toespraak Joke OMD.pdf - WZC Ons Zomerheem

2 eeuwen ‘zorg’ in Zomergem…
toespraak Joke Vermeren bij de opening van de tentoonstelling tgv. OMD
inleiding
Het is een beetje vreemd misschien
dat ik als niet-Zomergemse, en als behorende tot de jongste helft van de aanwezigen hier,
mag spreken over de geschiedenis van een Zomergems monument.
Hopelijk nemen de Zomergemse getuigen van die geschiedenis het me niet kwalijk dat ik hier
over hun ‘leven’ kom vertellen. Wanneer er fouten in mijn betoog zouden sluipen, hoop ik
maar dat ze die straks – wanneer u samen met hen de tentoonstelling bezoekt – zullen
rechtzetten…
Het monument van zorg, wat hier vandaag in deze tentoonstelling centraal staat,
kende géén roemrucht begin als ‘monument’…
Een doodeenvoudig, klein huisje, goed voor drie nijvere en goedmenende jonge vrouwen,
vormde in 1803 de allereerste start. Een monument kon men dit zeker niet noemen !
Omgekeerd, het monument van zorg wat hier vandaag centraal staat, kende ook geen
respectabel einde als beroemd monument…
In de jaren 60 verdwenen de gebouwen van klooster, school en rusthuis onder de sloophamer
aan de overkant van de Dreef, in de jaren 2000 werd opnieuw een gebouw met de grond gelijk
gemaakt, toen het tweede rusthuis verdween om plaats te maken voor het gebouw waarin we
vandaag te gast zijn. We kunnen dit nieuwe Woon-en Zorgcentrum, slechts een zestal jaar
oud, bezwaarlijk een monument noemen…
Ik neem jullie graag in vogelvlucht mee doorheen de geschiedenis van twee eeuwen zorg in
Zomergem, in vogelvlucht ook doorheen de tentoonstelling.
De tentoonstelling start immers vanuit het vogelperspectief : in onze inkomhal bent u wellicht
al even blijven stilstaan bij de grote plattegrond van de oude gebouwen. Indrukwekkend in
grootte en verscheidenheid, eerbiedwekkend wanneer men zich realiseert dat dit geheel van
gebouwen er niet zomaar als één ontwerp is gekomen, maar wel een aaneenvoegen is geweest
van schenkingen, verbouw- en nieuwbouwprojecten door zusters, vrijwilligers en werklieden;
sommige projecten gerealiseerd op ultra-korte termijn, andere met een iets langere
ontstaansgeschiedenis. Vanuit het vogelperspectief duikt de tentoonstelling dan vlug naar
beneden, om in een heel aantal voorwerpen, foto’s en kopies uit het memorieboek van het
klooster ons een zicht te geven op de menselijke geschiedenis die schuil gaat in dit
zorgmonument. De tentoonstelling volgt niet een chronologisch, dan wel een thematische
lijn. Op het blaadje met het overzicht vindt u de thema’s terug…

geschiedenis congregatie
Het verhaal startte – zoals reeds gezegd – in 1803, toen drie godvruchtige meisjes zich wilden
inzetten voor de opvoeding van arme kinderen. Een klein huisje in het huidige
Blauwerstraatje, gaf onderdak aan Regina Lootens, Catharina De Kesel en Jacoba Van Hecke.
Deze kleine gemeenschap had op dit moment geen enkel officieel karakter, en was – voor
zover bekend – ook niet ontstaan onder impuls van een dorpspastoor of een ander geestelijke
leider. Enkel de vrome wens om zich geheel en al in te zetten voor de noden van hun tijd
kunnen we als drijfveer van de drie stichteressen noteren.
De overlevering leert ons dat pater Jacobus Vergauwen, toendertijd onderpastoor in
Zomergem, al gauw betrokken werd bij de geschiedenis van het klooster. Al naar gelang de
mate van adoratie bij diegenen die over pater Vergauwen berichten, schrijft men hem de
stichting van de congregatie toe, alsook de aankoop van de eerste eigendom, en zelfs het
uitschrijven van de eerste leefregels. Een meer realistisch onderzoek van de geschiedenis
toont aan dat pater Vergauwen inderdaad wel een belangrijke rol heeft gespeeld in de
bezieling van de zusters, maar dat zijn rol toch genuanceerd moet worden.
Zo is in het memorieboek immers te lezen dat in 1813 de eerste steen wordt gelegd van het
klooster op de hoek van de Kasteeldreef en de Kruisdreef, dankzij de schenking van grond en
bouw door ene Maarten Willems en zijn echtgenote Marie Isabella Maenhout. Deze had
immers ‘ziende de onbekwaamheid en d’onzekerheid hunner woning, tot gerief en
gemakkelijkheid dezer dochters, eene arme spinschole, een ruim gebouw, bekwaam zo tot
vermeerderinge van het getal der geestelijke dochters, om te aanvaarden der arme kinders om
daarin te wonen, die aldaar worden gekweekt en onderwezen’. De eerste steen werd gelegd
in maart, de zusters, dan reeds met vijf, konden verhuizen op 18 juli van datzelfde jaar, naar
het ‘gebouw, genaamd het spinhuis, groot in erve omtrent de zes en tachtig aren’. Reeds op
dit moment hadden de vijf meisjes de naam van ‘dochter van liefde en godvruchtigheid’
aangenomen en zich geschaard onder de bescherming van de heilige Vincentius a Paulo. Op
de hoogdag van Pinksteren in het jaar 1814 werd de eerste leefregel plechtig overhandigd, en
legden de zusters geloften af in een feestelijke mis in de parochiekerk van Zomergem. De
officiële erkenning vanuit Rome voor de congregatie kwam er in 1831, toen de zusters het
habijt mochten aannemen en vanaf dan bekend zouden staan onder de naam ‘Zusters van
Liefde van den heiligen Vincentius a Paulo, van het klooster van de moeder van
Barmhartigheid’. In 1837 kwam dan ook de erkenning vanuit wereldlijke hoek : de koning
bekrachtigde het klooster als caritatieve instelling.
In de tentoonstelling kan u in de gang van de bureau’s het verdere vervolg van de
geschiedenis van de kloosterorde terugvinden : de opeenvolging van de bestuurders, meestal
de pastoor van de parochie van Zomergem, de verschillende ‘moeder-oversten’ die met
wijsheid, liefde en gezag de leiding op zich namen. U vindt er ook de foto en een tekst over
E. H. Maere. Een grote groepsfoto, halfweg de vorige eeuw getrokken, toont ons een heel
aantal zusters, geschaard rondom pastoor Maere. In de loop van het bestaan van de
congregatie zijn uiteindelijk 228 zusters ingetreden. We mogen ons gelukkig prijzen ook
vandaag nog enkele van hen in ons midden te hebben, en wie hen een beetje kent, of wie de
film met hun interview straks gaat bekijken op het parcours van de tentoonstelling in de
vergaderzaal, zal merken dat de herinneringen aan ‘hun’ klooster nog springlevend zijn…
Ik wil in de rest van mijn betoog vooral focussen op de bouwkroniek, op het monumentkarakter
van ons zorgmonument.

eigendom - gronden
De meeste van de gronden kwamen in het bezit van het klooster dankzij schenkingen
allerhande (erfenissen of schenkingen bij leven). Deze gronden werden gebruikt als
bouwgrond voor diverse gebouwen, als landbouwgrond voor de eigen boerderij, weiden,
moestuin of lusthof voor wie er woonde. Bij de overname door de zusters Kindsheid Jesu
beschikte de congregatie over een totaal van 15 hectare 10 are grond, gelegen grotendeels
rond de Kasteeldreef, Kruisdreef, Kerkhofdreef en Azaleastraat, maar evengoed in
Korteboeken en Overdam.
Ik citeer hierbij graag Maurice Rijckaert, die in 1975 een historisch overzicht uitgaf over de
geschiedenis van het klooster, en daarin uitdrukkelijk zei ‘we zouden namen kunnen noemen
van edelmoedige mensen die hetzij door giften in geld, hetzij door schenkingen van roerende
en onroerende goederen, tot de groei van het gesticht hebben bijgedragen. Maar onze
bewondering gaat vooral uit naar de zusters zelf, die door spaarzaamheid, soberheid, noeste
arbeid en wijs beleid, steen na steen aanbrachten om hun klooster uit te bouwen’.
eigendom - gebouwen
En over ‘steen na steen’ moet het uiteraard gaan op deze open-monumenten-dag. Een eerste
steen vinden we terug bij de plattegrond bij de start van de tentoonstelling. De plattegrond
toont ons de enorme verscheidenheid en creativiteit in gebouwen en het gebruik ervan.
Wanneer men een summiere lijst maakt, met jaartallen en bouwactiviteiten, schrikt men al
vlug van de expansie die een hoge vlucht nam. Zo lezen we in de bouwkroniek bvb. in 1834
dat er een washuis werd bijgebouwd, en dat de bakkerij werd vergroot met een graanmolen;
maar dat in 1835 – amper één jaar later dus – deze gebouwen alweer niet konden volstaan
voor de groeiende noden : opnieuw werd een washuis en bakkerij gebouwd. In de gang aan
de keuken kan u uitgebreid de bouwkroniek nalezen, met citaten uit het memorieboek
ertussen. Ik haal er een aantal memorabele data uit.
In 1815, twee jaar na de start van het eerste eigen gebouwtje, werd de eerste kapel gebouwd,
ten behoeve van de godsdienstoefeningen van de zusters. In 1824 spreekt men in het dagblad
‘Het Volk’ over de bouw ‘van een nieuw klooster te Somerghem’. Toen huisvestte men reeds
verscheidene arme, zieke en oude vrouwen, in diverse kleinere gebouwtjes en omgevormde
schuurtjes of koterijen. Halfweg de jaren 1820 wordt er reeds gestart met de bouw van een
‘hospitaal generaal voor beyde de geslachten’, waarna op 29 april 1826 ‘het eerste oud
manneken is ingekomen’, en eind augustus de eerste zieke arriveert in het hospitaal-gedeelte.
Nadat enkele lokalen worden herbestemd of nieuw-opgericht voor de zondagsschool van
kinderen en vrouwen, wordt reeds in 1830 gedacht aan een eerste ommuring van alle
bestaande batimenten. Op het moment dat België nog maar geboren wordt, is het klooster
reeds tot volwassenheid gekomen.
In 1829 komt de tweede, grotere kapel, en in 1835 wordt in het memorieboek omstandig
omschreven hoe deze kapel zoal wordt ingericht. We lezen over het nieuwe tabernakel
‘bekleed met rode geborduurde stof van hoge prijs’, twee grote kandelaars én een nieuw
altaarblad dat met goud wordt beschilderd. Kostbare gouden voorwerpen, nieuwe
brandvensters en een marmeren vloer vervolledigen de kapel in de komende jaren. Wanneer
in 1853 ook aandacht wordt geschonken aan de inrichting van de tuin, komt er een ruime
Maria-kapel, omkransd door rozenstruiken.

De eerste uitbreiding aan de overkant van de straat – de kant waar we ons dus nu bevinden –
komt er in 1877 met de bouw van een meisjesschool en een woonst voor de bestuurder, het
geheel afgesloten door een smeedijzeren traliewerk. De reden voor deze ‘oversteek’ ‘Men
had ondervonden dat de nabijheid van het hospitaal bij het schoollokaal, in het geval van
besmettelijke ziektes, de kinderen schrik aanjoeg en de school deed verlaten. Daarom besloot
men een volledig nieuwe meisjesschool te bouwen buiten het beluik van het klooster’.
Door moeder Augustina wordt er beslist om alle gebouwen een gelijkmatige vorm te geven :
sommige worden verbouwd, andere afgebroken en vervangen door nieuwbouw. Het is rond
deze tijd dat het allereerste huisje uit 1813 sneuvelt: het allereerste ‘monument’ gaat
verloren… Halfweg de 19 de eeuw komt de laatste kapel er dankzij de giften van vele
weldoeners, Zomergemnaars, bewoonsters of werknemers van het klooster, zusters en hun
families. Met de inmetseling van – naar verluidt – vele kostbare relikwieën in het altaar en
de installatie van het eerste orgel in 1901 kan de kapel dan feestelijk worden ingehuldigd.
Vanaf dan treedt ook de moderniteit in : in 1908 komt de aansluiting op de elektriciteit en het
telefoonnet, en wordt er onder bestuurder Maere gezorgd voor meer comfort. De volgende
vijftig jaar behouden de gebouwen min of meer het uitzicht dat ze begin de 20 ste eeuw hadden:
het uitzicht dat vele Zomergemnaren zich zullen herinneren uit hun kindertijd. Het uitzicht
ook dat het karakter van het dorp bepaalde, zoals u kan merken op de foto’s van de Dreef uit
de jaren 50-60. Op de film in de inkomhal bij de plattegrond kan u doorlopend tijdens deze
tentoonstelling een sfeerbeeld zien van de binnenkant van al deze gebouwen. Voor wie een
goed visueel geheugen heeft, zijn er allicht ook enkele ‘bekende Zomergemnaars’ op de
beelden te herkennen… En wie ze niet terugvindt, moet maar eens bij één van de figuranten,
Zuster Gerarda te rade gaan !
zorg en leven in het monument
Graag wil ik tot slot van mijn redenering terugkeren van de stenen naar de mensen,
van de zorg voor het monument naar de zorg in het monument…
Trouw aan de beginselen van de allereerste stichteressen bleef de grootste taak van de
congregatie gedurende twee eeuwen : het verlenen van hulp en bijstand aan kinderen en
wezen, hun onderrichten in de christelijke leer en hen te onderwijzen om te kunnen gaan
werken. Maar deze hulp heeft zich niet lang uitsluitend beperkt tot kinderen. Alle
hulpbehoevenden, zonder onderscheid van ouderdom of geslacht, konden bij de zusters
terecht voor zorg, voeding en onderdak. De armenzorg ontwikkelde zich zeer snel en werd al
gauw evenwaardig aan de onderwijstaak. Om enig inzicht te krijgen : de eerste arme bejaarde
vrouw werd liefdevol opgenomen in de eigen vertrekken in 1817, in 1827 kwam het eerste
grote gebouw voor ouderen en zieken, en in 1831 telde het gesticht reeds niet minder dan 137
kostgangers en 30 kloosterzusters, in 1838 overschreed het aantal bewoners reeds de kaap van
de 200. Ook tijdens de grote tyfus-epidemie van 1847-48 kon de Zomergemse bevolking op
de hulp en opvang door de zusters rekenen. Ze kregen er de zilveren medaille van moed en
zelfopoffering voor.
Diezelfde menslievendheid en offervaardigheid hebben de zusters getoond tijdens de
oorlogsjaren van 1914-18 en 1940-45. Slechts enkele markante feiten en aantallen willen we
hier vermelden, ons bewust van het feit dat deze hele pijnlijke geschiedenis nooit helemaal
recht kan worden gedaan. We lezen in het memorieboek bvb. dat in oktober 1914 reeds 3350
vluchtelingen in het klooster onderdak of voedsel hebben gekregen. Door het gebrek aan

petroleum of de mankementen in het elektriciteitsnetwerk baadt het hele klooster regelmatig
in volstrekte duisternis tijdens de lange winterdagen. Toch blijft de veerkracht groot : de
lokalen worden allemaal opgevorderd voor de strijdmachten, maar wanneer deze enkele
dagen vertraging oplopen, wordt er toch – waar men maar kan, van bakkot tot washuis en
spreekplaats, zelfs in het wagenhuis – onderwijs gegeven. De kapel wordt gebruikt voor
diensten allerhande, van eerstecommunie voor de Zomergemse kinderen, over liturgische
diensten, katholiek én protestants, voor de soldaten, kerstdiensten met een kerstboom
(geleverd, jawel, door de duitse soldaten) en jammer genoeg ook voor de uitvaarten van
soldaten en burger-slachtoffers. Op het einde van de oorlog in 1918 moeten de zusters al hun
gebouwen achterlaten en vluchten. Bij hun terugkeer vinden ze een grote puinhoop :
bombardementen, plunderaars en dieven hebben hun werk goed gedaan. Meer dan 2300
ruiten zijn verbrijzeld, kunstwerken zijn verloren en worden nooit teruggevonden, alle
zorgvuldig opgebouwde voorraden zijn weg. De heropbouw wordt met goede moed
aangevat. Ook tijdens de oorlog van 1940-45 wordt het klooster zwaar getroffen. Reeds in
1940 treffen twee bommen het klooster, en vernielen zo het washuis, de droogplaats, de
binnenkoer van de boerderij en het hospitaal. De kapitulatie en de daaropvolgende bezetting
zorgen in Zomergem overal, en in het klooster in het bijzonder, voor een ingrijpende periode.
Op 12 september 44 wordt Zomergem bevrijd, opnieuw kan de heropbouw starten…
Ondertussen werd op 28 september 1909 op feestelijke wijze het honderdjarige bestaan van de
congregatie gevierd. ‘God zij geloofd en gedankt’, schrijft de ijverige memorie-schrijfster in
haar boek die avond.
Het jubileum van 200 jaar zusters van Vincentius zullen de zusters echter niet bereiken… het
zou dit jaar zijn op zondag 27 september, feestdag van de heilige Vincentius a Paulo. Nadat in
de jaren zestig de roepingen van nieuwe zusters terugliep, werd – niet zonder weemoed of
moeite – gekozen voor aansluiting bij de congregatie Zusters Kindsheid Jesu. Het verhaal
over deze episode leest u ook ergens in deze tentoonstelling.
Het einde van de gebouwen was echter in zicht : eind de jaren 60 werd een aanvang genomen
met de bouw van de nieuwe schoolgebouwen, klooster en modern rusthuis aan de overkant
van de straat. De oorspronkelijke gebouwen verdwenen met harde hand, en de gronden
werden verdeeld in 47 bouwkavels. Ieder architecturaal spoor van de geschiedenis werd
uitgewist.
De herinneringen en verhalen bleven … ons geluk bij het samenstellen van deze
tentoonstelling.
beperktheid tentoonstelling
Ik rond af met een korte verontschuldiging…
In deze tentoonstelling – en dus ook in mijn uiteenzetting – wordt misschien te weinig recht
gedaan aan de satelliet-kloosters die door Zomergem werden gesticht. Zowel in Beke, in
Kaprijke, Assenede, Deinze, Meulebeke en Nevele rezen kloosters uit de grond dankzij de
hulp vanuit het klooster van Zomergem. Zomergemse zusters gingen op verplaatsing werken
en wonen, meisjes uit andere dorpen konden in Zomergem hun noviciaat komen doen, om
daarna in hun eigen dorp het klooster te besturen, onderwijs te geven en in te staan voor de
armenzorg. Zonder afbreuk te willen doen aan deze immense ondernemingen, hebben we
toch deze tentoonstelling naar aanleiding van twee eeuwen zorg in Zomergem beperkt tot het
strikte centrum zelf.

Eenzelfde opmerking van bescheidenheid dient vermeld te worden als het gaat over de taak
van de zusters in het onderwijs in Zomergem, een taak die moeilijk kan overschat worden.
Ook hieraan besteden we slechts zijdelings aandacht in de tentoonstelling… het wordt ons
hopelijk – als rusthuis – vergeven dat we voornamelijk aandacht wilden besteden aan de
armen, zieken en bejaardenzorg, in het spoor van Vincentius, in de spiritualiteit van Vader
Triest… De blije, lachende gezichten die ons hier op de foto’s omringen werden bijna
allemaal deze zomer getrokken, en staan symbool voor de inzet van zovelen in 2009, in de
afgelopen 200 jaar én hopelijk ook in de komende 200 jaar…