SB4 - Gemeente Arnhem

Titel/onderwerp: Burgerinitiatiefvoorstel Galgenberg
Datum: 1 februari 2010 Van: 22.00 uur Tot: 22.30 uur
Vergaderruimte: Rijnstroom
Voorzitter: Verbeek
Raadscie: Volkshuisvesting, Verkeer, RO en Milieu (VROM)
Raadsadviseur: Kersten Telefoonnr: 3773236 jozef.kersten@arnhem.nl
Van: De heer Christoffels
E-mailadres: Ida.teun@tele2.nl
Doel activiteit meningsvorming
Toelichting Op grond van de verordening Burgerinitiatief heeft de heer Christoffels een
initiatiefvoorstel aan de raad aangeboden. De agendacommissie heeft vastgesteld dat
het voorstel voldoet aan de eisen die door de gemeenteraad aan een burgerinitiatief
worden gesteld en heeft de heer Christoffels uitgenodigd zijn burgerinitiatiefvoorstel toe
te lichten.
De agendacommissie heeft het college van burgemeester en wethouders in de
gelegenheid gesteld een advies over dit burgerinitiatief aan de gemeenteraad uit te
brengen. Het college heeft hiervan geen gebruik gemaakt.
De informatieve behandeling heeft plaatsgevonden op 25 januari 2010. Het
behandelresultaat treft u bijgaand aan.
Beslispunten te beslissen of het voorstel kan worden doorgeleid naar de besluitvormende fase
Voorgesteld
resultaat van de
bespreking
Naar fase besluitvorming d.d. 8 februari 2010
Spreekrecht publiek Nee
Behandeladvies De meningsvormende fase bestaat uit 2 termijnen. In de eerste termijn geven de fracties
hun standpunten weer, te beginnen met de fracties die tegen het voorstel zijn of het
voorstel willen wijzigen. In 1 e termijn zijn geen interrupties toegestaan. In tweede termijn,
na verdediging door de portefeuillehouder, wordt de discussie over het voorstel gevoerd.
Bijlagen Bundel BIS Visiekamer
Burgerinitiatiefvoorstel Galgenberg � � �
Behandelresultaat 25 januari 2010 � � �
Brief gemeente Arnhem aan Rechtbank � � �
Cultuurhistorische quickscan De Galgenberg � � �

BEHANDELRESULTAAT
Informatieve vergadering d.d. 25 januari 2010
Raadscommissie VROM
Documentnummer: 2010.0.008.593
Zaaknummer: 2010-01-02440
Burgerinitiatief Galgenberg
Documentnummer: 2009.0.115.458
Zaaknummer: 2009-12-01371
Portefeuillehouder: Kreeft
Resultaat van bespreking:
Insprekers
Geen
Toezeggingen
De portefeuillehouder zegt toe dat hij aan de leden van de raadscommissie de brief die het college
aan de rechtbank heeft gezonden beschikbaar zal stellen.
De portefeuillehouder zegt toe dat hij aan de leden van de raadscommissie het document betreffende
de verschillende ontwikkelvarianten voor het gebied Galgenberg beschikbaar zal stellen.
Conclusie
De informatieve fase is afgerond.
De commissiegriffier, De voorzitter,
Kersten Meulensteen

SB4
Cultuurhistorische quickscan
De Galgenberg
te Arnhem
BUREAU VOOR HISTORISCHE
TUINEN, PARKEN EN LANDSCHAPPEN

SB4
Cultuurhistorische quickscan
De Galgenberg
te Arnhem
Opdrachtgever: Gemeente Arnhem, dienst Stadsbeheer.
mei 2009.
Projectnummer: 7420.
BUREAU VOOR HISTORISCHE
TUINEN, PARKEN EN LANDSCHAPPEN
Costerweg 1 N 6702 AA Wageningen Tel. 0317-424167 Fax. 0317-411752

INHOUD:
SB4
© 2009, SB4 Bureau voor Historische Tuinen, Parken en Landschappen te Wageningen.
De Galgenberg te Arnhem
INLEIDING............................................................................................................................................... 2
1. KORTE ORIËNTATIE ONDERZOEKSGEBIED.................................................................................. 3
2. HISTORISCH OVERZICHT................................................................................................................. 4
2.1. Archeologie. .................................................................................................................................. 4
2.2. De Galg......................................................................................................................................... 4
2.3. Landgoed Waterberg. ................................................................................................................... 5
2.4. Militair oefenterrein. ...................................................................................................................... 9
2.5. Na de Tweede Wereldoorlog. ..................................................................................................... 10
3. HUIDIGE SITUATIE .......................................................................................................................... 12
4. WAARDESTELLING ......................................................................................................................... 22
4.1. Analyse. ...................................................................................................................................... 22
4.2. Waardering. ................................................................................................................................ 22
4.3. Aanbevelingen. ........................................................................................................................... 24
5. BRONNEN......................................................................................................................................... 25

INLEIDING.
SB4
2
De Galgenberg te Arnhem
Het gebied van de Galgenberg ligt aan de noordkant van de gemeente Arnhem. Het gebied beslaat
globaal het gehele gemeentelijk eigendom tussen Knooppunt Waterberg, Apeldoornseweg en
Schelmseweg en kent een recreatief medegebruik. Een gedeelte van het gebied is als oefenterrein in
langdurig bruikleen bij het ministerie van Defensie.
Dit oefenterrein zal binnenkort door het Ministerie van Defensie worden overgedragen aan de
gemeente Arnhem. Om hierop te anticiperen heeft de Dienst Stadsbeheer Stadsingenieurs i.s.m.
Dienst Stadsontwikkeling Afdeling Stedenbouw en Landschap van Gemeente Arnhem in oktober 2008
een ontwikkelingsvisie opgesteld voor ´voormalige Defensieterrein Galgenberg´. Hierin wordt
aansluiting gezocht bij de bestaande natuurwaarden in het kader van Natura2000, gecombineerd met
recreatief medegebruik.
De gemeente Arnhem wil echter ook de cultuurhistorische waarden, kwaliteiten en
ontwikkelingsmogelijkheden van het gebied gebruiken als input bij een afgewogen inrichtingsplan voor
dit voormalige Defensieterrein. Daarom heeft zij in maart 2009 opdracht gegeven aan SB4 Bureau
voor Historische Tuinen, Parken en Landschappen voor het opstellen van een cultuurhistorische
analyse met waardering en aanbevelingen. Door het korte tijdsbestek waarbinnen dit advies opgesteld
diende te worden, is voor de vorm van een quickscan gekozen. Voor het opstellen van deze
quickscan is gebruik gemaakt van diverse schriftelijke informatiebronnen, analyse van historische
kaarten en luchtfoto´s, en een veldinventarisatie. Voorliggend onderzoek is uitgevoerd door Kees van
Dam (landschapsarchitect) en Eric Blok (landschapsarchitect en tuinhistoricus) van bureau SB4. Onze
dank gaat speciaal naar de heer Ruud van der Werff (Stichting Menno van Coehoorn) voor zijn
vriendelijke bereidheid zonder terughoudendheid zijn jarenlange kennis van het terrein met ons te
delen.
Het voorliggende rapport is het resultaat van de uitgevoerde quickscan. Allereerst wordt een korte
oriëntatie op het gebied gegeven, waarna de historische ontwikkelingen binnen en in de directe
omgeving van het plangebied uiteen worden gezet. Hieruit volgen ten slotte een waardestelling van
het gebied als totaal en van haar onderdelen met een korte lijst van aanbevelingen.
SB4 Bureau voor Historische Tuinen, Parken en Landschappen
Wageningen, mei 2009.

SB4
1. KORTE ORIËNTATIE ONDERZOEKSGEBIED.
3
De Galgenberg te Arnhem
Het terrein van de Galgenberg wordt globaal begrensd door de A12 (knooppunt Waterberg),
Apeldoornseweg, Schelmseweg en Waterbergseweg. Het studiegebied is circa 700 meter breed en
700 meter diep.
Een gedeelte van de Galgenberg werd tot circa 1980 gebruikt door defensie als oefenterrein van het
garnizoen te Arnhem en de Nationale Reserve. Uit de tijd dat het terrein werd gebruikt voor
schietoefeningen (ca. 1880-1960) dateren twee schietbanen voor klein kaliber geschut. De gebouwen
op dit terrein, die onder andere voor de opslag van munitie dienden, werden in 1989 door krakers
bezet en tot enigszins bewoonbare panden verbouwd. Rondom de gebouwen liggen verschillende
bouwmaterialen en objecten, waardoor het terrein rommelig aandoet.
Ten zuiden van de gekraakte gebouwen heeft de politie een deel van het voormalige oefenterrein in
gebruik om honden te trainen. Nabij de entree tot het terrein staan een barak en schuur met enkele
kennels. Dit is tevens het terrein dat vroeger werd gebruikt voor militaire oefeningen in het graven van
schuttersputten en andere veldversterkingen, waarvan nog veel kuilen in het bos getuigen. Rond het
voormalige oefenterrein liggen enkele kleine stukken bos.
Naast het oefenterrein ligt een hippisch centrum en het Openluchtmuseum. Aan de andere zijde van
de Schelmseweg ligt begraafplaats Moscowa. Even zuid-oostelijk is de voormalige Saxen
Weimarkazerne gelegen.
Afb. 1.1. Het studiegebied met ‘schietterrein’ en omgeving, op de topografische kaart uit 1995.
(Bron: www.watwaswaar.nl)

SB4
2. HISTORISCH OVERZICHT.
2.1. Archeologie.
4
De Galgenberg te Arnhem
De hoge zandgronden rondom Arnhem worden voor een groot deel aangemerkt als terrein met hoge
archeologische verwachtingswaarde. Het gebied werd al vroeg bewoond en de kans op sporen als
raatakkerpatronen, grafheuvels, resten van nederzettingen en scherven is hier groot. Een deel van het
terrein van de Galgenberg is echter gebruikt voor oefeningen in het graven van schuttersputten en
andere veldversterkingen waardoor het bodemarchief danig is verstoord 1 .
Afb. 2.1. Archeologische
verwachtingswaarde. De oranje
kleur heeft een hoge
verwachtingswaarde aan, geel
een lagere. (Bron: provincie
Gelderland,
www.gelderland.nl)
2.2. De Galg.
Op de Galgenberg heeft tot 1794 een galg gestaan, waar passanten door het afschrikwekkende beeld
van geëxecuteerde misdadigers goed gedrag werd ingepeperd. De exacte locatie van de galg is niet
zeker. Aan de rand van park Klarenbeek ligt in het bos tussen de Hommelseweg, Weg naar de
Steenen Tafel en de Weg achter het Bos een gedenkplaat 2 . De Hommelseweg, vroeger
Deventerweg, was de doorgaande route naar het noorden, vanwaar de reizigers de
‘tentoonstellingsgalg’ konden zien 3 . In 1795 verboden de Fransen het gebruik van de galg en in 1803
werd deze gesloopt.
Het terrein van de Galgenberg was volgens J.W. Staats Evers in juli 1743 gebruikt als groot
kampement voor een ‘corps militie’ dat op last van de regering hulp moest bieden aan de Koningin
van Hongarije 4 .
1
Zie brief Stichting Menno van Coehoorn, 14 mei 2008.
2
De tekst op deze steen luidt: “1886 Klarenbeek 1986, Op de plaats van deze steen stond vroeger een galg. Aan deze galg
werden de lijken van binnen Arnhem ter dood gebrachte misdadigers als afschrikking opgehangen.”
3
De huidige Apeldoornseweg werd pas in 1839 verbeterd of in gebruik genomen. Zie:
http://www.parkklarenbeek.nl/galgenberg/galgenberg.html.
4
Zie: Staats Everts, J.W., Kroniek van Arnhem, 1868.

SB4
5
De Galgenberg te Arnhem
2.3. Landgoed Waterberg.
In de 17 e eeuw waren de terreinen ten noorden van Arnhem grotendeels kaal met hooguit enkele
bosschages tussen de heide, stuifzanden en karresporen. In de omgeving van Waterberg waren veel
leemkuilen aanwezig, waaruit bewoners leem haalden om de vloer van de boerderij mee te
versterken. Een diepe leemput ligt als opvallend element ten noordwesten van het voormalige militaire
oefenterrein 5 .
Tussen 1726 en 1757 werd landgoed Waterberg gesticht door de Arnhemse burgemeester Adriaan
Menthen. Het bezit bestond uit een huis en een schuur met een tuin, een vijver, eiken-, beuken, en
dennenbossen, en een stuk bouwland 6 .
De volgende eigenaar A.A. Gaymans liet na 1763 een deel van de woeste gronden in deze omgeving
bebossen. De Schelmseweg werd als laan opgenomen in een lanenstelsel dat het bos doorsneed. De
bestaande ontginning met boerderij ‘Die Cluijs’ werd als uitgangspunt genomen voor de aanleg van
het terrein. Aanwezige wellen werden uitgegraven tot sprengen en vijvers. Op de hoogste heuvel
wordt een uitzichtspunt gesitueerd met een stervormig lanenstelsel rondom. De grens werd aan de
oostzijde gevormd door een perceel heide, dat in eigendom was van de gemeente Arnhem en waar
een pad langs liep met de naam ‘weg van Terlet naar de Galgenberg’. De grens werd tevens begeleid
door een wildwal, die nog duidelijk in het terrein te herkennen is.
In 1825 kocht familie Van Heeckeren van landgoed Sonsbeek het landgoed Waterberg van (de erven)
mr. A.A. Gaymans 7 . De baron liet het huis Waterberg afbreken en benutte de stenen voor een
Belvedere nabij Sonsbeek. In 1899 werd een
groot deel van de terreinen door W.F.M.A.H.
baron van Heeckeren van Enghuizen verkocht
aan de gemeente Arnhem. Naast de leemput
staat een grenspaal die vermoedelijke de
eigendomsgrens markeerde 8 .
In 1918 opende het Openluchtmuseum haar
deuren op de terreinen van Waterberg, in 1924
volgde Burgers Zoo. De witte boerderij van voor
1825 en de dubbele woning uit 1857 van
landgoed Waterberg maken nu deel uit van het
Openluchtmuseum. Ten oosten van de
oorspronkelijke toegangslaan tot het hoofdhuis
van Waterberg vestigde zich in het begin van de
20 e eeuw een ‘vacantie kolonie’, dat later
Hippisch Centrum de Waterberg werd 9 .
Afb. 2.2. Omstreeks 1800 werd de situatie van
landgoed Waterberg op verschillende kaarten
vastgelegd. De Schelmseweg werd opgenomen in
het lanenstelsel. Het hoofdhuis stond op de huidige
grens van het Openluchtmuseum. Oostelijk daarvan
was op een heuveltop een stervormig lanenstelsel
aangelegd. De wildwal en de leemkuil waren
hoogstwaarschijnlijk al aanwezig, maar waren niet
op de kaarten weergegeven.
5 Zie: http://www.arnhem.nl/content.jsp?objectid=69880.
6 Zie: http://www.openluchtmuseum.nl/index.php?pid=91
7 Iddekinge, P.R.A. van et al., Sonsbeek, stadspark van Arnhem, Uitgeverij Waanders, Zwolle, 1998.
8 Op de paal is geen tekst te vinden, maar er zijn rond het eigendom van Van Heeckeren van Enghuizen palen bekend met de
tekst “Sonsbeek Private Jagt Heeckeren van Enghuizen”. Zie: http://arnhemeo.blogspot.com/
9 SB4, Waardering van Lanen in het buitengebied van Arnhem-Noord, Wageningen, 2005.
SB4, Inventarisatie van Lanen in het buitengebied van Arnhem-Noord 2, Wageningen, 2005.

SB4
Afb. 2.3. Tussen 1825 en 1850 werd de
Apeldoornseweg verbeterd en van een tolhuis
voorzien. Landgoed Waterberg werd ‘ontmanteld’,
maar de baron stichtte drie boerderijen, waaronder
Moskowa. Het gemeentelijke terrein van de
Galgenberg was nog heide, maar aan de noordzijde
werden percelen met bos beplant. Het patroon van
dit bos is nog in de huidige percelering te
herkennen.
6
De Galgenberg te Arnhem
Afb. 2.4. In de periode 1850-1875 werd langs de
Apeldoornseweg bos aangelegd en werd er een
Israëlische begraafplaats gevestigd. Het heideveld
ten noorden van de begraafplaats werd als
exercitieveld in gebruik genomen voor militaire
oefeningen.
Omstreeks 1830 werd de Apeldoornseweg verbeterd van slingerend spoor over de heide tot rechte
weg. Aan deze weg werd een tolhuis gebouwd vlakbij Valkenhuizen. Ten noorden van de locatie van
dit tolhuis was aan weerszijden van de Apeldoornseweg een deel van de gemeentelijke gronden
bebost. Op het kadastrale minuutplan uit 1832 is hieraan de naam ‘Stadsbosch’ verbonden.
In 1873 werd besloten op het terrein van de Galgenberg, dat nog gemeentelijk bezit was, de
gemeentelijke begraafplaats Moscowa aan te leggen 10 . Voor de aanleg van de begraafplaats werd de
daar toen aanwezige schietbaan verplaatst naar het terrein ten noorden van de Schelmseweg 11 .
10 De naam van de begraafplaats ‘Moscowa’ komt van de nabij gelegen boerderij Moskowa, wat een minder aanstootgevende
naam werd bevonden dan ‘Galgenberg’. Deze boerderij werd in 1847 gesticht door baron van Heeckeren van Enghuizen, die
had deelgenomen in de veldslag van Napoleon tegen Rusland.
11 Zie Raadsverslag 6 sept. 1873. De kogelvangers werden verwijderd en het terrein ten zuiden van de Schelmseweg werd
geëgaliseerd. SB4, Bureau voor historische tuinen, parken en landschappen, Begraafplaats Moscowa te Arnhem,
Tuinhistorische waardestelling met aanbevelingen, 2006.

SB4
Afb. 2.5. ‘Kamp op den
Galgenberg bij Arnhem, 23-9-
99’.
(Bron: www.geheugenvan
nederland.nl)
Afb. 2.6. Prentbriefkaart
van ‘Legerplaats
Galgenberg’.
(Bron:
/www.kazerne.nl/arnhem/_
arnhem.htm)
Afb. 2.7. Prentbriefkaart
van ‘Legerplaats
Galgenberg’.
(Bron:
/www.kazerne.nl/arnhem/_
arnhem.htm)
7
De Galgenberg te Arnhem

SB4
8
De Galgenberg te Arnhem
Afb. 2.6. Fragment van ‘Tableau
d’Assemblage de la Carte du Veluwe
contree de la Gueldre’, Levée à l’Echelle
d’un Metre pour 14941m. Calqué le Capt.
Le Guillon, 1816. Op de kaart is de aanleg
van landgoed ‘Walterberg’ duidelijk te
zien. Rechts van de meest oostelijke laan
ligt het huidige plangebied.
(Bron : Wyck, H.W.M. van der, Atlas
Gelderse Buitenplaatsen, De Veluwe,
Provincie- en Streekkaarten nr. V).
Afb. 2.7. Topografische kaart van de gemeente Arnhem, door P.K.P.J. van Sloten, kapitein der infanterie,
1874. Schaal 1:10.000. (Wyck, H.W.M. van der, Atlas Gelderse Buitenplaatsen, De Veluwe, Provincie- en
Streekkaarten nr. XXXII).

SB4
9
De Galgenberg te Arnhem
2.4. Militair oefenterrein.
Bij de aanleg van de beide schietbanen werd aan weerszijden een wal opgeworpen door de grond ter
plekke te vergraven. De schietbaan kreeg daardoor de vorm van een ca. 300 meter lange, smalle
geul. Hierin was om de ca. 50 meter een met hout betimmerd schietpunt (vuurbanquette)
aangebracht, om vanaf verschillende afstanden te kunnen oefenen. Een houten trap daalde vanaf de
helling achter het schietpunt in de schietbaan af, waarvan nog restanten aanwezig zijn. Aan het eind
van de schietbaan werd achter de locatie van de schietschijf een hoge kogelvanger aangelegd,
waaruit om de circa twee jaar de kogels werden gezeefd. De schietschijf werd vanuit een put
omhooggehouden. Deze ‘waarnemingskuil’ is in de oostelijke schietbaan nog aanwezig. De
schietbanen werden enkel door de infanterie gebruikt voor klein kaliber wapens (o.a. pistolen). De
banen zijn opvallend smal, waardoor slechts drie of vier mannen naast elkaar konden oefenen 12 13 .
De wallen aan weerzijden van de schietbaan waren waarschijnlijk niet gelijk: de buitenste wal werd
iets hoger gedimensioneerd en van bomen voorzien 14 .
Tussen 1880 en 1900 werden aan het terrein verschillende gebouwen toegevoegd, waarschijnlijk voor
de opslag van schietschijven en munitie. De stijl van deze gebouwen komt overeen met die van de
(verdwenen) gebouwen van de Coehoornkazerne 15 . Drie munitiebunkers en enkele opslag- en
wachtgebouwen werden hier in 1938-1939 aan toegevoegd, qua stijl vergelijkbaar met de gebouwen
van de Saxen Weimarkazerne. Rond de bakstenen bunkers werden aarden wallen aangelegd om de
druk van een eventuele explosie op te vangen.
Afb. 2.8. Tussen 1875 en 1900 werden twee
schietbanen aangelegd op het terrein ten noorden
van de verbeterde Schelmseweg. Begraafplaats
Moscowa was ondertussen ten zuiden van deze weg
ingericht.
Afb. 2.9. Tussen 1900 en de Tweede Wereldoorlog
vestigden Openluchtmuseum, Burgers Zoo en een
vakantiekolonie zich aan de Schelmseweg. De weg
werd nogmaals verlegd. Op het oefenterrein werden de
schietbanen van beplanting en enkele gebouwen
voorzien.
12 Ten noorden van Burgers Zoo lag tussen ca. 1900 en 1970 een terrein met een schietbaan waarop de politie oefende. Op de
luchtfoto van 1949 is deze baan goed te herkennen. Een groot bosterrein ten noordoosten van de schietbaan werd als
gevaarlijk bestempeld, door de kans op afzwaaiende kogels. De schietbaan is na 1970 opgenomen in de uitbreiding van
Burgers Zoo.
13 Mededeling Stichting Menno van Coehoorn, dhr. R. van der Werff, 2009.
14 Aan de buitenzijde zijn de beuken en eiken opvallend ouder dan die aan de binnenzijde. Wellicht dat de bomen aan de
binnenzijde ooit zijn gekapt, maar vermoedelijk waren deze minder essentieel als alternatieve ‘kogelvangers’ om voorbijgangers
buiten het terrein te af te schermen.
15 Mededeling Stichting Menno van Coehoorn, dhr. R. van der Werff, 2009.

SB4
10
De Galgenberg te Arnhem
Het ensemble van de vier munitiebunkers ligt enigszins ingegraven en kreeg een aarden omwalling en
een dubbele prikkeldraadomheining 16 . Op de hoekpunten buiten de omheining staan palen waar
(alarmerings) telefoons en brandblussers hingen. Aan de noordzijde was de hoofdingang met poort. In
de bunkers lag een gedeelte van de munitie van het oorlogsbataljon en van het garnizoenscommando
van de Saxen Weimarkazerne opgeslagen. De bunkers zouden in de oorlog zijn opgeblazen en
daarna herbouwd, maar er is vermoedelijk ook munitie buiten de gebouwen tot ontploffing gebracht 17 .
Afb. 2.10. Net voor WO-II was nieuwe bebouwing aan
het terrein toegevoegd, zoals de drie
munitiebunkers. In de jaren ’60 werd de snelweg A12
voltooid en de aansluiting van de Apeldoornseweg
naar het stadscentrum verbeterd. De Schelmseweg
werd hiervoor wederom verlegd, waardoor de
oostelijke schietbaan werd verkort.
Aan de rand van het terrein, vlak bij de huidige A12 zouden tijdens de bezetting 23 burgers zijn
gefusilleerd na de Februaristaking in 1941. Een monument herinnert hieraan.
Waarschijnlijk zijn tijdens de oorlog op de schietbanen mensen geëxecuteerd 18 .
Luitenant-kolonel J.E. Feenstra, die tijdens de bezetting in 1943 commandant van de marechaussees
in het gewest Arnhem was, werd na de oorlog op de schietbaan van de Galgenberg geëxecuteerd
wegens landverraad. De marechaussee was vanaf 1941 gelegerd in een villa nabij de Galgenberg 19 .
2.5. Na de Tweede Wereldoorlog.
Het terrein werd na de oorlog gebruikt voor het oefenen in het graven van schuttersputjes en andere
veldversterkingen door het garnizoen Arnhem en de Nationale Reserve. Restanten van deze putten
van ca. 180 bij 60 centimeter of 60 bij 60 centimeter zijn over het hele zuidelijke deel van het terrein
verspreid. Deze oefeningen duurden tot in de jaren 1980. De omheining met betonnen palen en
prikkeldraad, alsmede de grenspalen met de markering RG (Rijksgrond) dateren vermoedelijk van na
WO-II.
De schietbanen zijn tot in de jaren 1960 gebruikt voor oefeningen, terwijl de munitieopslag in de jaren
’60 al grotendeels werd verplaatst naar de Duivelsberg bij de Oranjekazerne 20 .
16
Op de luchtfoto van de topografische dienst uit 1964 zijn de munitiebunkers duidelijk herkenbaar, maar op de topografische
kaart die op basis van deze luchtfoto werd uitgebracht zijn enkel twee gebouwen, een kwartslag gedraaid ingetekend. Wellicht
werd dit gedaan vanwege het militaire karakter.
17
Mededeling Stichting Menno van Coehoorn, dhr. R. van der Werff, 2009.
18
Er ligt midden op het oefenterrein een diepe, gegraven sleuf, welke soms wordt aangewezen als executieplek. Deze kuil is
echter op de luchtfoto van 1949 nog niet aanwezig en dus niet tijdens de bezetting aangelegd. Het is tevens aannemelijk dat de
schietbanen werden gebruikt voor executies, al lagen deze toen al redelijk dicht bij de stad.
19
Janssen, G.B., Van Bolwerk tot Bunker, Militaire complexen in Arnhem, Arnhemse Monumentenreeks, nr. 8, Uitgeverij
Matrijs, Utrecht, 2000.

SB4
Afb. 2.11. Luchtfoto 6 september 1944. (Bron: RAF, nr. 4307 / www.watwaswaar.nl).
20 Mededeling Stichting Menno van Coehoorn, dhr. R. van der Werff, 2009.
11
De Galgenberg te Arnhem
Afb. 2.12. Luchtfoto 1949. De schietbanen in de westelijke en oostelijke rand zijn aan de afwijkende beplanting te
herkennen. Links op de foto de schietbaan van de politie, later onderdeel van het Safaripark.
(Bron: KLM Aerocarto / Topografische Dienst Nederland).

SB4
3. HUIDIGE SITUATIE
12
De Galgenberg te Arnhem
Afb. 3.0. Huidige situatie met nummers die verwijzen naar de nummering van de foto’s in dit hoofdstuk.
(Bron: ondergrond, maps.google.nl; bewerkt door SB4).

SB4
Afb. 3.1. De westelijke schietbaan.
(Bron: SB4, maart 2009).
Afb. 3.2. De westelijke schietbaan met eiken
op de linker wal. Daarnaast de betonnen
paaltjes van de omheining.
(Bron: SB4, maart 2009).
Afb. 3.3. De kogelvanger van de westelijke
schietbaan.
(Bron: SB4, maart 2009).
13
De Galgenberg te Arnhem

SB4
Afb. 3.4. De leemput
(Bron: SB4, maart 2009).
Afb. 3.5. De grenspaal naast de
leemkuil op de rand van het eigendom
van Van Heeckeren.
(Bron: SB4, maart 2009).
> Afb. 3.6. De oostelijke schietbaan vanaf
de kogelvanger. Recent zijn hier objecten
voor mountainbikers in aangebracht.
(Bron: SB4, maart 2009).
14
De Galgenberg te Arnhem
< Afb. 3.7. De ‘waarnemingskuil’ voor de schietschijven in de
oostelijke schietbaan.
(Bron: SB4, maart 2009).

SB4
Afb. 3.8. De kogelvanger van de oostelijke
schietbaan met op de voorgrond een
paaltje dat het terrein van het Ministerie
van Defensie markeert. Rond de
kogelvanger zijn in de beuken diverse
teksten gekrast door militairen die hier
dienst hadden.
(Bron: SB4, maart 2009).
Afb. 3.9. Locatie van het tolhuis aan de
Apeldoornseweg. Een keermuur en
beplanting uit de tuin herinneren aan deze
plaats.
(Bron: SB4, maart 2009).
Afb. 3.10. Bakstenen gebouw uit ca.
1938-1939 dat dienst deed als opslag
voor de schietschijven (schijvenloods).
(Bron: SB4, maart 2009).
15
De Galgenberg te Arnhem

SB4
Afb. 3.11. Houten gebouw, waarschijnlijk
een schijvenloods. Volgens de luchtfoto’s
is de loods tussen 1949 en 1958
gebouwd.
(Bron: SB4, maart 2009).
Afb. 3.12. Bakstenen gebouw tegen de
omwalling rond de munitiebunkers,
vermoedelijk uit de periode 1880-1900.
Op de topografische kaarten uit deze tijd
is al een gebouw op deze plek
aangegeven, maar het gebouw kan later
zijn vervangen. Mogelijk is het de
woning van een beheerder geweest. De
houten aanbouw is waarschijnlijk later
aangebouwd.
(Bron: SB4, maart 2009).
Afb. 3.13. Bakstenen gebouw met daarbij
recent aangebrachte houten op- en
aanbouw. Waarschijnlijk was dit een
gebouw voor de wacht, dat omstreeks
1938 werd gebouwd.
16
De Galgenberg te Arnhem

SB4
Afb. 3.14. Munitiebunker, die het meest
oostelijk is gelegen. Het gebouw kent duidelijk
een andere architectuur dan de overige
munitiebunkers en dateert waarschijnlijk van
1880-1900.
(Bron: SB4, maart 2009).
Afb. 3.15. Meest westelijk gelegen bakstenen
munitiebunker uit ca. 1938-1939. De twee
andere bunkers uit deze tijd zijn identiek.
(Bron: SB4, maart 2009).
Afb. 3.16. De dubbele omheining met
prikkeldraad, met op de hoek een paal voor
de brandblusser en telefoon.
(Bron: SB4, maart 2009).
17
De Galgenberg te Arnhem

SB4
Afb. 3.17. De noordelijke, en oorspronkelijk
enige ingang van het munitieterrein. De
rode kleur is niet origineel.
(Bron: SB4, maart 2009).
Afb. 3.18. Entreehek tot het oefenterrein,
vermoedelijk van na WO-II. Er zijn geen
sporen aan de pilaren die duiden op een
raster aan weerszijden van het hek.
(Bron: SB4, maart 2009).
Afb. 3.19. Modern prefab-gebouw op het
fundament van een bakstenen wachtlokaal,
in gebruik bij de politiehondentraining. Het
oorspronkelijke bakstenen gebouw werd
vermoedelijk in de periode 1958-1964
gerealiseerd.
(Bron: SB4, maart 2009).
18
De Galgenberg te Arnhem

SB4
Afb. 3.20. Het tracé van de toegangsweg is
nabij de entree vanaf de Schelmseweg
ooit gewijzigd naar de huidige, afgebogen
situatie. De oorspronkelijke verharding uit
de periode 1949-1964 is nog onder de
begroeiing aanwezig.
(Bron: SB4, maart 2009).
Afb. 3.21. Aan de rand van het veldje
waar de politie honden traint, ligt een
diepe sleuf, die op de luchtfoto van 1964
duidelijk is vastgelegd. Functie en
datering zijn niet bekend.
(Bron: SB4, maart 2009).
Afb. 3.22. De toegang tot het veldje,
begeleid door lantaarnpalen en enkele
wintergroene heesters.
(Bron: SB4, maart 2009).
19
De Galgenberg te Arnhem

SB4
Afb. 3.23. Eén van de vele gaten in het
terrein als overblijfsel van de oefeningen
in het graven van schuttersputjes.
(Bron: SB4, maart 2009).
Afb. 3.24. De Waterbergseweg op de rand
met het Openluchtmuseum, nu een
fietspad.
(Bron: SB4, maart 2009).
Afb. 3.25. Restant van de wildwal op de
grens met de heide.
(Bron: SB4, maart 2009).
20
De Galgenberg te Arnhem

SB4
Afb. 3.26. Het oude tracé, dat ooit over de
heide van Terlet naar de Galgenberg liep,
kronkelt nog steeds.
(Bron: SB4, maart 2009).
Afb. 3.27. Palen bij de entree van het terrein. De
rechter paal is gelijk aan die van de poort tot
het munitiedepot. De linker paal bevat
kogelgaten.
(Bron: SB4, maart 2009).
21
De Galgenberg te Arnhem
Afb. 3.28. Gebouwtje bij de entree,
waarschijnlijk voor de elektriciteit.
(Bron: SB4, maart 2009).

SB4
4. WAARDESTELLING
4.1. Analyse.
22
De Galgenberg te Arnhem
Het terrein van de Galgenberg, globaal begrensd door de A12, Apeldoornseweg, Schelmseweg en de
Waterbergseweg, kent een gevarieerd boskarakter. De terreinen van het 18 e -eeuwse landgoed
Waterberg aan de westzijde zijn grotendeels opgegaan in het Openluchtmuseum. Van het vroegere
sterrenbos op de heuveltop is weinig te herkennen, op de route van het ruiterpad na. De leemkuil is
nog wel een markante plek. In combinatie met de oude beuken, de grenspaal en de wildwal vormt de
leemkuil een fraai cultuurhistorisch ensemble, dat verwijst naar het agrarisch karakter van de zuidflank
van de Veluwe en naar de winning van leem als bouwmateriaal. Het onverharde bospad slingert nog
over het heuvelige terrrein, zoals het over de heide liep, in contrast met bijvoorbeeld een rechte laan
als de Waterbergseweg. Doordat op dit relatief kleine gebied weinig ontwikkelingen hebben
plaatsgevonden – het was tenslotte al voor 1832 gemeentelijk eigendom – ademt de plek rust en
stabiliteit uit. Het schaalcontrast met het drukke verkeersknooppunt Waterberg ervaren recreanten
wellicht als bijzonder en subliem.
In de bospercelen ten zuiden van knooppunt Waterberg (geen gemeentelijk eigendom) zijn de 19 e -
eeuwse bosontginningslijnen nog te herkennen. Verder kent dit terrein weinig cultuurhistorische
waarden.
Het voormalige oefenterrein is een duidelijk afgegrensd gebied met een eigen entree en
toegangsweg, vrijwel gesloten omheining en afwijkende beplanting, waarbij het zicht op het terrein
door de wallen van de schietbanen voor een groot deel wordt verhinderd. De omheining markeert de
rijksgronden welke ongeveer een eeuw bij defensie in gebruik waren. De schietbanen vormen
bijzondere aardwerken aan de rand van het terrein, waarbij de oostelijke baan is ingekort bij de
verlegging van de Schelmseweg. Het verdiept gelegen munitiedepot vormt een compact ensemble
van gebouwen, grondwerken en omheining, dat overduidelijk aan het militaire gebruik refereert. De
overige gebouwen lijken met minder logica over het terrein verspreid, zij het allemaal aan de
noordzijde van het terrein, in de voormalige bosrand. De omgeving van het veldje, dat nu bij de politie
in gebruik is om honden te trainen, wijkt duidelijk af door meer openheid en jonge (berken)beplanting.
4.2. Waardering.
Het gebied is interessant als historisch militair oefengebied waar nog veel originele onderdelen van
te vinden zijn. Zeker voor de garnizoensstad Arnhem, waar de militaire aanwezigheid een belangrijke
stempel op de historie van de stad heeft gedrukt, is het behoud van elementen uit dit onderdeel van
de stedelijke geschiedenis waardevol. Daarom is het van belang het oefenterrein Galgenberg als
militair ensemble te waarderen, bestaande uit onder meer gebouwen, grondwerken, omheiningen,
palen en ontsluiting.
- Schietbanen in deze smalle vorm zijn volgens de Stichting Menno van Coehoorn uniek in
Nederland. De banen dateren van tussen 1874 en 1890 en zijn redelijk gaaf.
- Het ensemble van de munitiebunkers met wallen, poort en omheining is bijzonder gaaf, hoewel
minder uniek in Nederland. De gebouwen zelf zijn door de laatste bewoners (krakers) sterk gewijzigd
en van beperkte monumentale waarde. De overige gebouwen hebben fysiek weinig cultuurhistorische
waarde, maar zijn samen wel tastbaar onderdeel van het militaire functioneren en dragen bij aan de
beleving van het verhaal over het historische gebruik op deze plek. Daarnaast is het interessant dat
de gebouwen qua architectuur verwant zijn aan verschillende kazernes in Arnhem.
- De grenspaaltjes die de ‘Rijksgrond’ markeren zijn niet uniek, maar wel onderdeel van het militaire
ensemble. Langs de terreinen van Rijkswaterstaat, zoals de Apeldoornseweg zijn deze paaltjes met
‘RG’ eveneens te vinden.
Direct rondom het oefenterrein bevinden zich enkele oudere historische lijnen en elementen, zoals
restanten van het 18 e -eeuwse landgoed Waterberg en een 19 e -eeuwse bosontginning.
- De wildwal is een bijzonder restant en als grenslijn goed herkenbaar in het bos. Over de ouderdom
is binnen dit onderzoek weinig bekend geworden, maar deze kan teruggaan tot de Middeleeuwen.

SB4
23
De Galgenberg te Arnhem
- De leemkuil is een opvallend object, maar slecht als cultureel verschijnsel herkenbaar. Leemkuilen
komen veelvuldig voor in het buitengebied van Arnhem en vormen een karakteristieke methode van
delfstofwinning in de historie van de stad.
- De diverse grenspalen zijn weinig opvallende, maar karakteristieke elementen voor de geschiedenis
van Arnhem. Zo markeert de grenspaal bij de leemkuil de grens tussen de gemeenschappelijke heide
en de particuliere gronden van landgoederen als Waterberg. Hoewel geen grenspalen, vormen de
verschillende paaltjes van de ‘PTT’ links van de westelijke schietbaan wellicht toekomstige
cultuurhistorie.
- De locatie van het tolhuis is een interessant historisch gegeven. Er resteert echter te weinig van het
gebouw en er is (nog) geen aanleiding om de historie op deze locatie meer zichtbaar te maken.
- De wegenstructuur in het gebied verwijst in enkele gevallen naar historische lijnen, waarbij de
Waterbergseweg als laan van landgoed Waterberg en het bospad als restant van ‘de weg van Terlet
naar de Galgenberg’ interessant zijn. De Apeldoornseweg en Schelmseweg zijn met hun tijd
meegegaan. Hun waarde ligt meer in het gegeven als historische route dan in hun huidige tracé of
dimensionering.
Afb. 4.1. Waardering: rood = waardevol binnen het militaire ensemble, geel = overige waardevolle lijnen en
elementen.
(Bron: ondergrond maps.google.nl; bewerkt door: SB4).

SB4
4.3. Aanbevelingen.
24
De Galgenberg te Arnhem
- Het terrein lijkt prima geschikt voor recreatieve doeleinden (waaronder ook hondensport), te
combineren met bestaande waarden, zoals cultuurhistorische en natuurwaarden.
- Behoud van de ruimtelijke configuratie van het terrein als voormalige militair oefenkamp wordt ten
hoogste aanbevolen. Daarbij vormen de twee schietbanen en het munitiedepot de zichtbare restanten
van de militaire kernactiviteiten. De Galgenberg is in zijn totaliteit als militair complex waardevol,
gezien de bijzondere karakteristiek van het gebied, de verbondenheid met Arnhem als garnizoensstad
en uniciteit in Nederland. Alle onderdelen van het oefenterrein zijn in hun onderlinge, zichtbare
samenhang als militair ensemble behoudenswaardig, al zal nog praktisch naar de bouwkundige staat
en toekomstige gebruiksmogelijkheden van de afzonderlijke objecten moeten worden gekeken.
Het militaire ensemble bestaat onder meer uit:
- De twee schietbanen, waarvan conservering of herstel van de aarden wallen, de
kogelvanger, de waarnemingskuil en de schietbanken wordt aanbevolen. Gezien de
decentrale ligging van de schietbanen op het terrein zijn deze met weinig moeite te behouden.
Daarnaast kunnen de wallen een afscheiding van het terrein naar de omgeving vormen.
Beplanting op de schietbaan, tussen de wallen, zou moeten worden verwijderd.
- Het munitiedepot: de munitiebunkers met aarden wallen en omheining. De gebouwen
hebben individueel of fysiek weinig historische waarde, maar als complex vormen zij een
waardevol historisch ensemble. Een nieuwe, functionele invulling van de gebouwen is aan te
bevelen. Herbouw of verbouw van de munitiebunkers (om aan nieuwe wensen en eisen te
voldoen), behoort ons inziens ook tot de mogelijkheden, mits huidige footprint, omvang en
karakter van de bunkers worden gerespecteerd 21 . Mits zorgvuldig uitgewerkt, is gedeeltelijke
sloop van bunkers denkbaar op voorwaarde dat zowel de omwalling als een deel van het
fysieke bouwmateriaal (minimaal de vloer en een gedeelte van de muren) in situ zichtbaar
bewaard blijven als verwijzing naar het ensemble van munitiebunkers met wallen, poort en
omheining. Behoud van de bestaande gebouwen heeft echter de voorkeur.
- De wegenstructuur op het oefenterrein heeft een praktische oorsprong en diende
hoofdzakelijk ter ontsluiting van het munitiedepot en de overige gebouwen. Als onderdeel van
het militair functioneren wordt opname van het tracé in een toekomstige inrichting
voorgestaan.
- Grenspalen met ‘RG’, die het militaire oefenterrein markeren.
- Door de oorspronkelijke ruimtelijkheid ten tijde van het militaire gebruik (zie de luchtfoto uit 1949) te
herstellen, wordt de samenhang tussen de verschillende onderdelen beter zichtbaar en het ensemble
versterkt. Hierbij kan worden gedacht aan het grotendeels verwijderen van het jonge berkenbos
rondom de resterende open ruimte en het verwijderen van de jonge beplanting in de schietbanen en
op de wallen van het munitiedepot. In dit idee wordt het beukenbos behouden en zou bijvoorbeeld ook
een deel van het berkenbos aan de rand of rond de entree gehandhaafd kunnen worden.
- Buiten het oefenterrein wordt behoud en zorgvuldige omgang met verschillende historische lijnen en
objecten aanbevolen. Wellicht dat de oorspronkelijke uitzichtheuvel van landgoed Waterberg beter
beleefbaar kan worden gemaakt door meer ruimte te scheppen in het (naald)bos. Ook de overige
grenspalen zijn historisch waardevol en behoudenswaardig, zoals de paal bij de leemkuil en de
paaltjes die de ‘Rijksgrond’ markeren rondom de Apeldoornseweg. Een volledig overzicht van de
palen in het gebied behoeft een uitgebreidere inventarisatie.
21 Hiermee wordt niet op latere aanbouwsels gedoeld.

SB4
5. BRONNEN
25
De Galgenberg te Arnhem
Literatuur
Janssen, G.B., Van Bolwerk tot Bunker, Militaire complexen in Arnhem, Arnhemse Monumentenreeks, nr. 8,
Uitgeverij Matrijs, Utrecht, 2000.
Gemeente Arnhem, Ontwikkelingsvisie voormalig Defensieterrein Galgenberg, oktober 2008.
Iddekinge, P.R.A. van et al., Sonsbeek, stadspark van Arnhem, Uitgeverij Waanders, Zwolle, 1998.
SB4, Begraafplaats Moscowa te Arnhem, Tuinhistorische waardestelling met aanbevelingen, 2006.
SB4, Inventarisatie van Lanen in het buitengebied van Arnhem-Noord 2, Wageningen, 2005.
SB4, Waardering van Lanen in het buitengebied van Arnhem-Noord, Wageningen, 2005.
Staats Everts, J.W., Kroniek van Arnhem, 1868.
Stichting Menno van Coehoorn, Brief d.d. 14 mei 2008
Wyck, H.W.M. van der, Atlas Gelderse Buitenplaatsen, De Veluwe, Provincie- en Streekkaarten nr. XXXII.
Personen en instanties
Stichting Menno van Coehoorn, dhr. R. van der Werff
Topografisch kaartmateriaal
Veldminuut, Arnhem, 1845 (getekend door J.A. Besier), www.watwaswaar.nl
Topografische Militaire Kaart, Rozendaal (470), 1872, www.watwaswaar.nl
Topografische Militaire Kaart, Rozendaal (470), 1890, www.watwaswaar.nl
Topografische Militaire Kaart, Rozendaal (470), 1931, www.watwaswaar.nl
Topografische Militaire Kaart, Arnhem-Duiven-Huissen-Velp (40B), 1961, www.watwaswaar.nl
Luchtfoto’s
1937, KLM Aerocarto / Topografische Dienst Nederland
1949, KLM Aerocarto / Topografische Dienst Nederland
1964, KLM Aerocarto / Topografische Dienst Nederland
1974, KLM Aerocarto / Topografische Dienst Nederland
1980, KLM Aerocarto / Topografische Dienst Nederland
RAF, nr. 4306, 6 september 1944, www.watwaswaar.nl
RAF, nr. 4307, 6 september 1944, www.watwaswaar.nl
Websites
maps.google.nl
www.watwaswaar.nl
www.kich.nl
www.arnhem.nl
www.openluchtmuseum.nl
www.parkklarenbeek.nl/galgenberg
www.gelderland.nl
arnhemeo.blogspot.com
www.arneym.nl
www.kazerne.nl/arnhem
www.geheugenvannederland.nl
www.gelderlander.nl