Communiceren omdat het nodig is - hjk

-------- -----
KANSRIJ KE TAAL
Communiceren omdat het nodig is
Henk Hansma
De essentie van het communiceren leren kinderen in situaties
waarin ze het nodig hebben. In de activiteiten en werkvormen in
deze bijdrage zit opgesloten dat ze communicatieve
vaardigheden meteen in praktijk brengen.
Op een vrijdagmiddag liggen er voor het
aanrecht van de kleutergroep van obs
Meester Sieberingschool in Nieuw
Balinge kruimeltjes klei op de grond. Ze
lijken uit een gaatje onder het aanrecht
te komen. Heeft de school last van muizen
leerkracht Miranda Manrho laat één
van haar leerlingen daarom een propje
papier in het gaatje stoppen. Op maandagochtend
vindt de klas een schriftelijke
klacht: 'Ik kan niet meer in mijn hoI/etje!'
De afzender blijkt geen muis maar
Mannetje Muk te zijn, een klein wezen
dat nog wekenlang met de groep blijft
communiceren.
Aan kinderen zie je soms dat ze veel te
vertellen hebben, maar dat ze het niet uit
hun mond krijgen. Of dat het vertelde
niet wordt opgepikt. Kinderen zijn dan zo
bezig met hun eigen verhaal dat ze slecht
naar anderen luisteren. Het intermediair
Mannetje Muk helpt de communicatie
stroomlijnen. Het sterke aan Muk is dat
hij leeft. Jaren later komen er nog steeds
kinderen voorzichtig aan Miranda vragen
hoe het nu eigenlijk zit met dat mannetje.
Mannetje Muk is écht en begrijpt zaken
uit het leven van groep 1 en 2 niet.
Daarom voelen de kleuters de noodzaak
om het hem uit te leggen. Het voelen van
die noodzaak is een belangrijk criterium
bij leren communiceren.
voorbeeld van Mannetje Muk leren kinderen
zelf na te denken over welke boodschap
ze willen overbrengen en hoe ze
die kunnen vormgeven. Omdat die
inbreng gehonoreerd wordt, weet de
leerkracht van tevoren niet hoe het verhaal
zal lopen. Een laatste criterium om
rekening mee te houden bij het ontwerpen
van communicatieactiviteiten, is de
afwisseling tussen het gebruik van verschillende
zintuigen en het lichaam.
Betekenisvolle
communicatieactiviteiten
Kansrijke Taal was inspiratiebron voor
het tot leven komen van Mannetje Muk.
Taalonderwijs in de basisschool rijker en
breder maken, is het doel van Kansrijke
Taal, waaronder het ontwerpen en verzamelen
van betekenisvolle communicatieactiviteiten
(Hansma en Hansma, 2004).
Mannetje Muk is één van de acht betekenisvolle
activiteiten in dit artikel. Ze kunnen
deel worden van een leerlijn communicatie
voor de basisschool.
Wanneer je communicatieactiviteiten
eerst met collega's doet, heb je er in de
groep meer succes mee. leerkrachten
ervaren dan bijvoorbeeld dat communicatie
lang niet altijd gelijk hoeft te zijn
aan praten. Met name jonge kinderen
houden van communicatievormen waarbij
het hele lichaam wordt gebruikt, zoals
liedjes zingen en het opzeggen van versjes
en gebaren erbij maken.
1 Op berenjacht en andere versjes
Er bestaat van oudsher een probaat middel
voor het maken van contact met peuters
en kleuters, een heel primaire vorm
van communicatie: wiege-, klap-, aftelversjes
en liedjes.
Oudere kinderen en volwassenen kunnen
Een ander criterium voor goed communicatieonderwijs
is dat er simpelweg
gepraat wordt. Communiceren leer je niet
door het invullen van een werkblad maar
door doen. Dat betekent ook dat leerlingen
een eigen inbreng hebben. In het
juni 2006

hier ook plezier aan beleven,
bijvoorbeeld als Mischa Stolk van obs de
Vlonder in Wedde hen meeneemt op
beren jacht. Als ze het van tevoren hadden
geweten hadden ze nooit
meegedaan, maar omdat ze onvoorbereid
waren troffen de deelnemers van
een workshop in het Belgische Malle
zichzelf ineens met bredere schouders
aan, zich voorbereidend op de jacht, uitkijkend
over de ijsvlakte: 'Wij gaan op
berenjacht, en we zijn niet bang, en wij
zijn niet bang.' (Naar aanleiding van het
prentenboek: Wij gaan op berenjacht.)
Volwassenen en kinderen kunnen intensief
contact maken met rijmpjes en versjes.
In groepen bevorderen ze de saamhorigheid.
Bovendien verankert de taal
van de versjes stevig door de herhaling.
In peutergroepen en in de eerste groepen
van de basisschool horen bewegingsversjes
en -liedjes een vaste plaats te
hebben. In Kansrijke Taalscholen stellen
teams voor de kleutergroepen daarom
een minimum vast (minstens 25). Het
gaat misschien niet om zo'n minimum,
maar er wordt hiermee aangeven dat ze
in de educatie aan jonge kinderen in ere
hersteld moeten worden. Want er wordt
zo een basis gelegd voor affectieve communicatie.
2 Versjes met rollen
Moeilijker zijn versjes en liedjes met
twee of meer rollen zoals Koen, maakje
m'n schoen
Margien Wessels van obs Oud Avereest
heeft een leerling die Koen heet. Het lag
dus voor de hand dat hij als eerste het
tweegedicht mocht opzeggen. 'In het
begin vond hij het eng om in de belangstelling
te staan. Ik kon de spanning van
zijn gezichtje lezen.' Ook de andere kinderen
durfden niet goed. Margien
gebruikte zachte dwang en zette toch
door. 'Uit mijn opleidingstijd herinner ik
me dat er veel belang gehecht werd aan
het leren van twee- en driegedichten. In
de onderwijswereld is deze activiteit naar
de achtergrond geschoven. Maar ik vind
hem zelf zo leuk.' En na enig oefenen en
vergissingen mogen maken, waren de
kinderen het roerend met haar eens. Ze
wilden allemáál Koen zijn in het 'toneelstuk'.,
zoals ze het zelf noemden. Margien
mocht niet meer stoppen tot de hele klas
aan de beurt was geweest.
'Koen maak je m'n schoen' leert kinderen
samen plezier beleven, naar elkaar luisteren
en voor anderen duidelijk en boeiend
praten. Twee-en driegedichten zijn er
niet alleen uit oude tijden maar ook in
moderne vormen (Hansma en Hansma,
2002). Een ander voorbeeld, voor twee
rollen: moeder en kind.
'Moeder, moeder,
mag ik reizen
'la, m'n kind, waar naar toe'
'k Ben vergeten
hoe het heette ... '
'Hindert niet,
als je maar om zes uur
thuis bent, want
dan gaan we eten.'
(Theo Olthuis, Ergens een heel eind weg.
Ploegsma, Amsterdam, 1991)
3 Intermediairs
Kinderen moeten samen kunnen praten
over wat hen blij maakt of dwars zit. Dat
gaat dikwijls gemakkelijker met personages
waar leerkracht en kinderen hun verhaal
omheen kunnen bouwen: intermediairs.
Ervaringen en belevingen worden
ingebed in een verhaal van fictieve figuren
en fictieve taal, waar ieder aan mee
kan doen.
Het intermediair kan vormgegeven worden
als pop maar een simpele lap volstaat
vaak ook. Minder is meestal beter.
Mannetje Muk was zelfs helemaal
onzichtbaar. Zover kun je alleen gaan als
er een geloofwaardige reden is voor zijn
bestaan. Zoals Mannetje Muk zijn geloofwaardigheid
ontleende aan het muizenholletje
en de bolletjes klei op de grond.
l3ewe9in9S"verS"jeS" zijn
S"vcceS"volle
COYYJYYJ vnicatieactiviteiten
4 De wens kist
Jonge kinderen willen graag iets voor
anderen maken bij feestelijke en verdrietige
gebeurtenissen. Deze wens wordt
structureel met de wenskist (Hansma en
Hansma, 2003) In de wenskist vinden ze
ideeën voor wensen, geordend naar
gebeurtenissen, zoals verhuizen, geboorte,
maar ook dood en 'zo maar'. Daarbij
horen tekstkaartjes met bijvoorbeeld
pechvogel en wat erg. Met de uitdagende
materialen die ook in de wenskist zijn
opgeborgen, kunnen ze vervolgens zelf
aan de slag. De wenskist is ook regelmatig
onderwerp van gezamenlijke activiteiten.
De leerkracht besteedt dan aandacht
aan kinderen om zelf teksten te leren
bedenken en deze vorm te geven. Toen
Devi uit de kleuterklas van Jelly Bakker
van obs Letterwies aan haar heup geopereerd
moest worden, vormde de wenskist
zes weken de hotline tussen de klas en
de leerling in het ziekenhuis. Kinderen
maakte wenskaarten, stelden samen met
Jelly een brief op en dachten na over
waar ze Devi blij mee zouden kunnen
maken. In termen van de Kerndoelen
Nederlandse Taal maakten de leerlingen
teksten passend bij de geadresseerde en
de situatie waar die in verkeert: 'Wij missen
je' en 'Duurt zes weken lang' De
ouders van de leerling stuurden namens
de zieke foto's terug zodat de groep wist
hoe haar kamer en bed eruit zag.
5 Retour afzender
Retour afzender is een moeilijker variant
op de wenskist, bedoeld voor groep 4 en
ouder. Ik bedacht hem als trainer om
leerkrachten in hogere groepen meer
kwaliteit in de communicatie te laten
bereiken.
Kinderen werken met drie stapeltjes
kaartjes in drie kleuren. Op de rode
kaartjes van het eerste stapeltje staan
geadresseerden: Aan mijn tante ... , Aan
de burgemeester en wethouders van ... ,
Aan mijn vriendin ... Bij de stippeltjes vullen
kinderen namen in.
Op de witte kaartjes van het tweede stapeltje
staan de communicatiemiddelen:
kladje, spiekbriefje, officiële brief, smsje,
brief voor de schoolkrant, e-mail, enzovoort.
Op de laatste, groene, stapel staan kenmerken
van de boodschap, bijvoorbeeld:
zonder spelfouten, briefpapier, afsluiten
met 'vriendelijke groet', leesbaar maar
alleen voor geadresseerde.
Als er een aanleiding is, pakken leerlingen
'retour afzender' erbij. Er is een
medeleerling jarig, de groep wil informa-
318
jun i 2006
"' ."'" .. , ~

tie inwinnen voor een project, of een verzoek
indienen voor meer speeltoestellen,
enzovoort Kinderen leggen de kaartjes
uit en bedenken welk communicatiemiddel
geschikt is voor de geadresseerde en
aan welke eisen hun boodschap moet
voldoen_
Het is leerzaam om de kaartjes deels met
de groep te maken_ De leerkracht inventariseert
dan aan wie leerlingen zoal
berichtjes sturen en met welk communicatiemiddeL
Vervolgens begeleidt de
leerkracht hen bij het formuleren van de
kenmerken van hun boodschappen_
6 Een stelling inbrengen
Je mening vormen en weergeven is ook
een van de kerndoelen. Dat valt nog niet
zo mee. Discussies hebben de neiging te
verzanden in welles-nietes waarbij alleen
de verbaal sterksten aan het woord zijn.
De rest zit erbij en vindt het saai. Helena
Kinds, stamgroepleerkracht in de bovenbouw
van Jenaplanschool Gorkum,
bedacht een strak georganiseerde werkvorm
om kinderen op basis van argumenten
te leren discussiëren. 'Ik breng een
stelling in, die aansluit bij waar mijn leerlingen
op dat moment mee bezig zijn.
"Afkijken mag" schreef ik eens op het
bord. Op de grond legde ik grote vellen in
de drie kleuren van een stoplicht
Kinderen die het met de stelling eens
waren gingen op het groene vel staan.
Kinderen die het ermee oneens waren
liepen naar het rode vel en kinderen die
het nog niet wisten, namen plaats op het
oranje. Op basis van argumenten mochten
ze proberen elkaar te overtuigen. Het
argument: "Als je het wel hebt geleerd,
maar je weet het even niet meer, dan mag
je wel afkijken" deed leerlingen inderdaad
overlopen van rood naar groen.
Anderen bleven stellig. "Dan heb je pech,
maar afkijken mag nooit." Het verschafte
mij veel inzicht in hun denkwereld.'
Langzamerhand werd Helena's rol overgenomen
door de leerlingen. Nu zijn zij
om beurten gespreksleider en bedenken
dan ook een stelling.
7 Filosofische gedachten
Kinderen stellen zichzelf vaak complexe
vragen. Ze houden ervan om na te denken
over mogelijke antwoorden hierop.
Er zijn diverse inspirerende educatieve
concepten ontwikkeld die kinderen daarbij
een handje helpen door het scheppen
van een juiste leeromgeving en het zorgvuldig
begeleiden van groepsprocessen.
In Kansrijke Taal laten we ons door die
concepten graag inspireren en passen de
praktische uitwerkingen in zoals die bijvoorbeeld
gemaakt zijn door het Centrum
voor Kinderfilosofie.
Carola Kugel, leerkracht op obs
Letterwies in Nieuwolda werkt voor haar
filosofielessen veel met de boeken van
Berrie Heesen en Wolf Erlbruch. Voor een
gesprek met kleuters over dromen
gebruikte ze Dit is een droom (Erlbruch).
In eerste instantie liep het gesprek niet
zo filosofisch. Zoals te verwachten, vertelden
kinderen wat ze de afgelopen
nacht hadden gedroomd en dachten verder
niet na over wat een droom is. Carola
las het boek nog een keer voor en praatte
over het onderwerp door en toen snapten
de kinderen het ineens. 'Een droom, dat
is een verrekijker die diep in je hoofd
kijkt,' vond Fransesca. Ze kregen de
smaak te pakken en jitze zag het zo : 'Een
droom is een wolk die je meeneemt naar
een ander land. Daar speel je een rolletje.'
Een kind met wie het niet zo goed
ging zei: 'Een droom is een nachtmerrie
in je hoofd.'
"' w'"'''"'' ~
juni 2006 ]19

------------------------------------------
TAARTPUNTENSCHEMA UIT KANSRIJKE TAAL
De Engelse filosoof en leerpsycholoog
Edward de Bono (2004) is een andere
inspiratiebron voor activiteiten rond filosoferen
met kinderen. Hij legt problemen
voor en daagt mensen uit creatieve
oplossingen te bedenken en lateraal te
denken.
Ooit stelde hij aan kinderen van 320
Nederlandse scholen de volgende vraag:
'Een familie heeft een kat en een hond,
die altijd vechten. A/s ze er niets op vinden,
moet één van de dieren het huis uit.
Maak een tekening van wat die familie
moet doen om aan dat vechten een einde
te maken.'
8 Samenwerken en communicatie
Hier gaat het om communicatie met als
inhoud problemen die samen opgelost
en taken die samen uitgevoerd moeten
worden. Samenwerken omdat het vragen
betreft die in een groep tot veel creatievere
antwoorden kan leiden. Kinderen
ervaren zo dat het meerwaarde kan hebben
om in een groep te werken. Het kan
leiden tot een intens taakgerichte communicatie
tussen kinderen, die niet
beperkt hoeft te blijven tot één klas of
groep. Kansrijke Taalscholen hebben veel
ervaring met communicatie en samenwerking
van groep tot groep, door de
hele school.
In het kader van de afsluiting van het
herfstproject op obs Oud Avereest in
Balkbrug zijn alle kinderen van de school
in groepjes verdeeld. We volgen een
groepje van vier kleuters. Ze worden
begeleid door een moeder. Het
eerste wat ze die middag
doen, is aan vier bovenbouwleerlingen
uitleggen
hoe ze met
herfstbladeren en
verf mooie afdrukken
kunnen maken.
De kinderen uit de
bovenbouw leren dit
zo te doen dat je de
nerfstructuur van
de verschillende
bladen heel mooi
ziet. Daarna krijgen de
kleuters op hun beurt les
van vier middenbouwleerlingen: leren
kijken door een microscoop naar de sporen
van paddestoelen. In de volgende
ronde dragen ze - met een vliegenzwamhoed
op - aan een andere groep een
paddenstoelenvers voor. Met die uitrusting
nog aan leren ze van een aantal middenbouwers
hoe je een elf moeten
maken: een gedichtje van elf woorden en
vier regels.
Zo neemt elk groepje twee activiteiten
die ze in het project hebben gedaan voor
haar rekening: presenteren, demonstreren
of lesgeven. Elk groepje maakt op
haar beurt ook weer kennis met twee
activiteiten uit en andere klas en krijgt
daarin les.
Communicatie in het
lesprogramma
Leren communiceren zou een structurele
plek moeten krijgen in de basisschool,
ingebed kunnen worden in het lesprogramma.
Een stappenplan zou er als
volgt kunnen uitzien.
1 Boeiende activiteiten verzamelen
waarvan de leerdoelen helder zijn.
2 Activiteiten uitproberen en onder de
knie krijgen.
3 De activiteiten ordenen in een leerlijn.
In trainingen Kansrijke Taal maken we
de leerlijnen per taaiessentie (zie
taartpuntenschema), hier dus communiceren,
op activiteitenniveau. De activiteiten
worden verdeeld over de verschillende
groepen. Activiteiten
kunnen in meerdere groepen terugkomen
en dan worden opgebouwd in
moeilijkheidsgraad.
4 De activiteiten inplannen. Vaak zijn
niet te plannen gebeurtenissen goede
aanleidingen voor een communicatieactiviteit:
een muizenholletje in de
klas, een leerling die naar het ziekenhuis
moet, te weinig speeltoestellen.
Daarom is het voor veel activiteiten
handig een einddatum vast te stellen
wanneer ze aan bod moeten zijn
geweest en geen weekrooster maken.
5 De verankering is nog steviger als
communiceren onderdeel is geworden
van het portfolio. Communicatieactiviteiten
leveren vaak treffende
uitspraken van kinderen op, hetgeen
de leerlijn communicatie geschikt
maakt om met het werken met portfolio's
te starten.
In deze bijdrage aan het themanummer
zijn de acht communicatieactiviteiten in
Kansrijke Taal beschreven, een concept
voor taal in de basisschool. In de vorm
van het taartpuntenschema brengt
Kansrijke Taal structuur aan in taalonderwijs.
Een structuur die houvast biedt bij
het opbouwen van een rijk, veelzijdig en
samenhangend taalaanbod. Het totale
aanbod wordt gevat in doorgaande leerlijnen
van groep 1 tot en met 8.
Henk Hansma is projectleider bij de Stichting
Kansrijke Taal en traint teams die Kansrijke
Taal invoeren
Literatuur
Hansma, H., M. Hansma (2004),
Kansrijke Taa/hoeken in groep 1-8. Dee/
2. HBUitgevers, Baarn. www.kansrijketaal.nl/werkplaats
Hansma, H., M. Hansma (2002),
Taa/educatie met versjes en gedichten
(Met cd-rom) HBUitgevers, Baarn.
Hansma, M. (2003), Kansrijke
Taa/hoeken in groep 1-8. Dee/l.
HBuitgevers, Baarn.
Heesen, B. (1998), Kinderen filosoferen.
Leerlingenboek. Uitgeverij Damon,
Best.
Erlbruch, W., Dit is een droom. Querido,
Amsterdam.
Bono, E. de (2004), A summation of
many of De Bono's ideas on creativity.
pergamon Press, London.
320 jun i 2006
"' .'"'" ". ~