Tijdschrift: Getuigen tussen geschiedenis en herinnering - Nr. 119 (december 2014): Dossier: 70 jaar geleden, Auschwitz. Terugblik op Primo Levi

INTERVIEW
JANINE
ALTOUNIAN
« I physically felt what it
meant to belong to a minority
discriminated against »
PORTFOLIO
PERPETRATORS
After 70 years of
«Never again», this is
the least we could do
119
3 / 2014
tussen geschiedenis en herinnering
Testimony between history and memory
Internationaal tijdschrift van de Stichting Auschwitz / auschwitz foundation international quarterly
DOSSIER
70 JAAR GELEDEN,
AUSCHWITZ
TERUGBLIK OP
PRIMO LEVI
18 EURO

BEVRIJDING! BELGEN
IN DUITSE KAMPEN
Vanaf 2 april 2015 in
Kazerne Dossin en het
Fort van Breendonk.
LIBERATION! BELGIAN
PRISONERS IN THE
GERMAN CAMPS
Opening on 2 April 2015
in Kazerne Dossin and
Fort Breendonk.
Kazerne Dossin
Goswin de Stassartstraat 153
B-2800 Mechelen – België
Telefoon ma - vrij:
+ 32 (0) 15 29 06 60
(info en reservaties)
Telefoon zat - zon:
+ 32 (0) 15 28 86 40
(noodnummer)
Kazerne Dossin
Goswin de Stassartstraat 153
B-2800 Mechelen – Belgium
Tel. number Mon-Fri:
+ 32 (0) 15 29 06 60
(info and reservations)
Tel. number Sat-Sun:
+ 32 (0) 15 28 86 40
(only for emergencies)
Het museum is open:
Alle dagen van 10:00 tot 17:00.
Gesloten op woensdag.
Het museum is gesloten:
Op woensdag, Kerstmis,
Nieuwjaar en op Joodse
feestdagen (Rosh Hasjana
en Jom Kipoer).
The Museum is open:
All week from 10 AM - 5 PM
except on Wednesdays.
The Museum is closed:
On Wednesdays, on Christmas
and New Year’s Day,
and on Jewish holidays
(Rosh Hashana, Yom Kippur).
www.kazernedossin.eu
Inhoudstafel
NR. 119 – DECEMBER 2014
4 REDACTIONEEL
7 AGENDA
10 KRONIEK
10 Daniel Hernández-Salazar:
Revealing the image, revealing truth
18 Generation War
22 Filmoverzicht
26 Getuigen, NU : Passages
van Catherine Dajczman
28 Anne Frank, het succes van een symbool
32 New ghost stories.
Images as memorial survival
34 Een onvoltooide opera
35 Babi Yar, een bijzondere getuigenis
door Kondrasjin
37 Korngold’s Kathrin by Forbidden Music
41 PORTFOLIO
PERPETRATORS
50 INTERVIEW
Janine Altounian
“I PHYSICALLY FELT WHAT IT
MEANT TO BELONG TO A MINORITY
DISCRIMINATED AGAINST”
60 DOSSIER
144 VARIA
144 Is time out of joint Rise and fall of
the time regime of Modernity
Clotilde Coueille
150 Topoï
Aurélie Barjonet
155 Rwanda 1994-2014 :
Genocide en/in fictie
François-Xavier Destors
60
62 Inleiding
DOSSIER
66 Primo Levi en het Verzet
Frediano Sessi
78 Between testimony and memory,
what place for Primo Levi
Philippe Mesnard
93 The Periodic Table:
encryptions and decipherings
Luba Jurgenson
112 Levi, Calvino en de grijze zone
Carlo Ginzburg
119 Mijn twee ontmoetingen met Primo Levi
Daniela Amsallem
128 Terug naar Auschwitz
Primo Levi
137 Biografie
70 JAAR GELEDEN, AUSCHWITZ
TERUGBLIK
OP PRIMO LEVI
140 Bibliografie
172 WOORDENBOEK OVER GETUIGENIS
EN HERINNERING
l Archeology of the Holocaut l The Frontoviki
l Geoffrey Hartman l Memory and the
anthropocene l Multidirectional memory
l September 11, 2001 l Transcultural memory
l Memorial site: Diksmuide
184 HERINNERINGSLABO
192 BOEKENPLANK
206 NIET TE MISSEN
Testimony Between History and Memory – n°119 / December 2014 3

WHAT IS OURS
TO CONTEND
WITH A Philippe Mesnard,
hoofd van de redactie
We are entering the commemorative
calendar celebrating the 70 years of the end of the
Second World War and the so-called “liberation” of
Auschwitz. I have always been struck by the ease with
which inadequate or ill-chosen terms are employed
regarding such serious questions, passing as elementary
truths. Indeed, even if Soviet soldiers represented
liberators in the eyes of the deportees, we know that
the camp had been abandoned by the SS before they
arrived. I do not wish to once again pick up the refrain
that the camps were never a strategic objective, but
rather to examine how such words are employed, which
are evidently used without any critical distance. When
one word is excessively repeated from mouth to mouth,
this should serve as a warning to immediately shift our
attention from its referential value to that which its
repetitive nature may opacify. Yet, it is generally the
contrary. The more we hear the word, the more we
repeat it until it constructs an entire doxa. This is the
case for the expression the “disappearing of the witnesses”.
Let’s take a closer look.
The expression owes its semantic power to the
theo logical theme of the last witnesses, but not only.
FIFTEEN YEARS AGO, THERE WAS ALREADY
TALK OF THE DISAPPEARING OF THE WIT-
NESSES, and I thought that it was quite unfortunate
to inform these people about what they already knew,
what everyone knows: the finiteness of life. And if, for
Redactioneel
some, life is prolonged by “the dense grass of fecund
works” (Proust), this continuation does not bear any
incidence on the biological length of our ordinary existences.
WHY SHOULD ONE PERSIST, AT THE RISK
OF HURTING THEM, in harping on about this observation,
a fortiori, to individuals who lived an experience
loaded with violence and death, and who have come to
represent it to the eyes of the world There is admittedly
fear behind all of this, but not only. Such fear
did not arise with other events, 1914-1918 soldiers for
example, nor was it turned into such a commonplace
and adopted unanimously.
The great recording campaigns of the 1990s and
years 2000 tried however to anticipate the absence.
Initiated by the Fortunoff project at Yale, then spread
worldwide by the Spielberg Foundation, the recordings
enabled collecting multiple stories of the experience of
Nazi terror by the people who today are leaving us, as
we are told. But the accumulation of tens of thousands
of hours, currently being filed away, and the promise of
a digital eternity as it were, do not solve the question
of the disappearing of the witnesses.
It does not temper the obsessive resurgence of this
commonplace. I tell myself that the expression may
point to the disarray of not having found a perennial
model for the transmission of a collective experience,
the radicalism and diversity of the violence having
lastingly exceeded the measures admitted by the time
when they were perpetrated, and still today exceed
our current time. Contiguous to the “disappearing of
the witnesses,” THIS DISARRAY IS MOST LIKELY
COMPENSATED BY THE PEDAGOGICAL ENTHU-
SIASM TO REACH OUT TO YOUNG AUDIENCES,
in secondary school, sometimes even in elementary
school, in order to teach this historical period. But
again, as much as these initiatives are certainly necessary,
we also have the impression that the boat continues
to take water. Anti-Semitism, indeed, is not
decreasing. It now pushes forward yet masked in different
methods, and extremist parties have recorded
a surprising progression in Europe, from its heart
(Hungary) all the way to its Western and Eastern edges.
I recall that in his final book, The Drowned and the
Saved (1985), and more precisely in the chapter about
the “grey zone”, Primo Levi questioned the testimonial
models of transmission. He reproached as much the
deportees – himself in the first place –, as the youth
for having mutually settled on stereotyped versions,
thus not only limiting the understanding of the events,
but also losing their relevance in today’s world, merely
becoming “history”. After having spent twenty years
testifying in schools, he acknowledged not the disappearing
of the witnesses (on 11 April 1987 he who would
throw himself from the third floor to the bottom of the
Errata
Editorial
stairs in his apartment block), but the failure of transmission.
This is where the real problem of our time lays.
It is not necessarily about finding the answers, but finding
the right questions which concern us – those “great
ethical questions” that Imre Kertész referred to.
In his conference “The Holocaust as culture” (1992),
Imre Kertész prolonged in his own way Primo Levi’s
reflection. IT IS NOT WITH “CONDOLENCES”, HE
SAYS, NOR WITH “REGRET” THAT THE GENO-
CIDE OF THE JEWS SHALL ACQUIRE A PLACE
WITHIN CULTURE all the while escaping a fetichization,
sacralization and reduction from an explicative
discourse. For such a place to become an “indispensable”
part of our consciousness, he goes on, it must
be founded on a “value judgement” which cannot be
restricted to a lesson of morality. Kertész, whose ideas
have become universal since 1989, would surely agree
that we carry on his work by stating that any investigation
into the foundations of our “ideal” world, which we
so resolutely want to establish on human rights, should
reckon with Auschwitz and critically review the models
that we have become too comfortably accustomed
to. While the witnesses are truly disappearing, this is
where lies the problem which is ours to contend with,
70 years after the “liberation” of Auschwitz. ❚
Translation: Sarah Voke
In nummer 118 verscheen het artikel ‘It happened seventy years ago, in Hungary’ van Szabolcs Szita (136-144). Het werd vertaald uit het
Hongaars door Robert Istvan Bodi en gereviseerd door Janos Frühling en Anneleen Spiessens. – Het dossier ‘In naam van de slachtoffers’
(74-135) en de Nederlandstalige teksten uit de Kroniek werden uit het Frans vertaald door Anneleen Spiessens.
4 Getuigen tussen geschiedenis en herinnering – nr. 119 / december 2014 Testimony Between History and Memory – n°119 / December 2014
5

Chroniques
Logbook
REVEALING THE IMAGE,
REVEALING TRUTH
Daniel Hernández-Salazar’s visual memory
of the genocide in Guatemala
EXHIBITION From the modernity of the
Angels. After Klee’s painting, which is now
better known through Walter Benjamin’s
commentary than by itself, and after Wim
Wender’s Wings of desire, we now have
to make way for this Angel which comes
from Guatemala to point out the violence
endured by the Maya people.
AInterview by Anneleen Spiessens & Janiv Stamberger
During Guatemala’s 36-year Civil War (1960-
1996), the military government engaged
in a brutal “counterinsurgency” campaign
against all forms of opposition. The rural
Mayan population especially was singled out as the
government accused them of siding with revolutionary
armed groups. In the 1980s, the army and its paramilitary
groups applied a “scorched earth” policy, resulting
not only in the systematic assassination and relocation
of indigenous communities, but also in the destruction
of entire villages and sacred places. Guatemala’s
Truth Commission (Comisión para el Esclarecimiento
Histórico) reported in 1999 that 83% of the 200,000
victims of the war were Mayan and concluded that the
State violence against the Ixil Maya people amounted
to “acts of genocide”. A peace accord was signed in
1996, but this has not resulted in the construction of
a collective and inclusive memory of the genocide in
Guatemala, nor has it succeeded in providing justice for
the victims. In May 2013 human rights organizations
hailed the “historical” conviction of Efraín Ríos Montt,
Chief of State at the height of the military campaign
(1982-1983), for genocide and crimes against humanity.
A few days later, however, the sentence was revoked
by the Constitutional Court on procedural grounds.
© Anneleen Spiessens
With his pictures of the exhumations and protests,
photographer and human rights activist Daniel
Hernández-Salazar brings the plight of the survivors
and the victims’ families into the public eye, endorsing
their call for recognition and social justice. His picture
depicting a mestizo angel with wings made from the
scapulae bones of one of the nameless victims of the
genocide has become an iconic image in Guatemala.
The artist’s work is currently on display at Kazerne
Dossin.
Daniel Hernández-Salazar, can you tell us about your
professional background and how you came to be a photographer
Daniel Hernández-Salazar: Taking photographs has
always been a passion for me. I started taking pictures
from a very young age. Nevertheless, I decided to study
BIOGRAPHY
i
1956 / born
1974 / starts studying Architecture
1978 / starts his career in Fine Art
Photography
1980s / works for several international news
agencies (Reuters, AFP, Associated Press)
and starts documenting the Civil War in
Guatemala
1993 / receives a replica of the Nobel Peace
Prize Medal from Rigoberta Menchú Tum
1998 / his polyptych Esclarecimiento/
Clarification appears on the cover of
Guatemala: Never Again, the final report of
Bishop Juan José Gerardi’s “Recovery of
Historical Memory” project (REMHI)
1998 / is awarded the Jonathan Mann
Humanitas Award for his artistic work on
human rights issues
2004 / publishes his first anthology,
Guatamala, Memoria de un Ángel (Kage
Shobo)
2005 / is decorated and made Knight of the
Order of Arts and Letters by the Ministry of
Culture and Communications of France
2007 / publishes Para que todos lo sepan/
So That All Shall Know (University of Texas
Press)
2014 / presents two exhibitions in Belgium.
architecture, which actually influenced the way I think
and perceive things – and the way I make photographs.
There I learned about composition, light and colour.
When a major earthquake shook Guatemala in 1976,
I began working on the reconstruction of the cathedral
of Guatemala City. I was hired as a draftsman to
outline the reconstruction process but also began to
take pictures of the project. That was the beginning of
my career as a professional photographer. I continued
studying architecture for several years while working
as a photographer but eventually decided not to
continue my studies and to focus on my photography
instead.
At what point in time did you make the transition from
being an architectural photographer to a chronicler of
Mayan culture and especially of the darker chapters of
Guatemalan history, namely the genocide and its effect
on Guatemalan society
Daniel Hernández-Salazar: I have always been very sensitive
and aware of the power of communication and
of the role and influence media have on society. That
became more clear when I started working as a photojournalist
for newspapers in Guatemala, and later as
a correspondent for press agencies. The period when
I worked for Associated Press coincided with the last
years of the war. Being a journalist at that time helped
me to decide which direction I wanted to take with
my work. I have always been attuned to social issues,
but working with the press helped me focus the way
I wanted to commit myself – and understand how to
use photography as an instrument, as a tool to convey
a certain message to make people aware of important
events taking place. I understood the importance of
leaving traces, graphic documents of what happened.
The exhibition in Kazerne Dossin seems to be very
different from the one in Galerie Verbeeck-Van Dyck in
Antwerp when it comes to “documenting” the genocide.
Daniel Hernández-Salazar: Indeed, the exhibition in
Kazerne Dossin focuses more on the photojournalistic
documentary work I have done and continue to
do. It reveals my interest in preserving what I would
call a “visual memory” of the genocide. The exhibition
in Antwerp shows another side of my work. I used a
different method to create the pieces I presented at
Galerie Verbeeck-Van Dyck to convey emotions and
make them more personal. I cut the photos in pieces
and afterwards reconstruct them with nails or scotch
tape to represent rupture and pain. Another layer is
added to the truth-value of the pictures, a more metaphorical
and subjective one that refers to universal
human themes like life, death or love, and transmits my
artistic intention. During my career as a photographer,
I have tried to combine both the need of communicating
a message to the outside world and the need of
expressing myself through my work. That is still true
today, but I am more conscious of it now. I believe both
approaches work, for me and for the public.
How do you conceive of the role of art – of your art – in
society Should all art “work”
Daniel Hernández-Salazar: Well, I believe art has a specific
function in society. Some people think art is just for
fun or to decorate a house: “the painting or photograph
should match the rug or the curtains”. I do not agree
l l l
10 Getuigen tussen geschiedenis en herinnering – nr. 119 / december 2014 Testimony Between History and Memory – n°119 / December 2014
11

Portfolio
© Ph. M.
PERPETRATORS
Perpetrators. Etymology: < post-classical Latin perpetrator person who
perpetrates something, especially a crime or evil deed (4th cent.) < classical
Latin perpetrat-, past participial stem of perpetrare + -or. Compare Middle
French perpetrateur (c1450).
0 Court room where the trial of Adolf
Eichmann took place in 1961. Originally, it
was Jerusalem’s Beit Ha’am (People’s House)
theatre.
© All rights reserved
© Ph. M.
. Poznan, Poland.
Billboard for Dani
Levy’s burlesque film
Mon Führer: La Vraie
Véritable Histoire d’Adolf
Hitler (My Führer: The
Real Authentic Story of
Adolf Hitler, 2007).
Could it be that victims are overly exposed
in our society That they are too present
Endorsing their struggle for recognition, their
demands and their hopes, should we be wary
of the danger of saturating our collective memory Of
submerging or tainting it Perhaps victims in general
occupy a prominent position – an all too prominent
one, according to some – in today’s discourse on and
representations of violence. Maybe so. But then again,
what are we to make of the visibility of notorious criminals
in our culture They are no less visible than the
victims, but strangely enough, they are not targeted
by the critics. Their visibility is “natural” to us, so it
seems. Their portraits, their smiles, their replications,
their presence, their topicality, have been stirring our
imagination for centuries, to the extent that we have
now become accustomed to a certain level of darkness.
For writers, they are a source of inspiration, leading to
the publication of a brilliant best-seller every now and
then. Criminals also populate the blockbusters of our
time. In sum, our culture and everyday-life is permeated
by the figure of the perpetrator.
Some readers might feel uncomfortable with our
decision to juxtapose their images, creating some kind
of family photo album, as it were. Especially because
the album shows them in different situations and
postures, making them look more or less flattering or
arrogant. Moreover, what is left from them is often not
even their portrait but their attributes – SS, swastika,
moustache –, which goes to show just how omnipresent
Nazi references are in our society. It is through their
attributes that these infamous men continue to metonymically
impose their presence and keep circulating,
from one poster to another. After 70 years of “Never
again”, the least we can do is to devote a portfolio to
them. ❚
Philippe Mesnard
(Translation: Anneleen Spiessens)
. Poznan, Poland.
Parliamentary elections
of 2007. Graffiti on the
candidates of the Civic
Platform (the party
is still in power today
and holds a majority in
Parliament).
41 Getuigen tussen geschiedenis en herinnering – nr. 119 / december 2014 Testimony Between History and Memory – n°119 / December 2014
44

Interview
Interview
If we shall commemorate the opening of the Auschwitz camp in January 2015, next
April we shall look to the centenary not of a liberation but of the first genocide
of the century which struck Turkey’s Armenian community in 1915. Testimony will
dedicate its next dossier not to the facts, but to the construction of its memory and its
internationally current nature. This will be included in the issue n°120, released in April
2015. However, we wished to meet with Janine Altounian well beforehand.
AInterview by Luba Jurgenson and Philippe Mesnard / Translation: Sarah Voke
Janine Altounian
❝
I PHYSICALLY FELT WHAT
IT MEANT TO BELONG
TO A MINORITY
DISCRIMINATED AGAINST❞
Janine Altounian is one of the great figures
of the French speaking intellectual
milieu who, since several decades
already, bears a consciousness of the
Armenian genocide. She takes part in
all major events, she has published numerous works on
the genocide and manifold articles on Freud’s language,
of whom she is one of the translators, as well as on
traumatic transmission. Especially, she has remained
accessible, extremely modest in the face of the extent
of the task she has set for herself, whereas all too often
– sometimes by defense, at times simply giving in to
one’s sense of own self-glory – we see memorial actors
become self-inflated. We went to interview her with
Anouche Kunthe who, as an historian, studies exile and,
more precisely, the Armenian Diaspora.
Janine Altounian never knew her parents’ or her
ancestors’ land, since her mother and father, before meeting
each other in France, had escaped the genocide perpetrated
in Turkey upon Armenian populations. Altounian
visited this land twice, in 2013 and in 2014. Up until then,
she had only known it through imagination, in other words
through the few narratives her maternal grandmother had
told her and the terror emanating from past events which
did not have any precise legal qualification (it was in 1944
that Raphael Lemkin created the term of genocide). Did
this project mature over a long period
Janine Altounian: The desire to see one’s parents’ land
obviously arises at a certain point in life for Armenians
of the Diaspora. For a long time I had intended to go
to Turkey, yet I did not want to go as a tourist, I was
waiting, in a way, for an institutional circumstance.
Furthermore, I first had to deal with the heritage of
material goods left by my parents. It is, in fact, when
survivors die that the descendants’ memory takes a
new turn. It is only when they disappear that, at that
moment, they are totally taken care of. My last living
parent, my mother, died in 2005 and you know how
things are in such circumstances: there is the house
to empty, the grieving process, etc. All of this took me
at least five years. In addition to loosing my parents
and the world they represented, my translation of the
Œuvres complètes de Freud (Freud’s Complete
l l l
© Ph. M.
50 Getuigen tussen geschiedenis en herinnering – nr. 119 / december 2014 Testimony Between History and Memory – n°119 / December 2014
51

DOSSIER
A Onder leiding van
Philippe Mesnard
70 JAAR GELEDEN, AUSCHWITZ
TERUGBLIK OP
PRIMO LEVI
Primo Levi is van de meest toonaangevende getuigen over de
concentratiekampen. Zijn grote verdienste bestaat erin dat hij de
geschiedenis van de kampen een universele draagwijdte heeft gegeven. Toch
zouden we afbreuk doen aan de opmerkelijke rol die Levi heeft gespeeld,
door hem louter als een getuige, zij het een prominente, te beschouwen.
Andere aspecten van zijn persoon en zijn werk blijven op die manier
onderbelicht: Primo Levi was immers een echte intellectueel die zich mengde
in de politieke en literaire debatten van zijn tijd. Met zijn gedichten, romans,
novelles, toneelstukken en essays laat hij een oeuvre na dat de categorie van
getuigenis ver overstijgt.
© Alle rechten voorbehouden
Testimony Between History and Memory – n°119 / December 2014 61

DOSSIER
70 JAAR GELEDEN, AUSCHWITZ. TERUGBLIK OP PRIMO LEVI
INLEIDING
70 jaar geleden, in
januari 1945, wist Primo Levi nog van
niets. Hij wist niet dat hij een van de
meest toonaangevende getuigen zou
worden van de gruwel in de naziconcentratiekampen.
Zelfs toen hij vrij kwam,
wist hij niet dat hij het zou halen: vele
mensen die de terreur van de SS hadden
overleefd, bezweken uiteindelijk aan
ziekte, ondervoeding of aan de winterkoude.
Weer thuis wachtte hem de ervaring,
of ervaringen, van het schrijven. Levi’s
antwoord op de ervaring van deportatie,
uitroeiing en gevangenschap bestond
uit poëzie, roman, theater en essay.
Zijn teksten dragen al die ervaringen
in zich, bewaren en bewaken ze, geven
ze een betekenis in een oeuvre dat veel
meer is dan een getuigenis alleen. Tussen
1946 en de jaren zestig eisten zijn
gezin, zijn carrière en de liefde hun
plaats op. Het was een terugkeer naar
het leven dat niettemin verstoord werd
door geesten uit het verleden, nachtmerries
en schuldgevoelens. Via een
samenloop van omstandigheden, dankzij
persoonlijke contacten en een reeks
herdenkingen, was Primo Levi uiteindelijk
bestemd om te getuigen. Getuigen
is zijn bestemming geworden – met alle
garanties die dat woord biedt maar ook
met de last, de druk en de vermoeienis
die het met zich meebrengt. Hoe vaker
hij getuigenis aflegde, op de manier
waarop mensen dat van hem verwachtten,
en hoe meer hij de juiste toon vond
© Alle rechten voorbehouden, Coll. Ian Thomson
om zijn verhaal te brengen, hoe meer
hij voeling kwijtraakte met de ervaring
zelf. Eerder dan de afstand in tijd,
die natuurlijk groter werd, lag de werking
van het geheugen aan de oorzaak:
dat heeft nu eenmaal de vervelende
gewoonte, wanneer het herinneringen
aanmaakt, om het verleden te ontdoen
van haar toevalligheden en ambivalenties,
en in de plaats een vereenvoudigd,
vlak, mistroostig en pathetisch beeld
op te roepen. Primo Levi stelde vast dat
de samenleving een voorkeur had voor
de voorspelbare herinnering, en niet
voor de herinnering die opdoemt uit
obscure grensgebieden van het verleden.
Hoewel hij het herdenkingsproces
an sich nooit in twijfel heeft getrokken,
kon Levi zich maar moeilijk verzoenen
met deze nieuwe tendens. Vooral het
normatieve kader waarbinnen mensen
zijn optreden beoordeelden, vond
hij stuitend en soms kwetsend. Steeds
vaker bekeken jongeren hem als een
prehistorisch dier (zo zei hij het zelf ),
en steeds vaker moest hij zijn ontgoocheling
verbijten. Hoe meer hij beantwoordde
aan ons beeld van de getuige
– we gingen hem zelfs ‘Levi’ noemen als
bestond er maar één –, hoe benauwder
hij het kreeg in dat pak waarvan de stof
hem niet meer beviel, maar dat hij toch
bleef dragen tot in de donkerste periode
van zijn leven, vlak voor zijn zelfmoord.
Net als bij alle grote intellectuelen
ontstond het beeld van Primo Levi uit
de ontmoeting en dialoog met anderen,
mensen met wie en door wie hij is
geworden wie hij was. ‘Veertig jaar lang
heb ik een soort legende gecultiveerd
[over Is dit een mens], ik vertelde dat ik
het had geschreven zonder schema, zonder
plan, één pennenstreek. De mensen
aan wie ik dat heb verteld, hebben die
legende nooit in twijfel getrokken.’ (vertaling
uit Gesprekken) Het probleem is
dat we Primo Levi vandaag vereenzelvigen
met die constructie, we koppelen
hem vast aan dat beeld, we immobiliseren
hem, associëren hem met een reeks
clichés. We maken van hem een herinneringsfiguur
en een cultureel figuur
– de herinnering wordt cultureel, de
cultuur een vorm van herinnering. Het
mag dan ook niet verbazen dat we Levi
vandaag eigenlijk niet echt kennen: we
weten alleen de dingen die de cultuur
zich van hem heeft willen herinneren.
Om het evenwicht
te herstellen, verzamelden we enkele
onverbeterlijke iconoclasten in dit dossier,
een groepje minutieuze, precieze
en nauwgezette lezers van Primo Levi 1 .
Frediano Sessi blikt terug op de periode
Door een samenloop van omstandigheden,
dankzij persoonlijke contacten en een
reeks herdenkingen, was Primo Levi
uiteindelijk bestemd om te getuigen.
Getuigen is zijn bestemming geworden
- met alle garanties die dat woord biedt
maar ook met de last, de druk en de
vermoeienis die het met zich meebrengt.
die Primo Levi doorbracht met verzetsleden
in de roerige Valle d’Aosta. Vanaf
september 1943 hielden zich daar deserteurs
op van het Italiaanse leger die weigerden
te dienen in de Italiaanse Sociale
Republiek onder leiding van Mussolini,
maar ook antifascistische partizanen,
communistische groeperingen en leden
van de eerder liberale Partij van de Actie
binnen Giustizia e Libertà. Fascistische
spionnen, verdwaalde soldaten en burgers
die het noorden kwijt waren liepen
l l l
_ Klasfoto,
omstreeks 1930.
(1) Aan de basis van dit dossier
ligt een studiedag die Philippe
Mesnard organiseerde op 11 april
2012, precies 25 jaar na de dood
van Primo Levi. Het gebeuren
vond plaats in het Mémorial de la
Shoah, in samenwerking met de
Stichting Auschwitz.
62 Getuigen tussen geschiedenis en herinnering – nr. 119 / december 2014 Testimony Between History and Memory – n°119 / December 2014
63

DOSSIER
70 JAAR GELEDEN, AUSCHWITZ. TERUGBLIK OP PRIMO LEVI
INLEIDING
l l l
Met dit dossier willen
we niet alleen dieper
ingaan op het vraagstuk
van het Verzet, maar ook
de uitdrukkelijk literaire
dimensie van Primo
Levi’s werk voor het
voetlicht brengen.
mekaar tegen het lijf in de bergen, maar
ook Joden op de vlucht voor vervolgingen
en voor de moordende Duitse bezettingslegers
en troepen van de Duce.
Hier vinden we dus ook Primo Levi,
wachtend op een vluchtroute of een
verzetsactie, en het is hier dat hij wordt
aangehouden om uiteindelijk via Fossoli
in Auschwitz te belanden. De episode
in Valle d’Aosta is minder bekend,
hoewel we sinds kort over nieuwe informatie
beschikken. Frediano Sessi laat
zijn licht schijnen op deze periode uit
het leven van Primo Levi.
De genese van Is dit een mens vormt
het onderwerp van Philippe Mesnards
artikel. Het boek kwam tot stand in
meerdere etappes, door teksten in verschillende
genres heen die elk op zichzelf
staan en tegelijkertijd samen een
complex netwerk vormen. Wie getuigenis
en waarheid op één lijn plaatst,
zal zich hierover verbazen, maar het
schrijven van fictie en zelfs sciencefiction
heeft Primo Levi geholpen om Is
dit een mens af te werken. In 1946, toen
hij een eerste versie neerpende, had hij
nooit kunnen vermoeden dat dit project
een van de beroemdste getuigenissen
zou worden over Auschwitz, en dat
scholieren in Frankrijk, Italië en delen
van België het zouden lezen.
Luba Jurgenson neemt Het periodiek
systeem onder de loep en zet zo de
literaire component van Levi’s oeuvre
in de kijker – een component die vaak
onderbelicht blijft omdat er meer aandacht
gaat naar het thema van getuigenis
en herinnering. Het periodiek
systeem simuleert een autobiografisch
pact, maar in tegenstelling tot wat men
soms beweert, is het geen ‘chemische’
logica die aan de basis ligt van deze
bundel van eenentwintig novelles. Die
insteek is eerder, zo schrijft Jurgenson,
een ‘strategie om het werk in te bedden
in een hedendaags literair proces’. Met
dit dossier willen we niet alleen dieper
ingaan op het vraagstuk van het Verzet,
maar ook de uitdrukkelijk literaire
dimensie van Primo Levi’s werk voor
het voetlicht brengen. Carlo Ginzburg
stelt in zijn artikel de werken van Italo
Calvino en Primo Levi tegenover elkaar.
Aan de hand van verwijzingen naar
Manzoni, en zonder een enkel moment
te vervallen in gemeenplaatsen, bestudeert
hij de ‘grijze zone’ waarvan Primo
Levi ons de valkuilen heeft getoond. Het
is net in deze periode, wanneer Levi zich
buigt over het concept van de grijze zone
en diens ontelbare nuances, dat Daniela
Amsallem hem ontmoet. In haar artikel
vertelt ze ons over hun gesprekken.
Zeventig jaar geleden marcheerde
het Rode Leger Auschwitz binnen en
werd het kamp definitief bevrijd; in
mei 2015 herdenken we het einde van
de Tweede Wereldoorlog. We besloten
daarom een interview opnieuw te publiceren
dat Primo Levi gaf aan Daniel
Toaff en Emmanuele Ascarelli in juni
1982. Levi reisde toen voor de tweede
keer naar Auschwitz (zijn eerste, erg
ceremoniële bezoek dateert van 1965).
Het Polen dat Primo Levi aantreft, is
niet meer te vergelijken met het land
dat hij veertig of zeventien jaar geleden
heeft gekend. Er hangt niet meer
dezelfde sfeer, zelfs de taal is anders, we
staan op dat moment aan de vooravond
van een intense herdenkingsperiode
waarin we vandaag compleet lijken te
zijn ondergedompeld. Toen Primo Levi
zich van het leven beroofde op 11 april
1987, verrezen net wereldwijd grote
artistieke, institutionele en politieke
projecten die de kiem hebben gelegd
voor onze huidige herinneringscultuur
en de structuur ervan in grote mate
hebben bepaald. We denken dan in de
eerste plaats aan het videoproject van
Fortunoff (Yale) en onder andere haar
Belgische partner Stichting Auschwitz,
waarbij getuigenissen van overlevenden
van de Shoah over de hele wereld
worden geregistreerd – een project dat
nu wordt voortgezet door de Spielberg
Foundation. Wat zou Primo Levi ervan
hebben gevonden als we zijn parcours
hadden opgenomen in dat archief ❚
_ 1936. Liceo d’Azeglio,
klasfoto.
© Ian Thomson
64 Getuigen tussen geschiedenis en herinnering – nr. 119 / december 2014 Testimony Between History and Memory – n°119 / December 2014
65

Dictionary
Woordenboek
over getuigenis en herinnering
WORDS OF TESTIMONY
AND OF MEMORY
. Because researchers,
professors and professionals
working in the arts, culture or
news are more and more often
needing to use words from
the fields of testimony and of
memory, Testimony between
history and memory has set itself
the objective of gathering them
into a dictionary, thus opening
up this experimental space.
One word can take on different
meanings depending on the
language it is used or circulates
in. This is why certain terms of
the dictionary will be approached
in a multilinguistic, or even in a
multicultural way.
. This project will be realized
in two stages. Each term from
an index in progress will be
presented twice. First in the form
of short notices in each edition
of the review, then inviting
developments and a critical
debate, with multiple voices, on
a website that will start running
from the Winter 2014-2015.
We will associate to their short
version, voluntarily incomplete,
a few book titles, however not
claiming to be exhaustive.
ARCHAEOLOGY
OF THE HOLOCAUST
The archaeology of the Holocaust
is the study of the
material remains – sites and
artifacts – that were associated with
the persecution and mass murder
of five to six million Jews by the
Nazis during the Second World
War (for research on these numbers,
see Hilberg 2003). In fact, the
locales of each of the hundreds of
the Ghettos are potential targets
for archaeological investigations,
but the greatest attention is paid
to the Nazi extermination centers
in Poland where the archaeological
research is most intensive.
_ Chełmno, remains of the “Castle of Kulmhof”
excavated by by Łucja Pawlicka-Novak.
The extermination centers
of Chełmno, Bełżec, Sobibór and
Treblinka have been, and are, subjected
to archaeological research
more than other sites. One of the
significant results of the archaeological
research is that although
the Nazis levelled these sites,
mostly in late 1943, remains of
structures were found immediately
below surface, accompanied
by a profusion of artifacts from
the surface and sub-surface. Mass
graves have been identified in all
the above sites; the exact locations
of the Bełżec, Sobibór and
Treblinka gas chambers have not
been discovered yet. In general
terms, excavations of Holocaust
© I. Gilead
sites started relatively recently and
the volume of the research carried
out up to now remains limited, the
publications are rare, the results
preliminary and the conclusions
tentative.
One of the premises formulated
by archaeologists and supported by
the media is that archaeology can
assert by excavations the truth of
the Holocaust. However, the reality
of the extermination has already
been established by the historical
research and local and international
courts. The above premise,
coupled with the pressure of the
media to produce instant results
in front of the cameras while in the
field, is a threat to the integrity and
credibility of Holocaust archaeology.
More than once were archaeologists
tempted to declare in the
field that they stand in front of the
remains of gas chambers, while the
evidence they uncovered did not
support such claims.
Archaeology cannot establish,
or refute, the truth of the Holocaust;
it can support it and illustrate
it with the physical evidence
that was preserved and can be
revealed by archaeological methods.
Archaeology is important in
illuminating the topography of the
concentration and extermination
centers, as well as in revealing the
artifacts of both the victims and the
perpetrators, which are essential
for the teaching of the Holocaust
and creating museum collections
that help preserve its memory. ❚
Isaac Gilead
Ben-Gurion University of the Negev,
Beer Sheva, Israel
. Hilberg, Raul, The Destruction
of the European Jews (1961), 3 vol.,
Yale University Press, 2003.
THE FRONTOVIKI : SOVIET
SOLDIER-POETS
This word refers to those who
experienced the front, more
specifically the front lines
of the “Great Patriotic War” (the
Soviet and then Russian name for
the Second World War), whether
they took part in the fights or
accompanied the army as correspondents.
Within the immense
flow of texts which take the war as
subject, we can thus distinguish the
ones which, independently from
their form (news reports, fiction,
poetry), are legitimized by personal
experience and for which their
authors exposed themselves to lifethreatening
risks. Right from the
beginning of the war, writers were
called upon to produce a unifying
speech with the aim of consolidating
the alliance between Soviet
citizens and the government in the
face of the threat of radical destruction.
This alliance was made within
the context of Russian Orthodox
identity, clearly emanating from
Stalin’s famous speech dating from
3 July 1941 in which he revived the
salutation “Dear brothers and sisters”
addressing Soviet citizens as
a priest would his parishioners.
This new identity concerned the
entire Union taken in its imperial
dimension. It shaped the context
of the ethnic deportations which
were being carried out at the same
time and announced already the
anti-Semitic campaign which was
to follow the war.
The task of literature was to
explain, but also to justify, the
defeat of the first year of the war,
to show the Soviets’ heroism
(inspired by the Party and the figure
of Stalin), and to call for revenge
against the Germans (Simonov,
Ehrenbourg). A certain number of
tenacious taboos were necessary,
namely regarding the massive collaboration
of populations in Western
territories, recently annexed
by the USSR. However, the “step
backward” taken by the ideology
was perceived as a certain form of
liberalization, thus creating a brief
sense of hope for a reconciliation
between the power and the people,
as well as an end to the repression.
A light wind of freedom thus blew
over the trenches, favoured by the
total violence faced by the Frontoviki.
This explains the (relative)
audacity certain writers took, as
did Tvardovsky with his epic
poem Vassili Tyorkin in which Stalin’s
name was not mentioned, or
Nekrassov with his work Front-line
Stalingrad which deviated from the
official line.
The label frontovik appeared
within the Soviet literary sphere
as ensuring factual and psychological
truth, so long as they were
attested by an eye witness and
controlled by higher places. War
literature was thus an occasion
to perfect the canon imposed on
written testimonies considered
from the start as a construction
(and always supervised by a working
writer), never as a spontaneous
expression of a subjectivity dealing
with lived experiences. However, if
most of the time the “real war” was
silenced or confined to personal
journals, the trial of the truth led
some of these writers toward protest
movements (Tvardovsky),
dissidence (Nekrassov), even to
direct confrontation with the party
(Grossman). ❚
Luba Jurgenson
EUR’ORBEM
(Translation: Sarah Voke)
172 Getuigen tussen geschiedenis en herinnering – nr. 119 / december 2014 Testimony Between History and Memory – n°119 / December 2014
173

Herinneringslabo
Rwanda
AFLEVERING 3
België
AFLEVERING 1
. Door Rémi
Korman, EHESS
(École des Hautes
Études en Sciences
Sociales). Korman
reist regelmatig naar
Rwanda voor zijn
onderzoek naar de
genocide van de Tutsi’s
en het herinneringswerk
daarrond. Samen met
de vereniging Ibuka in
Lyon zet hij eveneens
projecten op om
die herinnering
levendig te houden.
. Deze terugkerende
rubriek moet
inzicht verschaffen
in de processen
van herinneringsconstructie
na
1994. Daarbij wordt
rekening gehouden
met de specifieke
kenmerken van het
herinneringsmodel
in Rwanda, maar er
is ook aandacht voor
verbanden met studies
over de Shoah, de
Armeense genocide
of de genocide in
Cambodja.
THE ARTS AND
THE REPRESENTATION
OF THE GENOCIDE
OF THE TUTSI IN RWANDA
How can the genocide be
represented This question, generally
raised in regard to the Shoah, has been
the object of numerous debates between
the partisans of an “unrepresentability”
and others who consider it necessary
to have images despite everything. 1 This
philosophical and aesthetic reflection
also exists in Rwanda after 1994, but in
other terms.
To begin, the modalities of the crime
generate very different representations
of the genocide. After the Shoah
the question of the disappearance of
the victims’ bodies was raised, but also
the distancing of the massacre sites in
relation to the places of residence, in
particular for Western European Jews.
The Rwandan case is marked on the
contrary by the extreme materiality
of the massacres, as bodies lay strewn
over the country after the genocide. And
the question in Rwanda is not about
representing what the genocide was,
but rather about asking what future is
possible in a country where an extreme
majority of the children either saw or
suffered from the massacres, or both
(Dyregrov et al. 2000).
To continue, it should be noted
that in Rwanda there is an important
gap between the “visual arts”, basically
nonexistent, and “an exceptionally rich
oral literature” (Smith 1985). In effect,
memory of the genocide has principally
been expressed through song since 1994
(see Kerstens 2007). There are however
a few Rwandan visual artists who have
sought to represent the genocide visually,
despite everything. The works of
these artists oscillate between hyperrealism
and an attempted symbolization
of the massacres.
A TRAUMATIC ART OR THE
DIFFICULTY OF SYMBOLIZING THE
GENOCIDE
In 1995, the Rwandan State organized
in collaboration with Unicef an
artistic contest throughout the coun
D
it is het eerste nummer van Getuigen waarin
ons herinneringslabo ‘België-Belgique’
verschijnt. In deze rubriek willen we een
overzicht bieden van de talrijke studies die
bestaan over herinnering in een Belgische context, of
die werden uitgevoerd door onderzoekers binnen Belgische
academische instellingen. Het onderwerp van
dit labo is dus niet beperkt tot collectieve herinneringspatronen
over België of de geschiedenis van het land,
hoewel dat uiteraard onze belangrijkste focus blijft.
Dit eerste luik is gewijd aan de bijdrage van Duitsland
aan de herdenking van de Eerste Wereldoorlog
in België, maar ook aan de aandacht die de Belgische
media schenken aan de aanwezigheid van Duitse vertegenwoordigers
tijdens officiële plechtigheden. Het
is niet onlogisch dat we voor ons eerste labo inspelen
op de actualiteit, en dan meer bepaald die van de Grote
Oorlog. Ondanks de vele evenementen die vandaag
plaatsvinden, stellen we immers vast dat een aantal
essentiële kwesties onderbelicht blijven. Het herinneringslabo
wil een plek zijn waar die vragen behandeld
kunnen worden.
In het tweede deel zullen we dezelfde piste bewandelen
en inzoomen op de populariteit van hedendaagse
literatuur over 14-18, zowel in het Franse als het Nederlandse
taalgebied. In Frankrijk was de fascinatie voor
de oorlog enkele jaren geleden al te merken in 14 van
Jean Echenoz of, recenter, Au revoir là-haut/Tot ziens
daarboven van Pierre Lemaître. Nu lijkt die trend zich
ook door te zetten in de Vlaamse literatuur: Stefan
Hertmans’ Oorlog en terpentijn was een enorm succes,
maar laten we ook niet De dood van een soldaat
van Johanna Spaey vergeten, Godenslaap van Erwin
Mortier en Post voor mevrouw Bromley van Stefan
Brijs. Wat is het verband tussen literatuur en realiteit,
authenticiteit en imitatie, herinneren en vergeten
In 2015 zal het honderd jaar geleden zijn dat de
Armeense genocide plaatsvond. We wijden het labo
dan aan herdenkingsinitiatieven in België en aan de
relatie met de Turkse gemeenschap. We staan ook stil
bij de herdenking van de Slag bij Waterloo, tweehonderd
jaar geleden. Verder is er ruimte voor een vergelijkende
studie van tentoonstellingen over de Eerste
Wereldoorlog. Grote projecten (bijvoorbeeld in het
Brusselse Legermuseum of het station van Luik-Guillemins)
leggen vaak een heel andere klemtoon dan
lokale tentoonstellingen in Vlaamse, Waalse of Brusselse
gemeenten, waar familieherinneringen centraal
staan. De dynamiek tussen persoonlijke en nationale
verhalen vormt het onderwerp van een lopend onderzoeksproject
rond intergenerationele herinneringen
over de Tweede Wereldoorlog in België. Uit de eerste
resultaten blijkt dat er nauwelijks nog sprake is van
herinneringsoverdracht, en dat het probleem zich
voornamelijk situeert bij persoonlijke verhalen in de
derde generatie. We moeten ons dus dringend vragen
stellen over de manier waarop grote historische
gebeurtenissen in België van de ene generatie op de
andere worden doorgegeven. ❚
Olivier Luminet
(Vertaling: Anneleen Spiessens)
184 Getuigen tussen geschiedenis en herinnering – nr. 119 / december 2014 Testimony Between History and Memory – n°119 / December 2014
187

OUR NEXT ISSUE
N°120 – APRIL 2015
Getuigen tussen geschiedenis en herinnering.
Interdisciplinair tijdschrift van de Stichting Auschwitz.
Uitgegeven door het studie- en documentatiecentrum
Auschwitz in Gedachtenis en Éditions Kimé.
Eindredacteur: Henri Goldberg.
Hoofd van de redactie: Philippe Mesnard.
Redactiemedewerkers: Nathalie Peeters,
Anneleen Spiessens.
Contact: contact.testimonyquarterly@gmail.com
Redactiecomité: Daniel Acke (België), Frédéric Crahay
(België), Janos Frühling (België), Luba Jurgenson
(Frankrijk), Silvain Keuleers (België), Isabelle Galichon
(Frankrijk), Meïr Waintrater (Frankrijk).
Wetenschappelijk comité: Marnix Beyen (België),
Sonia Combe (Frankrijk), Bernard Dan (België),
Emmanuelle Danblon (België), Wim De Vos (België),
Carola Hähnel (Duitsland), Fransiska Louwagie (België),
Carlo Saletti (Italië), Frediano Sessi (Italië),
Régine Waintrater (Frankrijk).
Concept en grafisch ontwerp:
Yann Collin/www.wakeupdesign.fr
Druk: Nouvelle Imprimerie Laballery –
58502 Clamecy – N° d’imprimeur 403094
De auteurs zijn volledig verantwoordelijk voor de inhoud
van hun artikels. De teksten worden gepubliceerd in het
Nederlands, Engels of Frans.
Voorpagina © Gerardo Dell’Oro - Archieven van de GAC,
24 maart 2004.
Uitgever: Kimé, Impasse des Peintres 2, 75002 Parijs.
www.editionskime.fr
© Éditions Kimé, Paris, 2014 – ISBN 978-2-84174-674-3
vzw Auschwitz in Gedachtenis
Studie- en documentatiecentrum
Huidevettersstraat 65, 1000 Brussel - België
00 32 [0]2.512.79.98
www.auschwitz.be
De activiteiten van ons Centrum worden mede
mogelijk gemaakt door:
de Nationale Loterij, de Federatie Wallonië-Brussel,
de FOD - Directie-generaal Oorlogsslachtoffers,
de Commission communautaire française (COCOF),
de Nationale Bank van België, Ethias, de Provincies,
de Gemeenten, en onze vrienden en leden. Wij danken
hen hartelijk voor hun steun.
© Ph. M.
_ 2013. Entrance hall of the Armenian Heritage Centre in Valence, France.
WHAT FUTURE IS THERE
FOR THE MEMORY OF
THE ARMENIAN GENOCIDE
The genocide of Turkish Armenians (1915-1916) still stirs up numerous
debates. On the one hand, the Turkish governments’ obstinacy to deny it
stays in opposition to the recognition granted by many governments. On
the other hand, Armenian communities campaign for the recognition of this
genocide by constructing a public memory.
Is there today an Armenian memory in Turkey Which memorial models
were passed on from generation to generation Is reconciliation possible
Is it possible to live together without a reconciliation What are the
specificities of the memory construction of the Armenian genocide Which
forms did it take from 1920 up until today What place do the notions of
victim and of victimisation hold in this construction Does the memory work
follow precise goals besides the recognition by the Turkish authorities of the
crimes committed by the Young Turks and their accomplices
SUBSCRIPTIONS
Subscription department
Mémoire d’Auschwitz asbl
65 Rue des Tanneurs
1000 Brussels
00 32 (0)2 512 79 98
info@auschwitz.be
50,00 € for 3 issues
Payments may be made by bank transfer
on the account of “Mémoire d’Auschwitz asbl”
IBAN: BE55 3100 7805 1744
BIC: BBRUBEBB
20-27 juli 2015
VOOR MEER INFORMATIE
www.auschwitz.be/index.php/nl/studiereis-in-hetspoor-van-de-shoah-in-polen
In tegenstelling tot concentratiekampen hebben
uitroeiingscentra slechts één doel: vernietigen. Tijdens de
nieuwe studiereis bezoeken we, in chronologische volgorde,
de belangrijkste oorden uit een van de donkerste perioden uit
de geschiedenis van de mensheid. Het aanvangspunt voor elk
vernietigingscentrum is het getto.
De studiereis start in het getto van Warschau, gevolgd door dat
van Łódź. Van daaruit vertrokken de inwoners naar Chełmno Nad
Nerem, naar het vernietigingscentrum Kulmhof. We doorkruisen
Radom om zo Lublin te bereiken, waar niet louter het concentratieen
uitroeiingskamp Majdanek gevestigd is, maar eveneens de
sporen van ‘Aktion Reinhardt’ nog zichtbaar zijn. In de buurt van
Zamość houden we halt bij het vernietigingscentrum Bełżec. Bij
Włodawa doen we Sobibór aan en tot slot reizen we via Siedlce
door naar het uitroeiingscentrum Treblinka.
On the internet : www.auschwitz.be – Publications tab – journal Testimony
Met onze partner
www.resmusica.com
Tax exemption: all donations above 40 € entitle you to a tax certificate.
Please mention “donation + certificate” on your bank transfer.