel van het onderzoek is inzicht krijgen in het rookgedrag van jongeren
en de ontwikkeling van het rookgedrag van jongeren in de tijd. TNS NIPO verricht de metingen sinds
1992 in opdracht van STIVORO.
Van 1992 tot en met 1994 werden papieren vragenlijsten gebruikt. Sinds 1995 wordt gebruik gemaakt
van elektronische vragenlijsten die af worden genomen met behulp van laptops. De schoolgaande
jeugd wordt op school ondervraagd. De jongeren die geen (dag)onderwijs volgen, worden in hun
eigen woonomgeving ondervraagd.
Op basis van cijfers van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (via het Centraal
Bureau voor de Statistiek) wordt een overzicht gemaakt van het percentage jongeren dat in Nederland
naar elk type onderwijs gaat, naar leeftijd en geslacht. Vervolgens wordt jaarlijks een quotasteekproef
getrokken die overeenkomt met deze verdeling. De resultaten van de steekproef worden gewogen
naar leeftijd, geslacht, schooltype en provincie.
Per jaar worden ongeveer 4.500 jongeren ondervraagd. De vragen over het imago van niet-rokende
jongeren zijn gesteld van 2001 tot en met 2011. Van 2001 tot en met 2011 zijn in totaal 50.146
jongeren ondervraagd.
Om het imago van niet-rokende jongeren te onderzoeken, is de volgende vraag gesteld: ‘Wat vind jij
van jongeren die niet roken’ Jongeren kunnen op een schaal van 1 tot en met 7 aangeven in
hoeverre ze jongeren die niet roken stoer of niet stoer, leuk of stom, aardig of onaardig, cool of niet
cool, sterk of zwak, aantrekkelijk of onaantrekkelijk, sociaal of asociaal, zelfverzekerd of onzeker en
slim of dom vinden. Om te onderzoeken of het imago van niet-rokende jongeren negatief, neutraal of
positief is, is voor elk imagokenmerk met een one-sample t-toets getoetst of de gemiddelde score in
het begin- en eindjaar van het onderzoek (2001 en 2011) significant afweek van het middelpunt van
de schaal (4).
De vragen over het imago van niet-rokende jongeren zijn gesteld van 2001 tot en met 2011, maar niet
elk imagokenmerk is in elk jaar meegenomen in het onderzoek (zie bijlage 1). In 2001, 2004 tot en met
2009 en 2011 is gevraagd naar de mate waarin jongeren die niet roken stoer, leuk, aardig, cool, sterk,
aantrekkelijk, sociaal en zelfverzekerd zijn. Van deze acht imagokenmerken is een schaal gemaakt
met de gemiddelde waardes die loopt van 1 (negatief) tot en met 7 (positief) (Cronbach’s Alpha =
0,85). Met deze schaal als uitkomstmaat is in een multivariate lineaire regressieanalyse gekeken naar
het effect van de trend op het imago. Hiervoor is een trendvariabele gebruikt met een dichotome
codering, waarbij 2001 gecodeerd werd als ‘0’ en 2011 als ‘1’. In deze analyse is gecorrigeerd voor de
volgende achtergrondkenmerken: leeftijd, opleiding 1 , geslacht en eigen rookgedrag (wel of niet
gerookt in de afgelopen vier weken). Ook is onderzocht of de trend verschilde voor verschillende
groepen jongeren door interacties van de trend met achtergrondkenmerken toe te voegen aan de
regressieanalyse.
In dit onderzoek is gekeken naar drie aspecten van de sociale omgeving: of vrienden niet-rokers cool
of stoer vinden, het aantal klasgenoten en vrienden die roken, roken door ouders en broers/zussen.
Daarnaast is gekeken naar drie aspecten van voorlichting over roken: het hebben van een nietrokenafspraak
2 , aandacht besteed aan roken in de klas of op school, denken dat je zelf kans hebt op
gezondheidsproblemen als je rookt of zou roken. De precieze vragen zijn weergegeven in bijlage 1.
Met een multivariate lineaire regressieanalyse is gekeken naar de samenhang tussen de sociale
omgeving en voorlichting over roken met het imago van niet-rokende jongeren in 2011. Interacties met
achtergrondkenmerken zijn toegevoegd om te onderzoeken of er verschillen zijn in de relaties tussen
verschillende groepen jongeren.
1 Speciaal onderwijs is buiten de analyses gehouden vanwege een te kleine groep: n = 1.142 (2,3%)
2 Een afspraak om tot een bepaalde leeftijd niet te roken, vaak gekoppeld aan een beloning
6

Resultaten
Kenmerken imago niet-rokende jongeren
Van 2001 tot en met 2011 konden jongeren op een schaal van 1 tot en met 7 aangeven wat ze vinden
van jongeren die niet roken: sterk of zwak, slim of dom, zelfverzekerd of onzeker, sociaal of asociaal,
stoer of niet stoer, cool of niet cool, aantrekkelijk of onaantrekkelijk, leuk of stom en aardig of onaardig.
In Figuur 1 is weergegeven hoeveel procent van de jongeren positief heeft geantwoord op de
verschillende imagokenmerken (positief is score 5, 6 of 7 op de schaal van 1 tot en met 7).
100%
80%
60%
40%
20%
Sterk
Slim
Zelfverzekerd
Sociaal
Stoer
Cool
Aantrekkelijk
Leuk
Aardig
0%
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Figuur 1: Percentage jongeren dat niet-rokende jongeren sterk, slim, zelfverzekerd, sociaal,
stoer, cool, aantrekkelijk, leuk en aardig vindt (2001-2011).
Jongeren die niet roken werden vooral sterk, slim, zelfverzekerd en sociaal gevonden en in mindere
mate aantrekkelijk, leuk en aardig. Niet-rokende jongeren werden in 2011 door 76% van de jongeren
sterk gevonden, door 72% zelfverzekerd, door 64% sociaal, door 63% stoer, door 63% cool, door 59%
aantrekkelijk, door 57% leuk en door 47% aardig. Zowel in 2001 als in 2011 was de gemiddelde score
op elk imagokenmerk significant hoger dan neutraal (score 4 op een schaal van 1 tot en met 7) (zie
Tabel 1 in bijlage 2).
7

Trend imago niet-rokende jongeren 2001-2011
Acht van de imagokenmerken werden in 2001, 2004 tot en met 2009 en 2011 bevraagd: sterk,
zelfverzekerd, sociaal, stoer, cool, aantrekkelijk, leuk en aardig. Van deze acht kenmerken werd een
schaal gemaakt van het imago van niet-rokende jongeren die liep van 1 (negatief) tot en met 7
(positief).
In Figuur 2 is te zien hoe hoog gemiddeld werd gescoord op de schaal van het imago van nietrokende
jongeren in 2001, 2004 tot en met 2009 en 2011. In 2001 scoorden jongeren gemiddeld 5,13
op de schaal en in 2011 gemiddeld 5,33. Dit verschil was significant, ook wanneer gecorrigeerd werd
voor leeftijd, opleiding, geslacht en rookgedrag van jongeren (zie Tabel 2). De stijgende trend was het
sterkst bij de kenmerken cool en stoer.
7
Negatief Positief
6
5
4
3
2
1
5,13
5,28 5,35 5,36 5,34 5,41 5,36 5,33
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Figuur 2: Gemiddelde score op de schaal van het imago van niet-rokende jongeren (2001-2011).
Zowel bij jongeren die in de afgelopen vier weken gerookt hadden als bij jongeren die in de afgelopen
vier weken niet gerookt hadden, was er eenzelfde stijgende trend in het imago van niet-rokende
jongeren tussen 2001 en 2011. De stijgende trend verschilde wel significant tussen jongeren met
verschillende opleidingen. Vooral bij jongeren van het praktijkonderwijs/VMBO steeg het imago van
niet-rokende jongeren wanneer gecorrigeerd werd voor leeftijd, opleiding, geslacht en rookgedrag van
jongeren.
Het imago van niet-rokende jongeren steeg significant tussen 2001 en 2004, tussen 2004 en 2005 en
tussen 2007 en 2008 en daalde significant tussen 2008 en 2009. De dalingen tussen 2006 en 2007 en
tussen 2009 en 2011 waren niet significant. Tussen 2009 en 2010 is de gemiddelde score op elk
imagokenmerk gestegen. Deze stijging was significant voor sterk, sociaal, cool, aantrekkelijk en leuk
(stoer en slim werden niet in beide jaren bevraagd en de stijging bij aardig was niet significant).
Tussen 2010 en 2011 is de gemiddelde score op elk imagokenmerk gedaald. Deze daling was
significant voor de kenmerken sterk, sociaal, cool, aantrekkelijk, leuk en aardig (stoer en slim werden
niet in beide jaren bevraagd en de daling bij zelfverzekerd was niet significant).
8

Achtergrondkenmerken jongeren met positief imago niet-rokende jongeren
Uit een multivariate lineaire regressieanalyse (zie Tabel 2) bleek dat het imago van niet-rokende
jongeren sterk samenhing met het rookgedrag van jongeren in de afgelopen vier weken. Dit wordt
geïllustreerd in Figuur 3. In de figuur is te zien dat jongeren die in de afgelopen vier weken gerookt
hebben een minder positief imago van niet-rokende jongeren hadden dan jongeren die in de
afgelopen vier weken niet gerookt hebben. Bij jongeren zonder dagopleiding leek dit niet op te gaan
(Tabel 4).
100%
80%
60%
40%
20%
0%
Sterk
Zelfverzekerd
Sociaal
Stoer
Cool
Aantrekkelijk
Leuk
Aardig
Wel gerookt in afgelopen vier weken
Niet gerookt in afgelopen vier weken
Figuur 3: Percentage rokende en niet-rokende jongeren dat niet-rokende jongeren sterk,
zelfverzekerd, sociaal, stoer, cool, aantrekkelijk, leuk en aardig vindt (2011).
Jongeren op de basisschool, het gemeenschappelijk leerjaar 1, 2 of 3, het praktijkonderwijs/VMBO,
HAVO 3+, VWO 3+ en MBO hadden een positiever imago van niet-rokende jongeren dan jongeren op
het HBO/WO (Tabel 2). Op de basisschool en in de onderbouw waren jongeren het positiefst over het
imago van niet-rokende jongeren. Bij jongeren die in de afgelopen vier weken gerookt hebben, was er
een vrij sterk positief verband tussen de opleiding praktijkonderwijs/VMBO en HAVO 3+ en het imago
van niet-rokende jongeren, terwijl dit verband zwakker was bij jongeren die in de afgelopen vier weken
niet gerookt hadden (Tabel 6).
Leeftijd hing niet significant samen met het imago van niet-rokende jongeren. Oudere jongeren
hadden wel een iets negatiever beeld van niet-rokende jongeren dan jongere jongeren, maar dit
verschil was niet significant wanneer gecorrigeerd werd voor opleiding (en de andere
achtergrondkenmerken) (Tabel 2). Meisjes hadden een iets positiever beeld van niet-rokende
jongeren dan jongens (Tabel 2). Op de basisschool hadden jongens echter een iets positiever beeld
van niet-rokende jongeren dan meisjes (Tabel 4).
9

Sociale omgeving
In 2011 was de belangrijkste voorspeller van een positief imago van niet-rokende jongeren het hebben
van vrienden die niet-rokers cool of stoer vinden (zie Tabel 3). Dit geldt echter in mindere mate voor
jongeren van het praktijkonderwijs/VMBO (Tabel 4) en voor jongens (Tabel 5).
In Figuur 4 is te zien hoeveel procent van de jongeren denkt dat vrienden niet-rokers cool of stoer
vinden, hoeveel procent neutraal is en hoeveel procent denkt dat vrienden niet-rokers niet cool of
stoer vinden tussen 2002 en 2011. Veel jongeren weten niet wat hun vrienden van niet-rokende
jongeren vinden (45% in 2011). Het percentage jongeren dat denkt dat vrienden niet-rokers niet cool
of stoer vinden, is significant gedaald van 18% in 2002 naar 9% in 2011.
100%
80%
60%
Wel cool of stoer
40%
Neutraal
Niet cool of stoer
20%
0%
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Figuur 4: Percentage jongeren dat denkt dat vrienden niet-rokers cool of stoer vinden (2002-
2011).
Het hebben van klasgenoten en vrienden die roken, had alleen een negatieve invloed op het imago
van niet-rokende jongeren die zelf niet hebben gerookt in de afgelopen vier weken (Tabel 6).
Jongeren met ouders en broers of zussen die roken hadden een iets minder positief imago van nietrokende
jongeren dan jongeren zonder rokende mensen in hun gezin (Tabel 3).
10

Voorlichting over roken
In 2011 hadden jongeren met een niet-rokenafspraak een iets positiever imago van niet-rokende
jongeren dan jongeren zonder niet-rokenafspraak (zie Tabel 3). Een niet-rokenafspraak had vooral
een positief effect op het imago van niet-rokende jongeren bij jongeren zonder dagopleiding (Tabel 4).
Van de jongeren met een niet-rokenafspraak, had 91% die afspraak met zijn of haar ouders.
Het in de klas of op school aandacht besteden aan roken hing niet significant samen met het imago
van niet-rokende jongeren bij de totale groep jongeren (Tabel 3). Het besteden van aandacht aan
roken in de klas of op school bleek echter wel samen te hangen met een positief imago van nietrokende
jongeren bij HAVO-leerlingen die in de derde klas of hoger zitten (HAVO 3+) (Tabel 4). Deze
jongeren geven wel iets vaker aan dat ze op school les krijgen over roken, maar het verschil met
leerlingen uit de onderbouw en het praktijkonderwijs/VMBO is klein. Aanvullende analyses laten zien
dat het op school aandacht besteden aan roken niet consequent meer effect heeft bij HAVO-leerlingen
uit de bovenbouw. In 2009 had het op school aandacht besteden aan roken bijvoorbeeld een
significant positief effect op het imago van niet-rokende jongeren bij basisschoolleerlingen en
leerlingen van het praktijkonderwijs/VMBO.
Jongeren die denken dat ze zelf kans hebben op gezondheidsproblemen als ze roken of zouden
roken, hadden een positiever imago van niet-rokende jongeren dan jongeren die denken dat ze geen
kans hebben op gezondheidsproblemen (Tabel 3). Dit wordt geïllustreerd in Figuur 5. Dit gold vooral
voor jongens en minder voor meisjes (Tabel 5).
100%
80%
60%
40%
20%
0%
Sterk
Zelfverzekerd
Sociaal
Stoer
Cool
Aantrekkelijk
Leuk
Aardig
Jongeren die wel denken dat ze kans hebben op gezondheidsproblemen als ze roken
Jongeren die niet denken dat ze kans hebben op gezondheidsproblemen als ze roken
Figuur 5: Percentage jongeren dat niet-rokende jongeren sterk, zelfverzekerd, sociaal, stoer,
cool, aantrekkelijk, leuk en aardig vindt naar of ze wel of niet denken dat ze zelf kans hebben
op gezondheidsproblemen als ze roken of zouden roken (2011).
11

Discussie
Steeds positiever imago niet-rokende jongeren
In deze publicatie hebben we laten zien dat jongeren in Nederland een behoorlijk positief beeld
hebben van niet-rokende jongeren. Ook al was het beeld van niet-rokende jongeren al vrij positief in
2001, het imago is daarna nog positiever geworden. Dit komt overeen met de trend onder
volwassenen. Onder volwassenen is de sociale acceptatie van roken aan het afnemen (Chapman &
Freeman, 2008; Nagelhout et al., 2010). Deels heeft dit te maken met het feit dat er steeds minder
gerookt wordt (Chapman & Freeman, 2008). Ook het imago van niet-rokende jongeren zou steeds
positiever kunnen worden doordat er steeds minder jongeren roken. Uit onze analyses blijkt echter dat
de stijgende trend in het imago van niet-rokende jongeren significant blijft na het corrigeren voor
rookgedrag.
Recente dalingen in imago niet-rokende jongeren
Hoewel de algehele trend van het imago van niet-rokende jongeren positief is, is sinds 2008 het imago
van niet-rokende jongeren tussen de jaren soms iets negatiever in plaats van steeds positiever
geworden. Dit kan te maken hebben met het feit dat jeugdinterventies niet consequent elk jaar
uitgevoerd worden, maar er tussen de jaren veel verandert. Een voorbeeld is het stopzetten van de
landelijke uitrol van Actie Tegengif (de klassikale niet-rokenwedstrijd voor de eerste en tweede klas
van het voortgezet onderwijs) vanaf het schooljaar 2010-2011. Het jaarlijks blijven monitoren van het
imago van niet-rokende jongeren is daarom noodzakelijk.
Deze recente dalingen zijn zorgelijk in het licht van de aangekondigde bezuinigingen op
tabaksontmoediging en het stopzetten van overheidsfinanciering voor campagnes. Dit zou ertoe
kunnen leiden dat de trend van een steeds positiever imago van niet-rokende jongeren stagneert of
zelfs verandert in een negatieve trend. De overheid wil wel inzetten op weerbaarheid van jongeren,
maar het verhogen van weerbaarheid zal niet automatisch een positief effect hebben op het imago
van niet-rokende jongeren.
Sociale omgeving zeer belangrijk
De belangrijkste voorspeller van een positief imago van niet-rokende jongeren is hun perceptie over
hoe hun vrienden denken over niet-rokende jongeren. Hoe meer jongeren denken dat hun vrienden
een positief beeld hebben van niet-rokers, hoe positiever ook hun eigen beeld van niet-rokers. Hoewel
het percentage jongeren dat denkt dat vrienden niet-rokers niet cool of stoer vinden significant is
gedaald van 18% in 2002 naar 9% in 2011, weten veel jongeren niet wat hun vrienden van nietrokende
jongeren vinden (45% in 2011). Terwijl 63% van de jongeren zelf vindt dat niet-rokende
jongeren cool en stoer zijn, geeft slechts 46% van de jongeren aan dat hun vrienden dit vinden. Als
aan meer jongeren duidelijk gemaakt kan worden dat hun vrienden niet-rokers ook cool vinden, kan dit
mogelijk zorgen voor een verdere stijging van het positieve imago van niet-rokende jongeren.
In een prioriteringsstudie voor schoolgerichte rookpreventie werd ook aanbevolen om interventies te
richten op het bijstellen van inschattingen over de acceptatie van roken om het imago van rokende en
niet-rokende jongeren te beïnvloeden (Peters et al., 2007). Dit kan een onderdeel van de voorlichting
via scholen zijn, maar kan ook opgenomen worden in massamediale campagnes. Eerdere campagnes
als ‘…maar ik rook niet!’ en ‘Nou weten we het wel. Je rookt niet!’ lijken positieve effecten te hebben
gehad op het imago van niet-rokende jongeren (Frissen & Willemsen, 2002; Koolhaas, 2004). Een
campagne via sociale netwerken zoals Hyves en Facebook zou een manier kunnen zijn om jongeren
duidelijk te maken dat hun vrienden niet-rokers ook cool vinden.
12

Voorlichting over roken speelt ook een rol
Het imago van niet-rokende jongeren is positiever als jongeren een niet-rokenafspraak hebben en als
jongeren denken dat ze kans hebben op gezondheidsproblemen als ze roken. Meer onderzoek is wel
nodig om erachter te komen op welke manier niet-rokenafspraken en voorlichting ingezet kunnen
worden zodat ze zowel het imago van niet-rokers verbeteren als voorkomen dat jongeren beginnen
met roken.
Niet-rokenafspraken worden meestal met ouders gemaakt en ouders kunnen hun kinderen ook
uitleggen dat ze kans hebben op gezondheidsproblemen als ze roken. Daarom is het belangrijk om
interventies niet alleen op jongeren te richten, maar ook op ouders. Daarnaast is voorlichting geven
over de gezondheidsschade van roken door middel van massamediale campagnes uitermate
belangrijk in Nederland (Nagelhout et al., 2011).
Tabaksindustrie werkt tegen
Terwijl voorlichters en opvoeders het imago van niet-rokende jongeren positief proberen te
beïnvloeden, probeert de tabaksindustrie het imago van rokers positief te beïnvloeden. Vroeger deden
ze dit met advertenties en reclamespotjes, maar dat is tegenwoordig verboden. Wel zijn er
vermoedens dat de tabaksindustrie het internet gebruikt (bijvoorbeeld filmpjes op YouTube) om hun
producten aan te prijzen (Elkin et al., 2010). Officieel is echter het sigarettenpakje zelf het enige
middel dat de industrie nog heeft om op te adverteren. Sigarettenpakjes worden zo ontworpen dat ze
aansluiten bij een ‘jong’ imago om ervoor te zorgen dat het product aantrekkelijk is voor jongeren
(Pollay, 2000; Wakefield et al., 2002).
Uit recent onderzoek onder jongeren blijkt dat sigarettenpakjes zonder logo’s en merkkleuren (“plain
packs”) het imago van rokers negatief kunnen beïnvloeden (Scheffels, 2011). In Australië mogen
vanaf juli 2012 alleen nog “plain packs” verkocht worden. “Plain packs” kunnen mogelijk verder
bijdragen aan een negatiever imago van rokers onder jongeren en een negatiever imago van
rookgedrag, waardoor minder jongeren beginnen met roken.
Aanbevelingen
Het is belangrijk om jongeren duidelijk te maken dat hun vrienden niet-rokers ook cool vinden. Dit kan
een onderdeel van de voorlichting via scholen zijn en van massamediale campagnes. Een campagne
via sociale netwerken zoals Hyves en Facebook zou een manier kunnen zijn om jongeren duidelijk te
maken dat hun vrienden niet-rokers ook cool vinden.
Op basis van ons onderzoek kan bovendien aanbevolen worden om niet-rokenafspraken te maken en
om voorlichting te geven over de gezondheidsschade van roken. Omdat niet-rokenafspraken vaak met
ouders gemaakt worden en ouders hun kinderen uit kunnen leggen dat ze kans hebben op
gezondheidsproblemen als ze roken, is het belangrijk om interventies niet alleen op jongeren te
richten, maar ook op ouders.
Het is belangrijk om jaarlijks te blijven monitoren hoe jongeren denken over het imago van jongeren
die niet roken. Daarnaast zou het goed zijn om het imago van jongeren die roken te monitoren. Ten
slotte moeten tactieken van de tabaksindustrie om het imago van rokers positief te beïnvloeden,
blootgelegd worden en moet onderzocht worden in welke mate beleidsmaatregelen als “plain
packaging” dit kunnen tegengaan.
Dankwoord
Deze themapublicatie is mede tot stand gekomen door bijdragen van Dewi Segaar, Marieke Wiebing
(beide STIVORO) en Renske Spijkerman (Radboud Universiteit).
13

Referenties
Andrews, J. A., Hampson, S. E., Barckley, M., Gerrard, M., & Gibbons, F. X. (2008). The effect of early
cognitions on cigarette and alcohol use during adolescence. Psychology of Addictive
Behaviors, 22, 96-106.
Bandura, A. (2001). Social cognitive theory of mass communication. Media Psychology, 3, 265-299.
Chapman, S., & Freeman, B. (2008). Markers of the denormalisation of smoking and the tobacco
industry. Tobacco Control, 17, 25-31.
Elkin, L., Thomson, G., & Wilson, N. (2010). Connecting world youth with tobacco brands: YouTube
and the internet policy vacuum on Web 2.0. Tobacco Control, 19, 361-366.
Frissen, D., & Willemsen, M. (2002). Imago van niet-rokende jongeren verbeterd. InFeite, 7(1), 19.
Gibbons, F. X., & Gerrard, M. (1995). Predicting young adults' health risk behavior. Journal of
Personality and Social Psychology, 69, 505-517.
Hampson, S. E., Andrews, J. A., & Barckley, M. (2007). Predictors of the development of elementaryschool
children's intentions to smoke cigarettes: Hostility, prototypes, and subjective norms.
Nicotine & Tobacco Research, 9, 751-760.
Hukkelberg, S. S., & Dykstra, J. L. (2009). Using the Prototype/Willingness model to predict smoking
behaviour among Norwegian adolescents. Addictive Behaviors, 34, 270-276.
Koolhaas, C. (2004). Evaluatie jongerencampagne 'Nou weten we het wel. Je rookt niet'. Amsterdam:
TNS NIPO.
McLeod, K., White, V., Mullins, R., Davey, C., Wakefield, M., & Hill, D. (2008). How Do Friends
Influence Smoking Uptake Findings From Qualitative Interviews With Identical Twins. The
Journal of Genetic Psychology, 169, 117-132.
Nagelhout, G., Zeegers, T., Meer, R. v. d., Rijckborst, D., Segaar, D., & Willemsen, M. (2010).
Themapublicatie: Sociale acceptatie roken in de horeca 2005-2010. Den Haag: STIVORO.
Nagelhout, G. E., Willemsen, M. C., Van den Putte, B., Crone, M., Segaar, D., & De Vries, H. (2011).
Campagnes over schade van roken zijn absoluut noodzakelijk. Tijdschrift voor
Gezondheidswetenschappen, 5, 258-260.
Pechmann, C., & Knight, S. J. (2002). An experimental investigation of the joint effects of advertising
and peers on adolescents' beliefs and intentions about cigarette consumption. Journal of
Consumer Research, 29, 5-19.
Pechmann, C., & Ratneshwar, S. (1994). The effects of antismoking and cigarette advertising on
young adolescents' perceptions of peers who smoke. Journal of Consumer Research, 21,
236-251.
Peters, L., Rodenburg, G., Van den Eijnden, R., & Bouwens, J. (2007). Prioriteringsstudie
'schoolgerichte rookpreventie'. Studie ten behoeve van de toekomstige afstemming en
samenwerking tussen het Trimbos-instituut en STIVORO voor wat betreft materiaal- en
productontwikkeling. Woerden, Rotterdam: NIGZ, IVO.
Piko, B. F., Bak, J., & Gibbons, F. X. (2007). Prototype perception and smoking: Are negative or
positive social images more important in adolescence Addictive Behaviors, 32, 1728-1732.
Pollay, R. W. (2000). Targeting youth and concerned smokers: Evidence from Canadian tobacco
industry documents. Tobacco Control, 9, 136-147.
Scheffels, J. (2011). Perceptions of plain packaging in Norway: An online survey. Paper presented at
the SRNT Europe conference, September 8-11, 2011, Antalya, Turkey.
Spijkerman, R., Van den Eijnden, R. J. J. M., & Engels, R. C. M. E. (2005). Self-comparison
processes, prototypes, and smoking onset among early adolescents. Preventive Medicine, 40,
785-794.
Spijkerman, R., Van Den Eijnden, R. J. J. M., & Engels, R. C. M. E. (2007). Perceptions of smoking
and nonsmoking peers: The value of smoker and nonsmoker prototypes in predicting smoking
onset and regular smoking among adolescents. Health Education & Behavior, 34, 897-910.
Spijkerman, R., Van den Eijnden, R. J. J. M., Vitale, S., & Engels, R. C. M. E. (2004). Explaining
adolescents' smoking and drinking behavior: The concept of smoker and drinker prototypes in
relation to variables of the theory of planned behavior. Addictive Behaviors, 29, 1615-1622.
STIVORO (2011). Roken, de harde feiten: jeugd (2011). Den Haag: STIVORO.
Van den Eijnden, R. J. J. M., Spijkerman, R., & Engels, R. C. M. E. (2006). Relative contribution of
smoker prototypes in predicting smoking among adolescents: A comparison with factors from
the theory of planned behavior. European Addiction Research, 12, 113-120.
Wakefield, M., Morley, C., Horan, J. K., & Cummings, K. M. (2002). The cigarette pack as image: New
evidence from tobacco industry documents. Tobacco Control, 11(Suppl 1), i73-i80.
14

Bijlage 1 Vragenlijst
Imago niet-rokende jongeren
Sommige jongeren roken en sommige jongeren roken niet. Wat vind jij van jongeren die NIET
ROKEN Op het scherm staan zo direct 2 woorden die aan elkaar tegengesteld zijn. Welke woord
vind je het beste passen bij jongeren die NIET ROKEN Noem het cijfer maar op dat je kiest. Als het
woord dat bovenaan staat het meest overeenkomt met wat je vindt over NIET-ROKERS dan geef je
het cijfer dat het dichtst bij dat woord staat. Als het onderste woord het best beschrijft wat je van NIET-
ROKERS vindt, dan geef je het cijfer dat daar het dichtst bij staat. Maar je kunt NIET-ROKERS
natuurlijk ook ergens tussenin plaatsen. Wanneer je bijvoorbeeld het middelste cijfer 4 kiest dan vind
je dat beide woorden even goed passen bij NIET-ROKERS.
Wat vind jij van jongeren die niet roken Kijk mee op het scherm en noem het cijfer dat je kiest.
1 1 Stoer
2 2
3 3
4 4
5 5
6 6
7 7 Niet stoer
Naar het imagokenmerk stoer of niet stoer is gevraagd van 2001 tot en met 2009 en in 2011.
Dezelfde wordt gesteld voor: leuk of stom (2001-2011), aardig of onaardig (2001, 2004-2011), cool of
niet cool (2001-2011), sterk of zwak (2001, 2004-2011), aantrekkelijk of onaantrekkelijk (2001, 2004-
2011), sociaal of asociaal (2001, 2004-2011), zelfverzekerd of onzeker (2001, 2004-2011) en slim of
dom (2001, 2004).
Sociale omgeving
Denk je dat je vrienden en vriendinnen NIET-ROKERS cool of stoer vinden, of vinden ze niet-rokers
juist niet cool of stoer
Zeker cool\stoer
Een beetje cool\stoer
Weet nog niet
Niet zo cool\stoer
Helemaal niet cool\stoer
Geen opgave
Hoeveel van de jongens en meisjes in je klas op school roken weleens Hiermee bedoelen we het
roken van gewone sigaretten en sjekkies.
Niemand
Een of 2, een paar
De helft ongeveer
De meesten
(Bijna) allemaal
Geen opgave
De vrienden en vriendinnen waar je bij jou in de buurt mee omgaat, roken die weleens Hoeveel van
je vrienden en vriendinnen bij jou in de buurt roken weleens
Niemand
Een of 2, een paar
De helft ongeveer
De meesten
(Bijna) allemaal
Geen opgave
15

Welke van de personen in het gezin, die bij je thuiswonen roken (Meer antwoorden mogelijk)
Vader \ verzorger
Moeder \ verzorgster
Een of meer broers
Een of meer zusters
Een of meer andere gezinsleden
Geen van deze
Weet niet\wil niet zeggen
Voorlichting over roken
Sommige kinderen hebben met iemand een afspraak dat ze tot een bepaalde leeftijd niet zullen roken.
Heb je zelf een afspraak om niet te roken
Ja, heeft een afspraak
Geen afspraak
Geen opgave
Is er bij jou in de klas of op school, in het afgelopen jaar, aandacht besteed aan roken en\of nietroken
Ja
Nee, geen aandacht aan besteed
Geen opgave \ Weet niet
Wel aandacht aan besteed, namelijk in de vorm van... (Meer antwoorden mogelijk)
Rookverbod op school
(Niet) roken posters in school
Uitdelen (niet) roken materiaal
Werkstukken\spreekbeurt over (niet) roken
(Niet) roken afspraak of anti-peukenpas
Lessen over (niet) roken
Projectweek/ actieweek (niet) roken
Gesprek(-ken), discussies, praten in de klas over roken
Actie Tegengif
No Way!
[samengevoegd met ‘lessen over (niet) roken’]
Ik (r)ook niet
[samengevoegd met ‘lessen over (niet) roken’]
Be Free
[samengevoegd met ‘lessen over (niet) roken’]
Computerlessen over roken
[samengevoegd met ‘lessen over (niet) roken’]
Wat Kim wil weten over roken [samengevoegd met ‘lessen over (niet) roken’]
Geen van deze
Weet (nog) niet\geen opgave
Denk je dat je zelf bepaalde gezondheidsrisico's loopt als je rookt of zou roken Of denk je dat het wel
meevalt
Loopt zelf gezondheidsrisico's
Valt wel mee
Loopt geen gezondheidsrisico's
Geen opgave
16

Bijlage 2 Tabellen
Tabel 1: Toets op verschil tussen gemiddelde score op imagokenmerken en middelpunt van de
schaal (=4) in 2001 en 2011 (n = 8.410).
Gemiddelde t (testwaarde = 4) p-waarde Gemiddelde t (testwaarde = 4) p-waarde
2001
2011
Sterk 5,76 81,12

Omdat leeftijd geen significante voorspeller van het imago van niet-rokende jongeren bleek te zijn
(Tabel 2), is leeftijd in de volgende analyses niet meer meegenomen.
Tabel 3: Multivariate lineaire regressieanalyse van samenhang achtergrondkenmerken, sociale
omgeving en voorlichting over roken met een positief imago van niet-rokende jongeren (2011)
(n = 3.890).
Bèta p-waarde
Achtergrondkenmerken
Opleiding
Geen dagopleiding 0,06 0,002
Basisschool 0,16

Er waren verschillende significante interacties met opleiding: geslacht*basisschool (referentie HBO/WO), rookgedrag*geen dagopleiding, vrienden vinden nietrokers
cool of stoer*praktijkonderwijs/VMBO/LWOO/VBO, het hebben van een niet-roken afspraak*geen dagopleiding, aandacht besteed aan roken in de klas
of op school*HAVO 3+. Daarom is in onderstaande tabel gestratificeerd naar opleiding.
Tabel 4: Multivariate lineaire regressieanalyse van samenhang achtergrondkenmerken, sociale omgeving en voorlichting over roken met een
positief imago van niet-rokende jongeren, opgesplitst naar opleiding (2011).
Geen
dagopleiding
(n = 125)
Bèta
Basisschool
(n = 959)
Bèta
Gemeenschappelijk
leerjaar 1, 2 of 3
(n = 788)
Bèta
Praktijkonderwijs/
VMBO/LWOO/VBO
(n = 464)
Bèta
HAVO
3+
(n = 361)
Bèta
VWO 3+
(n = 364)
Bèta
ROC/BOL
(MBO)
(n = 550)
Bèta
Bèta
Achtergrondkenmerken
Geslacht
Meisjes 0,17* -0,08** 0,03 0,04 -0,01 -0,01 0,11** 0,09
Jongens (referentie) 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00
Eigen rookgedrag
Wel gerookt in afgelopen
vier weken 0,07 -0,03 -0,06 -0,10 -0,11 -0,10 -0,16*** -0,17**
HBO/WO
(n = 278)
Niet gerookt in afgelopen 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00
vier weken (referentie)
Sociale omgeving
Vrienden vinden niet-rokers
cool of stoer 0,40*** 0,35*** 0,33*** 0,22*** 0,31*** 0,37*** 0,40*** 0,37***
Aantal klasgenoten en
vrienden die roken -0,09 0,00 -0,07 0,02 0,02 -0,19*** 0,02 -0,04
Roken door ouders en
broers/zussen -0,18* 0,01 -0,04 -0,14** 0,01 -0,08 -0,13*** 0,01
Voorlichting over roken
Het hebben van een nietrokenafspraak
0,23** 0,06* 0,09** 0,07 0,02 -0,02 0,01 -0,01
Aandacht besteed aan roken
in de klas of op school - -0,03 0,01 0,02 0,13* 0,05 -0,04 -0,09
Denken dat je zelf kans hebt
op gezondheidsproblemen
als je rookt of zou roken 0,24** 0,08** 0,09** 0,03 0,04 0,03 0,04 0,12*
* p < 0,05
** p < 0,01
*** p < 0,001
19

Er waren twee significante interacties met geslacht: vrienden vinden niet-rokers cool of stoer*geslacht
en denken dat je zelf kans hebt op gezondheidsproblemen als je rookt of zou roken*geslacht. Daarom
is in onderstaande tabel gestratificeerd naar geslacht.
Tabel 5: Multivariate lineaire regressieanalyse van samenhang achtergrondkenmerken, sociale
omgeving en voorlichting over roken met een positief imago van niet-rokende jongeren,
opgesplitst naar geslacht (2011).
Jongens (n = 1.935)
Bèta
Achtergrondkenmerken
Opleiding
Geen dagopleiding 0,02 0,06*
Basisschool 0,20*** 0,11**
Gemeenschappelijk leerjaar 1, 2 of 3 0,13*** 0,12**
Praktijkonderwijs/VMBO/LWOO/VBO 0,13*** 0,11***
HAVO 3+ 0,12*** 0,06*
VWO 3+ 0,04 0,00
ROC/BOL (MBO) 0,12*** 0,12***
HBO/WO (referentie) 0,00 0,00
Eigen rookgedrag
Wel gerookt in afgelopen vier weken -0,08** -0,12***
Niet gerookt in afgelopen vier weken (referentie) 0,00 0,00
Sociale omgeving
Vrienden vinden niet-rokers cool of stoer 0,29*** 0,38***
Aantal klasgenoten en vrienden die roken -0,07* 0,01
Roken door ouders en broers/zussen -0,06** -0,06**
Voorlichting over roken
Het hebben van een niet-rokenafspraak 0,05* 0,05*
Aandacht besteed aan roken in de klas of op school 0,03 -0,02
Denken dat je zelf kans hebt op
gezondheidsproblemen als je rookt of zou roken 0,10*** 0,04
* p < 0,05
** p < 0,01
*** p < 0,001
Meisjes (n = 1.955)
Bèta
20

Er waren drie significante interacties met eigen rookgedrag:
praktijkonderwijs/VMBO/LWOO/VBO*eigen rookgedrag, HAVO 3+*eigen rookgedrag, aantal
klasgenoten en vrienden die roken*eigen rookgedrag. Daarom is in onderstaande tabel gestratificeerd
naar eigen rookgedrag.
Tabel 6: Multivariate lineaire regressieanalyse van samenhang achtergrondkenmerken, sociale
omgeving en voorlichting over roken met een positief imago van niet-rokende jongeren,
opgesplitst naar eigen rookgedrag (2011).
Wel gerookt in
afgelopen 4 weken
(n = 772)
Bèta
Achtergrondkenmerken
Opleiding
Geen dagopleiding 0,13** 0,01
Basisschool 0,06 0,11**
Gemeenschappelijk leerjaar 1, 2 of 3 0,15*** 0,09**
Praktijkonderwijs/VMBO/LWOO/VBO 0,24*** 0,08**
HAVO 3+ 0,18*** 0,05*
VWO 3+ 0,02 0,00
ROC/BOL (MBO) 0,19*** 0,09***
HBO/WO (referentie) 0,00 0,00
Geslacht
Meisjes 0,06 0,01
Jongens (referentie) 0,00 0,00
Sociale omgeving
Vrienden vinden niet-rokers cool of stoer 0,34*** 0,34***
Aantal klasgenoten en vrienden die roken 0,04 -0,06**
Roken door ouders en broers/zussen -0,10** -0,05**
Voorlichting over roken
Het hebben van een niet-rokenafspraak 0,06 0,05**
Aandacht besteed aan roken in de klas of op school -0,05 0,02
Denken dat je zelf kans hebt op
gezondheidsproblemen als je rookt of zou roken 0,09** 0,06***
* p < 0,05
** p < 0,01
*** p < 0,001
Niet gerookt in
afgelopen 4 weken
(n = 3.118)
Bèta
21