Vorming en dynamica van een actieve planeet
Vorming en dynamica van een actieve planeet
Vorming en dynamica van een actieve planeet
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Geologie : Profs. Eddy Kepp<strong>en</strong>s <strong>en</strong> Philippe Claeys<br />
Inleiding les: <strong>Vorming</strong> <strong>en</strong> <strong>dynamica</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> <strong>actieve</strong> <strong>planeet</strong><br />
phclaeys@vub.ac.be / we.vub.ac/~dglg<br />
Thursday 10 February 2011<br />
1
Big bang 13.7 Ga (miljard jar<strong>en</strong>, giga annum)<br />
Zoals rozijnbolletjes in kramikbrood, naarmate de tijd<br />
vorderd expandeert het geheel waardoor de galaxie verder<br />
<strong>en</strong> verder uit elkaar evolueert<br />
Concept<br />
“expanding universe”<br />
Over 13.7 Ga wordt<br />
de afstand tuss<strong>en</strong><br />
galaxies steeds groter<br />
Text<br />
Kosmochemie: Oorsprong <strong>van</strong> de elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> : “we are all made of star dust”<br />
Start met H (1p +1e - ) fusie = D + H = 3 He + 3 He = 4 He<br />
12<br />
C etc. tot ~ 92<br />
Fusie <strong>van</strong> lichte elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> om zware<br />
elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> te vorm<strong>en</strong> (+ E <strong>en</strong> deeltjes)<br />
Enkel onder de zeer hoge temperatur<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> drukk<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> sterr<strong>en</strong><br />
H<br />
H<br />
+ e Deuterium 3<br />
He<br />
2x<br />
4<br />
He<br />
12<br />
C<br />
Thursday 10 February 2011<br />
2
Grotere ster >> 10 6 °K (>>10x de zon)<br />
T & P stijg<strong>en</strong><br />
In kleine ster (de zon) 10 6 °K<br />
H-rijk gas<br />
H-fusie<br />
He-fusie<br />
He-rijk gas<br />
Log rel. abun. (Si=10 4 )<br />
H-fusie<br />
He-fusie<br />
C-fusie<br />
Ne-fusie<br />
O-fusie<br />
Si-fusie<br />
Fe kern<br />
NASA animation supernova explosion<br />
Na e<strong>en</strong> contractie fase gaat de ster in supernova<br />
waarbij nieuwe elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gevormd <strong>en</strong><br />
door de explosie in de galaxie word<strong>en</strong> verdeeld<br />
Cosmische conc<strong>en</strong>tratie<br />
Elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> > Fe in supernova<br />
fase of door neutron<strong>en</strong>-<strong>van</strong>gst.<br />
Z nr.<br />
NASA stereo satellite<br />
http://www.nasa.gov/mission_pages/GLAST/news/crab-nebula-surprise.html<br />
Lectuur: First stars.pdf<br />
Thursday 10 February 2011<br />
3
Grotere ster >> 10 6 °K (>>10x de zon)<br />
T & P stijg<strong>en</strong><br />
In kleine ster (de zon) 10 6 °K<br />
H-rijk gas<br />
H-fusie<br />
He-fusie<br />
He-rijk gas<br />
Log rel. abun. (Si=10 4 )<br />
H-fusie<br />
He-fusie<br />
C-fusie<br />
Ne-fusie<br />
O-fusie<br />
Si-fusie<br />
Fe kern<br />
NASA animation supernova explosion<br />
Crab nebula (Hubble telescope image) is wat<br />
overblijft <strong>van</strong> e<strong>en</strong> supernova explosie<br />
Na e<strong>en</strong> contractie fase gaat de ster in supernova<br />
waarbij nieuwe elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gevormd <strong>en</strong><br />
door de explosie in de galaxie word<strong>en</strong> verdeeld<br />
Cosmische conc<strong>en</strong>tratie<br />
Elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> > Fe in supernova<br />
fase of door neutron<strong>en</strong>-<strong>van</strong>gst.<br />
Z nr.<br />
NASA stereo satellite<br />
http://www.nasa.gov/mission_pages/GLAST/news/crab-nebula-surprise.html<br />
Lectuur: First stars.pdf<br />
Thursday 10 February 2011<br />
3
Oorsprong <strong>van</strong> de aarde <strong>en</strong> <strong>van</strong> de andere planet<strong>en</strong><br />
- Zon + 8 (9) planet<strong>en</strong> + > 58 satelliet<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> zich 4.6 miljard jaar geled<strong>en</strong><br />
- Alle planet<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>gesteld uit hetzelfde oorsprongelijk, primordiaal materiaal<br />
<strong>van</strong> de zonn<strong>en</strong>evel (solar nebula) = e<strong>en</strong> grote wolk gas <strong>en</strong> stof (meestal H, He, +<br />
zeldzame elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> waarbij de conc<strong>en</strong>tratie daalt met stijg<strong>en</strong>de Z)<br />
-Zonnestelsel is e<strong>en</strong> laatkomer <strong>en</strong> dus e<strong>en</strong> meer ontwikkeld stelsel<br />
<strong>Vorming</strong> <strong>van</strong> het zonnestelsel<br />
Thursday 10 February 2011<br />
4
Oorsprong <strong>van</strong> de aarde <strong>en</strong> <strong>van</strong> de andere planet<strong>en</strong><br />
- Zon + 8 (9) planet<strong>en</strong> + > 58 satelliet<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> zich 4.6 miljard jaar geled<strong>en</strong><br />
- Alle planet<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>gesteld uit hetzelfde oorsprongelijk, primordiaal materiaal<br />
<strong>van</strong> de zonn<strong>en</strong>evel (solar nebula) = e<strong>en</strong> grote wolk gas <strong>en</strong> stof (meestal H, He, +<br />
zeldzame elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> waarbij de conc<strong>en</strong>tratie daalt met stijg<strong>en</strong>de Z)<br />
-Zonnestelsel is e<strong>en</strong> laatkomer <strong>en</strong> dus e<strong>en</strong> meer ontwikkeld stelsel<br />
<strong>Vorming</strong> <strong>van</strong> het zonnestelsel<br />
Thursday 10 February 2011<br />
4
Stap 1:<br />
Inkrimping <strong>van</strong> nebula, stof + gas<br />
sam<strong>en</strong>gedrukt nebula begint te roter<strong>en</strong><br />
Stap 2:<br />
Snellere rotatie + contractie, korrels <strong>van</strong> gas <strong>en</strong><br />
stof naar c<strong>en</strong>trum, vlakker tot schijf, meer <strong>en</strong><br />
meer botsing<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> atom<strong>en</strong><br />
Stap 3:<br />
Gravitatie induceert <strong>en</strong>orme druk <strong>en</strong><br />
temperatuur in het c<strong>en</strong>trum: hete “proto-zon”<br />
schiet in brand, (ca. 100,000 jaar om <strong>van</strong><br />
nebula tot H fusie ster te gaan)<br />
Stap 4:<br />
Weg <strong>van</strong> “proto-zon”: koud g<strong>en</strong>oeg om gas te<br />
cond<strong>en</strong>ser<strong>en</strong>: Geste<strong>en</strong>t<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gevormd <strong>en</strong><br />
in 10 - 40 miljo<strong>en</strong> jaar hecht<strong>en</strong> ze zich vast aan<br />
elkaar: accretie in “proto<strong>planeet</strong>” die groeit<br />
door ophoping <strong>van</strong> puin. Ruimte begint op te<br />
klar<strong>en</strong>, warmte <strong>van</strong> de zon kan doordring<strong>en</strong>.<br />
T < 10,000 °K<br />
T= 8 000 000 °K<br />
T-Tauri stage<br />
. . . .<br />
. . .<br />
. .<br />
. . . .<br />
T<br />
T<br />
Thursday 10 February 2011<br />
5
Reeks <strong>van</strong> cond<strong>en</strong>satie voor e<strong>en</strong> gas<br />
met zonne-sam<strong>en</strong>stelling (1 ste<br />
refractaire elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> W, Os, Zr etc.<br />
op het einde vluchtigere elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
Ar, He, H etc.). 1st solidus fas<strong>en</strong> “CaAl<br />
inclusions”<br />
Kleine geste<strong>en</strong>te-planet<strong>en</strong> war<strong>en</strong> te<br />
warm <strong>en</strong> te licht massa om door<br />
gravitatie de vluchtigere elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
vast te houd<strong>en</strong>. Ijs, <strong>en</strong> gas accumuler<strong>en</strong><br />
hierdoor verder <strong>van</strong> de zon <strong>en</strong><br />
vorm<strong>en</strong> zo de zeer grote gas-planet<strong>en</strong><br />
Lectuur Jovian.pdf<br />
Gevormd minerals reager<strong>en</strong> met gas<br />
Groter <strong>en</strong> groterte licham<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
elk op hun baan stap voor stap<br />
gevormd door accretie <strong>en</strong> botsing<br />
met andere licham<strong>en</strong><br />
Lectuur Accretion.pdf<br />
Thursday 10 February 2011<br />
6
Reeks <strong>van</strong> cond<strong>en</strong>satie voor e<strong>en</strong> gas<br />
met zonne-sam<strong>en</strong>stelling (1 ste<br />
refractaire elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> W, Os, Zr etc.<br />
op het einde vluchtigere elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
Ar, He, H etc.). 1st solidus fas<strong>en</strong> “CaAl<br />
inclusions”<br />
Kleine geste<strong>en</strong>te-planet<strong>en</strong> war<strong>en</strong> te<br />
warm <strong>en</strong> te licht massa om door<br />
gravitatie de vluchtigere elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
vast te houd<strong>en</strong>. Ijs, <strong>en</strong> gas accumuler<strong>en</strong><br />
hierdoor verder <strong>van</strong> de zon <strong>en</strong><br />
vorm<strong>en</strong> zo de zeer grote gas-planet<strong>en</strong><br />
Lectuur Jovian.pdf<br />
Gevormd minerals reager<strong>en</strong> met gas<br />
Groter <strong>en</strong> groterte licham<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
elk op hun baan stap voor stap<br />
gevormd door accretie <strong>en</strong> botsing<br />
met andere licham<strong>en</strong><br />
Lectuur Accretion.pdf<br />
Thursday 10 February 2011<br />
6
Reeks <strong>van</strong> cond<strong>en</strong>satie voor e<strong>en</strong> gas<br />
met zonne-sam<strong>en</strong>stelling (1 ste<br />
refractaire elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> W, Os, Zr etc.<br />
op het einde vluchtigere elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
Ar, He, H etc.). 1st solidus fas<strong>en</strong> “CaAl<br />
inclusions”<br />
Kleine geste<strong>en</strong>te-planet<strong>en</strong> war<strong>en</strong> te<br />
warm <strong>en</strong> te licht massa om door<br />
gravitatie de vluchtigere elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
vast te houd<strong>en</strong>. Ijs, <strong>en</strong> gas accumuler<strong>en</strong><br />
hierdoor verder <strong>van</strong> de zon <strong>en</strong><br />
vorm<strong>en</strong> zo de zeer grote gas-planet<strong>en</strong><br />
Lectuur Jovian.pdf<br />
Water <br />
Gevormd minerals reager<strong>en</strong> met gas<br />
Groter <strong>en</strong> groterte licham<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
elk op hun baan stap voor stap<br />
gevormd door accretie <strong>en</strong> botsing<br />
met andere licham<strong>en</strong><br />
Lectuur Accretion.pdf<br />
Thursday 10 February 2011<br />
6
Reeks <strong>van</strong> cond<strong>en</strong>satie voor e<strong>en</strong> gas<br />
met zonne-sam<strong>en</strong>stelling (1 ste<br />
refractaire elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> W, Os, Zr etc.<br />
op het einde vluchtigere elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
Ar, He, H etc.). 1st solidus fas<strong>en</strong> “CaAl<br />
inclusions”<br />
Kleine geste<strong>en</strong>te-planet<strong>en</strong> war<strong>en</strong> te<br />
warm <strong>en</strong> te licht massa om door<br />
gravitatie de vluchtigere elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
vast te houd<strong>en</strong>. Ijs, <strong>en</strong> gas accumuler<strong>en</strong><br />
hierdoor verder <strong>van</strong> de zon <strong>en</strong><br />
vorm<strong>en</strong> zo de zeer grote gas-planet<strong>en</strong><br />
Lectuur Jovian.pdf<br />
Water <br />
Gevormd minerals reager<strong>en</strong> met gas<br />
Groter <strong>en</strong> groterte licham<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
elk op hun baan stap voor stap<br />
gevormd door accretie <strong>en</strong> botsing<br />
met andere licham<strong>en</strong><br />
Lectuur Accretion.pdf<br />
Thursday 10 February 2011<br />
6
Reeks <strong>van</strong> cond<strong>en</strong>satie voor e<strong>en</strong> gas<br />
met zonne-sam<strong>en</strong>stelling (1 ste<br />
refractaire elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> W, Os, Zr etc.<br />
op het einde vluchtigere elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
Ar, He, H etc.). 1st solidus fas<strong>en</strong> “CaAl<br />
inclusions”<br />
Kleine geste<strong>en</strong>te-planet<strong>en</strong> war<strong>en</strong> te<br />
warm <strong>en</strong> te licht massa om door<br />
gravitatie de vluchtigere elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
vast te houd<strong>en</strong>. Ijs, <strong>en</strong> gas accumuler<strong>en</strong><br />
hierdoor verder <strong>van</strong> de zon <strong>en</strong><br />
vorm<strong>en</strong> zo de zeer grote gas-planet<strong>en</strong><br />
Lectuur Jovian.pdf<br />
Water <br />
Gevormd minerals reager<strong>en</strong> met gas<br />
<strong>Vorming</strong> <strong>van</strong> planetaire embryo’s<br />
Groter <strong>en</strong> groterte licham<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
elk op hun baan stap voor stap<br />
gevormd door accretie <strong>en</strong> botsing<br />
met andere licham<strong>en</strong><br />
Lectuur Accretion.pdf<br />
Thursday 10 February 2011<br />
6
Reeks <strong>van</strong> cond<strong>en</strong>satie voor e<strong>en</strong> gas<br />
met zonne-sam<strong>en</strong>stelling (1 ste<br />
refractaire elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> W, Os, Zr etc.<br />
op het einde vluchtigere elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
Ar, He, H etc.). 1st solidus fas<strong>en</strong> “CaAl<br />
inclusions”<br />
Kleine geste<strong>en</strong>te-planet<strong>en</strong> war<strong>en</strong> te<br />
warm <strong>en</strong> te licht massa om door<br />
gravitatie de vluchtigere elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
vast te houd<strong>en</strong>. Ijs, <strong>en</strong> gas accumuler<strong>en</strong><br />
hierdoor verder <strong>van</strong> de zon <strong>en</strong><br />
vorm<strong>en</strong> zo de zeer grote gas-planet<strong>en</strong><br />
Lectuur Jovian.pdf<br />
Water <br />
Gevormd minerals reager<strong>en</strong> met gas<br />
<strong>Vorming</strong> <strong>van</strong> planetaire embryo’s<br />
Groter <strong>en</strong> groterte licham<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
elk op hun baan stap voor stap<br />
gevormd door accretie <strong>en</strong> botsing<br />
met andere licham<strong>en</strong><br />
Lectuur Accretion.pdf<br />
Puin blijft hang<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> Mars <strong>en</strong> Jupiter <strong>en</strong> vormt zo de asteroïd<strong>en</strong>-gordel. T<strong>en</strong> gevolge <strong>van</strong><br />
de <strong>en</strong>orme gravitatie <strong>van</strong> Jupiter is er ge<strong>en</strong> accretie mogelijk (<strong>en</strong> dus ge<strong>en</strong> <strong>planeet</strong>vorming<br />
mogelijk) in deze regio <strong>van</strong> het zonnestelsel. http://www.nineplanets.org/nineplanets.html<br />
Thursday 10 February 2011<br />
6
Asteroïd<strong>en</strong> gordel: bron <strong>van</strong> meteoriet<strong>en</strong><br />
Eros 33 km<br />
Veel botsing<strong>en</strong>, de fragm<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
vall<strong>en</strong> op aarde als<br />
meteoriet<strong>en</strong>: zeer fijn stof tot<br />
stuk >> km, op aarde reg<strong>en</strong><br />
<strong>van</strong> fijn meteoriet<strong>en</strong>-materiaal<br />
Veel asteroïd<strong>en</strong> zijn te klein (niet warm g<strong>en</strong>oeg)<br />
voor differ<strong>en</strong>tiatie (= vorm<strong>en</strong> <strong>van</strong> kern, mantel <strong>en</strong><br />
korst zoals bv. aarde), ander<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> dit wel<br />
• Ook <strong>van</strong> Mars <strong>en</strong> de Maan<br />
• 3 groep<strong>en</strong> : ste<strong>en</strong>, ijzer <strong>en</strong> ste<strong>en</strong>ijzer:<br />
Ste<strong>en</strong>: silicat<strong>en</strong>, Ijzer: meestal Fe-Ni mineral<strong>en</strong> bv. kamaciet<br />
• Meteoriet<strong>en</strong> met “chondrules” (chondriet=ste<strong>en</strong>) zijn zeer primitieve voorwerp<strong>en</strong>, die veel<br />
infomatie gev<strong>en</strong> over het begin <strong>van</strong> de evolutie <strong>van</strong> het zonnestelsel<br />
• Koolstofrijke chondriet<strong>en</strong> bevatt<strong>en</strong> organisch materiaal<br />
• Bek<strong>en</strong>de meteoriet<strong>en</strong> : All<strong>en</strong>de, Murchison, Canyon Diablo...<br />
1 <strong>van</strong> grootste in Zuid Africa<br />
http://www.nhm.ac.uk/nature-online/space/meteorites-dust/<br />
Thursday 10 February 2011<br />
7
primitieve versus gediffer<strong>en</strong>tieerde meteorit<strong>en</strong><br />
metaal zichtbaar<br />
Verzameling<br />
op Antarctica<br />
37.000 tons/jaar ET material valt op<br />
aarde meestal als zeer fijn materiaal<br />
10 cm<br />
Koolstofrijke chondriet bevat H2O<br />
gekleurd electron microscoop foto<br />
10 cm<br />
Fe-meteoriet<strong>en</strong> kom<strong>en</strong><br />
uit kern <strong>van</strong> grote<br />
a s t e r o ï d e n , h u n<br />
sam<strong>en</strong>stelling = kern <strong>van</strong><br />
aarde Fe, Ni, S. Typische<br />
herk<strong>en</strong>bare pattern <strong>van</strong><br />
kamaciet vs ta<strong>en</strong>ite (Fe/<br />
Ni verhouding)<br />
10µm<br />
IDP:interplanetary<br />
dust particles<br />
CAI: 1st solidus fase in zonnestelsel: ~<br />
1800˚k, 4.567 Ga = ouderdom <strong>van</strong> aarde<br />
Radiometrische datering U/Pb<br />
Thursday 10 February 2011<br />
8
Differ<strong>en</strong>tiatie <strong>en</strong> evolutie <strong>van</strong> de aarde<br />
Rond door graviteit <strong>en</strong> warmte<br />
Accretie<br />
fragm<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
groter <strong>en</strong> groter<br />
Differ<strong>en</strong>tiate<br />
Theia<br />
proto-Aarde<br />
H2O meteorite<br />
delivery<br />
Maan vorming inslag<br />
• De proto-aarde was zeer warm, materiaal gedroeg zich bijna als vloeistof<br />
• Differ<strong>en</strong>tiatie leidt tot de inw<strong>en</strong>dige structuur <strong>van</strong> de aarde: 3 “lag<strong>en</strong>” Kern, Mantle, Korst<br />
• Zware, siderofiele elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> met hoge dichtheid zink<strong>en</strong> door de effect<strong>en</strong> <strong>van</strong> gravitatie<br />
<strong>en</strong> rotatie, de lichtere blijv<strong>en</strong> drijv<strong>en</strong>: <strong>Vorming</strong> <strong>van</strong> Kern (Fe, Ni), Mantel (Fe, Mg<br />
Silicat<strong>en</strong>) <strong>en</strong> korst (Na, K, Al Silicat<strong>en</strong>)<br />
• Inslag op jonge-aarde <strong>van</strong> <strong>planeet</strong> zo groot als Mars (Theia), puin rond de aarde, daaruit<br />
werd de maan gevormd<br />
• Asteroid<strong>en</strong> (<strong>en</strong> komet<strong>en</strong>) inslag<strong>en</strong> br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> H2O <strong>en</strong> andere vluchtige elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
Thursday 10 February 2011<br />
9
Kern 11g/cm 3<br />
Bron <strong>van</strong> warmte<br />
• Differ<strong>en</strong>tiatie door warmte <strong>van</strong> accretieproces<br />
(A), blijft tot <strong>van</strong>daag warm door<br />
radioactiviteit (C)<br />
• Warmteoverdracht : geleiding, convectie<br />
<strong>en</strong> straling<br />
• De oppervlak/massa verhouding is<br />
belangrijk voor de thermale<br />
geschied<strong>en</strong>is <strong>van</strong> de <strong>planeet</strong><br />
• Aarde is e<strong>en</strong> <strong>actieve</strong> <strong>planeet</strong> (<strong>van</strong>daag U,<br />
Th, K radio<strong>actieve</strong> verval)<br />
• Maan is niet meer actief !<br />
< 100 miljo<strong>en</strong> jaar<br />
38000˚K<br />
26Al 9500˚K; 60Fe 6000˚K<br />
1500˚K<br />
Thursday 10 February 2011<br />
10
Kern 11g/cm 3<br />
Bron <strong>van</strong> warmte<br />
< 100 miljo<strong>en</strong> jaar<br />
38000˚K<br />
1500˚K<br />
• Differ<strong>en</strong>tiatie door warmte <strong>van</strong> accretieproces<br />
(A), blijft tot <strong>van</strong>daag warm door<br />
radioactiviteit (C)<br />
• Warmteoverdracht : geleiding, convectie<br />
<strong>en</strong> straling<br />
• De oppervlak/massa verhouding is<br />
belangrijk voor de thermale<br />
geschied<strong>en</strong>is <strong>van</strong> de <strong>planeet</strong><br />
• Aarde is e<strong>en</strong> <strong>actieve</strong> <strong>planeet</strong> (<strong>van</strong>daag U,<br />
Th, K radio<strong>actieve</strong> verval)<br />
• Maan is niet meer actief !<br />
26Al 9500˚K; 60Fe 6000˚K<br />
Magma oceaan<br />
500 km diep<br />
4.5 Ga<br />
Thursday 10 February 2011<br />
10
Oeratmosfeer Zeker CO2-rijk<br />
(> 10 3 x380 ppm <strong>van</strong> <strong>van</strong>daag)<br />
Magma oceaan koelt snel af<br />
Uitgasing <strong>van</strong> de <strong>planeet</strong><br />
+meteoriet<strong>en</strong> = H2O<br />
atmosfeer & hydrosfeer<br />
10 km<br />
Zodra de korst koud<br />
g<strong>en</strong>oed is, wordt e<strong>en</strong><br />
oceaan gevormd (4.4 Ga<br />
geled<strong>en</strong>), ook contin<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
begin<strong>en</strong> te vorm<strong>en</strong><br />
Naar hoge druk <strong>en</strong> ºT fas<strong>en</strong><br />
korst 5 tot 70 km<br />
mantel 2900 km<br />
Mantel minder <strong>en</strong><br />
minder actief met tijd<br />
U, Th, K verval als <strong>en</strong>ergie bron<br />
Lectuur early-earth.pdf<br />
Fe-meteoriet equival<strong>en</strong>t<br />
druk in kern: ~ 3.6 10 6 atm<br />
kern 3471 km<br />
Thursday 10 February 2011<br />
11
De Maan<br />
• Niet alle sateliet<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> inslag gevormd, meestal<br />
<strong>van</strong>gst proces<br />
• De talrijke inslagkraters op de Maan getuig<strong>en</strong> <strong>van</strong> de<br />
periode met hevige bombardem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, rond 3.9 miljard<br />
jar<strong>en</strong> geled<strong>en</strong>: “Heavy bombardm<strong>en</strong>t period”. De jonge<br />
planet<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> vaak getroff<strong>en</strong> door asteroïd<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
andere brokstukk<strong>en</strong><br />
• Basalt “maria” (donker kleur) gevormd door vulkanische<br />
uitbarsting<strong>en</strong> > 3 Ga geled<strong>en</strong>, korst is anorthosiet<br />
• Ge<strong>en</strong> water, ge<strong>en</strong> atmosfeer, mantle vast, <strong>planeet</strong> is dood<br />
• Gedetaillerde kartering (Clem<strong>en</strong>tine NASA mission bv. zie<br />
google Moon) <strong>en</strong> meer dan 300 kg stal<strong>en</strong> teruggebracht<br />
op aarde tijd<strong>en</strong>s de Apollo program (1970)<br />
lectuur maan.pdf<br />
Movies: Luna2, origin of moon<br />
Thursday 10 February 2011<br />
12
Sam<strong>en</strong>vatting figuur: Oorsprong <strong>van</strong> Aarde <strong>en</strong> Maan<br />
Thursday 10 February 2011<br />
13
Korst<br />
Sam<strong>en</strong>stelling <strong>van</strong> de Aarde<br />
Aarde in wt% (gewicht %) (korst + mantel + kern)<br />
Cl- 19,4 g/l<br />
Na+ 10.8 g/l<br />
Mg++ 1.3 g/l<br />
SO2-- 2.7 g/l<br />
Ca++ 0.4 g/l<br />
K+ 0.4 g/l<br />
HCO3- 0.1 g/l<br />
Br- 0.07 g/l<br />
Sr++ 0.01 g/l<br />
F- 0.001 g/l<br />
Si 3 ppm<br />
N 0.5 ppm<br />
P 0.07 ppm<br />
Fe 10 ppb<br />
Oceaan<br />
N2 78,08%<br />
O2 20,95%<br />
H2O 0,01-0,03 %<br />
Ar 93%<br />
CO2 390 ppm<br />
Ne 18 ppm<br />
He 5 ppm<br />
CH4 2 ppm<br />
Kr 1 ppm<br />
Atmosfeer<br />
Thursday 10 February 2011<br />
14
Topografie <strong>van</strong> de Aarde<br />
Hypsometrisch diagram<br />
Duidelijk verschil tuss<strong>en</strong> contin<strong>en</strong>tale <strong>en</strong> oceanische korst door verschil in hum<br />
mineralogie <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>stelling<strong>en</strong><br />
Thursday 10 February 2011<br />
15
30 tot 60 km<br />
5 km<br />
Structuur <strong>van</strong> de Aarde<br />
Korst / lithosfeer gr<strong>en</strong>s =<br />
Mohorovicic discontinuiteit<br />
“lite” graniet <strong>en</strong><br />
zware basalt<br />
d=~2.7 gcm -3<br />
d=~3.1 gcm -3<br />
Lithosfeer is vast met harde geste<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
Ast<strong>en</strong>osfeer is meer plastische, 1% gesmolt<strong>en</strong> materiaal: beweging is mogelijk (maar traag)<br />
Thursday 10 February 2011<br />
16
Ast<strong>en</strong>osfeer = de (bijna) plastische laag in de bov<strong>en</strong> mantel<br />
vast &<br />
koud<br />
warm &<br />
meer<br />
platische<br />
(> 1280 ºC)<br />
traag beweging<br />
Thursday 10 February 2011<br />
17
Bewijs <strong>van</strong> isostatische “rebound”<br />
Ijskap <strong>van</strong> ~ 15.000 jaar geled<strong>en</strong><br />
VUB<br />
Holoce<strong>en</strong> klimaat is<br />
warmer, ijs smelt, zee<br />
vormt <strong>en</strong> Scandinavië<br />
stijgt tuss<strong>en</strong> 0.5 <strong>en</strong> 1 m<br />
/ 100 jaar<br />
= glacial rebound<br />
Thursday 10 February 2011<br />
18
Korstplat<strong>en</strong><br />
De korst is door ± 12 plat<strong>en</strong> gevormd, de plat<strong>en</strong> beweg<strong>en</strong> door de geologische tijd,<br />
ze “drijv<strong>en</strong>” op de meer vloeibare lag<strong>en</strong> (ast<strong>en</strong>osfeer - convectie)<br />
NB: sommige zijn 100% oceanisch (Pacific), andere hebb<strong>en</strong> zowel oceanische als<br />
contin<strong>en</strong>tale korst (South America) andere <strong>en</strong>kel maar contin<strong>en</strong>tale korst (Arabian)<br />
Thursday 10 February 2011<br />
19
Korstplat<strong>en</strong><br />
(andere visie)<br />
Thursday 10 February 2011<br />
20
Beweging snelheid (cm/jaar)<br />
De snelheid <strong>van</strong> de plat<strong>en</strong>beweging kan variër<strong>en</strong> in geologische tijd, er bestond<strong>en</strong><br />
period<strong>en</strong> (zoals het Krijt) wanneer de plat<strong>en</strong> sneller ging<strong>en</strong> <strong>en</strong> dus de vorming <strong>van</strong><br />
oceanische korst veel <strong>actieve</strong>r was. Meer mantel activiteit = meer convectie = meer<br />
vulkanisme, dus meer CO 2<br />
in de atmosfeer !<br />
Thursday 10 February 2011<br />
21
Aardbeving<strong>en</strong> aan plaatcontact<strong>en</strong><br />
Bijna alle aardbeving<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> plaats aan plaatrand<strong>en</strong>, meestal aan converger<strong>en</strong>de<br />
plaatrand<strong>en</strong> langs de subductie zone, maar ook waar contin<strong>en</strong>tplat<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> mekaar duw<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>/of wrijv<strong>en</strong><br />
Thursday 10 February 2011<br />
22
Diverger<strong>en</strong>de = constructieve nieuwe<br />
korst wordt geproduceert<br />
Plaatrand<strong>en</strong><br />
Converger<strong>en</strong>de = destructieve, oude<br />
korst wordt gerecycleerd<br />
Mid-oceanische rugzone<br />
(oceanic ridge, spreading boundary)<br />
Subductiezone<br />
(subduction zone, tr<strong>en</strong>ch, converg<strong>en</strong>t<br />
margin)<br />
Transforme breuk<br />
(Transform boundary<br />
transform fault)<br />
Conservatieve met<br />
horizontale wrijving<br />
html animation: basic plate boundaries<br />
Thursday 10 February 2011<br />
23
• Directe observatie niet mogelijk ! (diepste boring < 10 km, nog altijd in korst)<br />
• Fysische eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>: Dichtheid <strong>van</strong> aarde: 5.5 g/cm 3 maar korst: 2.2 tot 2.5 g/cm 3<br />
• Lab. experim<strong>en</strong>t : hoge druk mantel-mineral<strong>en</strong> gemaakt in hoge-druk-apparat<strong>en</strong><br />
• Meteoriet<strong>en</strong>: ijzer = kern & ste<strong>en</strong> = mantel <strong>en</strong> korst<br />
• Seismologie: beste gegev<strong>en</strong>s kom<strong>en</strong> <strong>van</strong> geofysich onderzoek, door de studie<br />
<strong>van</strong> aarbevingsgolv<strong>en</strong> word<strong>en</strong> de gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de<br />
conc<strong>en</strong>trische lag<strong>en</strong> bepaald<br />
Inw<strong>en</strong>dige structuur <strong>van</strong> de Aarde<br />
Breuk<br />
Aardbeving gebeurt door<br />
verschuiving langs e<strong>en</strong> breuk<br />
Epic<strong>en</strong>trum is punt <strong>van</strong> max. int<strong>en</strong>siteit aan oppervlakte<br />
Hypoc<strong>en</strong>trum is precies waar de dislocatie gebeurt (1 tot ± 700 km)<br />
Thursday 10 February 2011<br />
24
Mechanisme<br />
Tektonische spanning<strong>en</strong> bouw<strong>en</strong> langzaam (>> jar<strong>en</strong>)<br />
op in de geste<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>van</strong> de korst<br />
Plots, aan het zwakste punt verplaats<strong>en</strong> de 2 blokk<strong>en</strong><br />
zich langs e<strong>en</strong> breuk-vlak om de opgestapelde<br />
spanning<strong>en</strong> te ontspann<strong>en</strong><br />
Door de beweging komt <strong>en</strong>ergie vrij, meestal als<br />
aardbevingschokgolv<strong>en</strong> = de aardschok<br />
Andere red<strong>en</strong><br />
• Vulkanische uitbarsting<br />
• Magma beweging diep onder vulkan<br />
• Mega-landverschuiving<br />
• Grote meteoriet inslag<br />
• Nucleaire-bomb test<br />
Thursday 10 February 2011<br />
25
3 soort<strong>en</strong> <strong>van</strong> golv<strong>en</strong>:<br />
-snelle longitudinale P<br />
-tragere transversale S<br />
uitgestuurd naar b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong>,<br />
door de aarde<br />
-traagste oppervlakte L & R<br />
Voortplantingssnelheid hangt<br />
af <strong>van</strong> fysische k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> <strong>van</strong> het<br />
geste<strong>en</strong>te, druk <strong>en</strong> Tº<br />
hoe harder geste<strong>en</strong>t<strong>en</strong> = hoe snellere<br />
golv<strong>en</strong> zich voortplant<strong>en</strong><br />
Snelheid <strong>van</strong> S is ev<strong>en</strong>redig met<br />
elasticiteitmodulus : dus 0 in liquidus !<br />
P: Compressie S: vormverandering<br />
Thursday 10 February 2011<br />
26
Aardbevingsgolv<strong>en</strong><br />
P<br />
S<br />
R & L<br />
Thursday 10 February 2011<br />
27
Oppervlakte Love & Rayleigh golv<strong>en</strong><br />
Thursday 10 February 2011<br />
28
Seismograaf<br />
Principe: Inertie is gebruikt om de int<strong>en</strong>siteit <strong>van</strong> seismische golv<strong>en</strong> te met<strong>en</strong>. Slingers met<br />
grote slingertijd met<strong>en</strong> de verticale <strong>en</strong> horizontale bodembeweginscompon<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in<br />
verschill<strong>en</strong>de richting<strong>en</strong>. Modern <strong>en</strong> extreem gevoelige instrum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong> e<strong>en</strong> magneet,<br />
beweging <strong>van</strong> de grond veroorzaakt stroom (in V). Wereldnetwerk<strong>van</strong> seismograf<strong>en</strong>(ook<br />
gebruikt voor de monitoring <strong>van</strong> nucleaire proefneming<strong>en</strong> (Lectuur: North Korea blast.html).<br />
> beweging > volt<br />
Life aardbevinge: Koninklijke Sterr<strong>en</strong>wacht België, http://www.astro.oma.be/SEISMO/index.html<br />
Thursday 10 February 2011<br />
29
Lokalisatie <strong>van</strong> e<strong>en</strong> epic<strong>en</strong>trum is mogelijk door meting <strong>van</strong> de afstand (aankomsttijd)<br />
tuss<strong>en</strong> P <strong>en</strong> S golv<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> aantal stations (min. 3). Looptijd <strong>van</strong> de golv<strong>en</strong> is de basis<br />
<strong>van</strong> alle seismische interpretaties<br />
Thursday 10 February 2011<br />
30
Amplitude hangt af <strong>van</strong> de aard <strong>van</strong> geste<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, sedim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> schudd<strong>en</strong> meer dan<br />
sokkel <strong>en</strong> vaak is er “liquefaction” in nat sand of klei<br />
In seismische zone, koop e<strong>en</strong> huis op vaste<br />
geste<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
Taiwan (1999) liquefaction <strong>van</strong> sedim<strong>en</strong>t,<br />
gebouw<strong>en</strong> vall<strong>en</strong> zonder te brek<strong>en</strong><br />
Thursday 10 February 2011<br />
31
Top aardbeving<strong>en</strong><br />
Thursday 10 February 2011<br />
32
Thursday 10 February 2011<br />
33
Tijd<strong>en</strong>s de aardbeving in San Francisco (1906), is de Pacifische plaat ± 4.5m naar het<br />
noord<strong>en</strong> langs de San Andreas breuk verschov<strong>en</strong>.<br />
De sterkte <strong>van</strong> e<strong>en</strong> aardbeving wordt met de Richter <strong>en</strong>/of Mercali schaal uitgedrukt<br />
Richter (magnitude schaal) M=logA waar A de max. amplitude <strong>van</strong> trilling is, er is<br />
dus e<strong>en</strong> groot verschil in <strong>en</strong>ergie (10x) tuss<strong>en</strong> e<strong>en</strong> 6 <strong>en</strong> e<strong>en</strong> 7 magnitude aardbeving<br />
Mercali (int<strong>en</strong>siteit schaal) drukt de grootte <strong>van</strong> de schade uit<br />
Lectuur: aardbeving.pdf<br />
& San Andreas breuk<br />
Thursday 10 February 2011<br />
34
Snelle determinatie <strong>van</strong> Richter magnitude<br />
1) S minus P tijd = afstand epic<strong>en</strong>ter. Afstand<br />
is belangrijk omdat golv<strong>en</strong> minder<br />
amplitude hebb<strong>en</strong> verder <strong>van</strong> epic<strong>en</strong>ter<br />
2) amplitude in mm <strong>van</strong> hoogste golf<br />
3) Lijn tuss<strong>en</strong> A <strong>en</strong> C<br />
4) Vindt magnitude op lijn B<br />
Na de aarbeving hebb<strong>en</strong> de seismolog<strong>en</strong><br />
meer tijd <strong>en</strong> is e<strong>en</strong> meer precieze<br />
berek<strong>en</strong>ing <strong>van</strong> de magnitude mogelijk. Dat is<br />
waarom de magnitude kan verschill<strong>en</strong> bv.<br />
1906 in San Francisco wordt de magnitude<br />
vaak gegev<strong>en</strong> als 8.3 maar was eig<strong>en</strong>lijk 7.9<br />
Thursday 10 February 2011<br />
35
Energie die vrij komt<br />
Thursday 10 February 2011<br />
36
Gevolg<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> oceanische aardbeving: zeegolv<strong>en</strong> = Tsunami<br />
2004<br />
Tsunami als beweging belangrijk is op lange afstand<br />
Satelliet foto tsunami 2004, 500 m inland in Sri Lanka<br />
lectuur: Quake&tsunami.pdf<br />
Thursday 10 February 2011<br />
37
Gevolg<strong>en</strong> <strong>van</strong> e<strong>en</strong> oceanische aardbeving: zeegolv<strong>en</strong> = Tsunami<br />
2004<br />
Tsunami als beweging belangrijk is op lange afstand<br />
Satelliet foto tsunami 2004, 500 m inland in Sri Lanka<br />
lectuur: Quake&tsunami.pdf<br />
Thursday 10 February 2011<br />
37
Ondanks veel studies, blijfv<strong>en</strong> voorspelling<strong>en</strong> <strong>van</strong> seisme tot nu toe moeilijk<br />
De probabiliteit <strong>van</strong> e<strong>en</strong> grote aardbeving<br />
in de volg<strong>en</strong>de 20 jar<strong>en</strong> is 20% (1/5 kans)<br />
Westwaartse verplaatsing <strong>van</strong> de aardbeving<strong>en</strong><br />
in Turkije<br />
Aardbevingsprobabiliteit langs San Andreas<br />
breuk over 20 jar<strong>en</strong> (1990-2010)<br />
Thursday 10 February 2011<br />
38
Inw<strong>en</strong>dige structuur waarg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> door middel <strong>van</strong> de afstand <strong>en</strong><br />
aankomsttijd <strong>van</strong> P & S golv<strong>en</strong> op bepaalde plaats<strong>en</strong><br />
S : elasticiteitmodulus = 0<br />
in liquidus kern<br />
Thursday 10 February 2011<br />
39
Schaduwzone: P golv<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
gebrok<strong>en</strong> <strong>en</strong> verliez<strong>en</strong> 40% snelheid<br />
Groter S schaduwzone (1/3 wereld), ze<br />
gaan niet door de kern, e<strong>en</strong> deel <strong>van</strong> de<br />
kern moet dus vloeibaar zijn (Fe-Ni<br />
liquidus fas<strong>en</strong>)<br />
Mantel - kern gr<strong>en</strong>s is de Güt<strong>en</strong>berg discontinuïteit<br />
Thursday 10 February 2011<br />
40
In de binn<strong>en</strong>-kern word<strong>en</strong> P golv<strong>en</strong> nogmaals gebrok<strong>en</strong> <strong>en</strong> stijg<strong>en</strong> terug in snelheid:<br />
binn<strong>en</strong>kern moet dus zeer vast zijn. Gr<strong>en</strong>s is de Lehmann discontinuiteit.<br />
200 km bov<strong>en</strong> kern-mantel gr<strong>en</strong>s is<br />
“D layer” zone waar P & S ook in<br />
snelheid dal<strong>en</strong>: veel warmere zone,<br />
del<strong>en</strong> <strong>van</strong> deze zone zijn misschi<strong>en</strong><br />
g e s m o l t e n . W a a r s c h i j n l i j k<br />
absoorbeert op deze plaats de<br />
mantel warmte uit de kern <br />
Tº= > 4300ºC<br />
P= 360 GPa<br />
Thursday 10 February 2011<br />
41
Tº versus diepte: smelt curve voor verschill<strong>en</strong>de mineraal fas<strong>en</strong><br />
Beter visie <strong>van</strong> hot (rode) & cold<br />
(blauw) zones in mantle: seismische<br />
tomografie (CAT-scan <strong>van</strong> de aarde)<br />
Beweging tuss<strong>en</strong><br />
hot & cold zones<br />
Wanner de geotherm rechts ligt t.o.v. de<br />
smeltcurve: liquidus, vloeibare toestand<br />
Thursday 10 February 2011<br />
42
Geel:<br />
stijg<strong>en</strong>de<br />
warme<br />
zones<br />
(upwelling<br />
regio)<br />
Blauw:<br />
bezinking<br />
koude mantel<br />
(downwelling<br />
regio)<br />
Rood: kern<br />
Lectuur: tomografie.pdf<br />
3 D model <strong>van</strong> convectie <strong>en</strong> beweging in de mantel<br />
Thursday 10 February 2011<br />
43
2 modell<strong>en</strong><br />
1 grote convectie cell in mantel<br />
2 “layers” comnvectie in bov<strong>en</strong> <strong>en</strong> lage mantel<br />
De geothermische gradiënt <strong>en</strong> convectie in de mantel zijn de “motor<strong>en</strong>” <strong>van</strong> de<br />
plat<strong>en</strong>tektoniek <strong>en</strong> de red<strong>en</strong> waarom de aard<strong>en</strong>og <strong>van</strong>daag e<strong>en</strong> <strong>actieve</strong> <strong>planeet</strong> is.<br />
Mantel bestaat voornamelijk uit vaste geste<strong>en</strong>t<strong>en</strong> maar door de hoge Tº, lokale<br />
verandering<strong>en</strong> in druk, mineraal-chemie <strong>en</strong> viscositeit kan de mantel ook langzaam<br />
vloei<strong>en</strong> (cm/jaar) (lava lamp).<br />
Bron <strong>van</strong> warmte : radioactiviteit K, U, Th<br />
Thursday 10 February 2011<br />
44
In de mantel tuss<strong>en</strong> 70 <strong>en</strong> 250 km is er e<strong>en</strong> andere lage-snelheidszone: de<br />
ast<strong>en</strong>osfeer (LVZ) waar materiaal (bijna) gesmolt<strong>en</strong> is.<br />
Ast<strong>en</strong>osfeer: plastisch materiaal dat beweging <strong>van</strong> de bov<strong>en</strong>ligg<strong>en</strong>de plat<strong>en</strong> toelaat.<br />
Bov<strong>en</strong> de ast<strong>en</strong>osfeer vorm<strong>en</strong> de stijvere mantel <strong>en</strong> korst sam<strong>en</strong> de lithosfeer.<br />
Ast<strong>en</strong>osfeer ± 2% gesmolt<strong>en</strong> materiaal<br />
Mantel: ultramafische geste<strong>en</strong>t<strong>en</strong>,<br />
rijk in Mg & Fe:<br />
Peridotiet = olivijn [(Mg, Fe) 2 SiO 4 ]<br />
& pyroxe<strong>en</strong> [(Mg, Fe) 2 Si 2 O 6 ]& spinel<br />
[MgAl 2 O 4 ]<br />
Thursday 10 February 2011<br />
45
In de mantel zijn bruuske verandering<strong>en</strong> in golfsnelhed<strong>en</strong> het gevolg <strong>van</strong><br />
mineralogische fase verandering<strong>en</strong><br />
Bruuske fase verandering<strong>en</strong><br />
(Fe, Mg) 2 SiO 4 (olivijn)<br />
Mg 2 Si 2 O 6 - (Mg-Fe) 2 Si 2 O 6 (pyroxe<strong>en</strong>)<br />
MgAl 2 O 4 (spinel)<br />
Mg 3 Al 2 (SiO 4 ) 3 (granaat)<br />
(Ca, Mg, Fe)TiO 3 (perovskiet)<br />
(Mg, Fe)O (Mg-wustiet)<br />
Al 2 O 3<br />
<strong>Vorming</strong> <strong>van</strong> nieuwe mineralogische fase is<br />
verantwoordelijk voor<br />
de snelheidsverandering<strong>en</strong> in de P-golv<strong>en</strong>.<br />
Bov<strong>en</strong> 3 GPa (~80 km)<br />
MgAl 2 O 4 (Mg, Fe) 3 Al 2 Si 3 O 12<br />
Bov<strong>en</strong> 24 GPa (~670 km)<br />
(Mg, Fe) 2 SiO 4 (Ca, Mg, Fe)TiO 3<br />
+ (Mg, Fe)O<br />
~ bijna reproduceerbaar in het lab.<br />
Thursday 10 February 2011<br />
46
Het magneetveld<br />
Liquidus metaal <strong>van</strong> de buit<strong>en</strong>kern veroorzakte het magneetveld <strong>van</strong> de aarde. Dynamo<br />
theorie: convectie in de buit<strong>en</strong>kern, de beweging <strong>van</strong> dit vloeibare materiaal induceert<br />
electrische strom<strong>en</strong> net als e<strong>en</strong> onophoudelijke electromagnetische dynamo.<br />
Thursday 10 February 2011<br />
47
3 D model <strong>van</strong> de geoïde: equipot<strong>en</strong>tial oppervlak <strong>van</strong> de aarde<br />
Aarde zoals nooit gezi<strong>en</strong><br />
Deze morfologie is geassocieerde met de convectie in de mantle: upwelling <strong>van</strong> warm zone<br />
(rood) <strong>en</strong> downwelling <strong>van</strong> koude zones (blauw)<br />
Thursday 10 February 2011<br />
48
Sam<strong>en</strong>vatting<br />
Gr<strong>en</strong>s korst/mantel = Moho<br />
Energie convectie:<br />
verval K, U, Th<br />
Güt<strong>en</strong>berg discontinuiteit<br />
Lehmann discontinuiteit<br />
plastisch<br />
Convectie in mantel is de<br />
motor <strong>van</strong><br />
plaat<strong>en</strong>tectoniek<br />
Moho<br />
<strong>en</strong> in buit<strong>en</strong> kern <strong>van</strong> het magneetvelt<br />
Thursday 10 February 2011<br />
49
Change language