Werken met portfolio's in de praktijk - hjk

Hoe verloopt het proces van
schoolontwikkeling en wat er
kan veranderen wanneer een
schoolteam met portfolio's
gaat werken
Portfolio '5
Werken met portfolio's
in de praktijk
Werken met portfolio's is een manier om
kinderen uit te dagen tot nadenken over
en het documenteren van hun eigen ontwikkeling.
In het eerste artikel (Leenders
e.a. 2002) over het werken met portfolio
zijn we ingegaan op de functie en de
mogelijkheden in de voor- en vroegschoolse
periode. Hierop aansluitend
beschreven we in het tweede artikel
(Kenter, e.a. 2002) mogelijkheden om
aan de hand van de portfolio's kinderen
(te) leren reflecteren op eigen kennis en
vaardigheden. Een portfolio laat je aan
anderen zien, je vertelt erover, ze bevorderen
ook de interactie tussen kinderen en
tussen leerkracht en kind. Het beoordelen
van ontwikkeling is dus niet iets dat enkel
door de leerkracht wordt uitgevoerd, kinderen
spelen hier zelf een actieve rol in.
DENKEN OVER SCHOOLONTWIKKELING
De inzichten over de wijze waarop vernieuwingsprocessen
in het onderwijs verlopen,
zijn de laatste jaren veranderd. Maar de
doorwerking in de schoolpraktijk bleek over
het algemeen beperkt, omdat in die rationeel
geplande vernieuwingen vaak voorbij
werd gegaan aan de persoonlijke betrokkenheid
van de leerkrachten.
In de jaren zeventig is het inzicht gegroeid
dat de regie over veranderingsprocessen
meer bij leerkrachten dient te liggen. Zij
moeten een groter aandeel krijgen in de
ontwikkeling van het materiaal en moeten
ruimte hebben om de vernieuwing vorm
te geven naar hun eigen behoeften,
wensen en mogelijkheden.
Inmiddels bestaat het inzicht dat betrokkenheid
weliswaar van groot belang is,
maar dat leerkrachten ook deel uitmaken
van een organisatie. Effectief veranderen
gaat niet zonder oog te hebben voor de
kenmerken van de school als organisatie.
De school wordt in toenemende mate
gezien als een zelfsturende organisatie die
over innovatiedoelen beslist en vernieuwingsprocessen
regisseert.
L~~f:Jj':------
U~ 56 - oktober 2002
Wanneer een school wil veranderen dan is
het belangrijk aan te sluiten bij hoe leerkrachten
denken, met elkaar omgaan en
samen willen leren. Een gemeenschappelijke
visie op ontwikkeling en leren van
kinderen is daarbij een noodzakelijke voorwaarde.
Het schoolconcept (visie) geeft
een schoolteam houvast bij gedachtewisseling
en besluitvorming over veranderingen
of vernieuwingen binnen de school en is in
die zin dus ook richtinggevend voor het
schoolbeleid (Castelijns, e.a. 2001).
Schoolontwikkeling is een proces waarbij
de hele school betrokken is, waarin gezamenlijke
actie en reflectie elkaar afWisselen,
waarin leerkrachten een sterke betrokkenheid
ervaren bij de uitgangspunten en
doelen van de organisatie en waarin ontwikkeling
van de school wordt gezien als
een cyclisch proces van nadenken, handelen
en nadenken over handelen.
Wanneer we scholen willen uitdagen met
portfolio's te werken, is het belangrijk dat
we kiezen voor deze aanpak.
- Leerkrachten denken samen na over
hun persoonlijke opvattingen over het
leren van kinderen.
- Ontwikkelen op basis van deze reflectie
hun eigen schoolconcept.
- Nemen op basis van het eigen schoolconcept
beslissingen over het werken met
portfolio's.
- Ervaren bij het werken met portfolio's
een grote mate van persoonlijke betrokkenheid,
omdat ze binnen de marges van
het schoolconcept worden uitgedaagd hun
eigen vorm en aanpak te ontwikkelen.
- Bespreken in een cyclische aanpak hun
praktijkervaringen met elkaar en stellen
zichzelf op basis hiervan telkens nieuwe
veranderingsdoelen.
In dit artikel beschrijven we onze ervaringen
met deze aanpak in De Donatushof
DE DONATUSHOF
De Donatushof is een Jenaplanschool. De
school werkt met stamgroepen (de centrale
groep waarin het kind werkt en leert)
en tafelgroepen (met kinderen van verschillende
leeftijden). Het onderwijs kent
vier basisactiviteiten: gesprek, spel, werk
en viering. Wereldoriëntatie is een belangrijk
onderdeel van het onderwijs. Enkele
keren per jaar werken alle groepen samen
aan een project. Naast deze schoolprojecten
werken kinderen in de onderbouw aan
groepsprojecten en in de midden - en
bovenbouw aan incidentele projecten.
Enkele leerkrachten zijn op werkbezoek
geweest in Reggio Emilia in Italië. Met
name de onderbouwleerkrachten proberen
de onderwijsideeën die daar centraal staan
te vertalen naar de eigen school. Dit betekent
onder andere dat communicatie met
het kind centraal staat. Communicatie
zorgt ervoor dat een kind veel meer van de
wereld leert. Het uitgangspunt hierbij is
dat kinderen zo veel mogelijk kansen
moeten krijgen om zich te uiten, op gevarieerde
wijzen (in honderd talen). De
onderbouwleerkrachten proberen de kinderen
veel ruimte te bieden voor eigen verkenningen
en ontdekkingen en het onderwijsaanbod
te relateren aan de nieuwsgierigheid
en initiatieven van de kinderen.
Er ontstond in de onderbouwgroepen de
behoefte aan een documentatiesysteem
om ontwikkeling van kinderen te volgen
en vast te leggen. Dit zou van belang zijn
voor het werken aan continuïteit binnen
de school. Het zou ook houvast kunnen
bieden bij het vormgeven aan zorgverbreding.
De leerkrachten benadrukten dat zij
het belangrijk vinden een veelzijdig beeld
van de kinderen te krijgen, over hun leren
in gevarieerde, betekenisvolle en alledaagse
contexten. Na een verkenning van
bestaande leerlingvolgsystemen is uite in-

met de kinderen reflecteren op de leeractiviteiten
en de resultaten hiervan.
4 Ze hebben een motiverende functie.
S Het zelfvertrouwen van kinderen wordt
versterkt, doordat zij zelf kunnen zien en
aan anderen kunnen tonen wat ze al
kunnen en hoe ze gedurende een
bepaalde periode zijn vooruitgegaan.
6 Een portfolio is goed hanteerbaar en
kenmerkt zich door eenvoud.
delijk gekozen om de documentatie op
twee sporen op te pakken.
1 Aan de hand van een systematisch
volgsysteem, dat een beeld geeft van de
kennis en vaardigheden die op vastgestelde
momenten worden beheerst door
de kinderen.
2 Het werken met portfolio's, gericht op
de brede ontwikkeling van kinderen waarbij
ze ook zelf actief worden betrokken.
SCHOOLVISIE OP PORTFOLIO'S
Het traject in De Donatushof start met
een studiedag, waar leerkrachten worden
uitgedaagd om hun persoonlijke opvattingen
over leren en het volgen van ontwikkeling
met elkaar te bespreken. Op basis
van een inventarisatie van persoonlijke
opvattingen wordt een verzameling van
gemeenschappelijke uitspraken over leren
en onderwijs uitgefilterd.
Gedeelde opvattingen over leren:
- Er moet een eigen inbreng zijn van de
kinderen, bijvoorbeeld door ruimte voor
eigen initiatieven, keuzemogelijkheden, op
eigen wijze dingen vormgeven.
- Wij willen kinderen de kans geven
elkaar te vertellen wat ze al weten en
kunnen en zoveel mogelijk hierop aansluiten
in het onderwijs.
- Het is van belang de motivatie van een
kind om te leren (leren) te benutten.
- Ontwikkeling is per kind verschillend
en dit moet herkenbaar zijn in het onderwijs.
- De omgeving moet uitdagen om te
leren en de onderwerpen moeten aansluiten
bij de belevingswereld van de kinderen.
- Het is belangrijk het plezier in het
leren erin te houden.
Een portfolio heeft
een motiverende
functie
Kinderen moeten merken dat het
geleerde ook toegepast kan worden in
allerlei andere situaties, dichtbij het leven
van alledag.
Betekenis van deze opvattingen voor
vastleggen van ontwikkeling:
- Het beeld van de ontwikkeling moet
persoonlijk zijn.
- Dit beeld moet duidelijk zijn, voldoende
knowhow geven om vooruitgang
in ontwikkeling in te schatten.
- Veel observeren en materialen van kinderen
verzamelen die iets zeggen over hun
ontwikkeling.
- De documentatie moet een compleet
beeld geven van de ontwikkeling van het
kind.
- Het materiaal moet voor de leerkracht
zodanig hanteerbaar zijn dat gegevens
over ontwikkeling van een hele groep vastgelegd
kunnen worden.
Vervolgens wordt informatie gegeven over
de kenmerken, soorten, inhoud, vorm,
werkwijze en betekenis van portfolio's in
het onderwijs. Hierop aansluitend denken
de leerkrachten samen na over de betekenis
en de invulling van portfolio's in de
eigen school. Met de eigen opvattingen
over het leren en het volgen en vastleggen
van de ontwikkeling van kinderen in
gedachten, wil het team van De Donatushof
om de volgende redenen gaan werken
met portfolio's.
1 Portfolio's bieden de mogelijkheid om
de ontwikkeling van het kind aan de
ouders te presenteren.
2 Een portfolio geeft het kind zelf
belangrijke informatie over eigen ontwikkeling
gedurende het schooljaar.
3 Ze bevorderen dat leerkrachten samen
De reacties ten aanzien van de verandering
zijn weliswaar positief maar ook voorzichtig.
Sommige leerkrachten pleiten
ervoor niet alles tegelijk aan te pakken en
met één onderdeel te starten. Anderen
hebben twijfels over de wijze waarop
materialen zouden worden verzameld en
zijn bang voor het extra werk dat het traject
met zich mee gaat brengen.
Ondanks deze zorgen besluiten zij het
werken met portfolio's aan te pakken.
HET WERKEN MET PORTFOLIO'S
Binnen de kaders van de gemaakte afspraken
formuleert elke leerkracht één of
enkele actiepunten voor de komende
periode, zodat naar eigen mogelijkheden
een start met het werken met portfolio's
in de eigen groep kan worden gemaakt. In
de eerste periode (oktober 2000 tot september
2001) hebben de actiepunten
vooral betrekking op praktische activiteiten,
zoals het zoeken naar een geschikte
vorm, de aanschaf van benodigde materialen,
kinderen de omslag van de eigen
portfolio laten maken en portfolio's introduceren
in de groep.
Sommige leerkrachten kiezen voor de
aanschaf van ordners, anderen voor een
zelf gemaakte map van dubbel geslagen,
geplastificeerd kartonpapier op A3-formaat
met een snelhechter.
De leerkrachten zien zich al snel met
vragen geconfronteerd zoals: Hoe maak ik
aan de kinderen duidelijk wat een portfolio
is Hoe introduceer ik portfolio's Wat
verwacht ik van de kinderen Wat wordt
mijn eigen rol hierbij Hoe ga ik binnen
het lesrooster werken met de portfolio's
en wanneer doe ik dit
Tijdens de tussentijdse besprekingen blijkt
dat sommige leerkrachten moeite hebben
met een geschikte introductievorm; de
knelpunten hebben vooral te maken met
de hoeveelheid tijd die zij kwijt zijn.
------""'=~""t.~~r:JYoktober
2002 - 57 vk.uv

'Een lastig punt bliift het feit dat de kinderen
alles belangriik vinden en op willen nemen
in hun portfolio: ze vinden het heel lastig
werk te selecteren en te beargumenteren.
Hoe pak ie dit nu aan met kleuters, hoe
voorkom ie dat alles in de map wordt opgenomen
en hoe help ie kinderen om een
bewuste keuze te maken uit het hele arsenaal
van eigen werk en inzet
Een van de kinderen vroeg vandaag pas voor
het eerst aan mii om samen in ziin map te
gaan kiiken, dus puur op eigen initiatief.
(Wilma, leerkracht groep 1-2)
Gaandeweg ervaren de leerkrachten
steeds meer de waarde van het werken
met portfolio's. Mede door de onderlinge
uitwisseling van ideeën en adviezen, ontstaat
het vertrouwen dat knelpunten
effectief aangepakt kunnen worden. Door
de cyclische aanpak en het gezamenlijk
reflecteren op hun praktijkervaringen
brengen ze telkens nieuwe interessante
vragen en dilemma's in en ontwikkelt zich
een sfeer van samen onderzoeken en
experimenteren.
Ook de tweede periode (oktober 2001 tot
april 2002) start met een studiebijeenkomst.
Tijdens deze bijeenkomst worden
de leerkrachten in de gelegenheid gesteld
om het werken met portfolio's in de eigen
groep in beeld te brengen en met elkaar te
bespreken.
De praktische problemen uit de beginfase
van het project komen nauwelijks meer
ter sprake. Gaandeweg komt het accent te
liggen op de manier van werken, de eigen
rol hierbij (met name het voeren van
gesprekjes met kinderen over hun portfolio's)
en de wijze waarop kinderen actief
betrokken kunnen worden bij selecteren,
verantwoorden en bewaren van hun werkjes.
Gedurende deze periode maakt de
intern begeleider van de school videoopnamen
in de groepen, met name van de
interacties tussen leerkrachten en leerlingen
over de portfolio's. Deze opnamen
geven veel aanknopingspunten voor collegiale
reflectie en het ontwikkelen van luister-
en gespreksvaardigheden. (Zie fragment
uit het verslag van Helga.)
'De opnamen illustreren hoe ik de kinderen
heb aangezet om het eigen werk te beoordelen.
De kinderen hebben allerlei werkstukken
in hun werkportfolio opgenomen en nu
~L~~f:Jj"--_--
U~ 58 - oktober 2002
moeten ze werk uitkiezen dat opgenomen zal
worden in het presentatieportfolio. Het
wordt uitgevoerd met een groepie van vier
kinderen, de rest van de groep werkt zelfstandig
door. '
De opnamen laten zien hoe Helga in ongeveer
acht minuten bii de kinderen zit en vertelt
wat de bedoeling is. Ze doet dit deels aan
de hand van vragen. Hierna richt Helga haar
aandacht weer op de rest van de groep. Het
fragment laat zien hoe de kinderen zelfstandig
en tussendoor in overleg met elkaar en
met grote betrokkenheid aan de slag gaan.
Reacties van enkele collega's:
- Ineke vraagt zich af hoe ie verder gaat met
een kind als het moeite heeft om de waardering
voor het eigen werk te formuleren.
Helga merkt op dat ze dan kinderen hierbii
helpt en als het opschriiven een probleem
vormt, dan doet zii dat de eerste keren wel.
- Helga vertelt dat ze zelf aanliep tegen het
vragen stellen. Ze heeft het gevoel dat ze
andere vragen zou moeten stellen.
- Theo merkt op dat het volgens hem ook
veel te maken heeft met dicht bii de kinderen
te bliiven, proberen na te gaan wat er bii hen
leeft en waarom.
(Helga, leerkracht groep 3-4-5)
Enkele leerkrachten, zoals Resie, gebruiken
de opnamen van Helga als inspiratiebron
en ondernemen zelf vergelijkbare acties.
Praktische problemen ziin er niet meer, op
zich zit het werken met portfolio's op de
rails. Resi zou wel door willen gaan naar het
samenstellen van een presentatiemap, dus
meer gericht op het presenteren van het
portfolio, maar nu nog niet. Eerst het werken
met portfolio verder met de kinderen uitproberen,
voor een nieuw onderdeel te starten.
De 'harties' ziin geïntroduceerd om kinderen
te ondersteunen het eigen werk te beoordelen
aan de hand van criteria (één hartie
beetie trots, twee harties heel trots, drie harties
supertrots).
Enkele reacties van collega's:
- Kinderen hebben de neiging om vooral
creatief werk op te nemen in het portfolio,
en niet zo zeer schriifwerk. Alsof ze zelf niet
in de gaten hebben dat dat ook mogeliik is.
(Misschien is de functie van een portfolio
nog niet altiid duideliik voor de kinderen)
- Als leerkracht geef ie nog sterk sturing. Het
is ook de vraag of ie kleuters daar wel zo
zelfstandig mee om kan laten gaan, vooral
gezien het feit dat het portfolio ook echt wat
zou moeten zeggen over ontwikkeling. Bii
de kinderen spelen hele andere overwegingen
om iets op te nemen in de map. Het kan
ziin dat een kind graag bouwt ... hoe neem ie
zoiets op in het portfolio.
- Het bespreken is moeiliik. Over het algemeen
is de neiging in het onderwiis 'beoordeling
van werk'. Je wilt eigenliik dat de kinderen
ook wat inhoudeliik over het werk praten.
Over het proces ... hoe het is gemaakt, welke
materialen ziin gebruikt, welke onderdelen
waren moeiliik of iuist niet. Hoe stimuleer ie
kinderen hierin
(Resi, leerkracht groep 1-2)
RESULTATEN NA ANDERHALF JAAR
Als we kijken naar de opbrengsten van het
traject na anderhalf jaar, dan zien we dat
de portfolio in de eerste zes groepen een
vaste plaats heeft gekregen. De leerkrachten
van groep 7 en 8 hebben nog geen
ervaring opgedaan met het werken met
portfolio's.
In alle groepen zijn er werk- en presentatieportfolio's.
Een werkportfolio bevat
allerlei werk van verschillende vak- en
vormingsgebieden en heeft de vorm van
een kartonnen tijdschriftcassette.
Op bepaalde momenten maken de leerlingen
een selectie van hun werk uit de werkportfolio
voor in de presentatieportfolio.
De presentatieportfolio is een A3-map
(snelhechter), daarin bewaren leerlingen
werk waar zij trots op zijn. Zij blijken trots
te zijn omdat het werk goed gelukt is,
omdat ze weinig fouten hebben gemaakt
of omdat ze het werk heel moeilijk
vonden.
De leerlingen beredeneren hun keuzen, ze
denken na over hun leerervaringen. Dit
reflecteren is een leerproces voor zowel leerlingen
als leerkrachten. De kleuters leren
over hun werk na te denken tijdens gesprekken
met de leerkracht die hun vragen stelt
over het werk. De leerkrachten hanteren de
volgende twee criteria bij het selecteren
van werk: kies het werkje dat je het mooist
van allemaal vindt en het werkje dat je het
moeilijkst vond om te maken.
Bij deze twee werkjes geven de leerlingen
met behulp van de hartjesstrook aan hoe
trots ze zijn.
Kinderen uit de middenbouw kleuren op

een speciaal werkblad het aantal hartjes in
en schrijven op waarom ze zo trots zijn. In
de onderbouw schrijven de leerkrachten dit
op. Sommige leerkrachten stellen groepjes
samen zodat de leerlingen met elkaar werk
uit hun portfolio kunnen bespreken. Ze
worden uitgenodigd om vragen te stellen
aan elkaar en hun reactie te geven op het
werk. De leerkracht van groep 3-4-5 heeft
hier goede ervaringen mee. Iedere week
plant ze tijdens blokuur ruimte in voor
portfoliogesprekken. Het is de bedoeling
dat de leerlingen hun presentatieportfolio
meenemen naar de volgende groep.
De hoeveelheid en aard van de werkjes
verschillen per leerling. Zo puilt de presentatieportfolio
van de ene leerling uit,
terwijl die van de andere praktisch leeg is.
We zien veel creatief werk terug in zowel de
werk- als de presentatieportfolio's. De
portfolio's bevatten weinig beeldmateriaal
of werk van thuis. De leerkrachten geven
aan dat ze niet goed weten hoe ze de leerlingen
kunnen stimuleren om werk op te
nemen wat zij zelf belangrijk vinden, gezien
de ontwikkeling van het kind. Het portfolio
is het document van de leerling, de leerlingen
bepalen zelf wat zij willen verzamelen.
De meeste leerlingen zijn enthousiast over
het werken met het portfolio. Sommige
leerlingen tonen veel initiatief bij het
samenstellen ervan, terwijl anderen de stimulans
van de leerkracht nodig hebben.
In gesprekken zien we de kinderen glunderen
bij werk waar ze trots op zijn en
willen bewaren in hun presentatieportfolio.
Vooral de kleuters zijn verbaasd als ze
in hun portfolio werk ontdekken dat ze
een tijd terug hebben gemaakt. Ze lachen
bijvoorbeeld om hun teken- of schrijfkunsten
en geven aan dat ze dit nu veel beter
kunnen.De ouders krijgen een nieuwsbrief
waarin het hoe en wat van het
werken met portfolio's wordt uitgelegd.
Sommige ouders bekijken samen met hun
kind de portfolio's tijdens de inloop. Ook
zij reageren enthousiast.
De leerkrachten ondervinden dat zij door
het werken met portfolio's meer te weten
komen over de ontwikkeling van het kind.
Tijdens de gesprekken horen ze wat het
kind leuk vindt om te doen, hoe hij het
werk heeft aangepakt, wat hij moeilijk
vond of wat hij een volgende keer anders
wil doen. Ook de interactie tussen de leerlingen
onderling wordt bevorderd door
het werken met portfolio's.
CONCLUSIES
Castelijns, J., B. Kenter, J. van Loo (2001), Leerling-
In dit artikel hebben we beschreven hoe
het proces van schoolontwikkeling in
basisschool De Donatushof tot nu toe is
verlopen en wat er is veranderd door het
werken met portfolio's.
We kunnen concluderen dat in anderhalf
jaar veel is gebeurd op De Donatushof.
Het werken met portfolio's brengt het
team bij essentiële vragen als: Hoe kijken
we aan tegen de ontwikkeling van kinderen,
en het volgen en vastleggen van deze
ontwikkeling Het team komt steeds meer
tot inhoudelijke verdieping. Zo beseffen
leerkrachten dat voorheen het eindproduct
van het werk van de leerling centraal
stond, nu ligt het accent veel meer op het
proces wat geleid heeft tot het eindresultaat.
Ook zijn zij kritischer op hun eigen
rol in het portfolioproces. Ze leren meer
open te staan voor datgene wat de leerling
beweegt en willen de regie voor het portfolioproces
meer in de handen leggen van
maar roept ook vragen op die de school
uitdagen tot verder onderzoek.
- In welke mate geef je sturing, reik je
suggesties aan bij het samenstellen van de
presentatieportfolio
- Hoe kom je tot diepere reflecties van
het werk bij leerlingen
- Als leerkracht wil je een compleet en
verantwoord beeld van de ontwikkeling van
het kind geven. Hoe weet je dat het werk in
het portfolio een betrouwbare afspiegeling
is van wat het kind werkelijk kan
In het laatste artikel in deze reeks staat de
vraag centraal of portfolio's een alternatief
kunnen zijn voor een leerlingvolgsysteem.
Met dank aan het team van basisschool
De Donatushof in Bemmel.
Literatuur
portfolio's en hun betekenis voor het leerproces.
Verslag van een schoolontwikkelingsproject. ( PS,
Amersfoort.
Kenter, B., J. Janssen, J. Castelijns (2002), Ik weet hoe
de leerling zelf. Maar de meeste leer- ik leer! In: De wereld van het ;onge kind, jrg. 29,
krachten vragen zich af hoe je dit in de
maartnummer.
praktijk kunt doen.
Leenders, Y, B. Kenter (2002), Mijn ontwikkelingsver-
De Donatushof kiest aanvankelijk om haal. .. In: De wereld van het ;onge kind, jrg. 29,
twee redenen voor het werken met portfo- februarinummer.
lio's. Enerzijds om de ontwikkeling van
leerlingen breed te volgen en anderzijds
om de kinderen zelf te betrekken in het Jos Castelijns, Brenda Kenter en
volgen van hun eigen ontwikkeling. Dat Yvonne Leenders zIJn als onderwijskundig
portfolio's een breed beeld geven van die medewerker verbonden aan het CPS te Amersontwikkeling
wordt nog steeds beaamd, foort.
Wij willen kinderen
de kans geven
elkaar te vertellen
wat ze al weten en
kunnen
-----".. =-""i~~fJ7--
oktober 2002 - 59 U/wwv