K3, maar dan anders: Kleuters Kijken Kunst - hjk

Kunsteducatie
K3, maar dan anders:
Kleuters Kijken Kunst
Hanneke Pot
Wat zou Picasso denken wanneer hij een kijkje zou
nemen in de onderbouw Zou hij wanden vol met
'werkjes' zien, gemaakt naar een voorbeeld en allemaal
min of meer hetzelfde Ziet hij kinderen met hun tong
uit de mond bezig om kleurplaten, gedownload van
internet, keurig in te kleuren Binnen de lijntjes Zou hij
blij zijn met posters van Sponge Bob en Bob de Bouwer
aan de muur Of zou hij daar kleine kunstenaars aan -
treffen die vorm geven aan hun wereld
Gabriëlle Struijk heeft zich als student van de School of
Education van Hogeschool InHolland in Den Haag in
haar afstudeerscriptie als het ware opgeworpen als
Pablo's executeur testamentair.
Gabriëlle Struijk
'Ieder kind is een kunstenaar,’ heeft
Pablo Picasso eens gezegd. ´De moei -
lijk heid is er een te blijven als je groot
wordt.' Kunstonderwijs kan daarom
niet vroeg genoeg beginnen.
Bijvoorbeeld met een handleiding voor
kunsteducatie, bedoeld voor basis -
scholen en musea waarin duidelijk
wordt hoe je met jonge kinderen aan
de slag moet gaan met kunst.
Kinderen en kunst: waarom
en wanneer
Ook het Ministerie van Onderwijs, misschien wel in
navolging van Picasso, wil wat met kunst. Wanneer we
kijken naar de kerndoelen van kunstzinnige oriëntatie
en naar de definitie van kunsteducatie, dan leven er
nogal wat ambities (zie box 1 en 2).
Box 1
Kerndoelen kunstzinnige oriëntatie:
54 De leerlingen leren beelden, taal, muziek, spel en
beweging te gebruiken om er gevoelens en
ervaringen mee uit te drukken en om er mee te
communiceren.
55 De leerlingen leren op eigen werk en dat van
anderen te reflecteren.
56 De leerlingen verwerven enige kennis over en
krijgen waardering voor aspecten van cultureel
erfgoed.
De wereld van het jonge kind | september 2007 5

Box 2
Kunsteducatie:
De ruimste omschrijving van het begrip kunsteducatie is: alle vormen
van educatie waarbij kunst en/of kunstzinnige middelen en
technieken als doel of als middel worden gebruikt (dezelfde definitie
zoals die voor kunstzinnige vorming gold). Strikter gedefinieerd
is kunsteducatie: kunst en/of kunstzinnige middelen en technieken
doelgericht gebruiken om mensen de middelen te geven om gemotiveerd
te kiezen uit en deel te nemen aan een gevarieerd aanbod
van kunstdisciplines en kunstproducten.
Kortweg: kunsteducatie is doelgericht leren omgaan met kunst
Waarom moeten alle kinderen eigenlijk iets met kunst Door middel
van kunst kijk je op een andere manier naar de wereld; het is
mogelijk dat je plotseling iets ziet wat altijd verborgen was. Door
het kijken naar kunst leer je goed waarnemen. En een kunstwerk
kan een manier zijn om gedachten en gevoelens te uiten (of te
herkennen) over de wereld om je heen. Voor kinderen is beeldtaal,
waar woorden nog tekortschieten, een directe manier om iets te
vertellen, om hun binnenwereld naar buiten te brengen. Kinderen
geven op hun eigen manier vorm aan hun wereld, en zijn dus
'kunstenaar'. Kunst kan, omgekeerd, kinderen hiervoor beelden
aanreiken. Kortom: met kunst word je meer mens.
Scholen, al of niet met behulp van instellingen voor kunstzinnige
vorming en musea, proberen iets van die ambities te verwezen -
lijken. ‘Vaak beginnen ze er te laat mee’, zegt Gabriëlle Struijk. ‘In
de bovenbouw zitten kinderen al vol vooroordelen. Ze vinden kunst
saai.’ Is dit een kwestie van het onbekende dat onbemind maakt
Of van de peergroup- werking die ervoor zorgt dat kinderen zich
alleen interesseren voor de commerciële beeldcultuur, zoals die van
de tekenfilms Dat blijft een vraag, maar duidelijk is wel, dat
kinderen in groep 1 en 2 daar nog niet of minder door beperkt worden.
‘Ze staan nog open voor alles, en hebben geen belemmeringen
Gek hoofd, geïnspireerd door Dalì - kleuter, 6 jaar
om zich te uiten, of om zich voor iets te interesseren. Ze zijn nog
onbevangen en durven nog van alles te ondernemen. Er zijn nog
geen drempels.’ Wanneer je vroeg begint, ontstaan die drempels
ook niet. Bovendien is het een valkuil om te denken dat kleuters te
jong zijn om kunst te kunnen waarderen en te begrijpen. 'Kleuters
worden onderschat!'
Kunst maken en kunst kijken
Maar hoe begin je dan Eén van de ingangen voor kunsteducatie
met kleuters is de ontwikkeling van het eigen beeldend vermogen:
het ‘zelf doen’. Kinderen ontdekken vormen door die met hun eigen
handen te maken. Ze beelden uit wat ze weten, niet wat ze zien.
Kinderen weten heus wel hoe de dingen in werkelijkheid eruitzien,
maar tekenen die als het ware gecodeerd, zoals ze het ‘in hun
hoofd hebben’ (Schasfoort, 1993). Daarom schrikken ze niet van
kunst werken waarin de werkelijkheid vervormd is, zoals bij Dalì, die
een beeld maakte met een oor op de plaats van een neus en omgekeerd.
Een tweede ingang is het kijken naar kunst. Volgens Parsons (1987)
zijn er vijf verschillende brillen waardoor je naar kunst kunt kijken.
Mensen leren in hun kunstzinnige ontwikkeling achtereenvolgens
door al die verschillende brillen kijken. Kinderen zouden dat binnen
hun basisschoolperiode kunnen leren.
De eerste bril waardoor je leert kijken, is de bril van de ‘associatie’.
Dat is de bril van jonge kinderen. Wat een schilderij of beeld precies
voorstelt maakt hen niet veel uit. Het gaat om de elementen ervan
die gedachten bij de kijker oproepen. Een detail, een sfeer, een kleur
Beuni, het museumleeuwtje - kleuter, 5 jaar
6 De wereld van het jonge kind | september 2007

doet het kind denken aan zijn huisdier, de tuin bij opa en oma, een
warme zomerdag. Het gaat erom wat jonge kinderen in verband
brengen met hun ervaringen. Zelfs abstracte kunst kan zulke asso -
ciaties oproepen. ‘Mijn zus heeft ook een rood plukje in d’r haar.’
Zolang het kunstwerk een associatie oproept, vindt het kind het
mooi. Kleur is daarbij voor jonge kinderen de belangrijkste voor -
waarde. Sprekende, felle kleuren zijn 'mooi', pastelkleuren of
donkere kleuren zijn 'lelijk'.
Gabriëlle liet kleuters kunstwerken bekijken en vroeg om hun commentaar.
Een bekend schilderij als De Nachtwacht van Rembrandt
vonden ze niet mooi. Veel te donker! ‘Ik zie alleen maar zwart.’ Ze
liet ze ook moderne kunst zien, zoals Huilende vrouw, van Picasso.
Het is een kubistisch portret, waarbij het gezicht vanuit allerlei
hoeken tegelijk is getekend. Daardoor maakt het op ons, volwassenen,
een verwrongen en misschien wel een beangstigende indruk.
De kleuters hadden daar helemaal geen last van:
- ‘Het gezicht is grappig. Er zitten allemaal dingen op die niet
horen. Een rare mond en een vogelhoed.’
- ‘Die vind ik mooi omdat hij een beetje gek is.’
De toren van Babel – kleuter, 5 jaar
en De Toren van Babel – Pieter Breughel
- ‘Niet mooi, want ze heeft stomme tanden.’
- ‘Het is een heel gek schilderij, met gek haar.’
Musea en jonge kinderen
Musea richten zich vooral op oudere kinderen, die vaak minder
open staan voor kunst. Een gemiste kans! Musea die zich wel op
kleuters richten, slaan nog wel eens de plank mis. Ze laten kinde -
ren, onder begeleiding van ouders, kijkopdrachten op papier uit -
voeren waarbij de 'goede antwoorden' moeten worden opgeschre -
ven. Jonge kinderen leren echter niet veel over kunst via dergelijke
speurtochten. Er zijn immers geen goede antwoorden, alleen
interessante associaties. Musea kiezen nogal eens een historische
insteek. Waarom is dit voorwerp of dit kunstwerk zo bijzonder ‘in
zijn tijd’ Dat wekt geen ontzag of interesse: jonge kinderen
hebben geen historisch besef. Ook gebruiken musea soms bekende
identifica tiefiguren zoals Walt Disney-personages, dieren uit
Sesamstraat of uit kinderboeken. Zo’n figuur ‘van buiten’ heeft niets
met het museum te maken. Hij richt de aandacht van de kinderen
niet op wat er in het museum te zien is, maar op zichzelf. Dat schept
verkeer de verwachtingen en werkt dus niet. Museum het Maurits -
huis in Den Haag begreep dat beter en bedacht de ‘Maurits muis’,
die in de kelder van het museum woont tussen alle schilderijen en
andere schatten en die de kinderen meeneemt door het museum.
Tips
Musea (en basisscholen) krijgen van Gabriëlle tal van didactische
tips aangereikt. Jonge kinderen leren op talloze manieren:
• Ze gebruiken graag al hun zintuigen.
• Ze houden van sprekende kleuren.
• Ze houden van spanning.
• Ze zijn gek op dieren.
• Ze houden van zingen en van gedichtjes.
• Ze zijn dol op verhalen en prentenboeken.
• Beginnende geletterdheid speelt een grote rol.
• Ze verkleden zich graag en houden van rollenspel.
• Ze houden ervan spulletjes te verzamelen.
Beuni, de museumleeuw
Gabriëlle Struijk ontwikkelde samen met Dominique Vos de Wael
van museum Boijmans Van Beuningen te Rotterdam een manier van
rondleiden die groot succes had. Van tevoren, op school, maakten
kinderen al kennis met een handpop: Beuni, de museumleeuw. Deze
woont in het museum, samen met
de andere dieren op de schilderijen.
Beuni ging later, op de hand van de
rondleidster, mee door het museum.
In de toekomst, vindt Gabrielle, zou
Beuni nog een hele lange staart
moeten krijgen, waar de kinderen
zich aan vast kunnen houden, zodat
ze rustig, geconcentreerd en in een
De wereld van het jonge kind | september 2007 7

groep door het museum kunnen lopen. Op deze manier rennen kinderen niet
door de zalen en raken niet zoek.
Beuni bracht ook een tas mee, met spulletjes. Enkele kinderen mochten iets uit
de tas pakken en… hé, wat toevallig: die spulletjes hadden iets te maken met
de kunstwerken die ze gingen bekijken. Een make up-tasje met een lippenstift
kwam mooi van pas bij de Lippenbank van Dalì, een enorme rode bank, in de
vorm van een mond. ‘Haha, wat een grote rode lippen! Zullen we die eens een
kusje geven’ Een speurtocht, maar dan anders!
Al die indrukken vragen om een rustpunt en om een uitlaatklep: tijdens het
museumbezoek kan er ook weer 'kunst' gemaakt worden. Kinderen maakten
tekeningen naar aanleiding van wat ze gezien hadden. En dat zette zich voort
tot ze al lang weer 'thuis' in de klas waren.
Vanuit deze pilot in museum Boijmans Van Beuningen ontwikkelde Gabriëlle
een handleiding met tal van praktische ideeën voor musea en basisscholen om
met jonge kinderen te kijken naar kunst of naar voorwerpen. Het gaat immers
niet alleen om de didactische en pedagogische aanpak of om voor kleuters
geschikte thema's. Het gaat ook om logistieke zaken die roet in het eten kunnen
gooien: hangt of staat de kunst niet te hoog voor jonge kinderen Kleuters
8 De wereld van het jonge kind | september 2007
Tropical Forest with monkey’s – Henri Rousseau
en Jungle met aapje - kleuter, 5 jaar
kijken met hun handen! Wat mag je aanraken
en wat niet Hoe dichtbij mag je komen
voor het alarm afgaat Hoe bedrei gend is
de suppoost die toeschiet Waar is de wc en
wie brengt je daar naartoe Scholen en
musea die in deze handleiding
geïnteresseerd zijn, kunnen zich tot
Gabriëlle Struijk wenden via haar website.
Ook Museum Boijmans Van Beuningen ging
na de pilot door met het idee, en kleedde
het verder aan met verhalen en liedjes.
Binnenkort zullen we dus overal jonge
kinderen in de musea kunnen tegenkomen
die gefascineerd zijn door alles wat ze zien
en daar ook graag van alles over willen
zeggen. Kinderen die naar aanleiding daarvan
ook zelf 'kunst' maken en de kunstenaar
in zichzelf levend houden. Een tweede,
geheel andere, maar potentieel net zo
geliefde K3 komt eraan: Kleuters Kijken naar
Kunst!
Gabriëlle Struijk is nu leerkracht van groep 3
aan basisschool Het Talent te Den Hoorn
(http://members.lycos.nl/gabriellestruijk).
Hanneke Pot is docent aan de InHolland
Pabo te Rotterdam.
Literatuur
Parsons, M. J. (1987), How we understand
art: A cognitive developmental account of
aesthetic experience. Cambridge University
Press, Cambridge.
Schasfoort, B. (1993),Tekenen en didactiek.
Wolters-Noordhoff, Groningen.
Struijk, G. (2006), Kunsteducatie met
kleuters. Hogeschool InHolland, School of
Education, Den Haag.
www.minocw.nl/documenten/kerndoelen
www.cultuurnetwerk.nl
Postbus 7, 7200 AA Zutphen | T (0575) 594 894 | F (0575) 594 961 | www.thiememeulenhoff.nl