UITGAAN VAN POTENTIES - Expoo

UITGAAN VAN
POTENTIES
Eigen kracht in relatie
tot opvoeden en opgroeien
themarapport 2010
Marjolein Lasker
CEcile Nijsten
ADVIESBUREAU VOOR JEUGDVRAAGSTUKKEN

uitgaan van potenties
1

uitgaan van potenties
Eigen kracht in relatie tot opvoeden en opgroeien
themarapport 2010
Marjolein Lasker & Cécile Nijsten
2 3

INHOUD
Voorwoord
Inleiding
1 Uitgaan van potenties
een verkenning
2 Uitgaan van potenties
Betekenis voor professionals
en organisaties
3 Uitgaan van potenties
Betekenis voor
overheid en beleid
4 Tot slot
Referenties
5
6
11
31
51
63
67
©
Teksten in deze uitgave mogen alleen na toestemming van
K2 worden overgenomen. Overname van beeldmateriaal is
niet toegestaan.
4 5

Voorwoord
In 2009 bracht K2 het trendrapport ‘Trends en ontwikkelingen
in de Brabantse jeugdsector’ uit. In dit
rapport signaleerden wij 26 trends. De drie belangrijkste
tendensen die wij waarnamen zijn jeugdparticipatie,
professionalisering en systeembenadering.
Deze top drie is tot stand gekomen in samenspraak
met jongeren, professionals en managers werkzaam
in de jeugdsector.
Dit jaar presenteren we het themarapport ‘Uitgaan
van potenties. Eigen kracht in relatie tot opvoeden en
opgroeien’. Het is een actueel thema. Publicaties van de
afgelopen periode staan er bol van. Ook zijn er voldoende
praktijkvoorbeelden, inspirerende initiatieven
en discussies op internetfora. Bovendien is er een
duidelijke lijn te trekken naar de drie centrale trends
die wij in 2009 waarnamen.
Jeugdparticipatie stond in 2008 en 2009 hoog op
de agenda van onder meer het toenmalige ministerie
van Jeugd en Gezin. Centraal staat een positieve
benadering van jeugdigen, uitgaan van hun eigen
kracht en hun wil om mee te doen. Systeembenadering
hanteert het uitgangspunt dat oplossingen
voor kinderen en gezinnen niet alleen bij het kind of
het gezin liggen, maar ook - of misschien zelfs juist -
in de bredere omgeving. Professionals willen weer
meer op huisbezoek, het gezin betrekken en de omgeving
kennen. Dat zien we bijvoorbeeld concreet terug
in de nazorg. Wat ligt er meer voor de hand als een
jeugdige terugkeert na een verblijf in een residentiële
setting dan ervoor te zorgen dat het ‘systeem’
op orde is Dat er woonruimte is, werk of scholing,
maar ook vrijetijdsbesteding en een sociaal netwerk.
Dat vraagt ook iets anders van professionals: een
andere professionele houding, mogelijk een andere
relatie met de cliënt en een andere benadering van
de omgeving. De wijze waarop de professional dat
doet is essentieel. In 2009 signaleerden wij duidelijk
de trend uitgaan van eigen kracht, vraaggericht
en outreachend werken, maar ook van presentie,
er zijn voor je cliënt, zonder het over te nemen.
Zo bouwt dit eerste themarapport van K2 voort op een
traditie van trendrapporten. We wensen u veel leesplezier
en hopen dat dit boekje u aan het denken zet,
enthousiasmeert en energie geeft om aan de slag te
gaan met het thema ‘eigen kracht’. Ook roepen wij op
tot geduld om eerst te kijken wat er echt aan de hand
is, wat er nodig is en waar te beginnen. Want als we
echt uit willen gaan van de eigen kracht van kinderen,
jeugdigen, ouders, opvoeders en hun omgeving, laten
we die eigen potenties dan ook erkennen en de tijd
gunnen. Ga niet meteen uit van het negatieve, maar
ga eerst goed na waar de mogelijkheden liggen.
Behoud het mooie en laat dat uitwaaieren naar daar
waar het niet zo goed gaat en blijf volhoudend op
mindere momenten.
Ga uit van potenties die er zijn.
Leeswijzer
Wat kunt u verwachten in dit themarapport In hoofdstuk 1
schetsen we aan de hand van de literatuur en interviews met
experts en ouders en jeugdigen, wat de elementen zijn van
een denken vanuit potenties en het versterken van de omgeving
van kinderen en gezinnen. In hoofdstuk 2 en 3 gaan we
achtereenvolgens in op wat het betekent voor professionals,
organisaties en voor het (overheids)beleid. In deze hoofdstukken
gaan we in op de toepassing van ‘uitgaan van potenties’ in
de praktijk, zowel voor professionals en organisaties als voor
overheden. Elk hoofdstuk sluit af met een beknopte samenvatting.
In hoofdstuk 4 formuleren we een ‘tot slot’.
[Potentie (zn): kunnen, macht,
mogelijkheid,vermogen]
6 7

Inleiding
Aanleiding
In deze inleiding schetsen we kort de aanleiding voor
ons thema ‘Eigen kracht in relatie tot opvoeden en
opgroeien’ en de eigen verantwoordelijkheid van de
burger. Vervolgens werken we dit in hoofdstuk 1 verder
uit. Wat bedoelen we met eigen kracht en is er een
relatie met eigen verantwoordelijkheid De versterking
van de opvoedingskracht van ouders is een belangrijk
onderdeel van het Beleidskader 2009-2012 van
de provincie Noord-Brabant (2008). Gedeputeerde
Brigitte van Haaften (CDA) formuleerde het in januari
2010 als volgt:
“(Het gaat om) een gunstig opgroeiklimaat
voor alle kinderen. De Raad voor de Maatschappelijke
Ontwikkeling (RMO) staat een kanteling
voor. De focus moet meer dan nu liggen op de
kracht van de sociale omgeving: minder direct
ingrijpen en meer voorwaarden creëren; voorwaarden
voor een gunstig opgroeiklimaat voor
alle kinderen. We moeten een kindvriendelijk
land gaan worden.”
“( …) uiteindelijk zal zorg noodzakelijk blijven,
maar die zal vanuit een andere invalshoek
moeten worden gegeven. De professionals zullen
in hun hulp aan en begeleiding van kinderen
en gezinnen meer dan nu erop gericht moeten
zijn actief de omgeving te betrekken.”
‘Investeren rondom Kinderen’ (RMO/RVZ, 2009). Dit
zijn toonaangevende publicaties die veelvuldig worden
aangehaald en waaruit de uitgangspunten werden
overgenomen door de minister van Jeugd en Gezin,
André Rouvoet (ChristenUnie). In september 2009
hield hij een indringende voordracht waarin hij betoogde
dat “het aanzien van de jeugdzorg ingrijpend
zal veranderen”.
De provincies en het Rijk stelden vervolgens een
afsprakenkader op voor de jeugdzorg. Hierin is vastgelegd
dat de provincies de vraag naar jeugdzorg moeten
terugdringen. Er moet een omwenteling komen:
geen medicalisering en financiering van wachtlijsten
meer, maar juist de inzet van methodieken als
Triple P en ‘eigen kracht’. De provincie Noord-Brabant
organiseerde op 1 en 2 december 2009 de Dag van
de Omslag waar het thema (versterken van) ‘eigen
kracht’ aan de orde kwam. In de kabinetsvisie van
9 april 2010 op de jeugdzorg is dit als volgt verwoord:
“Ouders zijn primair zelf verantwoordelijk voor de
opvoeding van hun kinderen. Familie, vrienden
en mede-(beroeps)opvoeders als leraren en
sportbegeleiders kunnen hen daarbij tot steun
zijn. De sociale kring rond het gezin is cruciaal
voor een gezond opvoedklimaat: kinderen
groeien immers op in buurten, op crèches en op
scholen en met familie en vrienden.”
“Het activeren van de eigen kracht zou een
leidend principe moeten zijn van de denk- en
handelswijze in de hulpverlening en ondersteuning
van gezinnen. Uitgaan van de eigen
kracht geeft een gevoel van eigenwaarde en
energie om richting te geven aan het eigen
leven en dat van de kinderen. Juist bij gezinnen
en jeugdigen die het niet allemaal zelf kunnen
is het van groot belang om de eigen kracht en
die van de sociale omgeving te benutten en te
versterken”
“Ouders moeten worden toegerust om de eigen
problemen de baas te kunnen. Versterking van
de eigen kracht is daarom de grondslag van
elke samenhangende visie op jeugd en gezin.
De overheid ondersteunt de versterking van de
eigen kracht van jeugdigen en gezinnen, maar
vraagt ook verantwoordelijkheid van burgers
en hun omgeving. Opvoeden houdt ook in dat
ouders grenzen stellen aan hun kinderen. De
overheid komt pas in laatste instantie in beeld.”
In 2008 bracht de RMO samen met de Raad voor
Volksgezondheid en Zorg (RVZ) het preadvies
‘Versterking van gezinnen’ (RMO/ RVZ, 2008) uit. Een
jaar later volgde de uitwerking van dit preadvies met
8 9

Hoe is dit themarapport
tot stand gekomen
We spraken een kleine groep jeugdigen, ouders en
professionals, een cliëntondersteuner en een aantal
professionals die gericht met het thema eigen kracht
bezig zijn.
• Ouders en jeugdigen. We hielden een groepsgesprek
met vijf jeugdigen en twee docenten /
ouders Nuland. Wat vinden zij van het idee
van ‘allemaal opvoeders’, op wie doen zij een
beroep voor vragen en zorgen, en wat vinden
ze van het idee van het Centrum voor Jeugd en
Gezin (CJG) in deze context
• Cliëntondersteuner / ouder. Voor de nazorg is
uitgaan van de kracht van het sociaal netwerk
relevant. Wanneer een jeugdige uitstroomt uit de
jeugdzorg is er zorg nodig in het lokale veld,
maar vooral van een sociaal netwerk dat dichtbij
zorg draagt voor inbedding en eventuele benodigde
nazorg mee kan verlenen.
We spraken Miranda van Rosmalen, lid van de
cliëntenraad van BJ Brabant in Deurne. De cliëntenraad
houdt zich bezig met actuele ontwikkelingen
binnen de jeugdzorg, zoals de zorg voor 18 +
groep. Miranda van Rosmalen heeft als ouder van
een cliënt ervaringen met jeugdzorg.
• Professionals. We spraken een manager en professionals
van MEE Brabant Noord. Deze organisatie
gaat al actief uit van het positieve door zich op
de eigen kracht van cliënt en diens omgeving
te richten. De provincie Noord-Brabant tipte ons
over een pilot in Oss, waarbij het CJG en zorgaanbieder
Oosterpoort samenwerken vanuit het
thema eigen kracht. Deze wederzijdse versterking
van het lokale en het jeugdzorgaanbod is erg
interessant.
We spraken met Sander van den Berk, manager
CJG Oss en Fried Burgman, adjunct-directeur bij
Oosterpoort.
We hebben een uitgebreide literatuurverkenning
gedaan en een aantal deskundigen benaderd. Het
accent lag op onderzoekers en experts in Noord-
Brabant. Zij publiceerden recent over empowerment,
over sociale steun en de betekenis van nabijheid
en over it takes a village. Zij waren bereid op korte
termijn een gesprek met ons te voeren.
• Tine Van Regenmortel (lector Fontys Hogeschool
Sociale Studies Eindhoven en professor aan de
Katholieke Universiteit Leuven en HIVA,
Onderzoeksinstituut voor Arbeid en Samenleving).
• Lilian Linders (onderzoeker Fontys Hogeschool
Sociale Studies Eindhoven).
• Mariet Paes (directeur Provinciale Raad voor de
Volksgezondheid en Maatschappelijke Zorg in
Noord-Brabant (PRMVZ)).
• Marije Kesselring (onderzoeker Universiteit
Utrecht). Zij was coauteur van de adviesrapporten
van de RMO en doet op dit moment promotieonderzoek
naar het thema ‘allemaal opvoeders’.
We introduceren onze gesprekspartners uitgebreider
in het vervolg van dit rapport. Op deze plaats willen
we hen bedanken voor hun enthousiaste en inspirerende
bijdrage aan dit themarapport van K2.
Clim Kneepkens (adviseur K2) nam een belangrijk deel
van de interviews voor haar rekening en dacht mee
in de opzet van dit themarapport. Wij danken haar en
Fawzi Salih (informatiespecialist K2) voor hun inzet.
10 11

Uitgaan van potenties
een verkenning
Opgroeien en opvoeden gebeurt in het gezin, maar ook
in de buurt, op school, in de opvang, op het werk en in
de vrije tijd. In een veranderend maatschappelijk kader
waarin de vraag naar professionele zorg stijgt, is in de
jeugdsector een belangrijke tendens waarneembaar om
zich meer te richten op de eigen kracht van mensen.
Eigen kracht betekent in deze context nadrukkelijk ook
de kracht van het netwerk; van de omgeving waar de
opvoeding en ontwikkeling zich voltrekt.
Het idee van eigen kracht bevat diverse elementen:
• Uitgaan van het positieve, niet te veel problematiseren,
uitgaan van krachten die er zijn
• Uitgaan van eigen kracht, minder een beroep op
professional (eigen verantwoordelijkheid)
• Kracht in het netwerk en in de omgeving
• Krachten versterken en benutten - empowerment
1.1 De omslag
Zoals beschreven hebben twee publicaties van de RMO
en de RVZ een belangrijke impuls gegeven aan dit
denken. In ‘Versterking van gezinnen’ (2008) geven
beide raden aan dat door veranderde sociale en familiale
verbanden het gezin er in toenemende mate alleen
voor staat. Ouders worstelen met steeds meer vragen
over de opvoeding. De omgeving van gezinnen, zoals
de buurt, de lokale middenstand, scholen of sport- en
vrijetijdsverenigingen, vormt een minder vanzelfsprekend
opvoedingsbaken voor ouders dan voorheen.
Omdat in Nederland de nadruk sterk op het gezin ligt,
is ook de familie als steun te weinig in beeld (RMO/
RVZ 2008).
In ‘Investeren rondom kinderen’ (2009) pleiten de
RMO en de RVZ voor een overheidsbeleid gericht
op een gunstig opgroeiklimaat voor kinderen. Ook
beargumenteren zij de versterking van de opvoedkwaliteit
van ouders en andere betrokkenen om
opvoedproblemen te voorkomen.
Binnen de huidige aanpak ligt de nadruk op het ondervangen
van risico’s. Mede door enkele recente
excessen als de zaak Savanna en het Maasmeisje,
richt de overheid zich op risicobeperking, risicotaxatie,
screening en ingrijpen in gezinnen. De vraag is natuurlijk
of dergelijke gevallen volledig zijn uit te bannen
of dat de samenleving moet accepteren dat er altijd
gezinsdrama’s zullen blijven bestaan.
Volgens de RMO en de RVZ bestaat het overheidsbeleid
uit ingrijpen en afstand bewaren. Er lijkt sprake
van een discrepantie tussen de roep vanuit de samenleving
naar een harder optreden tegen kindermishandeling,
hangjongeren of asociale gezinnen en
een overheid die de privacy en autonomie van gezinnen
respecteert. We hechten zeer aan onze vrijheid,
maar tegelijk is er behoefte aan een overheid die
risico’s indamt en een vangnet spant als het mis gaat.
12 13

Het gevolg hiervan is dat de overheid steeds vaker
ingrijpt bij geïndividualiseerde huishoudens. Het
belangrijkste probleem van de risicobenadering is
dat deze een negatief opgroeiklimaat in de hand
werkt, zo stellen de RMO en de RVZ. Door de voortdurende
focus op risico’s overheerst in brede lagen
van de samenleving het idee dat opvoeding synoniem
staat voor problemen.
De RMO en de RVZ zoeken in ‘Investeren rondom
kinderen’ naar een alternatief voor de nadruk op
risicofactoren. Dit alternatief bestaat uit een gunstig
opgroeiklimaat door een sterke sociale inbedding van
kinderen en gezinnen. Beide raden halen een onderzoek
van Polanski (in Baartman, 2009) aan waaruit
blijkt dat sociale inbedding van grote waarde kan zijn
bij de opvoeding. Polanski concludeert dat er een
duidelijk verband bestaat tussen de kwaliteit van
ouderschap en die van de sociale omgeving. Sociale
steun en persoonlijk welbevinden beïnvloeden elkaar
wederzijds. Verwaarlozing door en van de sociale omgeving
en de mishandeling van een kind zijn processen
die elkaar versterken en in stand houden.
Dus:
• Overheidsbeleid minder eenzijdig
vanuit risicoperspectief benaderen
• Focus van de overheid naar de kracht
van de sociale omgeving
Beroep doen op de eigen verantwoordelijkheid en
inzet van burgers naar het voorbeeld van het gezondheidsbeleid,
is in deze benadering belangrijk. Dit is
ook het type gezinsbeleid dat de RMO en de RVZ
voorstaan: een gezinsbeleid dat burgers aanmoedigt
zèlf het initiatief te nemen. Zij onderscheiden in dit
beleid twee belangrijke kenmerken:
• Sectoroverschrijdend gezinsbeleid
• Actieve sociale omgeving
Niet de overheid is aan zet, maar de ouders en de sociale
en familiale omgeving van kinderen, gefacili-teerd
door de overheid. Naast de rol van de staat geven de
RMO en de RVZ aan dat een actieve sociale omgeving
ook vraagt om een specifieke houding van professionals.
Zij moeten bij de begeleiding van kinderen en gezinnen
actief de buurt en de familie betrekken om de
eigen kracht van gezinnen te benutten en verbindingen
te leggen met hun familiale en sociale omgeving. De
raden pleiten ervoor dit op te nemen in opleidingen van
professionals. In hoofdstuk 2 en 3 gaan we verder in op
de betekenis van deze visie voor hen en voor het beleid.
Ongeveer 5 procent van de kinderen in Nederland
heeft te kampen met serieuze en langdurige op-groeiproblemen
(Stevens et al. 2009). Het ontstaan van
serieuze problemen hangt samen met de maatschappelijke
positie van de ouders, zoals alleenstaand ouderschap,
lage opleiding, armoede en niet-westerse
herkomst. Als meerdere van deze factoren spelen
binnen één gezin (bijvoorbeeld een laagopgeleide
alleenstaande moeder met een laag inkomen), neemt
de kans op opvoed- en opgroeiproblemen navenant
toe (Zeijl et al. 2005). Hetzelfde geldt voor de kans
dat men een beroep doet op jeugdzorgvoorzieningen.
(Sociaal Cultureel Planbureau, 2009, pag. 108)
De provincie Noord-Brabant maakt gebruik van een
piramidevorm om de ernst van een opvoedsituatie
weer te geven. Gelukkig gaat het met de meerderheid
van de jeugdigen en de gezinnen waarin zij opgroeien
goed. Een kleine groep heeft professionele hulp nodig
om het weer zelf aan te kunnen en een nog kleinere
groep kampt met een dusdanig complexe problematiek
dat gespecialiseerde hulp noodzakelijk is. Nu
de vraag naar jeugdzorg de afgelopen jaren enorm
is toegenomen, is een omslag noodzakelijk waarbij
meer door gezinnen zelf wordt opgelost mét de steun
van hun omgeving.
Dit themarapport behandelt de drie delen van de
piramide: het gaat over de context waarin opvoeden
en opgroeien plaatsvindt, zowel voor gezinnen die het
alleen kunnen als voor gezinnen die met een lichte
vorm van hulp het weer zelf aan kunnen, maar zeker
ook over de groep die complexe problemen heeft.
Wat betekent benutten van eigen kracht voor hen en
voor de jeugdzorg die hen ondersteunt
Omslag
Jeugdzorg
voor complexe
problemen.
Opvoedingsondersteuning
door het CJG.
Opvoeden gebeurt in gezin en omgeving.
Zij kunnen veel opvoedproblemen
zelf (leren) oplossen.
1.2 Opgroeien en opvoeden in context:
Ecologisch model en balansmodel
“It takes a village to raise a child”
(Hillary Rodham Clinton,1994) is een veel geciteerde
uitspraak. ‘Opvoeden doen we samen’ is een idee dat
breed wordt gedragen. Maar wat wordt verstaan onder
een village Waarin schuilt het belang van het
samen doen
In de pedagogische wetenschappelijke literatuur zijn
diverse modellen ontwikkeld die duidelijk maken
welke invloeden er zijn op de ontwikkeling van een
kind en welke voorwaarden worden gesteld aan
gelukkige en gezonde jeugd.
Het ecologische model van Bronfenbrenner (1977) is
nog steeds bruikbaar. Dit model gaat uit van vier subsystemen
waarbij niet alleen aandacht is voor de directe
omgeving van het gezin, maar ook voor de bredere
sociale context en het macrosysteem, die eveneens
invloed hebben op de ontwikkeling van het kind.
• Het microsysteem omvat de relaties tussen de
persoon en de onmiddellijke omgeving waarin deze
zich ontwikkelt, bijvoorbeeld het gezin, de school
en de werkplek.
• Het mesosysteem omvat de relaties tussen de
verschillende microsystemen waar de persoon
zich op een bepaald moment in bevindt.
• Het ecosysteem omvat de bredere sociale context
waar de persoon niet rechtstreeks deel van uitmaakt,
maar die wel de directe omgeving van de
persoon beïnvloedt.
• Het macrosysteem omvat de overkoepelende
institutionele patronen van de cultuur of subcultuur,
bijvoorbeeld het sociale, politieke, opvoedkundige
en juridische systeem.
(Bron: Stelsel in Balans, PNB, 2010)
14 15

A1: Microsysteem: Gezin
A2: Microsysteem: School
B: Mesosysteem
C: Ecosysteem
D: Macrosysteem
A1
D
C
B
A2
Figuur 1: Ecologisch model
(Bronfenbrenner, in Bettonvil & De Vries, 2008)
Dit model gaat dus uit van een brede context en de
overtuiging dat de ontwikkeling van het kind wordt
beïnvloed door de directe omgeving. Volgens dit
model werken de vier subsystemen op elkaar in en
is er sprake van een wederzijdse beïnvloeding tussen
deze subsystemen en de zich ontwikkelende persoon.
Bij het begrip village rondom ouders en jeugdigen
ligt het accent op de directe sociale omgeving: het
micro- en het mesosysteem. Dat werken we hieronder
verder uit. Het macrosysteem komt in paragraaf
1.5 aan bod.
Het belang van de directe omgeving en de sociale
steun ligt in de versterking van de draagkracht van
gezinnen waardoor minder snel ernstige opvoedmoeilijkheden
ontstaan, zo merkte ook de RMO
op. Het balansmodel is hierbij relevant: niet alleen
kijken naar risicofactoren, maar ook naar protectieve
factoren (Bakker en Clarijs, 1997).
Om de wisselwerking tussen risico- en protectieve
factoren in kaart te brengen, gebruiken Bakker
en Clarijs de begrippen draagkracht en draaglast.
Draagkracht is het geheel van competenties en beschermende
factoren waarmee ouders en kinderen
de draaglast het hoofd bieden. Draaglast is het
geheel van taken dat ouders en kinderen te vervullen
hebben om te voorzien in de primaire en materiële
levensbehoeften, huishoudelijke en maatschappelijke
taken, opvoeding enzovoort.
De verhouding tussen draagkracht en draaglast bepaalt
of ouders de opvoeding daadwerkelijk aankunnen.
Een verstoring van dit evenwicht kan door taakverlichting
en de inzet van het eigen netwerk van het
gezin worden opgelost. Ook kunnen gezinsleden zich
nieuwe vaardigheden en gedrag eigen maken. Taakverlichting
en de activering van het sociale netwerk
moeten de gezinsleden in eerste instantie voldoende
ruimte geven om deze vaardigheden te leren en
nieuw gedrag te ontwikkelen, zodat het gezin later
zelf weer zelf in staat is de taken waar het voor staat
uit te voeren. Door empowerment kan de draagkracht
van ouders en kinderen worden vergroot (Bettonvil
en De Vries, 2008).
1.3 De kracht van de sociale omgeving
In de analyse van de RMO komt sterk naar voren dat
binnen het micro- en mesosysteem zich veranderingen
hebben voorgedaan die minder positief uitwerken
voor kinderen en gezinnen. De RMO en de RVZ constateren
dat er verschillende indicatoren zijn waaruit
blijkt dat sociale inbedding de laatste decennia is afgenomen.
Zo komen mensen minder bij elkaar over
de vloer en wonen families verder van elkaar vandaan.
Ook is er steeds minder sprake van langdurige
relaties, is er minder onderlinge afhankelijkheid en
zijn er meerdere gescheiden netwerken.
Sociale contacten
Uit de tweejaarlijkse studie De sociale staat van
Nederland (2009) van het Sociaal en Cultureel
Planbureau (SCP) blijkt dat de meeste Nederlanders
vaak contact met familie, buren, vrienden en kennissen
onderhouden. Zo’n 85 procent van de Nederlanders
heeft minstens een keer per week contact met familieleden,
tweederde ziet zijn buren minimaal een keer per
week en acht op de tien gaat minstens een keer per
week met vrienden of kennissen om. Slechts 4 procent
van de Nederlanders heeft minder dan eens per maand
contact met familieleden, vrienden en kennissen.
Opvallend is dat deze cijfers de afgelopen tien jaar vrij
stabiel blijven. Op basis van dergelijk kwantitatief
onderzoek, dat het SCP zelf ruwe metingen noemt, is
er dus niet direct aanleiding te veronderstellen dat de
sociale netwerken afnemen of verdunnen. Uit meer
gedetailleerd onderzoek blijkt wel dat Nederlanders
minder tijd in sociale contacten steken dan tien of
vijftien jaar geleden, vooral omdat zij minder bij
elkaar op visite gaan (SCP, 2009). Maar er zijn ook
signalen dat we het zelfs drukker hebben gekregen
met het onderhouden van sociale contacten:
Ondanks de technische mogelijkheden van
snelle en efficiënte communicatie, hebben we
het drukker gekregen met het onderhouden
van sociale contacten. Hoewel trendcijfers
ontbreken, is het aannemelijk dat de sociale
netwerken groter zijn geworden, met
frequenter contact via verschillende wegen. Dit
heeft echter weinig veranderd aan de hechte
relaties die de kern van dit netwerk vormen, al
komt men dan iets minder dan voorheen bij elkaar
over de vloer. De regelmaat van intieme
interactie en de diepgang van sociaal contact
blijven in belangrijke mate voorbehouden aan
face-to-face-contact. Veranderingen spelen zich
eerder af in de periferie van dat netwerk met
vele, maar veel minder hechte relaties. Uit dit
grotere reservoir van stand-by relaties kan ieder
moment nieuwe interactie worden geactiveerd.
Binnen zo’n netwerk zijn er dan meer mogelijkheden
om individuele voorkeuren te volgen in de
keuze met wie je omgaat. (SCP, 2009, pag. 111)
Volgens de onderzoekers is in vergelijking met voorheen
de keuzevrijheid om zelf te bepalen tot welke
netwerken mensen willen behoren toegenomen.
16 17

Uit de ‘Derde monitor sociale participatie in Noord-
Brabant’ (Den Hartog en Sontag, 2009) komt naar
voren dat voor Brabanders familie en vrienden nog
steeds erg belangrijk zijn. Het percentage Brabanders
dat wekelijks contact heeft met familie is wel iets gedaald
ten opzichte van 2004, terwijl het percentage
dat wekelijks contact heeft met buren is gestegen.
Frequent contact met vrienden is iets afgenomen,
met kennissen is dat nagenoeg gelijk gebleven. Uit
deze monitor blijkt duidelijk dat in de leeftijdsgroep
30 tot 49 jaar de band met familie het innigst is. De
onderzoekers veronderstellen dat er een samenhang
bestaat met de levensfase waarin men zich bevindt.
Grootouders spelen een rol in de opvang van kleinkinderen
en bovendien blijken gezinnen met kinderen
meer contact te hebben met familie dan mensen
zonder kinderen.
Sociale netwerken en sociale cohesie
De Provinciale Raad voor de Volksgezondheid in Noord-
Brabant (PRVMZ) schetst in ‘It takes a village to raise
a child – steun van ouders, buurtbewoners en vrijwilligers
bij het opgroeien’ (Paes & Sohier, 2010) een kader
voor sociale netwerken, sociale steun en sociale
cohesie. Volgens de PRVMZ gaat het niet alleen om
de kwantiteit, maar zeker ook om de kwaliteit van het
sociale netwerk en om de verbinding tussen verschillende
netwerken.
Sommige netwerken zijn gesloten - ze zijn gericht op
de handhaving van exclusiviteit en buitenstaanders
komen er moeilijk in. Maar ook voor de leden binnen
het netwerk kan deze geslotenheid remmend en verstikkend
werken en leiden tot isolering. In de literatuur
wordt dan gesproken over de noodzaak van sociale
netwerken met een samenbindend (bonding) sociaal
kapitaal. Overbruggend sociaal kapitaal (bridging)
stimuleert sociale grenzen te overschrijden, te leren
van informatie en kennis uit een bredere kring en zorgt
voor verbinding tussen groepen en gemeenschappen.
De SCP definieert sociale cohesie als de mate waarin
mensen in gedrag en beleving uitdrukking geven aan
hun betrokkenheid bij maatschappelijke verbanden in
hun persoonlijk leven, als burger in de maatschappij
en als lid van de samenleving. Vitale sociale netwerken
en sociaal kapitaal maken het ‘opvoeden doe je
samen’ mogelijk, zo concludeert de PRVMZ: betrokkenheid
is er in gradaties en afhankelijk van feitelijke
distantie, geografisch en sociaal.
Dit alles neemt niet weg dat niet ieder gezin een
sociaal netwerk heeft om een beroep op te doen en dat
er kinderen zijn die met uitsluiting te maken hebben.
Ruim een tiende van de kinderen in Nederland is
sociaal uitgesloten. Dat blijkt uit een onderzoek
van het SCP onder ruim tweeduizend kinderen
en hun ouders. In totaal hebben 273 duizend
kinderen ouders die sociaal geïsoleerd zijn: ze
ondernemen weinig, doen niet of nauwelijks aan
sport of een andere hobby, en spreken weinig
af met vrienden. Bij 61 duizend kinderen tussen
5 en 17 jaar wordt de uitsluiting versterkt door
armoede en een onveilige buurt.
Het SCP constateert dat het huidige beleid tegen
sociale uitsluiting van kinderen vooral gericht is
op het vergroten van de deelname aan sport en
cultuur door jongeren uit arme gezinnen. Het
onderzoeksinstituut vindt dat er ook gewerkt
moet worden aan de betrokkenheid van ouders
bij de samenleving. (Bron: ANP, 21 april 2010,
naar aanleiding van een persbericht over de
publicatie van Sociale uitsluiting bij kinderen,
SCP, april 2010)
Sociale steun & informele hulp
Als belangrijkste bron van steun bij de opvoeding
noemen ouders nog steeds hun eigen informele netwerk
dat doorgaans bestaat uit de partner, familie-
18 19

leden, vrienden en andere ouders. Het eigen netwerk
is een bron van informatie over opvoeding, naast
tijdschriften, boeken, internet en tv (programma’s als
The Nanny worden goed bekeken), maar is ook de
eerste plaats waar de meeste ouders steun zoeken
als het even niet zo goed gaat.
De sociale omgeving wordt vooral ingeschakeld voor
praktische steun. Grootouders leggen bijvoorbeeld
vaak grote afstanden af om op de kleinkinderen te
passen en op schoolpleinen maken ouders afspraken
over brengen en halen van kinderen. Dat blijkt keer
op keer uit recente onderzoeken in Brabantse gemeenten
zoals onder meer uitgevoerd door K2 (zie review in
Speetjens, van der Linden & Goossens, 2009).
Ouders doen ook een beroep op elkaar bij problemen
in de opvoeding. Uit deze review van het het Trimbos
Instituut (Speetjens e.a., 2009) blijkt dat bijna de helft
van de ouders aangeeft vaak met vrienden, ouders,
buren of andere bekenden over de ontwikkeling of
het opvoeden van kinderen te praten, ook als er zich
problemen in de opvoeding voordoen. Slechts 12
procent geeft aan dit zelden of nooit te doen. Dit blijkt
ook uit de ervaring van ouders die wij gesproken
hebben:
“Er wordt veel aan tafel tijdens het eten besproken.
Als ouder luister je dan goed en probeer je
daarop te regeren.” Vriendinnen en collega’s zijn
een vraagbaak. Eén ouder geeft aan dat wanneer
de problemen bij een kind groot zijn, adviezen
van vrienden en bekenden soms tegenstrijdig
zijn of tegendraads werken. In het advies van
een professional (in dit geval een psycholoog) is
veel vertrouwen en is uiteindelijk ook opgevolgd:
“Vrienden en bekenden vonden dit niet het juiste
advies, waardoor je toch gaat twijfelen. Achteraf
gezien blijkt het advies van de professional het
beste advies te zijn geweest wat er is gegeven.”
We spraken over sociale steun, sociale cohesie en de
rol van de omgeving met Lilian Linders. Zij is onlangs
gepromoveerd op het proefschrift ‘De betekenis
van nabijheid’ en als onderzoeker verbonden aan
Fontys Hogeschool, Sociale Studies in Eindhoven.
Linders is gespecialiseerd in sociale steun, informele
zorg en de relatie met sociale cohesie. In haar proefschrift
schrijft zij: “In de theorievorming rondom de
relatie tussen formele en informele zorg zijn twee
dominante visies aanwezig. De eerste is dat de verzorgingsstaat
met haar vele sociale programma’s
informele zorg verdringt en sociaal isolement en
egocentrisme in de hand werkt: crowding out. (…)
Anderen verwerpen de crowding out-hypothese en
beweren dat een goed ontwikkelde welvaartsstaat
juist de voorwaarden creëert voor een bloeiende civil
society.” (Linders, 2009, pag. 62).
Haar overwegend kwalitatieve onderzoek, uitgevoerd
in een buurt in Eindhoven, richtte zich op informele
hulp. Een van haar opvallendste resultaten was dat in
een erg geïndividualiseerde buurt mensen elkaar toch
helpen. Met andere woorden: sociale cohesie is geen
noodzakelijke voorwaarde voor informele hulp.
Linders schetste in ons interview een positief beeld
van de hulpbereidheid over de wijkgrenzen heen van
de mensen die ze sprak: “60 Procent van de bewoners
van een Drents dorp geeft mantelzorg aan een
huisgenoot, sociale steun aan iemand buiten zijn
eigen huishouden, of geeft vrijwillige zorg via de
Zonnebloem, Humanitas of iets dergelijks. Van de
resterende 40 procent heb ik er maar een paar geselecteerd.
Vier van de vijf hadden niet in de gaten dat
ze toch óók iets deden. ‘Ja’, zeggen ze dan, ‘ik ga elke
week met mijn gehandicapte neefje zwemmen want
dan ontlast ik mijn familieleden, maar dat vind ik zelf
ook leuk, dus dat is toch geen hulp.’ Dan blijkt dat er
eigenlijk toch wel van alles gebeurt.”
LINDERS
Lilian Linders
Docent / onderzoeker Fontys hogeschool Sociale Studies
Eindhoven. Zij is in 2009 gepromoveerd op het proefschrift
‘De betekenis van nabijheid’ en gespecialiseerd in sociale
steun, informele zorg en de relatie met sociale cohesie.
20 21

“We helpen elkaar dus wel”, concludeert Linders.
“Desondanks bestaat het beeld dat mensen niets meer
voor elkaar doen. Alle cijfers van het SCP wijzen erop
dat ondanks de veranderde omstandigheden we elkaar
nog steeds veel zorg geven. Vrijwilligerswerk is een
ander verhaal. Die hulpbereidheid neemt in sommige
sectoren af, omdat mensen hier meer een rationele
keuze maken of ze er tijd voor hebben of niet. Vrijwilligerswerk
doe je in tegenstelling tot mantelzorg of
sociale steun voor iemand die je niet kent.”
1.4 Civil society en de
pedagogische civil society
Met de civil society blijkt het goed te gaan. Een invloedrijke
auteur is de Amerikaan Putnam die deze term
definieert als “een civiele samenleving waarin niet de
markt of de staat leidend zijn, maar het principe van
vrijwilligheid centraal staat, een verzameling van vrijwillige
samenwerkingsverbanden associations met een
bepaald maatschappelijk doel (Alblas, 2007, pag. 2).
Uit onderzoeken van het SCP (de Sociale staat van
Nederland) blijkt keer op keer dat Nederlanders wel
degelijk bereid zijn zich vrijwillig in te zetten voor
elkaar. Ook wordt grif gedoneerd aan goede doelen.
Dat geldt landelijk en provinciaal, voor ouderen en
voor jongeren. Zo geeft een zesde van de jongeren in
een Brabants leefbaarheidonderzoek aan actief bezig
te zijn in de wijk om de sfeer te verbeteren en bijna
een derde is vrijwilliger (PON, april 2010).
De politieke betrokkenheid van Nederlanders is de
laatste jaren constant, maar is in vergelijking met
de jaren zeventig afgenomen. De afgelopen decennia
is de Nederlandse civil society sterk veranderd. Ook
traditionele organisaties zoals kerkgenootschappen,
vakbonden en vrouwenverenigingen zagen teruglopende
ledenaantallen vanaf de jaren zeventig.
Daarna zijn veel nieuwe organisaties opgericht en die
kregen veel leden. Tot begin jaren negentig nam de
totale organisatiegraad van de Nederlandse bevolking
zelfs toe om daarna weer af te nemen (Alblas, 2007).
Hoeveel Nederlanders actief zijn als vrijwilliger is
moeilijk te zeggen. Ablas komt tot een percentage
tussen de 30 en 43 procent van de Nederlanders van
twaalf jaar en ouder dat van tijd tot tijd actief is als
vrijwilliger. Dat is minder dan in de jaren tachtig en
ook de tijd die aan vrijwilligerswerk wordt besteed
is afgenomen. Toch betekent dit zeker niet dat
Nederlanders niet maatschappelijk zijn betrokken.
Maar men wil wel de keuzevrijheid behouden en
is geen vrijwilliger meer voor het leven. Diezelfde
behoefte aan keuzevrijheid zagen we overigens ook
al terug als het om sociale contacten en sociale netwerken
ging. Dat blijkt ook uit cijfers van Centraal
Bureau voor de Statistiek (CBS) en het SCP.
De afnemende animo geldt niet voor het ongeorganiseerde
vrijwilligerswerk. Cijfers van het CBS en het
SCP laten zien dat het ongeorganiseerde vrijwilligerswerk,
waarbij het gaat om zogenaamde informele
zorg aan familie, vrienden of kennissen de laatste
jaren een lichte stijging vertoont. Ook blijken er de
laatste twee jaar weer meer initiatieven voor activiteiten
en ontwikkeling bij burgers vandaan te komen.
De animo voor traditionele vormen van betrokkenheid
is verminderd, terwijl nieuwe vormen van
betrokkenheid worden ontwikkeld (Alblas, 2007).
Pedagogische civil society
In het trendrapport 2009 haalden we Micha de Winter
aan, hoogleraar Maatschappelijke Opvoedingsvraagstukken
aan de Universiteit Utrecht, waarin hij pleitte
voor pedagogische prachtwijken. Het gaat hierbij om
voorzieningen in de wijk, het jongerenwerk en vrijwilligers
die zich gezamenlijk inzetten voor het opvoeden
en opgroeien van jongeren. Ook voor scholen is volgens
hem een belangrijke rol weggelegd (K2, 2009).
Twee van de jongeren bij het groepsgesprek
in Nuland
In dit gesprek gingen we in op vragen als: Op wie doen zij
beroep voor vragen en zorgen Welke rol spelen ouders,
leerkrachten en andere mensen uit hun sociale omgeving bij
het opgroeien in Nuland
22 23

KESSELRING
Voor dit themarapport spraken we met Marije
Kesselring, coauteur van de adviezen van de RMO
en de RVZ. Zij is momenteel als onderzoeker
bij De Winter verbonden aan de Universiteit Utrecht.
Kesselring doet in het kader van het project ‘Allemaal
opvoeders’ onderzoek naar de vraag of en hoe het CJG
de sociale steun rondom gezinnen kan versterken.
In het onderzoek verkent zij in tien gemeenten de
komende twee jaar het terrein van de pedagogische
civil society.
Opvoeden zou niet langer alleen een verantwoordelijkheid
van afzonderlijke gezinnen
mogen zijn. Ouders hebben behoefte aan
informele steun bij de opvoeding, en kinderen
en jongeren hebben profijt van een positief
opvoedklimaat in de wijk. We moeten het
daarom weer gewoon gaan vinden om met
elkaar over opvoeden te praten. Met z’n allen
eraan deelnemen en voor elkaar klaar staan als
het nodig is! (Bron: www.allemaalopvoeders.nl
/ Nederlands Jeugd Instituut)
Volgens Kesselring is de algemene opvatting dat
sociale netwerken aan het verdunnen zijn en de
sociale cohesie afneemt met name gestoeld op bronnen
uit de Verenigde Staten. Nederlandse bronnen
zijn minder eenduidig als het gaat om toenemende
individualisering en afnemende bereidheid om iets
voor anderen te doen. Naar haar mening moet een
onderscheid worden gemaakt tussen de civil society
en de pedagogische civil society. Onder de pedagogische
civil society verstaat Kesselring: “de gemeenschappelijke
taak die mensen op zich nemen als het
gaat om het opvoeden van kinderen. Een rijke sociale
omgeving waarin sprake is van onderlinge steun en
een gedeelde opvoedingsverantwoordelijkheid”.
Uit literatuur blijkt volgens haar dat in Nederland
opvoeden gezien wordt als een privé-aangelegenheid.
In haar onderzoek richt Kesselring zich er op
hoe de pedagogische kracht van de sociale omgeving
gemobiliseerd kan worden.
De ouders die wij in Nuland spraken, wijzen
op de pedagogische rol van het onderwijs. De
aanwezige jongeren zeggen daar echter niets
in te zien “dat soort dingen bespreek je niet met
leerkrachten”. Ouders geven aan dat ook vrijwilligers
een rol kunnen spelen in de opvoeding:
“Zeker bij jonge kinderen hebben trainers veel
ontzag.” Eén van de jongeren beaamt dit over
zijn scoutingleiding.
Ouders zijn de eerstverantwoordelijken voor de opvoeding,
daar is iedereen het over eens, maar het
lijkt daarmee ook alsof opvoeden ophoudt bij de
voordeur. In de openbare ruimte is er letterlijk en
figuurlijk soms weinig ruimte voor kinderen en jongeren
en men vindt het moeilijk elkaar aan te spreken
op gedrag.
Marije Kesselring
Onderzoeker Universiteit Utrecht. Zij was coauteur van de
adviesrapporten van de RMO en doet op dit moment promotieonderzoek
naar het thema ‘allemaal opvoeders’.
24 25

De Winter sprak in zijn oratie van maart 2000 al van
het ‘gat in de opvoeding’. Uit zijn studie, uitgevoerd
door jongeren in een peer-research-project over
gezinsbeleid, blijkt dat jongeren zelf vinden dat er
van de village (de buurt waarin zij leven en de school
die zij bezoeken) te weinig opvoedende energie
uitgaat. Zij voelen zich niet veilig, niet welkom,
onnodig en zonder aandacht bejegend. Zij vinden het
oneerlijk dat de verantwoordelijkheid voor opvoeding
alleen nog bij de ouders ligt. Deze jongeren pleiten
zelf voor beleidsmaatregelen die de druk op hun
gezin kunnen verlichten.
Ouders gaven in ons groepsgesprek in
Nuland aan dat “(…) mensen steeds huiveriger
worden om iets te zeggen tegen andermans
kinderen. Er is angst voor de gevolgen.” Volgens
de jongeren “(…) spreken mensen ons
niet rechtstreeks aan, maar wordt direct de
politie gebeld. Dit gebeurt vooral door mensen
die we niet kennen. Deze mensen maken geen
deel uit van de Nulandse samenleving en doen
niet mee in het verenigingsleven.” Of zoals een
jongere verwoordde: “Zelfs mijn vader kent ze
niet, en die kent toch iedereen.”
bewerkstelligen. Dit moet het pedagogisch buurtklimaat
vergroten. Hiervoor worden opvoeders opgeleid
om in hun eigen netwerk hun opvoedcompetenties te
vergroten.”
“Een kind wordt gevormd door alles en iedereen met
wie het binnen- en buitenshuis in aanraking komt.
Daarmee krijgt elke burger een pedagogische taak.
Dit is een gedachte die haaks staat op de hedendaagse
Nederlandse praktijk waarin het not done is om je met
de opvoeding van andermans kinderen te bemoeien”,
aldus ZonMw (maart 2010). Deze organisatie voor
gezondheidsonderzoek en zorginnovatie kent een
subsidieregeling voor de vrijwillige inzet voor en door
jeugd en gezin. Volgens ZonMw is de pedagogische
civil society dat deel van de civil society waarin de
opvoeding en het opgroeien van kinderen en jongeren
centraal staat.
Micha de Winter benadrukt op zijn beurt het belang
van verbondenheid (De Winter, 2000). Hij put uit
overwegend Amerikaans onderzoek waaruit blijkt dat
sociale verbondenheid een cruciale factor is in de
ontwikkelingskansen van jeugdigen.
1.5 Empowerment: een
overkoepelend kader
Kesselring vindt dat roddelen aan de dorpspomp
averechts werkt: “Het is positiever om bijvoorbeeld
een kind uit de buurt complimenten te geven om sfeer
in de buurt te bevorderen. Uit de eerste opzetten van de
twaalf gemeenten komen verrassende zaken. Zo geven
sommige gemeenten aan dat in de wijk niet zozeer
sprake is van een probleem met cohesie maar met de
sfeer rondom de opvoeding. Er wordt snel met het vingertje
gewezen. Kinderen worden wel aangesproken,
maar op een negatieve manier. In deze gemeenten
komt de nadruk te liggen op opvoedingscompetenties
om gedeelde verantwoordelijkheid voor de buurt te
Verantwoordelijkheid voor opvoeden moet in onze
geïndividualiseerde samenleving weer meer bij de
gemeenschap (village) komen te liggen. Nabijheid en
verbondenheid zijn daarbij essentieel. In sociale verbondenheid
ligt de kracht, maar hoe kunnen we de
kracht van het individu, van de kwetsbaren en van
de gemeenschap versterken Wat betekent empowerment,
toegepast op het domein van opvoeding en
gezin
Twee ouders bij het groepsgesprek in Nuland
In dit gesprek gingen we in op vragen als: Wat vinden zij
van het idee van ‘allemaal opvoeders’ en op wie doen zij een
beroep bij vragen of zorgen in de opvoeding
26 27

Het begrip empowerment is weer sterk in opkomst en
loopt parallel aan verschuivingen in de praktijk van
zorg- en hulpverlening. Denk hierbij aan het ontstaan
van zelfhulpgroepen, de verschuiving van aanbodgericht
naar cliënt- en vraaggericht werken alsook
de verschuiving van kind- naar gezinsgeoriënteerde
programma’s (Vandemeulebroecke & Nys, 2001).
Van Regenmortel (2009) schrijft dat empowerment
toenemende belangstelling geniet en succesvol aan
het worden is met concrete vertaling naar de praktijk.
“Maar het lijkt wél een containerbegrip te worden”,
aldus Van Regenmortel, “dat door de praktische toepassingen
ook het brede overkoepelende kader van
empowerment op de achtergrond dreigt te raken.”
Tine Van Regenmortel is lector bij Fontys
Hogeschool Sociale Studies in Eindhoven en
tevens als professor verbonden aan de K.U. Leuven en
HIVA-K.U. Leuven. Zij benadrukt in haar publicaties
en in ons gesprek dat empowerment een overkoepelend
concept is. Ze signaleert ook in de internationale
literatuur over empowerment een individuele bias en
geeft aan dat dit risico’s met zich draagt. Aan de eenzijdige
focus op eigen kracht, wordt bijna automatisch
‘eigen verantwoordelijkheid’ gelieerd en dat schiet al
snel door naar ‘eigen schuld’. Anderzijds is het ook
zeker niet de bedoeling problemen buiten het individu
te leggen en de verantwoordelijkheid naar de samenleving
af te schuiven. Het gaat juist om de interactie
tussen het micro-, meso- en macroniveau. Als we uit
gaan van de eigen kracht van mensen, moeten we
verder kijken dan het micro-niveau. Van Regenmortel
geeft een voorbeeld uit de armoedebestrijding, een
thema waarmee zij zich veel bezighoudt: “Het is een
wisselwerking. Armoede ontstaat door factoren op
alle niveaus. Organisaties houden dat mede in stand.
Ook personen zelf als verdediging op kwetsbare ervaringen
en omdat ze niet aangesproken worden
op hun krachten (…) Dit geldt ook voor beleid dat
misschien wel goed is bedoeld, maar toch perverse
mechanismen in zich heeft. Dus door al die mechanismen
samen blijft armoede maar voortduren. Wil
empowerment echt slagkracht hebben, moet er op
verschillende niveaus worden gewerkt.”
In deze visie is empowerment een denk- en handelingskader
op basis waarvan krachtgerichte methodieken
kunnen worden ontwikkeld. Het behelst
fundamentele verandering in het kijken naar sociale
problemen en oplossingen en heeft gevolgen voor
interventies, voor onderzoek en beleid.
Empowerment staat voor:
Een proces van versterking waarbij individuen,
organisaties en gemeenschappen
greep krijgen op de eigen situatie en hun
omgeving en dit via het verwerven van
controle, het aanscherpen van kritisch bewustzijn
en het stimuleren van participatie.
(Van Regenmortel, 2008, pag. 22)
Positieve zaken zoeken
Kern van het begrip empowerment is om de negatieve
aspecten van een situatie te verbeteren door
positieve zaken te zoeken. Empowerment stelt dat
veel sociale problemen structureel van aard zijn en
mede bestaan door een ongelijke verdeling van en
toegang tot hulpbronnen. Sociale problemen zoals
armoede, discriminatie en gezinsgeweld ontstaan en
worden in stand gehouden door een samenspel van
factoren op micro-, meso- en macroniveau.
VAN REGENMORTEL
Tine Van Regenmortel
Lector Fontys Hogeschool Sociale Studies Eindhoven en
professor aan de Katholieke Universiteit Leuven en HIVA,
Onderzoeksinstituut voor Arbeid en Samenleving.
28 29

Door het interactionistische karakter van empowerment
wordt zowel het blaming the victim als blaming
the system vermeden, zijn verschillende ingangen en
oplossingen mogelijk en noodzakelijk bij de aanpak
van sociale problemen. Verbinding met anderen is
essentieel. Je kunt een ander niet zomaar ‘empoweren’.
Dat kan die persoon alleen maar zelf doen. De
omgeving kan dit faciliteren, beleid moet hiervoor
condities scheppen. “Dit betekent dat empowerment
inherent verbonden is met de term gezamenlijke of gedeelde
verantwoordelijkheid” aldus Van Regenmortel.
(Van Regenmortel, 2008, pag. 19).
Empowerment heeft primair aandacht voor maatschappelijk
kwetsbare groepen mensen zoals patiënten,
mensen met een beperking, mensen in armoede
en gezinnen in een problematische opvoedingssituatie.
Versterking van deze groepen staat hierbij
voorop. Empowerment hecht veel waarde aan het
perspectief van de betrokkenen zelf, hun ervaringskennis
en -deskundigheid. Dat ze zelf deskundig zijn
over hun eigen situatie is op zich al een bron van kracht
en door dit perspectief verbetert ook de kwaliteit
van de hulpverlening en vermindert de afhankelijke
opstelling van hulpvrager.
Veerkracht maakt dat betrokkenen om kunnen gaan
met moeilijke situaties en ondanks hun beperkingen
tóch een zinvol bestaan opbouwen. Steunende relaties
kunnen deze veerkracht versterken. Daadkrachtige
mensen nemen geen slachtofferrol aan en willen zich
vaak inzetten om anderen te helpen. Vanuit ervaringskennis
en deskundigheid anderen helpen draagt bij
aan een positieve identiteit, waar maatschappelijk
kwetsbare personen vaak een negatieve identiteit
toebedeeld krijgen. Ze worden gezien als mensen die
iets niet weten, niet kunnen, niet willen.
Uitgaan van wat mensen wel kunnen, van kennis die
ze hebben over hun eigen situatie, geeft daar een
positieve en versterkende draai aan. Daar zit overigens
meteen ook een risico, vindt Van Regenmortel.
Mensen kunnen worden overvraagd en te weinig
erkenning krijgen. “In de opbouw van veerkracht heeft
de omgeving een duidelijke verantwoordelijkheid: in
het bieden van kansen op positieve identiteitsvorming
(…) in het openstellen en creëren van groepen en
steunfiguren, of in het scheppen van mogelijkheden
tot geven. De hulpverlening is alvast een belangrijke
omgevingscontext om veerkracht en empowerment
te stimuleren.” (Van Regenmortel, 2009, pag. 33)
Oog hebben voor ervaringsdeskundigheid, lotgenoten
met elkaar in contact brengen, mensen elkaar laten
helpen; het zijn onderwerpen die ook in ons gesprek
met Lilian Linders en Mariet Paes sterk naar voren
kwamen. We komen er in hoofdstuk 2 op terug.
1.6 Samenvattend
Opgroeien en opvoeden vindt altijd plaats in een context.
De omgeving is van invloed op de opvoeding en de ontwikkeling,
met andere woorden “een kind wordt gevormd door
alles en iedereen waarmee het binnenshuis en buitenshuis
in aanraking komt” (ZonMw, maart 2010). Om de kracht
van gezinnen te versterken, is versterking van de omgeving
rondom gezinnen nodig. Dat betekent dat deze omgeving
explicieter dan tot nu toe gebruikelijk in Nederland een
pedagogisch taak krijgt.
Tegelijkertijd zijn er in deze bredere omgeving ook al veel
positieve krachten, potenties, aanwezig. De civil society in
Nederland is aan het veranderen, maar daarmee niet per se
aan het verslechteren. Er is frequent contact, met name onderling
tussen gezinnen met kinderen. Opvoeders kunnen
een beroep doen op hun omgeving en blijken dat ook vaak
te doen. Familie neemt daarbij een belangrijke plaats in.
Buurtgenoten, vrienden, kennissen en familie bieden elkaar
vaak informele hulp en vinden dat soms zelfs zo vanzelfsprekend
dat ze het niet eens als hulp benoemen. Deze positieve
kracht in de civil society kan versterkt worden in de richting
van gezinnen, want elkaar aanspreken op opvoeding is vaak
moeilijk. En ook jongeren positief aanspreken, is niet altijd
vanzelfsprekend.
Het empowerment paradigma maakt duidelijk dat we ook de
macro-omgeving niet uit het oog moeten verliezen: voorkomen
moet worden dat het accent te eenzijdig bij het individu
en het directe sociale netwerk komt te liggen. Empowerment
hecht veel waarde aan het perspectief van de betrokkenen
zelf, hun ervaringskennis en -deskundigheid. Uitgaan van
het positieve, van wat mensen wel kunnen, staat centraal.
30 31

Uitgaan van potenties
Betekenis voor professionals en organisaties
DE HAAS
Ans de Haas
Manager MEE Brabant Noord. MEE ondersteunt mensen met
fysieke en/of verstandelijke beperkingen en gaat uit van de
eigen kracht van hun cliënten.
Organisaties moeten om de ‘omslag’ te maken niet
langer denken vanuit hun aanbod, maar uitgaan van
de potenties van de cliënt en zijn sociale omgeving.
Oplossingen voor kinderen en gezinnen liggen niet
alleen bij hen, maar juist in de omgeving.
Marije Kesselring geeft een voorbeeld van een
organisatie die kijkt naar de vraag van de klanten en
daar hun aanbod op aanpast. “Maar dit is nog geen
versterking van de pedagogische civil society”, zegt
Kesselring. “Het moet nog een stap verder gaan door
te werken met initiatieven waarmee mensen zelf
komen. Het is meer dan vraag en aanbod. Niet
denken vanuit het aanbod en de evidenced basedaanpak.
Het eigenaarschap moet uiteindelijk bij
mensen zelf komen te liggen, niet bij de professional.”
Wat betekent dit concreet voor organisaties en professionals
die dagelijks werken met jeugd en opvoeders
Om antwoord te geven op deze vraag zijn we met hen
in gesprek gegaan. In dit hoofdstuk bespreken we wat
uitgaan van potenties voor hen betekent en vervolgens
reiken we enkele voorbeeldmethodieken aan. We
kunnen het niet over de voortgang van organisaties
en professionals hebben zonder aandacht te besteden
aan één van de toonaangevende ontwikkelingen
van de laatste jaren: de realisatie van de Centra voor
Jeugd en Gezin (CJG). Aan het einde van dit hoofdstuk
daarom meer over het CJG.
2.1 Organisaties en professionals
We spraken met drie organisaties in Noord-Brabant
die op hun eigen manier bezig zijn in meer of mindere
mate een cultuuromslag te realiseren:
MEE Brabant Noord, Oosterpoort en het CJG Oss.
Op het CJG komen we later terug.
MEE ondersteunt mensen met een fysieke en/of
verstandelijke beperking en gaat uit van de eigen
kracht van hun cliënten. Typerend is dat MEE geen
vaktermen hanteert als projecten, aanpak of programma’s,
maar juist de nadruk legt op waarden als meedenken
en luisteren. Ans de Haas, manager bij
MEE Brabant Noord: “MEE is geen afkorting, maar
drukt vooral uit wat met het voorvoegsel ‘mee’ wordt
bedoeld - meedoen, meehelpen, meepraten. MEE staat
voor ‘samen doen’ in de samenleving”, beklemtoont
De Haas. “Wij werken vanuit de visie dat cliënten de
regie over hun eigen leven moeten hebben om een zo
normaal mogelijk leven te kunnen leiden. Sinds twee
jaar werkt MEE Brabant Noord met sociale netwerkstrategieën.
Een vernieuwende werkwijze die volledig
gericht is op het sociale netwerk. In sociale
netwerkstrategieën heeft MEE een manier van
werken gevonden die perfect aansluit bij onze visie.”
Praten over opvoeding, meehelpen, meedenken over
gezinsproblemen is in Nederland vaak uit den boze,
zoals we in het vorige hoofdstuk zagen. Een dergelijke
taboe doet zich minder voor bij de ‘problematiek’
van de doelgroep waar MEE zich op richt. Mogelijk
is in het geval van een lichamelijke of verstandelijke
beperking het draagvlak van het sociale netwerk om
32 33

te helpen groter en is de bereidheid om deze hulp te
accepteren dat ook. We kunnen voor de inrichting van
de pedagogische civil society wel wat leren van MEE
en de brede keuze voor sociale netwerkstrategieën.
Uit de interviews met deze organisaties komt een
aantal factoren naar voren die belangrijk zijn voor het
bereiken van de omslag:
Andere organisaties zetten misschien wat kleinere
stappen, maar zij hebben hetzelfde doel voor ogen:
inschakelen van het eigen netwerk waar het kan.
> Nieuwe rol professionals
>> Scholing
>>> Integratie in de gehele organisatie
Oosterpoort is een instelling voor jeugdzorg in
noordoost Noord-Brabant. Fried Burgman, adjunctdirecteur
bij Oosterpoort vertelt dat hulpverleners
van Oosterpoort een werkmodel hanteren, waarmee
de context van een hulpvraag van een cliënt nader
wordt onderzocht. Dit model is zowel gericht op
de ontwikkeling van de jeugdige als op het gezinssysteem
en het netwerk. Binnen het netwerk wordt
onderzocht op welke wijze het persoonlijke netwerk
(bijvoorbeeld familie, vrienden), het maatschappelijke
netwerk (bijvoorbeeld school) en het professionele netwerk
(hulpverlening) een bijdrage kunnen leveren aan
de oplossing van het probleem. Om het netwerk daadwerkelijk
te activeren wordt met name in de pleegzorg
het netwerk/familieberaad ingezet. De hulpverlener
heeft dan met familie en het brede netwerk bijeenkomsten
waarin mogelijkheden worden onderzocht en doelgerichte
afspraken worden gemaakt met betrokkenen
over hun bijdrage aan de oplossing van het probleem.
Fried Burgman licht verder toe; “Netwerk/familieberaad
is breder inzetbaar dan alleen in het kader van netwerkpleegzorg
en draagt bij aan het vermogen van jeugdige
en gezin om met steun vanuit de omgeving op eigen
kracht verder te kunnen. Daarmee wordt ook de druk
op de schaarse hulpverleningscapaciteit verminderd.”
> Nieuwe rol professionals
Over de ‘nieuwe’ rol van professionals is in onze
gesprekken met de professionals en de experts veel
gezegd. Van professionals wordt gevraagd dat zij zich
in de nabijheid van de cliënt begeven, vertrouwen
hebben in de kracht van mensen en dat zij onderdeel
worden van de gemeenschap en zodoende een gezicht
krijgen. Tegelijkertijd moet een professional ook kunnen
loslaten, doorzettingsvermogen hebben en een
stap terug kunnen doen door niet meteen te handelen.
“Ik geloof dat we terug moeten naar hulpverleners
die zich veel meer in de nabijheid van mensen
begeven, dat zij ook een naam en een gezicht hebben
en bekend zijn bij mensen”, voegt Mariet Paes,
directeur PVRMZ hieraan toe. “Dat kan op buurt- en
wijkniveau, maar ook in andere netwerkverbanden.
Het werkt op het moment dat die persoon niet meer
een functionaris is, maar een persoon. Want dan is er
contact en lukt het om mensen ergens bij te betrekken.
Ik denk dat dit enige manier is.”
De professional van de toekomst moet met beide
benen in de praktijk staan en weten hoe hij op professionele
wijze onderdeel kan uitmaken van de gemeenschap.
“De professional moet ook kunnen observeren
voordat hij handelt”, zegt Lilian Linders. “Ze moeten
heel goed inschatten waar de behoefte van mensen
aan autonomie doorslaat waardoor ze niet meer ontvankelijk
zijn voor hulp. Aan de andere kant moet
Fried Burgman
Adjunct-directeur bij Oosterpoort, een instelling voor jeugdzorg
in noordoost Noord-Brabant. Bij Oosterpoort loopt een
pilot waarin samengewerkt wordt met CJG Oss, vanuit het
thema eigen kracht.
BurGMAN
34 35

PAES
Mariet Paes
Directeur van de Provinciale Raad voor de Volksgezondheid
en Maatschappelijke Zorg in Noord-Brabant (PRVMZ). De
PRVMZ publiceerde in 2010 “It takes a village to raise a
child” over informele sociale steun in relatie tot opvoeden en
opgroeien. Zij is in 2008 gepromoveerd op een onderzoek
naar wijkgericht werken in de gezondheidzorg.
de professional natuurlijk onderkennen wat mensen
wel goed kunnen. Dit duurt misschien wel wat langer,
maar anders ga je allemaal interventies verzinnen die
niet aansluiten op de hulpvraag.”
Kesselring spreekt over een begeleidende en faciliterende
rol voor professionals en geeft aan dat er ook
veranderingen moeten komen bij het evidence-based
werken: “Veel professionals zijn nu nog gewend met
een dergelijke aanpak te werken, de what worksgedachte,
gericht op individueel hulpverlenen. Professionals
moeten naar buiten, outreachend werken
en per gezin iets anders proberen te verzinnen. Voor
een aantal zal dit zeker nieuw zijn.”
Kesselring en Van Vliet (2009) geven in hun artikel ‘CJG
kan sociaal netwerk van gezinnen versterken’ drie aanknopingspunten
voor professionals om die faciliterende
rol te vervullen:
• Vraag uitdrukkelijk naar de behoefte van het gezin
• Haal winst uit vanzelfsprekende ontmoetingen
• Benut het kapitaal van de omgeving
Een ander onderdeel van de rol van professionals is
de houding ten opzichte van de cliënt. Uit onderzoek
van Defence for Children blijkt dat het erg belangrijk
is de cliënt serieus te nemen, respect te tonen en aanwezig
te zijn. Dit zijn zeer belangrijke vaardigheden
waarover een professional moet beschikken om tot
een goed contact te komen. Deze competenties kwamen
ook uitgebreid aan bod in onze gesprekken met
Linders, Paes en Van Regenmortel. Alleen vanuit een
goed contact met de cliënt kan naar goede oplossingen
worden gezocht, zoals in het onderstaande artikel uit
de Volkskrant pijnlijk duidelijk wordt.
Voogd vergeet soms zelfs de naam
van de jongere
Jongeren die cliënt zijn bij Bureau Jeugdzorg
voelen zich vaak niet serieus genomen, blijkt uit
onderzoek van Defence for Children. Slechts 44
procent heeft het gevoel dat hun mening telt.
Het contact met gezinsvoogden laat te wensen
over. Terwijl die het centrale aanspreekpunt zou
moeten zijn voor kinderen gedurende de hele
hulpverleningsperiode, zeggen veel jongeren
dat de gezinsvoogd vaak niet bereikbaar is, te
laat komt op afspraken en soms zelfs hun naam
vergeet. Het rapport, waarvoor 230 jongeren
een vragenlijst hebben ingevuld, draagt daarom
de veelzeggende titel “Dat ze je naam kennen”.
Dat dit leidt tot teleurstellingen, is wel op te
maken uit de antwoorden die jongeren geven op
de vraag ‘wat zou je als eerste veranderen als jij
minister voor Jeugd en Gezin was’ De één zegt:
‘Dat er betere voogden zijn die op tijd komen,
een keer met je weggaan en je naam kennen.’
Een ander: ‘Dat voogden beter naar je luisteren
en niet zo’n 9 tot 5 mentaliteit hebben.’ Van de
ondervraagde jongeren zegt 62 procent ‘iets’ aan
jeugdzorg te hebben gehad. Van de jongeren
die zeggen wél het gevoel te hebben dat er
serieus naar hen wordt geluisterd, is 81 procent
tevreden over de hulp. Er is dus veel te winnen
met betere contacten.
(Bron: de Volkskrant, 20 maart 2010)
Van Regenmortel bevestigt dan ook het belang van
de positieve basishouding van professionals en stelt:
“Zet in op de frontlinie, zet daar de meest bekwame
mensen en zet daar de mensen die ervoor kiezen. Dit
werk heeft niet alleen te maken met je technieken
en tools, maar ook met je visie. Dit is heel belangrijk
en hier wordt te weinig naar gekeken bij de selectiemomenten
van wie welk project op zich neemt.”
36 37

Training MEE
Bij MEE heeft iedereen, inclusief de managers deelgenomen
aan scholing in het werken met sociale netwerkstrategieën.
>> Scholing
Een belangrijke mogelijkheid voor organisaties om de
omslag te bereiken is de educatie van hun professionals
waardoor ze uitgaan van potenties van mensen, zoeken
naar de kracht van de sociale omgeving en werken
in de nabijheid van mensen. Oosterpoort is nadrukkelijk
bezig met scholing van de medewerkers om zo
de netwerkvisie binnen de organisatie te verankeren.
Fried Burgman: “Bij Oosterpoort leiden we mensen op.
Ambulante werkers volgen de training ‘gezin centraal’.
Ook behandelcoördinatoren worden getraind in hoe zij
de medewerkers moeten coachen om oplossinggericht,
systematisch en netwerkgericht te werken”.
Burgman wijst ook op de diversiteit van professionals
en daarmee de verschillende behoeften van professionals
om te komen tot hun nieuwe rol. “Dit vraagt van
professionals dat ze zich bewust zijn van de meerdere
perspectieven waar vanuit je een hulpvraag kan beoordelen”,
zegt Burgman. “Nu moet je kijken naar kind,
systeem, netwerk en veiligheid. Ambulante werkers
zijn nog niet zo op de buitenwereld rondom dat gezin
georiënteerd. Die moeten dat perspectief oppakken.
Pleegzorgwerkers waren bijvoorbeeld vooral gericht op
de toekomst van het kind in een ander gezin. Nu richten
ze zich meer op een terugkeer naar huis.”
Bij MEE heeft iedereen deelgenomen aan de scholing,
ook de managers. “Leidinggevenden moeten de medewerkers
kunnen inspireren en dus moet de theorie er
stevig inzitten. Mijn standaardvraag is: hoe ziet het
netwerk eruit”, stelt Ward van de Vries, praktijkbegeleider
bij MEE.
Bureau Jeugdzorg Noord-Brabant vond een inventieve
manier om hun professionals te trainen.
De organisatie wil de ervaringen van (ex-)
cliënten gebruiken om de manier waarop professionals
met ouders en kinderen omgaan positief
te beïnvloeden. Onder het motto ‘Mijn leven is
jouw werk’ krijgen de medewerkers van Bureau
Jeugdzorg Noord-Brabant een training door excliënten
ondersteund door een ervaren trainer.
(Bron: www.jeugdzorg-nb.nl, 26 juli 2010)
Ook is een belangrijke functie weggelegd voor het
middelbaar en hoger beroepsonderwijs. De professionals
van de toekomst worden immers nu geschoold.
Van Regenmortel geeft als lector Sociale Studies aan
dat empowerment binnen de drie opleidingen (SPH,
maatschappelijk werk en sociaal cultureel werk) van
de Fontys Hogeschool Social Studies nu het kernthema
is. Daarnaast wordt met themadagen de brug geslagen
van het onderwijs naar empowerment in de praktijk.
>>> Integratie in hele organisatie
De succesvolle inzet van de potentie van het gezin
en hun sociale omgeving betekent dat deze visie
moet zijn verankerd in de gehele organisatie. Het is
niet alleen een denkwijze, maar ook een bedrijfsfilosofie,
een missie die in alle gelederen moet zijn
doorgedrongen. Concreter: organisaties moeten met
beide benen in de maatschappij staan. Ze moeten geen
instituut zijn, maar een herkenbare rol vervullen in de
gemeenschap. Bovenal moeten organisaties vertrouwen
hebben in hun professionals en hen de ruimte geven om
beter met complexe situaties en nieuwe werkwijzen om
te gaan. Motivatie en energie geven aan de professionals
speelt hierbij een belangrijke rol. Ans de Haas van MEE
Brabant Noord vertelt hoe de visie in de hele organisatie
wordt toegepast: “We hebben de ontwikkeling in het
begin heel zwaar aangezet. We zijn begonnen met een
visiedebat waarbij iedereen betrokken is geweest. De
bedoeling was om alle neuzen dezelfde kant op te krijgen.
Ook is er een implementatieplan gemaakt. Daarna
was iedereen verplicht deel te nemen aan scholing. We
stelden een ontwikkelteam samen met uit alle teams
een vertegenwoordiging. Hun opdracht is het vuurtje
brandend houden. Wat is er nodig om te blijven inspireren
Dan komen er hele mooie dingen. Bijvoorbeeld
stickers voor in je agenda, om te helpen herinneren.
Ook is het een verplicht onderdeel van de maandelijkse
teamvergaderingen en sinds dit jaar is het ook een
verplicht onderdeel van het doelstellingengesprek.” (…)
“We zijn ook gaan werken met een maatjessysteem,
consulenten gaan samen op pad. Want samen leer je
veel meer en creëer je een vliegwiel. Tijdens overleggen
vraag ik nu: ben jij al een maatje die iemand op sleeptouw
kan nemen, of ga je nog met iemand mee Ook
bespreken consulenten op elke vergadering verplicht wat
ze hebben meegemaakt. De kracht is dat medewerkers
jaloers worden op de mooie verhalen van anderen.”
Het dagelijks taalgebruik weerspiegelt de manier waarop
een organisatie aankijkt tegen werken met jeugd en
opvoeders. Wordt er gesproken over een aanpak om
opvoeders te helpen hun problemen op te lossen, of
over meedenken en samen kijken naar de mogelijkheden
die er (in de omgeving van het gezin) zijn Grijpt
een organisatie terug naar evidenced-based-methodieken,
of zijn professionals in staat samen met cliënten te
zoeken naar een praktijkgerichte oplossing
Organisaties maken een principiële keuze, zij moeten
er daarom ook helemaal achter staan. Maar een omslag
kost altijd tijd en de nieuwe werkwijze zal niet direct door
iedereen worden opgepakt. De Haas geeft aan dat je wel
moet weten waar je aan begint als organisatie: “Je moet
er voor de volle honderd procent voor gaan. Wij hebben
echt gezegd: het moet. Kláár. Geen discussie meer.
Het is een cultuuromslag en die kost minstens vijf jaar.
Als je als organisatie je echt een nieuwe werkwijze wilt
aanleren, moet je iedereen meenemen. Nu hoor ik vaak
dat het ook tijd oplevert. Voorbeeld Bellen naar overige
hulpverleners, dat doet de cliënt weer zelf.”
38 39

2.2 Voorbeelden van bruikbare
methodieken en werkwijzen
Als de organisatie er echt helemaal voor kiest, zijn
er diverse werkwijzen die uitgaan van potenties.
Eigen Kracht
Conferentie (EKC)
Een Eigen Kracht Conferentie geeft
mensen de mogelijkheid om zelf, samen met
familie, vrienden en andere bekenden, een plan
te maken voor een oplossing of voor hulp. De kracht
voor de oplossing komt vanuit de familie en alle belangrijke
mensen daaromheen. De conferentie is een middel
dat familie en vrienden inzet voor de hulp die nodig is. Een
EKC levert een concreet plan op waarmee de deelnemers
hun betrokkenheid verwoorden. Het gemaakte plan is leidend
voor de hulpverlening. Om een EKC te organiseren wordt
het gezin ondersteund door een onafhankelijke coördinator.
De hoofdgedachte is dat deze coördinator door de deelnemers
aan de conferentie niet wordt geassocieerd met
de hulpverlening. In de provincie Overijssel is de EKC
breed toegepast. Een onderzoek in Overijssel (Van
Beek, 2009) vergeleek de plannen van families
met die van professionals. 83 Procent van de
hulpverlening verschoof van de professionals
naar de familie en het
netwerk.
Sociale
netwerkstrategie
De sociale netwerkstrategie
richt zich op de actieve inzet van het
sociale netwerk bij besluiten en plannen.
Dit kunnen familieleden zijn, maar
ook buren, vrienden, collega’s of de voetbaltrainer.
De sociale netwerkstrategie is gericht
op het benutten, activeren, revitaliseren of
het opbouwen van een sociaal netwerk om
samen verder werken aan de toekomst van
een kind of gezin. Dit is de strategie waar
MEE in Noord-Brabant voor heeft gekozen
en waarmee alle professionals in de
organisatie werken, zonder een
beroep te doen op een
externe organisatie.
Familieberaad
Het familieberaad is
onderdeel van sociale netwerkstrategieën.
In een familieberaad
hebben gezinnen en familienetwerken
de mogelijkheid om een plan voor
de toekomst te ontwikkelen. Hierbij
worden gezinnen, hun families en andere
niet-professioneel betrokkenen
geraadpleegd om zelf een plan te
maken. Een onafhankelijke
coördinator organiseert
het familieberaad.
Signs of Safety
Signs of Safety (SoS) is een oplossingsgerichte
benadering voor een veilige
thuissituatie voor kinderen met behulp van het
eigen netwerk. Het gaat om samenwerking van kinderen
en ouders voor situaties waar de veiligheid van het kind in
het gedrang komt. Vanuit dit partnerschap wordt met ouders en
kinderen een analyse gemaakt en vervolgens een veiligheidsplan.
Ook de omgeving van de ouders en het kind wordt hier bij betrokken.
Het is een vraaggerichte benadering die gebruik maakt van de
elementen uit het oplossingsgericht werken. De methode is gebaseerd
op brief therapy. Dit is kortdurende psychotherapie gericht op het werken
aan oplossingen. SoS biedt een model voor de praktijk dat aansluit bij de
ernst van de situatie en de kans op samenwerking tussen het gezin en
de hulpverlening zo groot mogelijk maakt. De effectiviteit van het model
ligt ook in de competenties van de hulpverlener die organisatorisch moet
worden ondersteund. Een aantal belangrijke beginselen zijn respect
voor de cliënt en samenwerking, ook al is er sprake van dwang.
Veiligheid en onderzoek van de wensen van de cliënt staan centraal.
De professional moet oog hebben voor kleine veranderingen
en details en biedt de cliënt keuzes. Het gesprek is de
interventie en een middel tot verandering, want in de
interactie zit de sleutel tot verandering.
Kort
oplossingsgericht
Kort oplossingsgericht
werken is een manier van
gesprekken voeren waarbij de door
de gezinnen gewenste situatie als uitgangspunt
wordt genomen. Gezinnen worden
geholpen om de gewenste toekomst in
detail te beschrijven. Er wordt gezocht naar
kleine, haalbare stappen die kunnen worden
gemaakt om die situatie te realiseren.
Daarbij wordt onder meer gezocht naar
oplossingen die ouders zelf al in huis
hebben, maar het nog niet lukt
deze in verschillende situaties
toe te passen.
40 41

2.3 Centrum voor Jeugd en Gezin
En uitgaan van potenties
In 2011 moet in elke Nederlandse gemeente een CJG
zijn gerealiseerd waarin organisaties samenwerken
voor een zo passend mogelijk zorg- en hulpaanbod
voor jeugdigen en opvoeders. Het CJG wordt het kloppend
hart van de lokale hulpverlening, een laagdrempelig
inlooppunt waar (aanstaande) ouders, kinderen,
jongeren tot 23 jaar en professionals met al hun
vragen over opgroeien en opvoeden terecht kunnen.
Het CJG vormt daarmee een knooppunt voor de versterking
van sociale netwerken en de pedagogische
civil society.
Voor het versterken van de pedagogische civil society
zijn de Centra voor Jeugd en Gezin van groot belang.
Bijvoorbeeld door het in kaart brengen van bestaande
formele en informele pedagogische netwerken door
vrijwilligers en professionals. Of het vervullen van
een aanjaagfunctie voor het opstarten en in stand
houden van initiatieven uit de gemeenschap. De centra
vormen met deze veelvoudige rol een belangrijk
kristallisatiepunt voor de eerste stappen richting het
versterken van de pedagogische netwerken voor en
door gezinnen. (Bron: www.allemaalopvoeders.nl,
Nederlands Jeugd Instituut)
Doel van de ontwikkeling van CJG’s is dat snel
gecoördineerd advies en hulp op maat vanzelfsprekend
worden (één gezin, één plan). Hiervoor
heeft het toenmalige ministerie van Jeugd en Gezin
een Basismodel CJG opgesteld.
In het Basismodel CJG moet het volgende aanbod
worden gebundeld:
1 Jeugdgezondheidszorg
2 Vijf Wmo-functies:
> Informatie en advies
>> Signalering
>>> Toeleiden naar hulp
>>>> Licht pedagogische hulp
>>>>> Coördinatie van de zorg
3 Schakel met Bureau Jeugdzorg
4 Schakel met Zorg- en Adviesteams
De ontwikkeling van het CJG vraagt van organisaties
dat zij samenwerken in het belang van het kind en hun
opvoeders. In een later stadium wordt gestreefd naar
een autonome CJG-organisatie (K2, 2010a). Voor organisaties
betekent deze ontwikkeling een verandering
van relatief autonoom opereren naar samenwerking
binnen een netwerkorganisatie. Dit proces biedt ook
de uitgelezen mogelijkheid om de kentering te maken
naar het werken vanuit de potenties van cliënten.
De provincie Noord-Brabant en de Brabantse
gemeenten zijn het eens dat de belangrijkste basis
voor goed opgroeien ligt in de kracht van jongeren
en gezinnen zelf. Het is belangrijk dat kinderen en
hun ouders dicht bij huis snel een antwoord krijgen
op hun vraag. Vragen moeten niet uitgroeien tot
problemen. Op die manier ontstaat er ook meer
ruimte voor kinderen met ingewikkelde zorgvragen.
De provincie en gemeenten hebben hun gezamenlijke
ambitie verwoord in het voorstel ‘Oost West, Thuis
Best’. Het doel en beoogde effect is een ‘stelsel in
balans’: snelle en duurzame hulp aan kinderen en
gezinnen, versterken van de eigen kracht en die van
het voorliggend veld, en de focus op zware problematiek
in de gespecialiseerde zorg. De hulp moet zo
dichtbij, zo licht en zo snel mogelijk kunnen worden
geboden. Daarbij is het volgende principe leidraad:
van oplosser naar facilitator.
Hieronder gaan we na hoe de vijf functies van het CJG
te benaderen zijn vanuit die gedachte.
> Informatie en advies
Veel gemeenten richten het CJG in, in de vorm van
een laagdrempelig inlooppunt voor opvoeders en
jeugdigen waar zij antwoord kunnen vinden op kleine
en grote vragen. Zowel Paes als Kesselring geven aan
dat CJG’s en deelnemende organisaties ervoor moeten
zorgen dat ze een onderdeel worden van laagdrempelige
circuits. Het is volgens beiden noodzakelijk
om goed te zoeken naar plekken in een wijk waar
de ontmoeting er al is en daarop in te spelen, zonder
vrijwilligers en andere betrokken die daar actief zijn
Bezoekers bij CJG Oss
42 43

in de weg te lopen. Het CJG moet niet alleen een
laagdrempelig inlooppunt vormen, maar ook nagaan
welke potenties in de wijk aanwezig zijn, waar de
kracht van mensen ligt.
Als we kijken naar de eerste trede van de piramide
(zie inleiding), behoort de opvoeding primair in het
gezin en de omgeving. Het (leren) oplossen van
opvoedproblemen gebeurt hier. CJG-medewerkers
kunnen in dit stadium wel een rol spelen door bijvoorbeeld
tijdelijk actief informatie en advies te brengen
zonder (of ter aanvulling op) dat mensen dit
moeten gaan halen bij een inlooppunt. Kesselring wijst
op pilots waar CJG-medewerkers aanschuiven bij
koffieavonden bij mensen thuis en op een dusdanige
wijze informatie en advies overbrengen dat opvoeders
worden gesterkt in hun eigen kunnen en dit ook
over kunnen brengen op anderen.
Linders denkt dat het CJG ‘lotgenoten’ in contact kan
brengen omdat ouders in dezelfde situatie vergelijkbare
vragen hebben. Dit kan volgens haar goed werken,
want als mensen ervaringsdeskundigheid delen
kan er daadwerkelijk uitwisseling en hulp ontstaan.
Een professional zou daarbij zo onopvallend mogelijk
aanwezig moeten zijn om het proces te ondersteunen
en desgevraagd te adviseren.
CJG Oss
Centraal in de werkwijze van de professionals bij CJG Oss
staat empowerment; op zoek gaan naar sterke punten van
het gezin.
Miranda van Rosmalen, lid van de cliëntenraad
bij BJ Brabant in Deurne geeft een
voorbeeld uit eigen ervaring: “Ik heb ooit een
pubercursus gedaan. Dat vond ik echt een
winner. Je komt andere ouders tegen en daar
krijg je het gevoel dat je als ouders elkaar
een beetje ondersteunt. Stukje herkenning en
bevestiging, dat je het zo slecht nog niet doet.
Als ouders onderling voel je je daardoor weer
een beetje gesterkt.”
44 45

Een andere vorm van laagdrempeligheid is het gebruik
van internet en sociale media. Inmiddels zijn
veel CJG-organisaties overtuigd van het nut van een
virtueel CJG, zowel voor opvoeders als voor jongeren
(bij voorkeur gescheiden van elkaar). Contacten in de
wijk of buurt worden gebruikt om gericht mensen te
linken aan de Twitter- of Facebookpagina van het CJG.
Er zijn momenteel nog geen CJG’s die gebruik maken
van sociale media. Een paradox bij deze internetfaciliteiten
is dat deze vorm van laagdrempeligheid
kan leiden tot een snelle professionele vraagbaak.
En dat sluit nu net niet aan bij het uitgangspunt van
de kracht van mensen waarop de professional moet
inspelen. We vergeten snel dat volwassenen en jongeren
elkaar ook prima kunnen helpen. Vanuit die
gedachte is belangrijk om deze mogelijkheid te faciliteren,
bijvoorbeeld door het inrichten van een forum.
>> Licht pedagogische hulpverlening
Als mensen er in hun sociale omgeving toch niet uitkomen,
bestaat de mogelijkheid van opvoedondersteuning
door het CJG. Dit noemen we licht pedagogische
hulpverlening. Ans de Haas van MEE benadrukt
dat een CJG prima werkwijzen kan hanteren gericht
op de potenties van mensen en hun brede sociale
omgeving: “Ook bij een kleine vraag in een kort gesprek
kan je uitgaan van de kracht van het gezin. Het
gaat er met name om dat je andere vragen stelt. Ga
samen zoeken naar iemand in het netwerk die de
ouder kan ondersteunen. We hebben een consulent
gehad die een gezin met een opvoedvraag thuis
bezocht. De consulent vroeg of de cliënt de vraag met
haar zussen had besproken. Dit bleek niet zo te zijn.
De keer erna bleek dat zij haar zussen deze keer wel
had benaderd en dit haar erg had geholpen.”
>>> Verwijzen naar het totale lokale
en regionale hulpaanbod
Een CJG-professional moet ook snel en adequaat
doorverwijzen als vragen of problemen te specialistisch
zijn. Dit is ook een onderdeel van zijn taak om
op tijd hulp te bieden aan gezinnen om zo problemen
te voorkomen. Het idee van het CJG als een soort
huisartsenpost komt meerdere malen naar voren in
de gesprekken die wij hebben gevoerd.
“Dat idee is hier heel vaak besproken en ik zie er
wel wat in”, zegt Fried Burgman van Oosterpoort. “Je
moet een organisatievorm bedenken waarin allerlei
partijen hun expertise aanleveren. Je moet generalisten
overal in de stad verspreid krijgen die tot een
bepaald niveau interventies zelf uitvoeren. Dan heb
je ze ook veel dichter bij de lokale scholen in hun
buurt. Dat lijkt me een mooie constructie.” “Organisaties
moeten durven loslaten”, vindt Burgman. “Dat
zullen zij nooit helemaal doen, dus moet je kijken hoe
je dat realistisch en haalbaar met elkaar kan opzetten.”
Ook Paes spreekt van de CJG-professional als
een soort sociale huisarts. Zij ziet het meer als een
rol en positie dan als een functie.
De bovenste trede van de piramide van de provincie
Noord-Brabant is de gang naar jeugdzorg voor de complexe
problemen. Pas als zowel de sociale omgeving,
opvoedondersteuning van het CJG en het lokale hulpaanbod
niet afdoende zijn om problemen binnen een
gezin of met een jeugdige op te lossen, wordt jeugdzorg
ingeschakeld. In een pilot in Oss is een nieuwe werkwijze
ontwikkeld om jeugdzorg ‘naar voren te halen’.
Pilot CJG Oss en Oosterpoort
Het Centrum voor Jeugd en Gezin Oss en Oosterpoort voeren
sinds anderhalf jaar een pilotproject waarbij een beperkt aantal
interventies binnen de jeugdzorg zonder indicatie mogen worden ingezet.
Sander van den Berk, manager CJG Oss: “Deze pilot is ontstaan als
reactie op de wachtlijst. In het lokale veld mag je maximaal vijf gesprekken
voeren, maar er was een grote groep die meer nodig had, bijvoorbeeld tien tot twaalf
gesprekken. Daarvoor moesten we mensen doorverwijzen naar Bureau Jeugdzorg. Daar
waren toentertijd nog forse wachtlijsten, ook bij de toegang. Daardoor zag je dat ouders
met kleine vraag vaak relatief lang moesten wachten en dat verergerde de problematiek.”
De pilot voorkomt dat Bureau Jeugdzorg nodeloos wordt ingeschakeld. Bureau Jeugdzorg neemt
deel aan het casuïstiekoverleg en kan daardoor wel filteren. Van den Berk: “Zij willen weten of je
niet te licht inzet en of je niets over het hoofd ziet. Daarmee geeft Bureau Jeugdzorg als het ware
het fiat om kortdurende geïndiceerde zorg in het lokale veld in te zetten.”
Door de pilot wordt snel expertise ingezet vanuit derde lijn. “Dat is ook wat Jo Hermans zegt: ‘Zet
lokale hulp in als het nodig is, zodat ouders weer verder kunnen’. Daarin vind je empowerment
terug en de aansluiting bij de eigen kracht van mensen”, aldus Van den Berk. Empowerment zit
volgens hem ook in de werkwijze van Oosterpoort: “Als Oosterpoort zou zeggen ‘wij moeten
eerst diagnosticeren en niet op de vraag ingaan’, dan ga je minder op empowerment zitten. Zij
doet het werk niet over, maar gaat rechtstreeks in op de vraag die er ligt. Als je werkt met een
centraal formulier is de principeafspraak: wat in formulier staat ga je niet meer vragen.
Alleen aanvullende nuttige vragen.”
De pilot draagt dus zeker bij aan ‘de juiste hulp, op het juiste moment, op de juiste
plek’. “Als je vanuit de visie werkt dat empowerment belangrijk is, dan is de juiste
hulp niet te definiëren”, legt Van den Berk uit. “Wat het aanbod dan inhoudt
is niet belangrijk, als het maar aansluit op de vraag van ouders, kinderen
en jongeren. Ik geloof niet dat er één oplossing is voor alles. Deze
pilot zorgt ervoor dat men zo snel mogelijk wordt geholpen.”
Momenteel wordt onderzocht wat de pilot heeft
opgeleverd voor ouders, zowel qua
snelheid als kosten.
46 47

Signalering
Het is bij uitstek een taak van het CJG om jeugdigen
en gezinnen met risico’s en problemen in kaart
brengen. Deze opgave sluit aan bij de risicobeheersing
waarop de (landelijke) overheid inzet. Maar dit
levert wel een spanningsveld op als men wil uitgaan
van potenties van mensen. Vroegtijdige signalering
van problemen is echter een onderdeel van de gehele
keten en hoeft daarmee niet de basishouding van
organisaties (versterken van wat mensen al kunnen)
te bijten. Belangrijk hierbij is dat signalering op zich
geen leidende factor wordt binnen het CJG.
>>>>> Coördinatie van zorg
Als meerdere leden van een gezin hulp (nodig) hebben,
moet de zorg zijn afgestemd volgens het principe ‘één
gezin, één plan’. Belangrijk voor de samenhang in de
hulpverlening is dat organisaties een gedeelde visie
hebben. Dit betekent dat alle betrokken organisaties
werken vanuit de potenties van mensen en wordt
ingespeeld op wat mensen al kunnen.
Het ministerie voor Jeugd en Gezin (2010) heeft voor
de professionals die gaan werken in het CJG kerntaken
geformuleerd:
• Signaleren, analyseren en indien nodig,
toeleiden naar (gespecialiseerde) hulp
• Ondersteuning en dienstverlening
voorlichting, advies, informatie en hulp
• Integrale zorg organiseren
• Monitoren, screenen en vaccineren
Wordt het met een dergelijke opdracht van de landelijke
overheid niet erg moeilijk gemaakt voor professionals
zich te richten op de potenties van mensen en hun omgeving
als signaleren, analyseren en toeleiden op de
eerste plaats wordt gezet Niet volgens het CJG Oss,
dat een duidelijk standpunt inneemt over de werkwijze
die binnen de organisatie wordt gehanteerd. “Empowerment,
daar zou je als werker altijd naar op zoek
moeten zijn”, vindt Van den Berk. “Professionals
moeten op zoek naar de sterke punten van het gezin.
Als ouders inzien dat ze bepaalde situaties al beheersen,
kunnen ze die kennis ook in andere situaties gebruiken.
Dat is voor ouders vaak een eye-opener. De
professional bekijkt of die potentie is te benutten als
ouders ergens tegen aanlopen.”
Het CJG Oss besteedt veel aandacht aan bejegening.
“Ouders, kinderen en jongeren moeten zich op hun
gemak voelenen met respect behandeld worden.
Je moet de ouder zien en luisteren naar hun vraag.
Makkelijker gezegd dan gedaan! Het is van belang
in eerste gesprek goed te analyseren waar de vraag
precies vandaan komt en wat de cliënt daarbij kan
helpen”, verklaart Van den Berk. “We geven ouders
meerdere alternatieven en vragen welke mogelijkheid
het beste bij hen past. Geen kant en klare
oplossingen, maar de vraag: wat sluit het beste aan
op uw opvoedingspatroon Daarmee maak je zorg op
maat. In het pedagogisch spreekuur wordt meer ingegaan
op sterke punten.”
VAN DEn BERK
Sander van den Berk
Manager CJG Oss. Bij CJG Oss loopt een pilot waarin
samengewerkt wordt met Oosterpoort, vanuit het thema
eigen kracht.
48 49

2.4 Samenvattend
Aan het begin van dit hoofdstuk stelden we de vraag: ‘Wat
betekent uitgaan van potenties van de cliënt en zijn sociale
omgeving, voor organisaties en professionals die dagelijks
werken met jeugd en opvoeders’. We spraken met
verschillende organisaties die zich hebben gebogen over
het realiseren van een cultuuromslag. Duidelijk werd dat de
volgende factoren belangrijk zijn voor het bereiken van de
omslag:
• Nieuwe rol voor professionals; met beide benen in de
praktijk staan, presentie, respect tonen, aanwezig zijn,
vertrouwen geven, de cliënt serieus nemen en een
positieve basishouding zijn veel genoemde vaardigheden
van de ‘nieuwe’ professional.
• Scholing; educatie van professionals én overig personeel
is van belang om een omslag te maken. Scholing van
medewerkers is noodzakelijk om uitgaan van potenties
van de cliënt en zijn sociale omgeving en werken in de
nabijheid van mensen te verankeren in de medewerker
en in de organisatie.
• Integratie in de gehele organisatie; uitgaan van potenties
is een missie die in de gehele organisatie moet zijn
doorgedrongen. Het is niet alleen een denkwijze, het is
een bedrijfsfilosofie. Het is daarom belangrijk dat alle
medewerkers van organisaties die gaan werken vanuit
de potenties van mensen doordrongen zijn van de
bedrijfsfilosofie. Het is een principiële keuze waar de
gehele organisatie voor moet gaan!
Het Centrum voor Jeugd en Gezin is een organisatie
die in elke gemeente in de afgelopen jaren
opgetuigd is of wordt. Door de juiste vorm te
kiezen is het CJG een organisatie waar bij uitstek
gewerkt kan worden vanuit de potenties
van mensen en hun sociale omgeving.
Kortom, het vraagt van organisaties:
• Vertrouwen in de professional
• Ruimte geven
• Energie geven aan professionals
om in de nabijheid van mensen
te gaan werken
• Zorgen dat professionals
een gezicht krijgen, onderdeel
worden van de wijk
• Doorzettingsvermogen
• Integratie in de gehele organisatie
• Loslaten
Kortom, het vraagt van professionals:
• Vertrouwen in potenties van mensen
• Zorgen dat je een gezicht krijgt,
onderdeel worden van wijk
• Serieus nemen
• Loslaten
• Presentie, aanwezig zijn
• Respect
50 51

Uitgaan van potenties
Betekenis voor overheid en beleid
Volgens de RMO en de RVZ ligt de focus van de huidige
beleidsbenadering van overheden op het inschatten
van en inspelen op risico’s. Landelijk zien we dit beeld
ook terug, bijvoorbeeld in de beleidsstukken van het
ministerie van Jeugd en Gezin. Maar ook op lokaal
niveau is jeugdbeleid vaak gericht op risicosignalering
en risicobeheersing. Gemeenten zetten in op signaleringssystemen,
casusbesprekingen en preventie.
Toch is er de laatste tijd een kentering te zien. Zowel
landelijk als lokaal groeit de tendens om ook te kijken
naar de positieve kant van opvoeden en opgroeien.
De RMO en de RVZ constateren dat de overheid meer
aandacht heeft voor positief en bevorderend beleid
voor opvoeden en opgroeien. Zij beseft dat alleen
risicogericht beleid geen antwoord biedt op de
behoeften van gezinnen en de samenleving. Er is
meer inzicht in het belang van de versterking van de
eigen kracht van gezinnen en de sociale netwerken die
hen omringen. Dit begon met gemeenten die in hun
jeugdbeleid expliciet het accent legden op jeugd waar
het goed mee gaat. Inmiddels oriënteren steeds meer
gemeenten zich op de eigen kracht van jeugdigen
en gezinnen met een positief integraal jeugdbeleid.
De mate waarin en de wijze waarop dat vorm krijgt,
verschilt per gemeente, zoals hieronder blijkt.
Focus op jongeren waar het goed
mee gaat– gemeente Waalre
In 2009 stelt de gemeenteraad van de Gemeente
Waalre zijn nota Jeugdbeleid 2009-2012 vast.
In deze nota staat letterlijk: “Voorheen kwam
jeugd pas in beleid aan de orde op het moment
dat (de jeugd) zelf een probleem had of een
probleem vormde voor een ander. Het beleid
richt zich te veel op de kleine groep jeugd waar
het slecht mee gaat of dreigt te gaan. Met deze
nota Jeugdbeleid wil de gemeente Waalre dat
beeld doorbreken en beleidsmatige aandacht
geven aan de overgrote meerderheid van de
jeugd waar het gewoon goed mee gaat. Dat
wil niet zeggen dat daarmee de kleine groep
jeugd vergeten wordt waar het slecht mee gaat
of dreigt te gaan.”
52 53

Werken vanuit Wrap Around Care
– gemeente Breda
De gemeente Breda werkt vanuit de Wrap
Around Care-gedachte en niet vanuit de
keten-denkwijze bij de aanpak van het CJG. De
ondersteuning en begeleiding is erop gericht
om de draagkracht van de jeugdigen en ouders
te vergroten. Deze benadering houdt voor het
CJG in dat deze een rol vervult bij de organisatie
van ‘nazorg’. Het CJG biedt een centraal
punt waar nazorgvragen (door zorgaanbieders)
kunnen worden aangemeld en de juiste ondersteuning
wordt verleend.
Gemeenten krijgen in de Wet Maatschappelijke
Ondersteuning (Wmo) de verantwoordelijkheid voor
de steun aan jeugdigen en ouders bij problemen met
het opgroeien en opvoeden. Ook moeten zij opvoed- en
opgroeiondersteuning realiseren voor alle ouders
en jeugdigen (Wmo prestatieveld 2: ‘op preventie
gerichte ondersteuning van jeugdigen met problemen
met opgroeien en van ouders met problemen met
opvoeden’). Het maatschappelijke doel van de
Wmo is meedoen. De onderlinge betrokkenheid van
mensen is daarbij een belangrijke pijler. Als dat niet
kan, is er ondersteuning van de gemeente.
De ‘meedoen-gedachte’ vanuit de Wmo brengt niet
alleen kansen met zich mee om vanuit eigen potenties
en die van de sociale omgeving problemen op te lossen,
maar ook valkuilen. Van Regenmortel hierover:
“Ook in de Wmo zie je de empowerment-gedachte
terug, zoals maximale versterking van de informele
netwerken, actief en volwaardig burgerschap, stem
geven aan kwetsbare burgers, maar ook ondersteuning.
En we proberen zo met al die thema’s die er
leven de verbinding te maken met een aantal hoofdideeën
om zoveel mogelijk te werken aan krachten
van mensen. Dit wil niet zeggen dat je hun kwetsbaarheid
niet moet zien. Dat is een valkuil.”
Linders geeft iets soortgelijks aan. Zij wijst erop dat
ook de vraag om hulp een kracht kan zijn. “Omdat de
Wmo de nadruk legt op zo lang mogelijk zelfstandig
wonen, mensen oproept zelfredzaam en autonoom
te zijn om het zo lang mogelijk zelf te doen en pas
als het écht niet anders kan zich te wenden tot een
professional of de gemeente, wordt het voor veel
mensen heel moeilijk hulp te vragen”, waarschuwt
Linders. “Ze vallen liever dood neer dan dat ze voor
steun aankloppen bij een ander.”
De verandering van een risicogericht beleid naar een
aanpak gebaseerd op vertrouwen, de versterking van
de potenties van gezinnen en de ondersteuning bij
de opvoeding, vraagt om een andere rol van de overheid.
In dit hoofdstuk verkennen we die veranderende
rol van de overheid. Ofwel de weg ‘van… naar…’.
Gemeenten zetten in op integraal jeugdbeleid. Het
leven van kinderen en jongeren speelt zich af binnen
verschillende domeinen. Gezin, vrije tijd, onderwijs
en werk zijn belangrijke terreinen waarop het leven
van deze groepen zich afspeelt. Bij integraal jeugdbeleid
worden alle relevante partijen betrokken en
wordt bekeken wat andere beleidsterreinen (onderwijs,
Wmo, veiligheid, etc.) kunnen betekenen.
VAN
• Risicobeheersing
• Sturen op output
• Controleren
• Dingen goed doen
• Ontwikkeling per afdeling
NAAR
• Uitgaan van potenties
• Sturen op outcome
• Regisseren
• Aandacht voor goede dingen
• Integratie in de organisatie
Inzetten op positief en bevorderend beleid voor opvoeden
en opgroeien en minder focussen op risicogericht
beleid vraagt een andere rol van de overheid.
De volgende zaken spelen hierbij een belangrijke rol:
> Beeldvorming
>> Kartrekken
>>> Maatschappelijk doel
>>>> Participatie
> Beeldvorming
Uitlatingen van de overheid (lokaal, provinciaal en
landelijk) spelen een grote rol in de beeldvorming.
Volgens Kesselring moet de overheid uitdragen dat opvoeden
ook een collectieve taak is. “In het huidige gezinsbeleid
lijkt de nadruk te liggen op risicobeheersing.
Niet alle risico’s zijn echter te beheersen, al is dat in het
geval van incidenten in de jeugdzorg soms moeilijk te
accepteren. Dat blijkt wel uit de reacties op de dood van
Savanna en het Maasmeisje. In de hoop problemen in
gezinnen te voorkomen, ligt de focus te veel op professionele
hulpverlening. Terwijl juist de sociale omgeving,
ook bij problemen, veel voor een gezin kan betekenen.”
Miranda van Rosmalen, over haar ervaringen met jeugdzorg:
“Ik zat in een evaluatiegesprek over de hulpverlening
van mijn toen elfjarige zoon met 11 professionals
om tafel”. Door de problemen raakte ze vrienden kwijt
kwam in een sociaal isolement terecht. Maar er was
toch een netwerk om op terug te vallen: “Daarna hebben
we nog tal van hulpverleners en diverse instellingen
gekend en toen mijn zoon 17 was, was jeugdzorg inmiddels
uit beeld. Mijn vader is toen gaan denken: ‘het
is mijn kleinzoon, wat kan ik doen’ Mijn zoon is toen bij
zijn opa op kamers gaan wonen. Kom je toch weer bij je
netwerk, dat werkt toch het beste.”
Een andere uitwerking van het overheidsjargon wordt
door Linders geschetst. “Als het kabinet zegt dat de
burger zijn verantwoordelijkheid niet meer neemt, te
mondig is geworden en alleen nog aan zichzelf denkt,
dan zit daar het idee achter dat we allemaal actieve
burgers moeten worden”, denkt Linders. “Dit impliceert
dat we alles zelf moeten doen en de zorg te
duur wordt. Daarmee voorkom je dat mensen zich
kwetsbaar opstellen als ze niet aan die eis kunnen
voldoen. Je denkt bij sommige gezinnen: had toch
54 55

eerder aan de bel getrokken.” Als de overheid in
dergelijke termen spreekt over de versterking van de
eigen kracht van gezinnen, leidt dat volgens Linders
tot het idee dat burger te passief is.
Het is belangrijk dat bestuurders en politici zich goed
realiseren dat zij bij elke uiting over jeugd, gezinnen
en jeugdzorg de nadruk moeten leggen op potenties
en de sociale kracht van Nederland bij het opvoeden
en opgroeien van alle kinderen. Immers, een overheid
die steeds maar weer verschrikkelijke incidenten
accentueert en onderzoeken uitvoert naar de oorzaken
en schuldigen, geeft daarmee impliciet aan dat de samenleving
maakbaar is en dat incidenten vermijdbaar zijn.
Potenties van gezinnen en hun omgeving stimuleren
zou dus niet alleen op individueel niveau moeten
worden bevorderd, maar ook op meso- en macroniveau.
De aanmoediging van een goede pedagogische
civil society is in de praktijk echter niet altijd even
makkelijk. Een voorbeeld:
Alexander Pechtold in j/m
voor ouders mei 2010
Ja, opvoeden leer je door vallen en opstaan,
maar heel moeilijk kan hij het desondanks
toch niet vinden. Kranten en tijdschriften
mogen dan bol staan van de goede raad en
adviezen aan ouders, maar daarmee wordt
opvoeden alleen maar moeilijk gemáákt. “Iedereen
bemoeit zich ermee. Zelfs de overheid. Maar
gun ouders toch hun eigen aanpak. En de tijd
om het wiel zelf uit te vinden.” Het komt door
ons perfectionisme, weet hij. “Kijk maar naar die
enorme stapel boeken van de Daphne Deckers
van deze wereld. Wij waren nota bene dertigers
toen we kinderen kregen, maar zelfs wij kregen
nog stapels aanwijzingen hoe het allemaal moet.”
Welke invloed heeft een dergelijke uitspraak van
een vooraanstaand politicus op de beoogde cultuuromslag
Goede raad en adviezen aan ouders maken
het opvoeden alleen maar moeilijk. Gun ouders de tijd
om zelf het wiel uit te vinden, vindt Alexander Pechtold
(D66). Is dit niet een erg individualistische benadering
van opvoeding
Misschien is de les die we uit zijn quote moeten trekken
dat de overheid, net als de CJG, moet zoeken naar
de leefwereld van jongeren en opvoeders en daarop inspelen.
Anders wordt mensen informatie opgedrongen
en dat heeft waarschijnlijk een tegengesteld effect.
Hoe moet de overheid dat doen Door de kar te
trekken, op wijk- en buurtniveau te werken en de
participatie van jeugd en ouders serieus te nemen.
>> Kartrekken: Inspireren,
tijd nemen, loslaten, en vertrouwen
Overheden zijn kartrekkers. Van gemeenten, wethouders
en beleidsmedewerkers wordt verwacht dat
ze een krachtige en enthousiaste inspirator zijn voor
de burger, maar ook voor professionals. Gemeenten
moeten zich bewust worden van de potenties in de
gemeente en aandacht hebben en geven aan positieve
zaken. Ga op zoek naar het vrijwilligerspotentieel
in de gemeente, naar de saamhorigheid van burgers
in de ‘krachtwijken’ of naar het hoge aantal mantelzorgers.
Bewustwording kost tijd, maar dat geldt
ook voor de integratie van de omslag in de gehele
gemeentelijke organisatie.
“Ik denk dat beleidsmakers zaken moeten durven los te
laten om vrije ruimte te scheppen”, zegt Paes. “Er is
ruimte nodig om te kunnen ontwikkelen. Dat is voor
beleidsmakers vaak lastig, want ze willen de controle
behouden. Toch denk ik dat beleidsmakers gepaste
afstand moeten nemen.”
56 57

Het is belangrijk dat overheden vertrouwen hebben
in professionals en gebruik maken van hun expertise
als beleid wordt ontwikkeld. Overheden hebben een
realistisch beeld nodig van de resultaten die zij van
professionals en organisaties mogen verwachten. Een
subsidie voor een buurtbarbecue bijvoorbeeld geeft
niet de garantie dat daarna een buurtgemeenschap is
gerealiseerd. “Professionals worden opgezadeld met
beleidsidealen die niet altijd realistisch zijn”, vindt
Linders. “De lokale welzijnsorganisatie krijgt alleen
maar geld van de gemeente als het woord cohesie
minstens tien keer in een stuk voorkomt, terwijl die
instantie vaak weet dat het onhaalbaar is om informele
zorg te realiseren met buurtactiviteiten.”
“Misschien is een buurtbarbecue goed voor de leefbaarheid,
voor een veiligheidsgevoel”, denkt Linders. “Mensen
kunnen hun buren vragen of ze die troep uit het
achterpad willen halen als je met je fiets er niet langs
kan. Dan spreken we niet zozeer van cohesie, maar
wordt men met elkaar in contact gebracht zodat mensen
elkaar durven aan te spreken. Maar doe dan niet
net alsof je er een buurtgemeenschap van wil maken.”
>>> Maatschappelijk doel: outcome
De belangrijkste vraag voor de overheid is wat ze met
haar beleid wil bereiken. Uitgaan van potenties bij
opvoeden en opgroeien betekent kritisch kijken naar
de doelen die gemeenten voor ogen hebben met hun
jeugd- en subsidiebeleid. Uitgaan van de potenties
van mensen dient het maatschappelijke doel dat een
gemeente door middel van beleid wil bereiken. Het
gaat hierbij om de outcome en niet puur om de cijfermatige
verantwoording van de gesubsidieerde instellingen,
ofwel de output.
In het hiernaast afgebeelde figuur worden de verschillen
tussen sturen op input, throughput, output
en outcome kort toegelicht.
De stap van het richten op output naar outcome is
een hele wezenlijke. Het betekent ook een andere
(subsidie)relatie met de organisaties in het veld.
Het maatschappelijk werk kan bijvoorbeeld niet een
quotum van tien gesprekken met opvoeders worden
opgelegd om alleen daarmee het subsidiedoel te
bereiken. Het gaat nu om het maatschappelijk doel
dat moet worden verwezenlijkt voor de gemeenschap.
Dit houdt ook in dat er andere manieren van evaluatie
en verantwoording moeten worden ontwikkeld.
>>>> Participatie
Voor een gemeente is het dus belangrijk om aan te
sluiten bij de behoeften van de burger en bij wat er in
de gemeente al is, in plaats van uit te gaan van risico’s
en hoe deze worden beheerst. Alle burgers moeten
functioneren in, deel uitmaken van en een bijdrage
leveren aan de samenleving. Van Regenmortel noemt
participatie een kernaspect van empowerment: “Volwaardig
burgerschap, een inclusieve samenleving,
dat is het doel dat we nastreven. We kijken dus in
het bijzonder naar kwetsbare mensen. Omdat onze
samenleving vooral geënt is op de middenklasse,
vallen sommigen buiten de boot. Maar mensen kunnen
juist zelf groeien en aansluiting vinden, als ze zelf
meer zouden kunnen participeren in de samenleving.
Op maat en zonder participatiedwang, want het wordt
wel eens in die richting verstaan.”
Bij beleidsontwikkeling dient de beleidsmedewerker
en bestuurder zich altijd af te vragen voor wie dit
beleid wordt gemaakt en of het voldoet aan de vraag
van de doelgroep. Net als we al eerder bij de CJGontwikkeling
aangaven: aansluiting zoeken en vinden
is essentieel voor het slagen van de beleidslijn.
Betrek zowel professionals als mensen uit de wijk bij
de ontwikkeling van beleid. Hierdoor worden mensen
Input
uitgaan van de
middelen die in
het proces worden
gebruikt:
aantal uren,
hoeveel geld,
hoeveel
formatie
Throughput
uitgaan van de
activiteiten die
moeten plaats
vinden
serieus genomen, betrokken bij de ontwikkelingen in
de gemeente en ontstaat direct draagvlak.
Een goed voorbeeld hiervan is de samenstelling van
een dorps- en wijkontwikkelingsplan. Hierbij pakt de
gemeente de rol als procesbegeleider op en werkt
samen met burgers aan de verbetering van de woon- en
leefomgeving (K2, 2010b). Hieronder vallen uiteraard
ook jeugdigen en hun opvoeders. Door de belangen
van deze groep te benoemen, te behartigen en daar
vervolgens ook naar te handelen, neemt de gemeente
verantwoordelijkheid voor de opvoed- en opgroeiomgeving.
Output
uitgaan van
de te behalen
uitkomsten van
het proces:
te behalen
aantal producten
of diensten
Outcome
uitgaan van de
effecten waartoe
het proces
moet leiden
“zijn de randvoorwaarden
voor het jeugdbeleid
voldoende
aanwezig”
“adequate
vroegsignalering”
“op alle scholen
2 dagen schoolmaatschappelijk
werk”
“versterken
pedagogische
kwaliteit van
de leefomgeving
van kinderen en
jongeren”
58 59

Het is van groot belang voor de ‘eigen kracht-gedachte’
om kinderen, jongeren maar ook opvoeders een stem
te geven in het gemeentelijke beleid. De overheid bepaalt
niet langer wat goed voor hen is, maar luistert
en faciliteert. In de praktijk blijven veel gemeenten
steken bij het informeren of het raadplegen van
kinderen, jongeren en opvoeders. Echt vertrouwen
op potenties betekent meer dan dat. Coproduceren,
(mee)beslissen en op sommige thema’s zelfbeheer
zijn participatieniveaus om naar te streven, zoals
weergegeven in de participatieladder (Instituut voor
Publiek en Politiek, 1998). Het gaat er niet alleen om
inzicht te krijgen in de wensen en behoeften van de
burgers, maar het levert hen ook iets op (K2, 2010b):
• Participatie stimuleert betrokkenheid
en verantwoordelijkheid
• Participatie stimuleert zelfvertrouwen
• Participatie stimuleert zelfstandig
denken en handelen
• Participatie biedt een oefenterrein
voor ontwikkeling
• Participatie is leren dat het om gezamenlijke
beslissingen gaat
• Participatie maakt ook duidelijk waar je
niets over te zeggen hebt
Bezoekers bij CJG Oss
Professionals van CJG Oss besteden veel aandacht aan
bejegening. Ouders, kinderen en jongeren moeten zich
op hun gemak voelen en met respect behandeld worden.
60 61

3.4 Samenvattend
Overheden spelen een belangrijke rol in het realiseren van de cultuuromslag.
Zij hebben invloed op de publieke beeldvorming en
vormen een voorbeeldfunctie voor andere organisaties. Zij kunnen
in hun eigen beleid het voortouw nemen en de slag maken
van risicobeheersing naar een positief en bevorderend beleid voor
opvoeden en opgroeien. Een nieuwe rol voor de overheid die veel
vraagt van gemeentelijke organisaties, wethouders en beleidsmedewerkers.
Gebleken is dat een aantal zaken een belangrijke rol
spelen wanneer de overheid de slag naar uitgaan van potenties wil
maken, namelijk:
• Beeldvorming; de overheid draagt beelden uit. Een overheid
die niet langer stuurt op en spreekt over risicobeheersing en
risicosignalering maar zoekt naar de leefwereld van opvoeders
en opgroeiers en daarop inspeelt, nodigt uit en zendt een
positiever beeld uit van de samenleving en de pedagogische
civil society.
• Kartrekken; overheden zijn kartrekkers. De kar trekken
betekent inspireren, loslaten, vrije ruimte scheppen
en vooral vertrouwen hebben. Zonder een overheid
als kartrekker zal de pedagogische civil society moeizaam
tot stand gaan komen.
• Maatschappelijk doel; uitgaan van potenties bij opvoeden en
opgroeien betekent dat gemeenten kritisch moeten kijken
naar de door hun gestelde doelen van het jeugd- en subsidiebeleid.
Belangrijk is om te gaan sturen op outcome (het maatschappelijk
doel) en niet puur op output (cijfermatige verantwoording).
• Participatie; aansluiting zoeken en vinden is essentieel voor
het slagen van de beleidsvoornemens. Participatie is hierbij
een kernaspect. Participatieniveaus om naar te streven zijn
coproduceren, (mee)beslissen en zelfbeheer.
Kortom, het vraagt van gemeentelijke organisaties:
• Vertrouwen in kracht van professionals
en organisaties
• Integratie in hele organisatie
• De burger is koning
• Maatschappelijke outcome centraal zetten
• Meer aandacht voor de goede dingen
in plaats van de dingen goed doen
Kortom, het vraagt van beleidsmedewerkers:
• Van risicobenadering naar pedagogische
civil society
• Bewustwording dat er eigen kracht
is in de gemeente
• Aandacht voor de positieve dingen
• Vertrouwen op kracht van professionals
en organisaties
• Inspirator en verbindend zijn
• Regievoeren in plaats van controleren
• Stapje terug durven doen
• Leren van elkaar (transparantie)
Eigen handelen ter discussie stellen
Kortom, het vraagt van wethouders:
• Bewustwording dat er eigen kracht
is in de gemeente
• Vertrouwen op kracht van professionals
en organisaties
• Lef om andere manier van werken in te voeren
• Stapje terug durven doen
• Inspirator en verbindend zijn
62 63

Tot slot
“Voor het opgroeien van kinderen en jongeren is een
stabiele en veilige omgeving van belang. Het gezin, in
welke vorm dan ook, staat daarin centraal. Elk gezin
maakt deel uit van een groter verband. Buurtbewoners,
winkeliers, verenigingsleven, welzijnsorganisaties,
scholen en gemeenten maken samen hun eigen
leefomgeving. De pedagogische civil society is dat
deel van de civil society waarbij kinderen en jongeren
en de opvoeding en het opgroeien van kinderen en
jongeren centraal staat” (ZonMw, maart 2010).
We hebben laten zien dat versterking van de pedagogische
civil society mogelijk is, uitgaande van de
positieve krachten die er al zijn.
In dit themarapport hebben we laten zien dat de jeugdsector
beter moet en kan inspelen op de eigen kracht
van mensen. Zij mogen op hun eigen verantwoordelijkheden
worden gewezen en zijn voor een groot deel
in staat deze op zich te nemen. Ook de landelijke overheid
zet in op een groter verantwoordelijkheidsgevoel
van de burger, zoals bijvoorbeeld blijkt uit de invoering
van de Wmo. Binnen de provinciale en gemeentelijke
politiek zien we dat een beroep wordt gedaan op
eigen verantwoordelijkheid en lokale talenten. Minder
professionele inzet en meer informele inzet. Dit alles
lijkt sterk beïnvloed door de noodzaak om te bezuinigen.
Een terugtredende overheid die meer en meer wil
faciliteren met minder middelen. Onder het devies dat
mensen veel meer zelf kunnen dan tot nu toe wordt
aangenomen. Een terechte omslag. Belangrijk is dat
de eigen verantwoordelijkheid niet over de schutting
wordt gegooid, maar dat overheden en professionele
organisaties de ontwikkeling naar meer eigen verantwoordelijkheid
op een verantwoorde manier faciliteren.
En hulp bieden als dat echt nodig is. Dat vraagt
een andere manier van handelen en denken zowel
van bestuurders, beleidsmakers als uitvoerders.
Het vraagt een andere houding van professionals: op
de eerste plaats luisteren, echt vraaggericht werken
en oog hebben voor mogelijkheden en oplossingen;
meebeslissen bevordert zelfredzaamheid, het zelfvertrouwen
en de eigen ontwikkeling. Professionals
moeten de tijd, ruimte, motivatie en energie krijgen
om zich deze werkwijze eigen te maken. Dit behelst
een principiële keuze die niet halfslachtig kan worden
genomen. Een keuze als bedrijfsfilosofie.
Daarnaast is het van groot belang dat de jeugdsector
en de overheden het belang van sociale inbedding
inzien. De sociale en familiale omgeving van
een gezin kan van grote invloed zijn om opvoedproblemen
te verhelpen en te voorkomen. Gezinnen
zijn er de afgelopen jaren door maatschappelijke en
sociale oorzaken steeds meer alleen voor komen te
staan. Dit betekent niet dat de sociale veerkracht en
maatschappelijke participatie is verdwenen, maar
deze kan wel meer worden gestimuleerd. Hiertoe zijn
nieuwe werkwijzen noodzakelijk waartoe wij in dit
rapport aan de hand van concrete voorbeelden en de
meningen van experts enkele handreikingen hebben
gedaan. De Centra voor Jeugd en Gezin vormen een
uitgelezen kans deze eigen kracht-werkwijze toe te
passen. Het CJG is bij uitstek een organisatie die
midden in de maatschappij staat en op een laagdrempelige
manier zorg en hulp biedt.
64 65

Wij hopen dat dit themarapport
een bijdrage kan
leveren aan de omslag. Dat het
inspireert om aan de slag te gaan met
‘uitgaan van potenties’, op alle
niveaus. Wij bevelen provincie en gemeenten
van harte aan de uitdaging aan te gaan en
de kerngedachte uit te dragen en werkelijkheid
te maken. Meer uit te gaan van en te
vertrouwen op de kracht van mensen en hun
sociale omgeving en minder gericht zijn op
risicobeheersing alleen. Een stapje terug te
doen en vertrouwen te geven aan de uitvoering.
Een faciliterende rol aan te nemen
om de potenties die er zijn optimaal te
benutten. En hun verbindende en
inspirerende taak die hierin
belangrijker is dan ooit,
op te pakken.
66 67

Referenties
Alblas, M.J. (2007). De revitalisering van de Nederlandse
Civil Society. Onderzoek naar de bijdrage van
de overheid met de Wmo aan de revitalisering van de
Nederlandse Civil Society. Utrecht: Movisie.
Bakker, I. & Clarijs, Y. (1997). O+O=O2: naar een
samenhangend beleid en aanbod van opvoedingsondersteuning
en ontwikkelingsstimulering voor
kinderen en ouders in risicosituaties. Utrecht: NIZW.
Baartman, H.E.M. (2009). Grootbrengen en mishandelen
van kinderen: wiens zorg Den Haag: RMO/
RVZ.
Beek, F. van (2006). Op de grens tussen bemoeizucht
en zorg. Rapportage van het onderzoek naar Eigen
Kracht-conferenties in Overijssel en de verhouding
van Eigen Kracht tot de Wet op de Jeugdzorg. Voorhout:
WESP.
Bettonvil, N. & Vries, W. de (januari 2008). Wonen
doe je thuis. Een brug tussen theorie en praktijk.
’s-Hertogenbosch: K2 Brabants kenniscentrum jeugd,
i.o.v. De Combinatie Jeugdzorg.
Bijl, R., Boelhouwer, J., Pommer, E., & Schyns, P.
(2009) (Red). De sociale staat van Nederland 2009.
Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
Hartog, J. den & Sontag, L. (2009). Samen leven.
Resultaten van de derde monitor sociale participatie
in Noord-Brabant. Tilburg: PON.
Instituut voor Publiek en Politiek (1998). Spanning
in Interactie. Amsterdam: Instituut voor Publiek en
Politiek.
Linders, L. (2009). De betekenis van nabijheid: een
onderzoek naar informele zorg in een volksbuurt. Den
Haag: SDU Servicecentrum Uitgeverijen.
K2 Adviesbureau voor Jeugdvraagstukken (2009).
Trends en ontwikkelingen in de Brabantse jeugdsector.
’s-Hertogenbosch: K2.
K2 Adviesbureau voor Jeugdvraagstukken (2010a).
CJG Groeimodel. ’s-Hertogenbosch: K2.
K2 Adviesbureau voor Jeugdvraagstukken (2010b).
Jeugd en leefbaarheid. ’s-Hertogenbosch: K2.
Ministerie voor Jeugd en Gezin (9 april 2010).
Kabinetsvisie Perspectief voor jeugd en gezin.
Ministerie voor Jeugd en Gezin (2010). Professionals
in het Centrum voor Jeugd en Gezin, samenwerken in
het belang van jeugdigen en opvoeders.
Enkele van de jongeren tijdens het
groepsgesprek in Nuland
Paes, M. & Sohier, R. (2010). It takes a village to raise
a child. Steun van ouders, buurtbewoners en vrijwilligers
bij het opgroeien. ‘s-Hertogenbosch: Provinciale
Raad voor de Volksgezondheid en Maatschappelijke
Zorg in Noord-Brabant.
68 69

PON (april 2010). Leefbaarheid: feiten in beeld.
Jeugd, nr. 10.
Provincie Noord-Brabant (2008). Brabant investeert
in jeugd: beleidskader jeugd 2009-2012. ’s-Hertogenbosch:
Provincie Noord-Brabant.
Raad voor de Maatschappelijke Ontwikkeling / Raad
voor de Volkgezondheid & Zorg (2008). Versterking
voor gezinnen. Preadvies over gezinnen en hun
sociale omgeving. Den Haag: RMO / RVZ
Raad voor de Maatschappelijke Ontwikkeling / Raad
voor de Volkgezondheid & Zorg (2009). Investeren
rondom kinderen. Den Haag: RMO / RVZ
Regenmortel, T. Van (2008). Zwanger van empowerment.
Een uitdagend kader voor sociale inclusie en
moderne zorg. Eindhoven: Fontys Hogescholen.
Oratie 21 november 2008.
Regenmortel, T. Van (2009). Empowerment als uitdagend
kader voor sociale inclusie en moderne zorg.
Journal of Social Intervention: Theory and Practice,
18(4),22-42.
Roest, A., Lokhorst, A.M. & Vrooman, C. (2010).
Sociale uitsluiting bij kinderen: omvang en achtergronden.
Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
Speetjens, P., Linden, D. van der, & Goossens, F.
(2009). Kennis over opvoeden. De vragen van
ouders, het aanbod van de overheid en de mogelijkheden
van de markt. Utrecht: Trimbos Instituut.
Stichting Defence for Children International Nederland
- ECPAT Nederland (2010). “Dat ze je naam kennen”
Een onderzoek naar de mening van jongeren die
te maken hebben met jeugdzorg in Nederland.
Vandemeulebroecke, L., & Nys, K. (2001). Het
concept empowerment op het domein van de gezinsen
opvoedings-ondersteuning en de pedagogische
hulpverlening. Pedagogisch Tijdschrift, 26(1), 3-17.
Vliet, L. van & Kesselring, M. (2009). CJG kan sociaal
netwerk van gezinnen versterken. De verbindende rol
van het centrum voor jeugd en gezin. Jeugd en Co
Kennis 3(2), 37-44.
Winter, M. de (2000). Beter maatschappelijk opvoeden.
Hoofdlijnen van een eigentijdse participatiepedagogiek.
Assen: van Gorcum & Comp. B.V.
ZonMw (maart 2010) De (eigen) kracht van het kind,
de ouders, de buren, de school en de wijk… Factsheet
Eigen Kracht. Den Haag: ZonMw Jeugd.
70 71

Colofon
Auteurs
Marjolein Lasker & Cécile Nijsten
Eindredactie
Cécile Nijsten
Redactie
Sander van der Ploeg
Interviews
Clim Kneepkens, Cécile Nijsten & Marjolein Lasker
Fotografie
Marieke Viergever - Overstekendbeeld
Uitgave
K2 Adviesbureau voor Jeugdvraagstukken
Koningsweg 2
Postbus 1430
5200 BL ’s-Hertogenbosch
(073) 614 17 74
mail@K2.nl
www.K2.nl
ISBN 90-72932-19-8
Deze uitgave werd mede mogelijk
gemaakt door de provincie Noord-Brabant
72

Eigen kracht is actueel. In dit themarapport komen
professionals, experts, jeugd en opvoeders aan het
woord over eigen kracht in relatie tot opvoeden en
opgroeien. Hierbij staat de positieve benadering van
jeugdigen en opvoeders centraal: uitgaan van hun
eigen potenties en hun wil om mee te doen. Oplossingen
voor kinderen en gezinnen liggen niet alleen
bij het kind of het gezin, maar ook - en misschien
zelfs juist - in de bredere sociale omgeving.
K2 wil u inspireren om ‘uit te gaan van potenties’, op
alle niveaus. Te vertrouwen op de kracht van mensen
en hun sociale omgeving en minder gericht te
zijn op risicobeheersing alleen. Wij hopen dat het
u aan het denken zet, enthousiasmeert en energie
geeft om aan de slag te gaan met het thema ‘eigen
kracht’. Ga uit van potenties die er zijn.
K2 Adviesbureau voor Jeugdvraagstukken, werkt aan
maatschappelijke winst voor de jeugd. K2 vindt dat
elk kind de kans moet krijgen zich optimaal te ontwikkelen:
fysiek, mentaal, sociaal, cultureel, cognitief en
relationeel. Ouders, overheid en instellingen kunnen
de kansen voor ieder kind vergroten. K2 versterkt het
jeugdbeleid van overheden, het werk van jeugdvoorzieningen
en de kracht van ouders en de jeugd zelf.
K2 biedt advies, begeleiding bij implementatie en
training.
Adresgegevens
Koningsweg 2
5211 BL ’s -Hertogenbosch
Postbus 1430
5200 BL ’s -Hertogenbosch
Telefoon: (073) 614 17 74
Fax: (073) 613 99 21
E-mail: mail@k2.nl
www.k2.nl
ISBN 90-72932-19-8