Azulejos, de kleurige siertegels van Portugal - Hieke Voorberg

Azulejos
De kleurige siertegels
van Portugal
˜
Zo verweven als Nederland is met Delfts Blauw, zo trots
is Portugal op zijn karakteristieke keramiektegeltjes, de
azulejos. Overal zie je ze, op kerken, fonteinen, paleizen, op de
façades van gewone huizen en in huiskamers. Deze kleurige
decoratievorm vormt al eeuwenlang het decor van het
dagelijks leven in Portugal.
Joie de Vivre84
tekst Hieke Voorberg, foto’s Hieke Voorberg en Turismo de Lisboa 85
Joie de Vivre

Cristina Pina is kunstenares.
Al meer dan 25 jaar
ontwerpt en restaureert ze
azulejos (spreek uit:
azoelèsjos). Een jaar
geleden opende ze zelfs
haar eigen keramiekwinkeltje
in de bekende volkswijk
Alfama in Lissabon. Het
merendeel van haar klanten
is toerist, maar erg druk is het nog niet,
dus ze heeft genoeg tijd om uit te leggen
hoe ze kale terracottategels omtovert tot
azulejos. ‘Ik giet eerst tinglazuur over de
tegel’, zegt ze. ‘Als hij droog is, pak ik
een dun stuk papier waarop ik een
tekening heb overgeprikt. Daar ga ik met
een spons met kobaltblauwe verf overheen,
zodat ik het motief van de tekening
op de tegel overbreng.’ Terwijl ze praat,
sponst ze op een tegel het schip van
ontdekkingsreiziger Vasco da Gama. ‘Als
ik hiermee klaar ben, kan de tegel de
oven in. Natuurlijk wel met een stuk of
veertig andere tegels. Daar moeten ze
ongeveer acht uur in blijven op 980
graden Celsius, en dan zijn ze klaar.’ De
ambachtelijke manier waarop Cristina
werkt, tegeltje voor tegeltje, is heel
uitzonderlijk. ‘Er zijn nog maar weinig
mensen met een eigen azulejos-winkel’,
weet ze. ‘De tegels worden tegenwoordig
vooral in de fabriek gemaakt.’
Cristina knoopt aan bij een eeuwenlange
traditie. Wie door de nauwe straatjes van
een willekeurige wijk in Lissabon loopt,
maakt onvermijdelijk kennis met de
typisch Portugese decoratiekunst van de
azulejos. Gepolijste tegels van ongeveer
13 bij 13 centimeter die een meerkleurige,
maar vaak ook een witblauwe
opdruk hebben gekregen. Azulejos
vormen al sinds de vijftiende eeuw de
belangrijkste kunstdecoratie van Portugal.
Vooral in ‘porseleinstad’ Lissabon
bepalen ze het straatbeeld. Sterker nog,
omdat azulejos eeuwenlang werden
beschilderd met mythische, politieke en
religieuze opdrukken, kun je zelfs de
complete geschiedenis van het land van
de panelen met azulejos aflezen.
Compleet bedekken
De eerste kennismaking van de Portugezen
met de voorlopers van de azulejos
gaat terug tot het jaar 711, toen de
Moren het Iberisch schiereiland binnenvielen.
Spanje en Portugal kwamen
onder de invloed te staan van een nieuwe
cultuur. In Noord-Afrika, het gebied
waar de Moren vandaan kwamen,
werden complete paleizen en woningen
bedekt met gepolijste tegels die de
Wie door de nauwe straatjes van een willekeurige wijk van
Lissabon loopt, maakt onvermijdelijk kennis met de typisch Portugese
decoratiekunst van de azulejos
Moren al zulaydj noemden. Daar zou
heel goed het woord ‘azulejo’ vandaan
kunnen komen. De Moorse tegelkunst
getuigde van een duidelijke horror vacui,
ofwel ‘angst voor de leegte’. Alles moest
vol, waarbij de Moren volgens de leer
van de islam alleen abstracte motieven
mochten gebruiken en dus geen mensen
of dieren mochten afbeelden. Vanwege
deze ‘bedekkingsdrang’ van de Moren,
duurde het niet lang voordat heel
Portugal was versierd met panelen van
˜
azulejos. Elk leeg plekje werd bedekt met
kleurige tegels zoals je die vandaag de
dag nog in Marokko kunt bewonderen.
Toen de Moren verdreven waren, kozen
de Portugezen ervoor hun tegeltraditie
voort te zetten. De Portugezen waren
gehecht geraakt aan het esthetische
aspect, maar ook aan de praktische kant
van de tegel: de bescherming van de
woning tegen vocht en kou. Er was
alleen een klein probleempje: de Portugezen
wisten zelf niet goed hoe ze de
tegels konden maken. Zo kwam het dat
ze aanklopten bij hun Spaanse buren in
Valencia en Sevilla, waar de ambachtslieden
met gemak de Moorse stijl en
productiemethodes hadden gekopieerd.
Alleen de Portugese upper class kon zich
de geïmporteerde azulejos veroorloven,
naast de kerk en de regering. Niet lang
daarna vestigden zich steeds meer
ambachtslieden in Portugal die onder
andere azulejos maakten voor overheidsgebouwen
en kathedralen. Twee goed
bewaarde voorbeelden daarvan zie je
op de oude kathedraal van de Noord-
Portugese stad Coimbra en het
Nationaal Paleis van Sintra, het mooie
stadje bij Lissabon.
Made in Delft
Maar het woord azul, Portugees voor
‘blauw’, dat moet toch zeker wel iets met
de azulejos te maken hebben En veel
van die siertegels zijn toch blauw Is er
geen verband met Delfs Blauw Inderdaad,
maar het ligt toch iets anders dan
je zou denken. Net als de Portugezen
hebben de
Hollanders een
lange traditie in
het produceren
van blauwwit
porselein. Maar
het was Portugal
dat als eerste
Links: Christina Pina in haar
winkel; deze pagina: in de
werkplaats van Christina.
Ze beschildert de azulejos
aan de hand van een
overgetrokken tekening;
In de metro, op straat en
in het park: azulejos tref je
overal aan. >
Joie de Vivre86
87
Joie de Vivre

Links: Caçadas (De jacht)
door Willem van der
Kloet, formaat: 820x140
cm, Faience blauw over
wit; azulejos vind je in
uiteenlopende motieven.
nu om azulejos. De kunstenaars en
ambachtslieden konden de werkdruk niet
meer aan. Hulp werd gevonden bij de
Hollanders, bekend om hun talent op het
gebied van schilderkunst en Delfts
Blauw. Zo kwam het dat in de achttiende
eeuw de Hollandse ateliers van ambachtslieden
Jan van Oort en Willem van
der Kloet in opdracht van Portugese
klanten grote panelen met tegels maakten
met historische
scènes. In
het Nationaal
Azulejos Museum
in Lissabon
kun je het werk
van de Nederlandse kunstenaars terugvinden.
Een bijzonder paneel maakteVan
der Kloet in 1701 in Amsterdam voor
het Paleis van de Markies da Fronteira in
Benfica (Lissabon.), een grote voorstelling
van 170 bij 400 centimeter, geschilderd
in blauw en wit, met als thema
‘dansles’. Aan de vruchtbare samenwerking
tussen Portugal en Nederland
kwam een eind toen koning Pedro II van
Portugal besloot de import van azulejos
te verbieden. Hij richtte verschillende
opleidingsinstituten op waar ambachtslieden
zich konden bekwamen in het
maken van azulejos.
Een tragische gebeurtenis in de geschiedenis
van Portugal betekende een grote
verandering in de tegelproductie en in de
stijl van de azulejos. In de ochtend van 1
november 1755 vond in Lissabon een
zeer zware aardbeving plaats die de stad
compleet verwoestte. Staatshoofd
Markies van Pombal wilde de hoofdstad
zo snel mogelijk weer in zijn oude glorie
herstellen. Woningen, paleizen en
kathedralen moesten worden hersteld en
opnieuw worden bedekt met azulejos.
De staatsman maakte duidelijk dat er
binnen korte tijd miljoenen nieuwe tegels
nodig waren en er dus geen tijd meer
was voor tijdrovende beschilderingen.
De opdrukken moesten praktisch en >
© antonio sacchetti
© jose manuel
De kunstenaars em ambachtslieden konden de werkdruk niet meer aan.
Hulp werd gevonden bij de Hollanders, bekend om hun talent op het gebied
van schilderkunst en Delfts Blauw
begon met het gebruiken van de blauwe
kleur. De Portugezen ontdekten in 1514
China en dus ook het kobaltkleurige
Chinese porselein, waarna de ambachtswerkers
van de azulejos-ateliers massaal
hun penselen doopten in kobaltblauwe
verf. Delfts Blauw is net als de azulejos
geïnspireerd op het Chinese porselein,
˜
dat de VOC meebracht naar Nederland.
De gouden eeuw van het Delfts Blauw
was tussen 1650-1750, toen er in Delft
wel honderd aardewerkfabrieken actief
waren. Daarna nam de productie af
vanwege de moordende concurrentie
van het goedkope, kwalitatief goede
Engelse aardewerk. De productie van de
Portugese azulejos daarentegen, nam in
die tijd juist toe.
De Portugezen waren steeds rijker en
machtiger geworden door hun ontdekkingsreizen,
zodat steeds meer inwoners
hun woning konden inrichten naar de
laatste mode. Niet alleen Portugal, maar
ook de Portugese kolonie Brazilië vroeg
Joie de Vivre88
© jose manuel
89
Joie de Vivre

gemakkelijk zijn. Zo kwam het dat de
Markies in Lissabon de ‘Real Fábrica do
Rato’ opende, de eerste azulejosfabriek.
Onder: 'La Sagrada
Familia' (De heilige familie),
door een medewerker
van de Sant’Annafabriek
in Lissabon, 17de eeuw,
formaat: 995 x 114 cm,
materiaal: polychroom
Faience; De façades van
veel woningen in Lissabon
zijn compleet bedekt met
azulejos.
‘Azulejos zijn nauw verweven met de geschiedenis van Portugal, net als
de port of de fado. Dat azulejos in de toekomst weer een comeback
zullen maken, daar twijfel ik niet aan’
Met stickers en
sjablonen werden
daar op grote
schaal azulejos
gemaakt. Deze
snelle en praktische
azulejos-stijl
is de geschiedenisboeken
in
˜
gegaan als de ‘Pombaline-stijl’, en is
vooral terug te zien in Lissabons nieuwe
binnenstad.
De laatste keramiekfabriek
Een tijdrovende decoratievorm als de
azulejos is tegenwoordig lang niet meer
zo populair. Maar er is nog een gespecialiseerde
azulejos-fabriek, Sant’Anna in
Lissabon. Volgens medewerker Carlos
Emaro is het zelfs de enige overgebleven
keramiekfabriek van Europa. ‘Doordeweeks
werkt een team van veertig man
full time aan het vervaardigen van
azulejos. Twintig daarvan zijn artiesten,
de rest ambachtslieden,’ vertelt Carlos.
‘Hoewel het woord fabriek doet denken
aan machinale productie, werken wij op
de manier waarop ze honderd jaar
geleden ook werkten, namelijk met de
hand.’ Op de vraag waarom de azulejos
nog steeds voortbestaan, antwoordt
Carlos: ‘Azulejos zijn nauw verweven
met de Portugese geschiedenis, net als de
© Dao Lafoes
port of de fado. De moderne stijl is in
Portugal alleen minder uitbundig.
Decorateurs werken steeds vaker met
glas en minder met keramiek, maar als je
het mij vraagt is dat maar een tijdelijke
modetrend.’
Resoluut besluit hij: 'Dat azulejos in de
toekomst weer een comeback zullen
maken, daar twijfel ik niet aan.’ •
Galeria de cerâmica Cristina
(Lissabon).
In deze winkel aan de Rua de
São Vicente 31 in de wijk
Alfama kun je azulejostegels
kopen die Christina Pina met
de hand heeft gemaakt.
Tel. +35 961800114
Museu Nacional do Azulejo
(Lissabon).
Het Nationaal Azulejos Museum
in Lissabon is gevestigd in
het zestiende-eeuwse klooster
Convento da Madre de Deus.
Een beter overzicht van vijf
Azulejos adressen
eeuwen azulejos-kunst kun je
niet krijgen, aangezien hier de
grootste collectie Portugese
wandtegels ter wereld hangt.
Rua da Madre de Deus 4,
tel. +35 1 21810 0340,
www.mnazulejo.imc-ip.pt
Fábrica Sant’Anna
(Lissabon).
De fabriek van Sant’Anna is
een eeuwenoude fabriek,
waar nog steeds dagelijks
azulejos worden vervaardigd.
Je kunt er zelf een azulejosschilderworkshop
volgen.
˜
Informeer via santanna.tiles@
fabrica-santanna.com.
www.fabrica-santanna.com,
tel. +35 1 213422537
São Bento treinstation
(Porto).
Het station van Porto bevat
meer dan 550 vierkante meter
tegels, met in totaal 20.000
afzonderlijke azulejos.
Ze werden beschilderd door
de kunstenaar Jorge Colaço
die in 1916 op de tegels nationale
historische gebeurtenissen
en personages afbeeldde, zoals
Hendrik de Zeevaarder en
de verovering van Ceuta.
Tile Designs from Portugal
Dit boek in pocketformaat is
bedoeld voor de ultieme
azulejos-liefhebber. Naast
uitleg over de geschiedenis
van de tegels, geven de
tientallen afgebeelde prints
een goed overzicht van de
verschillende azulejospatronen
door de jaren heen.
The Pepin Press,
ISBN 978-90-5768-099-1,
C 17.50
Joie de Vivre90
91
Joie de Vivre