Psychologie

Wat is psychologie
Hoofdstuk1
Wat is psychologie 1
De belangstelling die mensen voor elkaar hebben, is al heel oud. Uit archeologische
opgravingen blijkt al dat onze verre voorouders geïnteresseerd
waren in wat anderen dachten, hoe bepaalde gedragingen totstandkwamen
en door welke motieven intermenselijke relaties konden bestaan.
Is dat niet logisch verklaarbaar als we ons er rekenschap van geven, dat we
dagelijks met elkaar te maken hebben
We zijn geen kluizenaars, maar sociale wezens. Omdat we zozeer op elkaar
zijn aangewezen stellen we belang in elkaar. Dankzij dit gegeven is de
psychologie als wetenschap in de negentiende eeuw ontstaan; psychologie is
toen een zelfstandige wetenschap geworden; de belangstelling voor de
medemens is toen gesystematiseerd.
In deze serie hoofdstukken beogen we u inzicht te geven in deze wetenschap:
waarom gedraagt iemand zich zo; welke processen spelen zich af in de ”menselijke
geest”; door welke factoren worden iemands ontwikkeling en persoonlijkheid
bepaald; wat zijn de menselijke behoeften en hoe gaat de psychologie
als wetenschap te werk
Dit is slechts een kleine greep uit het grote aantal onderwerpen, die in de
komende hoofdstukken aan de orde komen.
Dit vak bevat de volgende ”onderdelen”: inleiding tot de psychologie,
methodeleer, Statistiek en functieleer.
Het bevat in totaal 15 hoofdstukken.
In dit eerste hoofdstuk zullen we ingaan op de vraag wat psychologie is, wat ze
bestudeert en welke werkterreinen er zijn; tevens zullen we enige aandacht
schenken aan de relatie lichaam en gedrag.
Wijze van studeren
Om een optimaal profijt te hebben van de leerstof, is een behoorlijke
inspanning vereist. Het is de bedoeling dat u feiten leert, inzicht verwerft en de
feiten leert toepassen. Dit betekent dat u actief moet meedenken en de leerstof
op de voet moet volgen.
Aan het eind van elk hoofdstuk vindt u een aantal parate-kennisvragen, die de
gehele stof die in een hoofdstuk is behandeld, bestrijken. U kent het desbetreffende
hoofdstuk pas als u die vragen vlot kunt beantwoorden.
Ieder oneven hoofdstuk bevat tevens een aantal oefenvragen, waarvan de
uitwerking achterin het desbetreffende hoofdstuk is opgenomen.
Ieder even hoofdstuk bevat een aantal opgaven die ter correctie moeten worden
ingezonden. Wen eraan dat u deze opdrachten gemotiveerd uitwerkt. En mocht
u iets niet duidelijk zijn, kan kunt u gerust vragen stellen of opmerkingen
maken.
Bij een aantal hoofdstukken zult u een (beknopt) literatuuroverzicht
aantreffen, zodat u, indien u dat wenst, zelf uw kennis kunt aanvullen.
346B1.FM
1.1

Wat is psychologie
Het definiëren van ”Psychologie”
Een mens is een wezen dat zich handhaaft in het dagelijkse bestaan, o.a. door
zijn verstand te gebruiken. Mensen proberen hun omgeving te begrijpen om er
zo goed mogelijk op in te spelen.
Hierbij is het van het grootste belang de medemens (en zichzelf) te begrijpen.
Om een wiskundig probleem op te lossen, is het voldoende de te gebruiken
symbolen en spelregels te kennen en die symbolen waar te nemen en die regels
toe te passen. Maar mensen zijn niet helemaal waar te nemen; de buitenkant
van de mens (waarneembaar gedrag, lichaamshouding, gelaatsexpressie enz.)
wel, dat is te zien, maar wat zich in iemands innerlijk afspeelt, onttrekt zich aan
de waarneming. Om anderen te begrijpen, is het echter nodig iets van hun
gedachten, gevoelens en achtergronden af te weten.
De wetenschap die zich met vragen over dit soort zaken bezighoudt, is de
psychologie.
Wat is psychologie nu precies
Psychologie 1 Die vraag is niet zo eenvoudig te beantwoorden. Het woord ”psychologie”
betekent letterlijk ”zielkunde”; psyche is ziel, logos is kennis of wetenschap.
Het begrip ziel is in feite een filosofisch begrip.
Tot ver in de Middeleeuwen (en ook nog lang daarna) stond in de westerse
wereld de kijk op mens en natuur sterk onder invloed van de theologie en de
filosofie. Natuur en mens werden vooral beschouwd vanuit een godsdienstig of
filosofisch gezichtspunt. Buiten de aardse werkelijkheid was een ”absolute
macht”, een ”oerbron”: de goddelijke openbaring. Voorzover de mens als
mens bestudeerd werd, gebeurde dat steeds vanuit een theologische of filosofische
beschouwingswijze.
De ziel
Het begrip ”ziel” werd in de theologische visie bv. gezien als een ”goddelijke
vonk”, als iets wat ”diep in de kerker van het stoffelijke (lichaam) verborgen
ligt”. In de filosofie trachtte men langs filosofische weg het wezen (”ziel” als
kern en als onstoffelijke drager van de menselijke eigenschappen) van de mens
te doorgronden. In dergelijke visies ging het dan niet – m.b.t. tot de studie van
de mens – zozeer om wat de mens is, hoe hij functioneert en waarom hij zich
gedraagt zoals hij zich gedraagt, maar om hoe hij zich moet gedragen om bv. de
(goddelijke) eindbestemming te bereiken, en om wat die eindbestemming is en
waarin Gods wil jegens de mens kenbaar wordt.
Van oudsher stond in de theologie en de filosofie het begrip ”ziel” centraal.
In hoofdstuk 3 komen we hier nog op terug
Hoewel de filosofie lange tijd zeer veel invloed heeft gehad op de psychologie –
en die invloed is thans in zeker opzicht nog wel merkbaar – heeft de psychologie
zich geleidelijk aan losgemaakt van de filosofie. Dit losmakingsproces
heeft in feite eeuwen geduurd en heeft zich min of meer ”schoksgewijs”
voltrokken.
2 Zo had in de 19de eeuw in de psychologie de studie van de ”werking en het
wezen van de ziel” nog wel aandacht, maar richtte de psychologie zich eind
19de eeuw, toen ze een zelfstandige wetenschap werd, toch meer en meer op de
feiten zoals ze zijn, op het kennen van de mens zoals hij is en niet op hoe een mens
zou moeten zijn tegen de achtergrond van godsdienstige, filosofische en
ethische waarden en normen, maar wat en hoe de mens waarnam, dacht, voelde
en wilde.
We kijken weer naar de vraag: ”wat is psychologie nu precies” Het zal u nu
duidelijk zijn, dat de huidige psychologie niets meer kan met een vaag
ongrijpbaar begrip als ziel. Ze richt zich nu juist op de waarneembare en
meetbare feiten.
1.2

Wat is psychologie
Gedachten, gevoelens, motieven enz. zijn zaken die zich onwaarneembaar voor
anderen in het individu afspelen. Wat voor buitenwereld, dus ook voor de
psycholoog wel waarneembaar is, is het gedrag, dat uit iemands innerlijk
voortvloeit. We verduidelijken dit met een voorbeeld.
Een kind uit de eerste klas (groep 3) van de basisschool leert niet zo snel lezen
als zijn medeleerlingen. Wat is er aan de hand Misschien is het kind verstandelijk
nog niet voldoende ontwikkeld om woorden te kunnen waarnemen en
te onthouden; het kind kan ook leesblind zijn, of misschien heeft het wel een
broertje of zusje dat erg vlot en handig is en het jongere kind in de schaduw
stelt, waardoor het angstig en onzeker wordt; of misschien heeft het
doodgewoon een bril nodig.
Een psycholoog kan op deze vragen alleen antwoord geven na een nadere
analyse van het gedrag van het kind.
Hij observeert het kind bij diverse opdrachten, waaronder lezen; hij analyseert
de gemaakte fouten; hij test het kind om te zien of de testprestaties op het
niveau liggen, dat voor de leeftijd mag worden verwacht; hij interviewt het kind
en liefst ook de ouders over de gezinssituatie, kortom: hij vergelijkt het gedrag
en de prestaties van dit kind met die van andere kinderen en komt zo tot een
uitspraak.
Dat vergelijken van diverse gedragswaarnemingen door psychologen is van
wezenlijk belang. De waarde van een waarneming (bijvoorbeeld een leerprestatie,
een testuitslag, een antwoord op een persoonlijke vraag) wordt altijd
bepaald in vergelijking met vele andere waarnemingen van dezelfde soort.
Voorlopige definitie 3 En nu kunnen we ons wagen aan een voorlopige definitie van ”psychologie”:
psychologie is de wetenschap die zich bezighoudt met het bestuderen van
gedrag.
Afb. 1. Analyse van het gedrag o.a. door observeren van gedrag.
346B1.FM
1.3

Wat is psychologie
Het begrip ”gedrag”
Wat is gedrag
Ook het begrip ”gedrag” is niet zo eenvoudig te omschrijven als het lijkt. Wie
op school voor gedrag een hoge waardering krijgt, is een ”braaf” kind dat zich
aan de regels houdt en niet lastig en vervelend is.
Sociale aanpassing 4 ”Gedrag” betekent dan zoiets als ”sociale aanpassing”. In het dagelijkse leven
en in het dagelijkse spraakgebruik is dat de betekenis van het woord. Er zijn
echter meer omschrijvingen van het begrip ”gedrag”. We nemen er een paar
onder de loep:
De objectief te
observeren en te
registreren activiteit
5 1. Gedrag is de objectief te observeren en te registreren activiteit van een
organisme.
”Objectief te observeren” houdt in, dat het mogelijk moet zijn voor een
(groot) aantal waarnemers los van elkaar hetzelfde waar te nemen; dit in
tegenstelling tot zogenaamde subjectieve ervaringen, die slechts door één
persoon, en dan bij zichzelf, kunnen worden waargenomen. Iemand kan
zich bijvoorbeeld gelukkig of ongelukkig voelen. Zo’n waarneming, hoe
waardevol ook voor de betrokkene zelf, is oncontroleerbaar voor anderen
(iemand kan wel zeggen dat hij gelukkig is, maar is hij dat dan ook).
”Registreerbare activiteit”. Hieronder vallen ook reacties van organismen die
niet met het blote oog waarneembaar zijn: bijvoorbeeld hersenactiviteit,
spierspanning. Veranderde gemoedstoestanden gaan gepaard met
meetbare veranderingen, onder andere in spierspanning. Deze spierspanning
is objectief te meten en kan dus in wetenschappelijk onderzoek
worden gebruikt.
Een voorbeeld hiervan is de ”leugendetector”, die in de Verenigde Staten bij
het onderzoek van verdachten wordt gebruikt. Uitgangspunt hierbij is het
feit dat de elektrische huidweerstand verandert, wanneer mensen geëmotioneerd
zijn. Iemand die liegt, is daar onrustig door en zijn huidweerstand
zal veranderen. Dit gegeven is echter niet altijd betrouwbaar: iemand kan
naar waarheid antwoorden op een vraag, die hem wel emotioneert!
Afb. 2. Reactie op een prikkel. (Bron: Picture Partners/Frans Rombout – Leiden.)
1.4

Wat is psychologie
Een reactie op
een prikkel
5 2. Gedrag is een reactie van een organisme op een prikkel. Een prikkel is een
verandering in de uitwendige of inwendige omstandigheden. Van beide
prikkels geven we een voorbeeld:
- Een baby voelt dat hij honger krijgt (verandering in inwendige omstandigheden),
de reactie is huilen (waarneembaar gedrag).
- Een baby wordt in een badje gestopt met koud water (het temperatuurverschil
is een verandering in de uitwendige omstandigheden); ook hier is
de reactie huilen (waarneembaar gedrag).
In beide gevallen is het gedrag van de baby een reactie op een prikkel. Dat
gedrag is objectief waarneembaar (we zien tranen en horen de baby huilen).
De prikkel zelf (de subjectieve beleving en waarneming van hongergevoelens
of van een temperatuurverandering) is echter niet voor de onderzoeker
waarneembaar. Wat deze echter wel weer objectief kan waarnemen en kan
constateren, zijn de omstandigheden die het waarschijnlijk maken dat er
sprake is van de ene prikkel of de andere.
Je kunt bv. wel zeker weten hoe lang het geleden is dat de baby de laatste
voeding heeft gehad, of hoe groot het temperatuurverschil is tussen het
badwater en de baby. Dit soort controleerbare gegevens kan een psycholoog
wel in zijn onderzoek betrekken.
5 3. Gedrag wordt door de persoon zelf op een bepaalde manier ervaren en
beleefd. Zoals we eerder zagen, zijn dergelijke persoonlijke – subjectieve –
ervaringen en belevingen voor anderen niet of moeilijk waarneembaar en
controleerbaar.
Toch zijn er sommige psychologen van mening dat die persoonlijke
ervaringen en belevingen van mensen wel object van onderzoek kunnen zijn.
Als iemand zegt verdrietig of boos te zijn, kan de psycholoog die mededeling
in zijn onderzoek betrekken. We kunnen dan trouwens beter zeggen, dat je
dan niet zozeer gevoelens en belevingen onderzoekt, maar mededelingen
van mensen over hun gevoelens en belevingen.
Bij het gebruik van bv. persoonlijkheidsvragenlijsten wordt overigens wel
gebruikgemaakt van mededelingen en uitspraken van de proefpersoon of de
geteste over zichzelf, waarbij men ervan uitgaat dat de antwoorden van de
geteste persoon zo veel mogelijk zijn gedachten, gevoelens en belevingen
representeren, maar waarbij de kans op falsificatie vrij groot is. Onder
”falsificatie” verstaan we dan: het bewust – of min of meer onbewust –
geven van ”onjuiste antwoorden of antwoorden waarvan hij of zij aanneemt
dat ze sociaal gezien het meest geaccepteerd zijn.
We komen hier later nog op terug.
”Gedrag” is, zoals uit het voorgaande blijkt, een zeer ruim en rekbaar begrip.
Het onderzoeksterrein (en werkterrein) van psychologen is, zoals we straks nog
zullen zien, dan ook zeer groot en gevarieerd.
Determinanten van het gedrag
We zagen dat gedrag altijd wordt bepaald (gedetermineerd) door allerlei
omstandigheden, gedragsvoorwaarden. Wat de psycholoog interesseert, is niet
alleen het gedrag op zich, maar vooral de omstandigheden, oorzakelijke
factoren, die hebben geleid tot dat gedrag: de determinanten van het gedrag.
346B1.FM
1.5

Wat is psychologie
6 Psychologen bestuderen menselijk gedrag om dit te kunnen verklaren en
toekomstig gedrag te kunnen voorspellen (en zo nodig te beïnvloeden). Want
wanneer je weet hoe bepaald menselijk gedrag ontstaat, kun je door bij anderen
bepaalde voorwaarden te scheppen, hun toekomstig gedrag (veelal)
beïnvloeden.
We zullen dit aan de hand van een voorbeeld nader bekijken en verduidelijken.
Voorbeeld
Nog niet zo lang geleden was men van mening dat orde en regelmaat van het
grootste belang waren voor de persoonlijke ontwikkeling van jonge
kinderen. Daarom werden baby’s op vaste tijden gevoed en mochten baby’s
die bijvoorbeeld ’s nachts huilden, niet uit het bed of de wieg worden
genomen. Dat was ongewenst gedrag en moest snel afgeleerd worden.
De omgeving bepaalt dan dus al zeer vroeg wat voor het jonge kind ”goed”
of ”slecht” is.
In de vijftiger jaren kwam een reactie hierop: het kind werd namelijk gevoed
wanneer het huilde, dus op tijden waarop het kennelijk behoefte aan voedsel
had. Huilende baby’s hadden behoefte aan warmte en tederheid. Een
huilende baby werd ’s nachts opgenomen.
Niet getoetste
vooronderstellingen
Beide theorieën gaan uit van vooronderstellingen, van niet-getoetste opvattingen.
Beide opvattingen gaan ervan uit, dat de aanpak zal leiden tot een
evenwichtige en harmonische ontwikkeling van het kind. Een psycholoog die
antwoord wil geven op de vraag of de twee opvattingen tot verschillende resultaten
leiden, mag natuurlijk niet uitgaan van dergelijke vooroordelen, maar zal
zijn uitspraak moeten baseren op objectief meetbare en controleerbare feiten.
Hij zal in de eerste plaats twee overeenkomstige groepen kinderen vergelijken,
die met een vast voedingsschema dan wel met een volledig door het kind
bepaald voedingsschema zijn gevoed. Hij zal bijvoorbeeld ook moeten
vaststellen hoe vaak en hoe lang kinderen uit beide groepen huilden, hoe
bijvoorbeeld de reacties zijn op een nieuw speeltje, of er verschillen zijn in de
motorische ontwikkeling (kunnen kinderen uit de ene groep sneller zitten,
staan kruipen, lopen dan kinderen uit de andere groep). Maar ook zal hij
andere houdingen van de moeders of verzorgers ten opzichte van hun baby
moeten bekijken: knuffelen moeders of verzorgers uit de ene groep hun
kinderen vaker en anders dan moeders of verzorgers uit de andere groep; en
besteedt de ene groep ouders of verzorgers meer tijd en aandacht aan het kind
dan de andere
En misschien maakt het voedingsschema op zich niets uit, maar speelt bv. de
algemene houding van de moeder of van beide ouders de meest cruciale rol.
Een dergelijk onderzoek is in de Verenigde Staten verricht.
Zonder diepgaand op dit onderzoek in te gaan, willen we toch iets zeggen over
de opzet van dit onderzoek en op de conclusie die hieruit werd getrokken. In
dit onderzoek werden grote groepen kinderen en hun ouders met elkaar vergeleken.
Er namen drie groepen aan het onderzoek deel: groep 1 met een strak
voedingsschema; groep 2 met een volledig door de baby bepaald voedingsschema
en groep 3 vormde een tussengroep met een tussenvorm: de baby werd
wel op vaste tijden volgens een vast schema gevoed (dus om de zoveel uur),
maar huilt de baby een half uurtje eerder, dan wordt hij iets vroeger gevoed,
slaapt het kind nog als het etenstijd is, dan wacht men tot het wakker is.
De kinderen werden o.a. vergeleken op lichamelijke ontwikkeling, veel of
weinig huilen, op sociale aanpassing en op ontwikkeling (het ontwikkelingsniveau)
op latere leeftijd.
1.6

Wat is psychologie
De conclusie luidde, dat zowel de kinderen uit groep 1 als die uit groep 2 zich
minder goed ontwikkelden dan die uit groep 3. Groep 1 en groep 2 kregen een
extreme opvoeding (met een strak voedingsschema), bij groep 3 waren er wel
regels, maar deze werden soepel gehanteerd.
Een extreme opvoeding (met een strak voedingsschema of waarbij de baby
helemaal zelf bepaalt wanneer hij gevoed wordt) bleek niet gunstig en daarbij
maakte het niet uit op welke manier dit gebeurde.
We willen hierbij wel opmerken dat we voorzichtig moeten zijn met het té snel
en té gemakkelijk generaliseren van conclusies uit dergelijke onderzoeken,
maar wat wel duidelijk blijkt, zoals we verderop in dit hoofdstuk ook nog zullen
zien, is dat we eerst grondig en objectief onderzoek moeten verrichten alvorens
we betrouwbare uitspraken kunnen doen over het gedrag van anderen en dat
we ons niet moeten laten beïnvloeden en leiden door niet-getoetste vooronderstellingen.
Het gaat er dus om, dat door onderzoek objectieve kennis wordt verkregen
over determinanten van menselijk gedrag, zodat dit gedrag te verklaren, te
voorspellen en zo nodig te beïnvloeden is.
Leerproces
Beïnvloeden van gedrag
Veel van ons menselijk gedrag is het gevolg van een leerproces.
Kinderen leren bv. te gehoorzamen, omdat gehoorzamen wordt beloond en
ongehoorzaam-zijn wordt bestraft (of, zoals althans ook veel wordt geadviseerd,
ongehoorzaamheid wordt genegeerd, wat een niet-belonen is); kinderen
leren bang te zijn voor vuur, ze leren anderen wel of niet vertrouwen, wanneer
hun aanvankelijk vertrouwen wel of niet terecht bleek.
Als bijvoorbeeld uit onderzoek blijkt, dat ongewenst gedrag voortkomt uit
bepaalde gedragingen van de omgeving ten opzichte van een kind, is het voor
opvoeders zinvol daarvan op de hoogte te zijn.
Psychologen adviseren aanstaande leraren, ouders en anderen die beroepsmatig
of anderszins veel met kinderen te maken hebben, aan de hand van de
gegevens die uit wetenschappelijk onderzoek naar voren komen.
Zo is er ook veel onderzoek verricht naar de manier waarop kinderen
waarnemen, inprenten en onthouden. Daaruit bleek dat kinderen op
diverse leeftijden anders waarnemen en onthouden.
Kinderen blijken aanvankelijk meer oog te hebben voor details dan voor het
geheel. Sinterklaas valt vaak door de mand omdat de kleuter de schoenen of het
horloge van oom Piet herkent. Vanaf een jaar of zes verschuift dat en gaan de
kinderen meer op het geheel letten.
Dit leidde in de praktijk tot de zogenaamde ”globalisatiemethode” bij het leren
lezen. Vroeger – en dat is heus nog niet zo erg lang geleden – leerden kinderen
eerst afzonderlijke letters, nu beginnen ze met complete woordjes (maan, roos,
vis) en van daaruit worden dan later de losse afzonderlijke letters geleerd.
Samenvattend kunnen we nu stellen dat psychologen onderzoek doen naar
determinanten (oorzakelijke, bepalende factoren) van het menselijk gedrag;
bovendien gebruiken ze soms de resultaten van het onderzoek om gedrag van
anderen te beïnvloeden.
346B1.FM
1.7

Wat is psychologie
Psychologie als wetenschap
Vooroordelen in het dagelijks leven
In de dagelijkse praktijk is het vaak zo, dat als we iets een paar keer hebben
gezien of gehoord, we al gauw zeggen dat het wel altijd zo zal zijn.
Een onderwijzer met een jarenlange praktijkervaring beweerde in volle ernst
dat dikke kinderen dommer zijn dan slanke kinderen. Hij had al zo vaak dikke
domme kinderen gezien, dus … Hij beweerde trouwens ook dat jongens intelligenter
waren dan meisjes, want dat had hij, naar eigen zeggen, al zo vaak
meegemaakt.
Tegen dergelijke beweringen is heel wat kritiek in te brengen. De onderwijzer
was de enige die de kinderen, waarover hij een oordeel uitsprak, had bekeken
en misschien had hij zijn oordeel al klaar nog voordat hij goed () had gekeken.
Misschien had hij een hekel aan dikke kinderen – misschien was hij vroeger
door een dik kind geplaagd – en was daardoor minder vriendelijk tegen ze en
schonk daardoor minder aandacht aan hen, waardoor ze wat werden afgeremd.
En misschien was hij – mogelijk min of meer onbewust – van mening dat
jongens later toch meer moesten presteren dan meisjes en hielp hij de jongens
– mogelijk ook onbewust – iets meer dan de meisjes. Of misschien had zijn
eigen moeder vroeger weleens tegen hem gezegd, dat te veel eten dom is en had
hij dat zonder nog te weten in zijn hoofd geprent. Of misschien had hij heel
toevallig twee dikke domme kinderen in zijn klas gehad en gedacht: ”Zie je
wel”
Afb. 3. Intelligent omdat zij een bril draagt; dom omdat hij dik is
Toetsen via
methoden
Psychologisch onderzoek
Een wetenschapper gaat niet af op ideeën of vooroordelen maar toetst ideeën
via daartoe ontworpen methoden. Hij weet dat waarnemingen toevallig
kunnen zijn en maakt daarom gebruik van statistische gegevens om na te gaan
1.8

Wat is psychologie
of de waarheid op toeval berust. Hij vermijdt algemene uitspraken over
verschijnselen die nog niet nader onderzocht zijn; hij zegt bv. niet: ”Dikke
kinderen zijn minder intelligent dan slanke kinderen”, wanneer dit niet via
grondig onderzoek is aangetoond.
Psychologisch
experiment
Een gefingeerd
voorbeeld
Onderzoeksgroepen
samenstellen
Operationaliseren
Vraagstelling
formuleren
Meetinstrumenten
bepalen
Om een indruk te krijgen van de wijze waarop de psycholoog te werk gaat,
nemen we de uitspraak over de domme dikke kinderen eens bij de kop.
7 Een psycholoog zou een onderzoek om deze uitspraak te toetsen als volgt
opzetten. Hij stelt twee groepen kinderen samen: dikke en niet-dikke.
Daarvoor heeft hij een objectief criterium nodig. Hij zou naar een kinderarts of
een schoolarts kunnen gaan en gewichtstabellen opvragen voor jongens en
meisjes op diverse leeftijden. De gewichtstabellen zijn een objectief criterium,
een meetlat, zou je kunnen zeggen. Kinderen die in verhouding tot hun lengte
meer wegen dan de landelijk toegestane bovengrens, noemt hij dikke kinderen.
Nu vermijdt hij dus de fout om dik geklede kinderen of kinderen die alleen
maar groot voor hun leeftijd zijn en wat plomp, ten onrechte in de groep
”dikke kinderen” op te nemen.
We hebben het steeds over ”kinderen” gehad maar stel voor dat dikke jongens
wel dom zouden zijn en dikke meisjes niet. Hij moet dus beide onderzoeksgroepen
fifty-fifty uit jongens en meisjes laten bestaan om een uitspraak te
kunnen doen over ”kinderen”. Als hij uitgaat van verschillen tussen jongens en
meisjes, zal hij twee proefgroepen samenstellen (een van meisjes, een van
jongens) en beide groepen apart vergelijken met het algemene criterium dat
voor ”kinderen” geldt. (Een proefgroep is een groep proefpersonen, die in een
onderzoek is betrokken.)
Hij moet er bij het samenstellen van de groepen ook voor zorgen dat in beide
groepen kinderen uit diverse milieus gelijkelijk zijn vertegenwoordigd. Want
misschien bestaat er wel een relatie tussen sociaal milieu en eetgewoonte.
Misschien eten kinderen van beter gesitueerde ouders wel meer of minder of
anders dan kinderen uit middenstandsgezinnen. Als hij zijn onderzoeksgroep
samenstelt uit kinderen van verschillende milieus, kan dat tot een foute
conclusie leiden. Hij moet dus bij de samenstelling van de groepen ervoor
zorgen, dat in beide groepen diverse sociale milieus gelijkelijk zijn vertegenwoordigd.
Hij moet dus zorgen voor goede steekproeven (in een van de
volgende hoofdstukken komen we hier nog op terug).
Er zijn vast nog wel meer vallen waar de onderzoeker in kan trappen, maar hier
laten we het even bij. Blijft nog wel de factor ”toeval” over. Zou hij bv. twee
kleine groepjes samenstellen en met elkaar vergelijken, dan is de kans dat hij
toevallige verschillen vindt veel groter dan wanneer hij met grote groepen
werkt. Een grondige kennis van de statistiek is dan ook onontbeerlijk.
Een van de moeilijke hindernissen die een onderzoeker dus moet nemen, is het
samenstellen van onderzoeksgroepen.
Eén andere moeilijkheid is: wat gaan we meten en hoe gaan we meten
Hoe gaan we na of de kinderen ”dom” zijn Het begrip ”dom” moet worden
geoperationaliseerd; d.w.z. het begrip moet meetbaar en werkbaar worden
gemaakt.
De vraagstelling zou kunnen luiden: In hoeverre verschillen dikke kinderen
van niet-dikke kinderen wat betreft verstandelijke aanleg en wat bereiken ze er
in de praktijk mee
Een onderzoeker zou hier twee maten kunnen gebruiken: de schoolresultaten
en de resultaten van een intelligentietest.
346B1.FM
1.9

Wat is psychologie
Conclusies trekken
Nieuwe vraagstelling
Gefingeerd voorbeeld
Meer hierover onder het kopje ”meten”.
Stel dat de conclusie uit het onderzoek zou luiden: ”Dikke kinderen leveren
minder goede schoolprestaties dan niet-dikke kinderen, maar er is geen
verschil in verstandelijke aanleg tussen beide groepen”. Het is heel begrijpelijk
dat de onderwijzer de verstandelijke vermogens van zijn dikke leerlingen niet
zo hoog aanslaat. Maar de psycholoog denkt meteen: misschien zijn dikke
kinderen wel onzekere kinderen, die uit onzekerheid en angst ”domme”
antwoorden geven op school en die eventuele angst en gebrek aan zelfvertrouwen
compenseren met te veel eten (overeten).
En hiermee is dan de vraagstelling voor een volgend onderzoek geboren.
Tot zover dit voorbeeld. Dit is uiteraard een gefingeerd onderzoek. We hebben
dit bedacht om een aantal punten te illustreren die van belang zijn bij het
uitvoeren van een onderzoek. In de praktijk spreken we veelal van een
experiment. In de psychologische praktijk betekent ”experimenteren” dus niet
”maar eens wat (uit)proberen”, nee, het betekent: op gedegen en op
verantwoorde wijze onderzoek doen.
In het beschreven voorbeeld werd onderzocht of er een verband bestaat tussen
verschillende verschijnselen (fenomenen) die gelijktijdig voorkomen. Men kan
ook onderzoeken of er verschil bestaat tussen omstandigheden nu en gevolgen
daarvan later.
Hiervan volgt een voorbeeld van een in de praktijk uitgevoerd onderzoek.
De vraagstelling luidde: Leren kinderen meer en/of zijn ze beter gemotiveerd,
wanneer ze een eigen inbreng hebben in wat ze leren en hoe ze dat leren, dan
wanneer de lesstof en de wijze waarop die moet worden geleerd, van bovenaf
worden opgelegd
Er werd een bijscholingscursus van een jaar gegeven aan een groep docenten
Nederlandse taal werkzaam bij diverse scholen voor voortgezet onderwijs, die
ten doel had de leraren te leren ”democratischer” (met meer inbreng van
leerlingen enz.) te gaan lesgeven dan ze tot dusver deden. De psycholoog die
was aangetrokken om eventuele cursuseffecten te meten, deed het volgende:
Hij stelde een groep docenten Nederlands samen, die de cursus zou volgen
(experimentele groep) en een (zo veel mogelijk vergelijkbare) groep die de
cursus niet zou volgen (de controlegroep). Zo’n controlegroep is nodig; als je bij
de experimentele groep verschillen vindt tussen de begin- en eindsituatie (hier
dus voor en na de cursus) en je vindt die verschillen niet bij de controlegroep,
dan mag je – met de nodige voorzichtigheid – aannemen dat die gevonden
verschillen (zeer waarschijnlijk) het gevolg zijn van het experiment.
Vervolgens werden beide groepen docenten en hun leerlingen in totaal
viermaal getest : voor, halverwege, aan het eind van de cursus en drie maanden
na de cursus (de zogenaamde follow-up).
De resultaten waren verrassend: aan het eind van de cursus was er wel een
geringe verandering bij de experimentele groep vast te stellen, maar die verandering
was niet groot genoeg om statistisch te kunnen vaststellen dat het geen
toeval kon zijn. Er was wel een significant (= echt, voldoende) verschil tussen
de eindsituatie en de follow-up meting (vierde test). Kennelijk had de cursus
moeten bezinken en bleek er dus pas later een effect te zijn.
Een interessant gegeven was ook, dat meisjes zowel mannelijke als vrouwelijke
docenten als aardiger beoordeelden dan jongens. Meisjes waren ook in het
algemeen meer gemotiveerd dan jongens.
Tot zover over psychologische experimenten.
1.10

Wat is psychologie
Statistische gegevens 8
Tests
Meten
De term ”meten” is al een aantal keren gebruikt. En dat is beslist niet toevallig.
Psychologen proberen namelijk bij hun onderzoek aan betrouwbare gegevens
te komen die statistisch te verwerken zijn.
Bijvoorbeeld als je wilt weten of iemand intelligent genoeg is om een bepaalde
opleiding te kunnen volgen of in een bepaald beroep te kunnen slagen, kun je
dit niet afdoen met een schatting of een algemene indruk. Dan moet je precies
antwoorden of in ieder geval zo precies mogelijk. Dus een zo exact mogelijke
vaststelling.
Iedereen kent in dit verband wel de term IQ (intelligentiequotiënt).
Psychologen willen en moeten dus zo precies mogelijk meten en hebben
daartoe meetinstrumenten ontwikkeld: tests, vragenlijsten, waarmee allerlei
determinanten van menselijk gedrag (veelal) in een getalwaarde (maat)
kunnen worden uitgedrukt.
Tests worden o.a. gebruikt om capaciteiten van mensen vast te stellen, bijvoorbeeld
ruimtelijk inzicht of taal- of cognitieve ontwikkeling. Deze tests zijn – bij
het proces van testconstructies – eerst bij zeer grote groepen proefpersonen
afgenomen. Bij het construeren en ontwikkelen van een test komt nog heel wat
meer kijken, maar voorlopig is het voldoende te weten dat wanneer de test aan
alle eisen voldoet, hij kan worden afgenomen. Het resultaat dat je bij een willekeurig
individu vindt, wordt dan vergeleken met het gemiddelde resultaat op
de test bij de ijkingsgroep (= groep personen die waren betrokken bij het
samenstellen van de test).
In een ander verband noemden we ze al, maar een speciale vorm van tests zijn
de zogenaamde (persoonlijkheids) vragenlijsten. Hiervan wordt bijvoorbeeld
bij beroepskeuzeonderzoek gebruikgemaakt. Voor het construeren hiervan
wordt bijvoorbeeld op grote schaal door het hele land aan mensen in allerlei
beroepen gevraagd te reageren op lijsten beweringen. Bijvoorbeeld: ik vind het
prettig verantwoordelijkheid te dragen; ik houd ervan met mensen om te gaan;
ik kan niet tegen mensen die steeds over hun werk lopen te klagen; ik word
ongeduldig van tijdrovende karweitjes. Achter elke bewering staat: mee eens,
mee oneens, geen mening. Alle reacties op die ingevulde vragenlijsten worden
geanalyseerd en dan blijkt dat bijvoorbeeld bij leidinggevende beroepen zo
vaak ”mee eens” wordt aangekruist bij bewering 17 en 35, dat die in een
beroepskeuzetest gebruikt kunnen worden om te kunnen beslissen of iemand
kans van slagen maakt in een leidinggevende functie.
Voordat zo’n persoonlijkheidsvragenlijst gebruiksklaar is, is heel wat rekenwerk
verricht en natuurlijk is er heel wat meer materiaal nodig dan die twee
vorenstaande beweringen, maar in principe komt een en ander daar toch wel
op neer.
Behalve voor interesse en geschiktheid voor beroepen zijn er bv. ook vragenlijsten
ontwikkeld voor sociale aanpassing, emotionele ontwikkeling, angst en
leiderschap, om er slechts een paar te noemen.
Geen enkele test is voor 100 % betrouwbaar. Geen enkele test is volmaakt. Je
kunt er nooit een uitspraak mee doen die met zekerheid altijd voor honderd
procent waar is, maar het is toch altijd meer verantwoord te beweren, dat Jan
het waarschijnlijk niet zal redden op de havo naar aanleiding van een test, dan
naar aanleiding van zijn postuur of zijn grote mond.
346B1.FM
1.11

Wat is psychologie
Afb. 4. Zal zij slagen in een leidinggevende functie
Lichaam, gedrag en beleven
We definieerden psychologie als de wetenschap die zich bezighoudt met de
studie van de determinanten van het menselijk gedrag. Hoewel ”het lichaam”
primair object van studie is voor o.a. de medische wetenschap, kunnen we ook
in de psychologie niet ”voorbij aan het lichaam”. Zowel in de psychologie als
in de medische wetenschap kwam men meer en meer tot de ontdekking dat de
mens een psychosomatische éénheid vormt. Er bestaat geen persoonlijkheid
zonder lichaam, anderzijds bestaat er geen menselijk organisme dat zich niet
op enigerlei wijze gedraagt ten opzichte van een bepaalde situatie. De mens is
gericht en betrokken op zijn omgeving (en op zichzelf). En die gerichtheid wordt
thans veelal beschouwd als de kenmerkende wijze van zijn van de mens. En die
wijze van ”zijn” heeft twee polen: die van de lichamelijke processen (het fysieke)
en die van de menselijke gedragingen en belevingen (het psychische), die voor
een deel afzonderlijk zijn te bestuderen, maar in feite ook onlosmakelijk met
elkaar zijn verbonden, een onlosmakelijke éénheid vormen.
Het lichaam is van essentieel belang voor psychisch leven; het lichaam is:
9 a. voorwaarde voor het psychisch leven
b. communicatiemiddel met de buitenwereld
c. expressieveld voor het psychisch leven
d. veld van veel psychologische betekenissen.
We zullen beknopt ingaan op elk van deze punten.
Lichaam als voorwaarde voor het psychisch leven
Zoals we o.a. ook in het hoofdstuk ”Functieleer” nog zullen zien, vormt het
lichaam de basis en voorwaarde voor al onze psychische activiteiten, zoals
waarnemen, denken, voorstellen, voelen. zonder een ”normaal” functioneren
van met name het centrale zenuwstelsel (hersenen enz.) en het neuroendocrine
systeem (stofwisseling en hormoonhuishouding enz.) kunnen
dergelijke psychische activiteiten zich niet of niet optimaal ”voltrekken”.
Zonder lichamelijke processen zijn dus geen psychische activiteiten mogelijk.
1.12

Wat is psychologie
Lichaam als communicatiemiddel naar (met) de buitenwereld
Via het lichaam – spraak, lichaamshouding, gelaatsexpressie, bewegingen enz.
– treedt de mens in contact met de buitenwereld. De wijze waarop de mens zich
gedraagt en in contact treedt met de omgeving, wordt grotendeels bepaald
door de bouw en de functies van het lichaam. In tegenstelling tot de meeste
dieren loopt de mens rechtop en is hierdoor in staat zijn medemens aan te
kijken en bv. op gelaatsexpressies te reageren. De mens hoeft zo ook zijn
handen niet (meer) te gebruiken om zich voort te bewegen, maar heeft zijn
handen vrij om er andere dingen mee te doen: o.a. in contact te treden met de
wereld om hem heen, het betasten van de dingen, het strelen van een kind of
een geliefde, het maken van gebruiks- en kunstvoorwerpen en zo kunnen we
nog wel een tijdje doorgaan.
Lichaam als expressieveld voor en van het psychische leven
Bepaalde emoties, zoals verdriet, blijdschap, woede kunnen in en door het
lichaam tot uiting komen (in lichaamshouding, gelaatsexpressie enz). We
spreken van: verstijven van schrik, haar gezicht straalt van blijdschap, haar
ogen staan dof van verdriet …
Naast emoties kunnen bijvoorbeeld ook levenservaringen, de leefwijze of zelfs
de levenshouding soms in en door het lichaam (lichaamshouding en gelaatsexpressie)
tot uiting komen. We moeten overigens wel weer voorzichtig zijn
met het ”duiden” van dergelijke lichaams- en gelaatsexpressies, want we
kunnen dan gemakkelijk verzeild raken op het terrein van niet-getoetste, en
niet wetenschappelijk onderbouwde vooronderstellingen, vooroordelen en
stereotyperingen.
Gevoelens en levenservaringen zijn trouwens lang niet bij iedereen ”van het
gezicht af te lezen”. Dit is per persoon verschillend.
Bij sommige mensen kunnen gevoelens van woede, verdriet, stress, wanneer
die gevoelens zich niet op een andere wijze kunnen ontladen en wanneer ze
chronisch van aard zijn, zich ”verinnerlijken” en in pathologische (ziekelijke)
lichamelijke aandoeningen tot uiting komen. In de medische wetenschap
spreekt men dan van psychosomatische ziekten; lichamelijke aandoeningen
zonder duidelijk aanwijsbare organische oorzaak, maar waarvan de oorzaak
vooral in de ”psychische sfeer” ligt.
Lichaam als veld van veel psychologische betekenissen
Het eigen lichaam – bouw, huidskleur, haarkleur, vorm van het hoofd en van
de ledematen enz. – heeft voor ieder persoon een eigen specifieke betekenis,
maar gewoonlijk zijn we ons hier niet steeds van bewust. In normale omstandigheden
”vergeten” we als het ware het eigen lichaam, is het lichaam een
middel om een bepaald doel te bereiken.
Dit wordt anders wanneer we ons langdurig bekeken voelen, of wanneer we
spottende of begerige blikken op ons lichaam (of een deel ervan) zien gericht,
of wanneer we lovende of afkeurende opmerkingen over ons lichaam horen;
het lichaam kan dan een object voor ons worden.
Voorzover bekend is de mens het enige wezen, dat over zichzelf, over het eigen
lichaam, over zijn eigen gedachten en gevoelens kan nadenken en zichzelf kan
beoordelen.
We noemen dit het zelfbewustzijn of het reflecterend bewustzijn.
In de loop van de ontwikkeling vormt de mens zich, onder invloed van een
groot aantal factoren, waarop we hier niet kunnen ingaan, een beeld van
zichzelf (het zelfbeeld).
Dit zelfbeeld, dat zich in de loop van het leven kan wijzigen, is opgebouwd uit
een aantal ”elementen” (bouwstenen) die als het ware een soort ”hiërarchie”
346B1.FM
1.13

Wat is psychologie
vormen en waarbij nu eens deze en dan weer die de meest centrale plaats
inneemt in de opbouw van het zelfbeeld. Een voorbeeld:
Jan is ingenieur, is getrouwd met Marloes, heeft als hobby voetbal enz. Al deze
factoren kunnen (en zullen veelal) een rol spelen in zijn zelfbeeld, maar de ene
factor zal op een bepaald moment een belangrijkere rol spelen (in zijn
zelfbeeld) dan de andere. Vragen we bv. aan Jan: ”Wie ben je” (zichzelf te
beschrijven) dan zal hij bv. als eerste bouwsteen noemen: ”Ik ben ingenieur” en
bv. vervolgens ”Ik ben getrouwd met Marloes” en ”Ik ben vader van twee
kinderen” enz. In zijn zelfbeeld speelt zijn beroep dus een zeer belangrijke rol
(in ieder geval op dit moment).
Zoals we eerder schreven, zijn we ons er niet altijd expliciet van bewust dat we
”een lichaam hebben”; noch hoe ons zelfbeeld er ”precies uitziet”, maar zeker
is wel dat ons zelfbeeld – veelal onbewust – altijd een rol speelt bij onze houding
en ons gedrag ten opzichte van de omgeving en ten opzichte van onszelf.
Voor sommige mensen vormt ”het lichaam” (of een deel ervan) een zeer
centrale ”bouwsteen” van het zelfbeeld; dit kan zowel een positieve
(emotionele) als een negatieve (emotionele) lading hebben. In extreme
gevallen kan die preoccupatie met het eigen ”lichaam” zulke proporties
aannemen dat het pathologisch (ziekelijk) wordt. Het lichaam kan dan iets
onpersoonlijks worden, een object, alsof het niet meer het eigen vertrouwde
lichaam van de persoon zelf is. We spreken dan van het geobjectiveerde
lichaam, een object waar hij of zij als het ware ”van op een afstand naar kijkt”.
Een dergelijke beleving is overigens niet uitsluitend het gevolg van een pathologische
toestand. Eenieder van ons heeft weleens dat gevoel en die ervaring
maar gelukkig is dat meestal niet van blijvende aard.
Genoeg over de relatie lichaam, gedrag en beleven.
Tot slot van dit hoofdstuk zullen we nog enige aandacht schenken aan de
werkterreinen van de psycholoog.
Werkterrein van de psycholoog
0 In dit hoofdstuk is uiteengezet dat psychologen zich op wetenschappelijke
wijze bezighouden met menselijk gedrag in het algemeen en met determinanten
(oorzakelijke factoren) van menselijk gedrag in het bijzonder.
Waar komt dat in de praktijk op neer
Laten we een greep doen uit het enorme gevarieerde werkterrein – de psychologie
is immers in feite geïnteresseerd in alles wat met de mens te maken heeft
– waarop psychologen bezig zijn:
1. Psychologen doen onderzoek
Psychologen doen bv. onderzoek naar de verbanden tussen werkomstandigheden
en ziekteverzuim, naar de effecten van geneesmiddelen op het
reactievermogen, naar de persoonlijkheidsontwikkeling, naar het verloop
van leerprocessen en cognitieve (kennis)processen en zo meer.
2. Psychologen passen resultaten van onderzoek toe
Psychologen – vooral klinisch psychologen – doen bijvoorbeeld therapie bij
mensen met een gestoorde emotionele ontwikkeling. Therapieën zijn er in
verschillende soorten. Wat ze met elkaar gemeen hebben, is dat ze alle
berusten op een bepaalde, in meer of mindere mate wetenschappelijk
gefundeerde theorie, ook al is zo’n theorie vaak nog niet waterdicht.
1.14

Wat is psychologie
De effecten van de waarneming op het handelen van mensen worden ook
bestudeerd en de resultaten uit deze onderzoeken worden o.a. in de reclame
en bij de ”verkeersplanning” niet zonder succes toegepast.
Psychologen werken ook mee aan de ontwikkeling van nieuwe leermethoden
(de globalisatiemethode bij lezen bv.).
Onderzoek naar lichamelijke aspecten van menselijk gedrag kan leiden tot
adviezen met betrekking tot bv. de leefwijze van topsporters (mentale
belasting).
Psychologen testen: bij school- en beroepskeuze, maar bv. ook in kindertehuizen,
psychiatrische ziekenhuizen.
Samenvatting
We hebben u in kort bestek een globale indruk gegeven van het gebied waarop
de psychologie zich richt, namelijk het menselijk gedrag en de factoren die
hierop inspelen en het menselijk gedrag bepalen.
Vervolgens maakten we kennis met de speciale manier waarop dit menselijk
gedrag wordt bestudeerd: de wetenschappelijke methode. In het volgende
hoofdstuk zullen we daar wat dieper op ingaan.
Ook schonken we enige aandacht aan de relatie lichaam, gedrag en leven.
Tot slot van dit hoofdstuk bespraken we op welke terreinen psychologen zoal
werkzaam kunnen zijn (we deden een kleine greep uit het enorm gevarieerde
werkterrein).
Oefenopgave 1
Toen de psychologie nog geen zelfstandige wetenschap was, maar nog sterk
onder invloed stond van de filosofie en de theologie, had men vooral aandacht
voor .....
A. hoe de mens zich moet gedragen.
B. hoe de mens zich feitelijk gedraagt.
C. zowel A als B.
D. Geen van drieën.
Oefenopgave 2
Ouders vragen een psycholoog: ”Waarom kan ons kind zo slecht meekomen
op de havo” Op basis waarvan komt een psycholoog (zeer waarschijnlijk) tot
een conclusie en een advies
A. Observatie van het gedrag van het kind.
B. Interviewgegevens en testresultaten.
C. Gedragsobservaties, interviewgegevens en testresultaten.
D. Het vergelijken van diverse waarnemingen bij het kind met soortgelijke
waarnemingen (observaties, interviewgegevens en testresultaten) bij vergelijkbare
kinderen.
346B1.FM
1.15

Wat is psychologie
Oefenopgave 3
Eén van de omschrijvingen van het begrip ”gedrag” is: Gedrag is de objectief te
observeren en te registreren activiteit van het organisme. Volgens deze
omschrijving vallen gemoedstoestanden ook onder het begrip ”gedrag”, want
mededelingen over gemoedstoestanden zijn .....
A. objectief te observeren.
B. te registreren.
C. Zowel A als B is juist.
D. Zowel A als B is onjuist.
Oefenopgave 4
Wat onderzoeken we in feite met persoonlijkheidsvragenlijsten
A. Gevoelens, gedachten, belevingen, interessen enz. van mensen.
B. Mededelingen van mensen over hun gevoelens, gedachten, belevingen,
interessen enz.
C. Noch A, noch B.
D. Zowel A als B.
Oefenopgave 5
Onder ”operationaliseren” van begrippen verstaan we .....
A. het in woorden omschrijven van een begrip.
B. het in woorden omschrijven van een verschijnsel.
C. het hanteerbaar, werkbaar en meetbaar maken van een begrip of
verschijnsel.
D. geen van bovenstaande omschrijvingen.
Oefenopgave 6
Wanneer in een psychologisch experiment de resultaten van de experimentele
groep significant verschillen met die van de controlegroep, bedoelen we met
een significant verschil:
A. gevonden verschil is niet aan het toeval toe te schrijven.
B. gevonden verschil is aan het toeval toe te schrijven.
C. gevonden verschil is niet betekenisvol.
D. Geen van bovenstaande alternatieven is juist.
Oefenopgave 7
Welke van de volgende omschrijvingen geeft het duidelijkst weer wat het
onderzoeksobject en het doel van de psychologie als wetenschap is
A. psychologie is de wetenschap die zich bezighoudt met het onderzoeken van
gedrag.
B. Psychologie bestudeert het menselijk gedrag.
C. psychologie bestudeert het gedrag om dit te kunnen verklaren.
D. psychologie bestudeert determinanten van menselijk gedrag om dat gedrag
te kunnen voorspellen en zo nodig gedrag van anderen te kunnen
beïnvloeden.
1.16

Wat is psychologie
Oefenopgave 8
Wanneer spreken we van het geobjectiveerde lichaam We spreken van het
geobjectiveerde lichaam als .....
A. we iemands lichaam vanaf een afstand bekijken.
B. iemand zijn/haar eigen lichaam als object beleeft, als iets wat hem of haar
”vreemd” of niet meer ”eigen” is.
C. we een lekker warm bad nemen en als dat behaaglijk aanvoelt.
D. er zowel sprake is van A en B en C.
Oefenopgave 9
Welke van de vier volgende uitspraken is NIET juist
A. Psychologen passen therapie toe bij mensen met een gestoorde emotionele
ontwikkeling.
B. Psychologen onderzoeken het reactievermogen van mensen die met alcohol
op aan het verkeer deelnemen.
C. Psychologen bestuderen het baltsgedrag van vogels.
D. Psychologen onderzoeken verbanden tussen arbeidsomstandigheden en
arbeidssatisfactie.
Oefenopgave 10
Welke van de vier volgende factoren speelt bij testconstructie (waarschijnlijk)
GEEN rol
A. Een objectief criterium voor het te meten verschijnsel.
B. Representativiteit van de steekproef of proefgroep.
C. De kleding van de testsamensteller.
D. De omgeving waarin het onderzoek plaatsvindt.
Oefenopgave 11
Wat vindt u van de bewering ”roodharige meisjes hebben meer temperament
dan meisjes met een andere haarkleur”
Motiveer uw antwoord.
Oefenopgave 12
Psychologen onderzoeken determinanten van menselijk gedrag.
Noem enkele mogelijke determinanten.
Oefenopgave 13
Waarom maakt een psycholoog gebruik van statistiek
Oefenopgave 14
Een psycholoog wil onderzoeken of er een verschil in rekenprestaties bestaat
tussen jongens en meisjes.
Noem minstens vijf factoren waarmee hij rekening moet houden bij het
samenstellen van de proefgroepen.
346B1.FM
1.17

Wat is psychologie
Parate-kennisvragen
1 Wat betekent ”psychologie” letterlijk
2 Waarop richtte de studie van de mens zich eind 19de eeuw meer en meer, toen
de psychologie een zelfstandige wetenschap werd
3 Hoe definiëren we ”psychologie” voorlopig
4 Wat is in het dagelijks spraakgebruik de meest gangbare betekenis van het
woord ”gedrag”
5 Op welke drie manieren wordt ”gedrag” in dit hoofdstuk (ook) omschreven
6 Met welke doelen bestudeert een psycholoog menselijk gedrag
7 Op welke factoren moet de onderzoeker letten bij het samenstellen van proefgroepen
(steekproefgroepen)
8 Waarom meten psychologen en waarmee meten ze
9 Welke vier functies vervult ”het lichaam” voor de psychische activiteiten
0 Noem enkele – van de zeer vele – terreinen waarop psychologen werkzaam
(kunnen) zijn.
1.18

Wat is psychologie
Uitwerking van de oefenopgaven
Oefenopgave 1
Juiste antwoord is A.
De psychologie was toen nog geen zelfstandige wetenschap. Antwoord B is
onjuist; niet wat en hoe de mens waarnam, dacht en voelde enz. was het object
van studie, maar hoe de mens moest zijn tegen de achtergrond van godsdienstige
(en filosofische) waarden en normen. C en D zijn niet van toepassing.
Oefenopgave 2
Het juiste antwoord is D.
De psycholoog doet diverse ”waarnemingen” (test, interview, observaties enz.)
bij het kind en zal de resultaten vergelijken met soortgelijke waarnemingen bij
een vergelijkbare groep kinderen en zal op grond hiervan tot een conclusie en
advies komen. A, B en C vertegenwoordigen elk één van de onderzoeksgegevens.
Oefenopgave 3
Het juiste antwoord is C.
Gemoedstoestanden zijn een vorm van gedrag dus ze zijn zowel objectief te
oberserveren als te registreren. A en B zijn beide juist. D is niet van toepassing.
Oefenopgave 4
Het juiste antwoord is B.
Met persoonlijkheidsvragenlijsten onderzoekt men strikt genomen mededelingen
van mensen over hun gedachten, gevoelens, belevenissen, interesses enz.
A: In de psychologie wordt veel gebruikgemaakt van dergelijke persoonlijkheidsvragenlijsten
omdat ze volgens veel psychologen belangrijke relevante
informatie kunnen verschaffen over de gevoelens, gedachten enz. van de ander.
C en D zijn niet van toepassing.
Oefenopgave 5
Het juiste antwoord is C.
Onder ”operationaliseren” verstaan we: het hanteerbaar, werkbaar en/of
meetbaar maken van een begrip of verschijnsel. A en B zijn onvolledig,
antwoord D is niet van toepassing.
Oefenopgave 6
Het juiste antwoord is A.
We noemen een gevonden verschil ”significant” (afwijkend) wanneer het
gevonden verschil, op een vooraf bepaald ”significantieniveau” (zie hoofdstuk
Statistiek), niet aan het toeval kan worden toegeschreven. B en C zijn niet juist.
D is niet van toepassing.
Oefenopgave 7
Het juiste antwoord is D.
Zie omschrijving; antwoord D spreekt voor zichzelf.
Antwoorden A, B en C zijn onvolledig.
346B1.FM
1.19

Wat is psychologie
Oefenopgave 8
Het juiste antwoord is B.
We spreken van het ”geobjectiveerde lichaam” wanneer iemand zijn/haar eigen
lichaam als een ”object” beleeft, als iets wat hem of haar ”vreemd” en niet
(meer) ”eigen” is. A is niet volledig. C is onjuist. D is niet van toepassing.
Oefenopgave 9
Het juiste antwoord is C.
Baltsgedrag van vogels behoort niet direct tot het studie- en onderzoekobject
van de psychologie; dit behoort primair tot het terrein van de ”dierlijke
gedragsleer” (ethologie); ethologie kan soms deel uitmaken van de universitaire
opleiding psychologie, maar praktiserende psychologen houden zich
zelden of nooit bezig met ”dierlijk gedrag”. A, B en D zijn juiste beweringen en
daardoor niet het antwoord.
Oefenopgave 10
Het juiste antwoord is C.
Bij het construeren van een test is het belangrijk een juist objectief criterium te
kiezen voor het te meten verschijnsel, moet de steekproef zo veel mogelijk
representatief zijn en moet de omgeving waarin de steekproefgroep ”aan een
eerste onderzoek wordt onderworpen” zo veel mogelijk ”gelijk zijn”; de kleding
van een samensteller speelt bij dit alles geen rol. A, B en D spelen wel een rol bij
testconstructie en zijn daardoor geen juiste antwoorden.
Oefenopgave 11
Voorzover bekend is, is dit een bewering die nooit in een experiment met
wetenschappelijke methoden getoetst is. We hebben hier dus te maken met een
niet-getoetst vooroordeel, een vooronderstelling. We kunnen en mogen geen
conclusies trekken uit en geen betekenis hechten aan een derglijke bewering.
Oefenopgave 12
Mogelijke determinanten (oorzakelijke factoren) van gedrag kunnen o.a. zijn:
erfelijke factoren, milieu- en omgevingsfactoren in de ruimste zin van het
woord: opvoedingssituatie, opvoedingsstijl, gezinssituatie, plaats in de
kinderrij, (school)opleiding, vrienden en vriendinnen, leeftijd, cultuurpatroon
waarin men opgroeit, godsdienst enz.
Oefenopgave 13
Een psycholoog maakt om velerlei redenen gebruik van de statistiek, o.a. om
vast te stellen of waarnemingen al of niet op toeval berusten, om steekproeven
samen te stellen zodat ze representatief zijn voor de groepen die onderzocht
moeten worden en voor het op systematische wijze verzamelen en toetsen van
gegevens enz. In het hoofdstuk ”Statistiek” komen we hier nog uitvoerig op
terug.
Oefenopgave 14
Factoren waarmee rekening moet worden gehouden bij het samenstellen van
de proefgroepen, zijn o.a.: het sociale milieu, de leeftijd, opleidingsniveau,
geslacht, groepsgrootte, interesse, IQ, gemotiveerdheid, lichamelijke toestand,
gezinssamenstelling. De variabelen moeten zo veel mogelijk ”gelijkelijk” over
beide groepen (jongens en meisjes) zijn verdeeld.
1.20