Sociale professionals en morele oordeelsvorming - Kenniscentrum ...
Sociale professionals en morele oordeelsvorming - Kenniscentrum ...
Sociale professionals en morele oordeelsvorming - Kenniscentrum ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
1. SOCIALE PROFESSIONALS<br />
EN MORELE OORDEELS VORMING 3<br />
2. MAATSCHAPPELIJKE DIENST-<br />
VERLENING EN INNOVATIE 5<br />
3. SOCIALE PROFESSIONALS<br />
IN DE FRONTLINIE 9<br />
4. MORELE OORDEELSVORMING:<br />
EEN VERONACHTZAAMD THEMA 15<br />
5. TOENEMEND BELANG VAN<br />
MORELE OORDEELSVORMING 19<br />
6. ONDERZOEKSPROGRAMMA<br />
LECTORAAT 25<br />
7. TOT SLOT 29<br />
Curriculum Vitae 33<br />
Literatuurlijst 34<br />
Colofon 40
“SOCIALE PROFES-<br />
SIONALS IN DE<br />
FRONTLINIE HEBBEN<br />
IMPLICIET DE PLICHT<br />
TOT MORALISEREN<br />
GEKREGEN,<br />
MAAR NIET HET<br />
MAATSCHAPPELIJK<br />
MANDAAT”<br />
pag<br />
3<br />
hoofdstuk 1<br />
<strong>Sociale</strong> <strong>professionals</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>morele</strong><br />
oordeels vorming<br />
lectoraat<br />
Innovatieve<br />
Maatschappelijke<br />
Di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing<br />
1 / SOCIALE PROFESSIONALS<br />
EN MORELE OORDEELS VORMING<br />
Dames <strong>en</strong> her<strong>en</strong>,<br />
op<strong>en</strong>bare les<br />
<strong>Sociale</strong> <strong>professionals</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>morele</strong><br />
oordeels vorming<br />
Ik heet u all<strong>en</strong> van harte welkom. Hier nu tot u te mog<strong>en</strong> sprek<strong>en</strong><br />
is voor mij e<strong>en</strong> bijzondere gebeurt<strong>en</strong>is. U b<strong>en</strong>t hier gekom<strong>en</strong> om<br />
mijn installatie als lector Innovatieve Maatschappelijke Di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing<br />
bij te won<strong>en</strong>. Dat is e<strong>en</strong> lectoraat met e<strong>en</strong> bijzondere<br />
geschied<strong>en</strong>is. Het is e<strong>en</strong> gezam<strong>en</strong>lijk initiatief van het Oranje<br />
Fonds, de Nederlandse Ver<strong>en</strong>iging van Maatschappelijk Werkers<br />
(NVMW) <strong>en</strong> Hogeschool Utrecht. Het Oranje Fonds – dat warme<br />
betrekking<strong>en</strong> onderhoudt met het Koninklijk Huis – neemt e<strong>en</strong><br />
belangrijk deel van de financiering voor haar rek<strong>en</strong>ing. De aanleiding<br />
voor dit lectoraat was het overlijd<strong>en</strong> van Hare Koninklijke<br />
Hoogheid Prinses Juliana in 2004. Zij heeft tijd<strong>en</strong>s haar lev<strong>en</strong> bij<br />
verschill<strong>en</strong>de geleg<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> gezegd, dat zij graag maatschappelijk<br />
werker was geword<strong>en</strong> als zij niet als kroonprinses was gebor<strong>en</strong>.<br />
Haar betrokk<strong>en</strong>heid bij het sociaal werk bezorgde haar e<strong>en</strong> grote<br />
populariteit bij hulpverl<strong>en</strong>ers. Na haar overlijd<strong>en</strong> ontstond daarom<br />
het idee haar te er<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> lectoraat, gericht op de innovatie<br />
van de maatschappelijke di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing. Het Oranje Fonds<br />
<strong>en</strong> de NVMW verzocht<strong>en</strong> De Horst, die later is gefuseerd met<br />
Hogeschool Utrecht, om dit initiatief te help<strong>en</strong> realiser<strong>en</strong>.<br />
Het lectoraat is gestationeerd bij het K<strong>en</strong>nisc<strong>en</strong>trum <strong>Sociale</strong><br />
Innovatie van de HU, maar het heeft e<strong>en</strong> landelijke opdracht.<br />
Deze rede is als volgt opgebouwd. Eerst wil ik kort stilstaan bij<br />
de twee term<strong>en</strong> in de naamgeving van het lectoraat. Dat vormt<br />
de opmaat naar de onderzoeksfocus van het lectoraat, namelijk<br />
de <strong>morele</strong> dilemma’s waar sociale <strong>professionals</strong> in hun dagelijks<br />
werk mee te mak<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun <strong>morele</strong> <strong>oordeelsvorming</strong>. Ik zal<br />
het belang schets<strong>en</strong> van dit tot op hed<strong>en</strong> onderbelichte thema.<br />
Tot slot zal ik aangev<strong>en</strong> hoe we dit onderwerp de kom<strong>en</strong>de jar<strong>en</strong><br />
in de schijnwerpers gaan zett<strong>en</strong> via de programmering van onderzoeks-<br />
<strong>en</strong> ontwikkelactiviteit<strong>en</strong>.
“HET DOMEIN<br />
VAN DE MORELE<br />
OORDEELSVORMING<br />
LIJKT UIT DE FOCUS<br />
VAN DE<br />
INSTELLINGEN TE<br />
ZIJN WEGGESNEDEN,<br />
ALS EEN<br />
CHIRURGISCHE<br />
INGREEP”<br />
pag<br />
5<br />
hoofdstuk 2<br />
Maatschappelijke<br />
di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing<br />
<strong>en</strong> innovatie<br />
lectoraat<br />
Innovatieve<br />
Maatschappelijke<br />
Di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing<br />
2 / MAATSCHAPPELIJKE<br />
DIENSTVERLENING EN INNOVATIE<br />
op<strong>en</strong>bare les<br />
<strong>Sociale</strong> <strong>professionals</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>morele</strong><br />
oordeels vorming<br />
In de titel van het lectoraat – Innovatieve Maatschappelijke<br />
Di<strong>en</strong>st verl<strong>en</strong>ing – zitt<strong>en</strong> twee begripp<strong>en</strong> die ik eerst nader zal<br />
toelicht<strong>en</strong>: maatschappelijke di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing <strong>en</strong> innovatie.<br />
Maatschappelijke di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing<br />
Het werkveld van de maatschappelijke di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing is niet<br />
e<strong>en</strong>voudig te definiër<strong>en</strong> <strong>en</strong> af te bak<strong>en</strong><strong>en</strong>. Er zijn uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>de<br />
definities van in omloop. Waar overe<strong>en</strong>stemming over bestaat,<br />
is dat het zich op psychosociale <strong>en</strong> materiële hulp- <strong>en</strong> di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing<br />
richt <strong>en</strong> dat in ieder geval het maatschappelijk werk <strong>en</strong><br />
de sociaal-juridische di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing er onder vall<strong>en</strong>. Ook sociaal<br />
pedagogische hulpverl<strong>en</strong>ing <strong>en</strong> culturele <strong>en</strong> maatschappelijke<br />
vorming word<strong>en</strong> er vaak toe gerek<strong>en</strong>d.<br />
Maatschappelijke di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ers oef<strong>en</strong><strong>en</strong> hun beroep uit in<br />
verschill<strong>en</strong>de sector<strong>en</strong>, in di<strong>en</strong>st van allerlei organisaties <strong>en</strong> in<br />
e<strong>en</strong> groot aantal functies <strong>en</strong> onder verschill<strong>en</strong>de b<strong>en</strong>aming<strong>en</strong>.<br />
Daardoor ontstaat e<strong>en</strong> diffuus beeld. Zo zijn bijvoorbeeld maatschappelijk<br />
werkers als beroepsgroep nog wel herk<strong>en</strong>baar als de<br />
term ‘maatschappelijk werk’ in de naam zit van de functies die ze<br />
vervull<strong>en</strong>. Bijvoorbeeld in het algeme<strong>en</strong> maatschappelijk werk,<br />
schoolmaatschappelijk werk of bedrijfsmaatschappelijk werk.<br />
Maar ze zijn minder herk<strong>en</strong>baar als ze in functies <strong>en</strong> beroep<strong>en</strong><br />
terechtkom<strong>en</strong> waar de term ‘maatschappelijk werk’ niet in zit.<br />
Bijvoorbeeld als ze bij de Jeugdbescherming of de Reclassering<br />
gaan werk<strong>en</strong> of als ze woonbegeleider, casemanager of ouder<strong>en</strong>adviseur<br />
word<strong>en</strong>.<br />
Maar ook deze functies <strong>en</strong> beroep<strong>en</strong> zijn niet meer zo duidelijk<br />
afgebak<strong>en</strong>d. In het sociale domein zijn de traditionele beroep<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> functie-indeling<strong>en</strong> aan het vervag<strong>en</strong>. Functies <strong>en</strong> beroep<strong>en</strong><br />
gaan steeds meer op elkaar lijk<strong>en</strong>. Verschill<strong>en</strong>de beroepsgroep<strong>en</strong><br />
stemm<strong>en</strong> hun refer<strong>en</strong>tiekaders op elkaar af <strong>en</strong> methodiek<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
interv<strong>en</strong>ties word<strong>en</strong> over <strong>en</strong> weer toegeëig<strong>en</strong>d. Daardoor wordt<br />
de profilering van afzonderlijke beroepsgroep<strong>en</strong> <strong>en</strong> functies ook<br />
steeds lastiger (Hutschemaekers, 2001). De verwachting is dat
pag<br />
6<br />
hoofdstuk 2<br />
Maatschappelijke<br />
di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing<br />
<strong>en</strong> innovatie<br />
de traditionele indeling<strong>en</strong> in beroepscategorieën op d<strong>en</strong> duur<br />
helemaal zull<strong>en</strong> verdwijn<strong>en</strong> (Van Ewijk, 2007).<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> is het van belang om e<strong>en</strong> brede scoop te hebb<strong>en</strong><br />
omdat in de marges van de traditionele beroepsindeling<strong>en</strong> vaak<br />
interessante nieuwe functies ontstaan zoals ‘kwartiermakers’ <strong>en</strong><br />
ervaringsdeskundig<strong>en</strong> of medewerkers bij woningcorporaties die<br />
het oude woonmaatschappelijk werk in e<strong>en</strong> nieuw jasje stek<strong>en</strong>.<br />
Vernieuwing<strong>en</strong> in het sociale domein vind<strong>en</strong> juist vaak plaats<br />
in deze gr<strong>en</strong>sgebied<strong>en</strong>. Daar is in de regel ruimte voor afwijk<strong>en</strong>de<br />
opvatting<strong>en</strong> <strong>en</strong> om met nieuwe werkwijz<strong>en</strong> te experim<strong>en</strong>ter<strong>en</strong>.<br />
Teg<strong>en</strong> deze achtergrond zal ik me binn<strong>en</strong> de lectoraatopdracht<br />
richt<strong>en</strong> op sociale <strong>professionals</strong> in bredere zin <strong>en</strong> op de maatschappelijke<br />
di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing in het bijzonder.<br />
Innovatie<br />
Het begrip ‘innovatie’ wordt meestal in verband gebracht met<br />
nieuwe technologische ontwikkeling<strong>en</strong>, k<strong>en</strong>nisinnovatie of organisatievernieuwing.<br />
Maar de reikwijdte van het begrip is veel groter.<br />
Het kan ook betrekking hebb<strong>en</strong> op vernieuwing in het sociale<br />
domein. Dat kan op verschill<strong>en</strong>de niveaus: op het macroniveau<br />
van de maatschappij, op het meso-niveau van wijk<strong>en</strong>, buurt<strong>en</strong><br />
of de organisatie waar sociale <strong>professionals</strong> werk<strong>en</strong>. Of op het<br />
micro-niveau van sociale <strong>professionals</strong> die tijd<strong>en</strong>s de uitvoering<br />
direct met de cliënt<strong>en</strong> in contact staan (Leijnse e.a. 2006).<br />
Vanuit het K<strong>en</strong>nisc<strong>en</strong>trum <strong>Sociale</strong> Innovatie richt<strong>en</strong> we ons met<br />
name op de laatste categorie. Deze <strong>professionals</strong>, die aan de<br />
basis staan, word<strong>en</strong> de laatste jar<strong>en</strong> ook wel ‘frontliniewerkers’<br />
g<strong>en</strong>oemd. In die term zit de associatie met frontsoldat<strong>en</strong> die<br />
t<strong>en</strong> strijde trekk<strong>en</strong> of met legerarts<strong>en</strong> die op het slagveld werk<strong>en</strong>.<br />
De b<strong>en</strong>aming geeft aan dat het hier gaat om stevige m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die<br />
verantwoordelijk <strong>en</strong> risicovol werk verricht<strong>en</strong>, die niet bang zijn<br />
<strong>en</strong> van aanpakk<strong>en</strong> wet<strong>en</strong>.
“WE GAAN<br />
DE MORELE<br />
OORDEELS VORMING<br />
VAN PROFESSIONALS<br />
IN DE FRONTLINIE<br />
MET DIT LECTORAAT<br />
IN DE SCHIJNWERPERS<br />
ZETTEN”<br />
pag<br />
9<br />
hoofdstuk 3<br />
<strong>Sociale</strong> <strong>professionals</strong><br />
in de frontlinie<br />
lectoraat<br />
Innovatieve<br />
Maatschappelijke<br />
Di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing<br />
3 / SOCIALE PROFESSIONALS<br />
IN DE FRONTLINIE<br />
op<strong>en</strong>bare les<br />
<strong>Sociale</strong> <strong>professionals</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>morele</strong><br />
oordeels vorming<br />
K<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>d voor sociale <strong>professionals</strong> in de uitvoering is dat ze<br />
directe contact<strong>en</strong> met burgers of cliënt<strong>en</strong> onderhoud<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dat<br />
die contact<strong>en</strong> complex zijn, onvoorspelbaar <strong>en</strong> vaak ook moreel<br />
gelad<strong>en</strong> <strong>en</strong> pot<strong>en</strong>tieel conflictueus. Contact<strong>en</strong> van burgers met<br />
formele organisaties <strong>en</strong> met de lokale overheid kom<strong>en</strong> doorgaans<br />
via uitvoer<strong>en</strong>de <strong>professionals</strong> tot stand. Zij zijn deg<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
die de ander ‘in de og<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> kijk<strong>en</strong>’, waardoor de relatie niet<br />
abstract blijft, maar concreet wordt. ‘Street level workers deal<br />
with faces’<br />
(Tops, 2003).<br />
Onder de sociale <strong>professionals</strong> bevind<strong>en</strong> zich ook de ‘vooruitgeschov<strong>en</strong><br />
post<strong>en</strong>’: deg<strong>en</strong>e die de wijk<strong>en</strong> in gaan om contact te<br />
legg<strong>en</strong> <strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met elkaar te verbind<strong>en</strong>. Die in contact prober<strong>en</strong><br />
te kom<strong>en</strong> met cliënt<strong>en</strong> waar zorg over bestaat maar die niet<br />
word<strong>en</strong> bereikt omdat ze de zorg uit de weg gaan (zorgmijders),<br />
of omdat ze niet de juiste hulp ontvang<strong>en</strong> (zorgmissers). Het gaat<br />
daarbij onder andere om multi-problem-gezinn<strong>en</strong>, randgroepjonger<strong>en</strong>,<br />
vere<strong>en</strong>zaamde ouder<strong>en</strong>, veelplegers, woningvervuilers,<br />
slachtoffers <strong>en</strong> daders van huiselijk geweld of overlastveroorzakers.<br />
Deze <strong>professionals</strong> die daar op af gaan, die ambulant of<br />
outreach<strong>en</strong>d<br />
werk<strong>en</strong> of die zich op andere manier<strong>en</strong> ‘achter de<br />
voordeur’ in het privé-domein van burgers begev<strong>en</strong>, staan het<br />
dichtst bij de frontlinie.<br />
Eropaf gaan <strong>en</strong> hulp- of di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing bied<strong>en</strong> aan cliënt<strong>en</strong><br />
die niet zelf om hulp vrag<strong>en</strong> of die niet de juiste zorg ontvang<strong>en</strong>,<br />
is de laatste jar<strong>en</strong> in opkomst. Het Oranje Fonds heeft daar e<strong>en</strong><br />
extra impuls aan gegev<strong>en</strong> met haar subsidieverstrekking<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
ondersteunings traject om het outreach<strong>en</strong>d werk<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> het<br />
maatschappelijk werk verder te ontwikkel<strong>en</strong>. De NVMW was<br />
daarbij betrokk<strong>en</strong> <strong>en</strong> ik was daar vanuit het to<strong>en</strong>malige NIZW<br />
ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s nauw bij betrokk<strong>en</strong>. We hebb<strong>en</strong> op dit gebied al e<strong>en</strong><br />
geschied<strong>en</strong>is ligg<strong>en</strong>.<br />
De noodzaak om meer outreach<strong>en</strong>d te gaan werk<strong>en</strong>, wordt<br />
treff<strong>en</strong>d onder woord<strong>en</strong> gebracht in e<strong>en</strong> citaat van e<strong>en</strong> medewerkster<br />
van e<strong>en</strong> Utrechtse woningcorporatie, die sam<strong>en</strong> met
pag<br />
10<br />
hoofdstuk 3<br />
<strong>Sociale</strong> <strong>professionals</strong><br />
in de frontlinie<br />
pag<br />
11<br />
hoofdstuk 3<br />
<strong>Sociale</strong> <strong>professionals</strong><br />
in de frontlinie<br />
<strong>professionals</strong> de problem<strong>en</strong> in de wijk Overvecht probeert terug<br />
te dring<strong>en</strong>. Zij zegt: ‘Ik d<strong>en</strong>k dat wij vaak niet de juiste m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
bereik<strong>en</strong> met wat we hier do<strong>en</strong>. Er is e<strong>en</strong> totaal verloederd blok<br />
van 260 woning<strong>en</strong> waar maar vijf gezinn<strong>en</strong> de oorzaak zijn van<br />
alle overlast. Dan heb ik het over vijf alle<strong>en</strong>staande moeders met<br />
kinder<strong>en</strong>. Die kunn<strong>en</strong> we nauwelijks bereik<strong>en</strong>. Je kunt aan opvoedingsondersteuning<br />
do<strong>en</strong>, maar ze kom<strong>en</strong> niet. Met al die mooie<br />
programma’s bereik je alle<strong>en</strong> de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die toch al welwill<strong>en</strong>d<br />
zijn.’ Beleidsmakers <strong>en</strong> sociale <strong>professionals</strong> voer<strong>en</strong> vaak e<strong>en</strong><br />
rituele dans uit rond de echte problem<strong>en</strong>: ze stimuler<strong>en</strong>, bied<strong>en</strong><br />
kans<strong>en</strong>, ondersteun<strong>en</strong> <strong>en</strong> begeleid<strong>en</strong>. Maar het is vrijblijv<strong>en</strong>d.<br />
Er is behoefte aan meer mogelijkhed<strong>en</strong> om bij de betreff<strong>en</strong>de<br />
gezinn<strong>en</strong> ‘achter de voordeur te kijk<strong>en</strong>’, om de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die niet<br />
kunn<strong>en</strong> te ondersteun<strong>en</strong> <strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die niet will<strong>en</strong> te motiver<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> om h<strong>en</strong> aan te sprek<strong>en</strong> op hun gedrag.<br />
Het werk van sociale <strong>professionals</strong> in de frontlinie is sterk normatief<br />
gelad<strong>en</strong>, belad<strong>en</strong> met waard<strong>en</strong>conflict<strong>en</strong>. Ze betred<strong>en</strong> onontgonn<strong>en</strong><br />
terrein, ze snijd<strong>en</strong> de heikele onderwerp<strong>en</strong> aan. Ze begev<strong>en</strong> zich in<br />
de gebied<strong>en</strong> waar de strijd woedt tuss<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die verschill<strong>en</strong> wat<br />
betreft geslacht, wijk, g<strong>en</strong>eratie, etniciteit <strong>en</strong> klasse. Ze zoek<strong>en</strong> naar<br />
antwoord<strong>en</strong> op ethische vrag<strong>en</strong> waar de sam<strong>en</strong>leving mee worstelt,<br />
zonder dat die sam<strong>en</strong>leving h<strong>en</strong> concrete handreiking<strong>en</strong> biedt<br />
voor hoe te handel<strong>en</strong> <strong>en</strong> vanuit welk moreel kader. Ze begev<strong>en</strong><br />
zich op de precaire gebied<strong>en</strong> waar veel beleidsmakers <strong>en</strong> andere<br />
<strong>professionals</strong> vaak gemakshalve – of uit handelingsverleg<strong>en</strong>heid –<br />
slechts e<strong>en</strong> paar reactiewijz<strong>en</strong> verton<strong>en</strong>: wegkijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> niets do<strong>en</strong><br />
of mete<strong>en</strong> met harde oordel<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> <strong>en</strong> dreig<strong>en</strong> met drang <strong>en</strong><br />
dwang <strong>en</strong> wettelijke sancties (Tonk<strong>en</strong>s e.a. 2006). Maar vaak is<br />
het inzett<strong>en</strong> van <strong>en</strong>forcem<strong>en</strong>t<br />
niet direct nodig. Frontliniewerkers<br />
gaan er op af <strong>en</strong> zoek<strong>en</strong> naar de tuss<strong>en</strong>oplossing<strong>en</strong>, naar de<br />
mogelijkhed<strong>en</strong> in het grijze gebied tuss<strong>en</strong> vrijwilligheid <strong>en</strong> drang<br />
<strong>en</strong> dwang. Dat is e<strong>en</strong> rijkgeschakeerd <strong>en</strong> complex terrein, waarin<br />
ze voor uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>de dilemma’s word<strong>en</strong> gesteld. Ik geef drie<br />
voorbeeld<strong>en</strong> uit de praktijk.<br />
Opvatting<strong>en</strong> over wat verwaarlozing is<br />
<strong>Sociale</strong> <strong>professionals</strong> begev<strong>en</strong> zich steeds vaker in het domein<br />
van de opvoeding: ze richt<strong>en</strong> zich op kinder<strong>en</strong> of jonger<strong>en</strong> die<br />
problem<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> met opgroei<strong>en</strong> <strong>en</strong> op ouders die problem<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> met opvoed<strong>en</strong>. Hoe mak<strong>en</strong> ze hun inschatting<strong>en</strong> als het<br />
gaat over die opvoeding? Wat is goed opvoed<strong>en</strong>? In de Wet op<br />
de Jeugdzorg is de definitie van kindermishandeling verruimd.<br />
Kindermishandeling blijft niet meer beperkt tot fysiek geweld<br />
– dat kun je nog bewijz<strong>en</strong> via for<strong>en</strong>sisch onderzoek of e<strong>en</strong> doktersattest<br />
– maar het strekt zich ook uit over de vage categorie<br />
van ‘verwaarlozing’. Wanneer is er sprake van verwaarlozing?<br />
De wettekst is daarover niet expliciet. De m<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>.<br />
Nederlanders stur<strong>en</strong> hun kinder<strong>en</strong> vroeg naar bed, in veel andere<br />
cultur<strong>en</strong> is dat helemaal niet gebruikelijk, daar blijv<strong>en</strong> ze laat op.<br />
Als kinder<strong>en</strong> om half 12 ‘s avonds buit<strong>en</strong> spel<strong>en</strong>, is dat dan<br />
verwaarlozing? En wat is precies huiselijk geweld? Wie het weet<br />
mag het zegg<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> <strong>professionals</strong> ook nog in e<strong>en</strong><br />
ander dilemma beland<strong>en</strong> als er sprake lijkt van verwaarlozing.<br />
Namelijk over hoe ze omgaan met teg<strong>en</strong>strijdige belang<strong>en</strong> in<br />
het cliëntsysteem. Moet<strong>en</strong> zij mogelijke verwaarlozing van e<strong>en</strong><br />
kind meld<strong>en</strong> bij de Raad voor de Kinderbescherming? Ook als ze<br />
daar mee het moeizaam opgebouwde vertrouw<strong>en</strong> van de ouders<br />
kwijt rak<strong>en</strong>? Dan bescherm<strong>en</strong> ze het kind, maar ze verliez<strong>en</strong> de<br />
ouder.<br />
Normatieve kaders in de multiculturele sam<strong>en</strong>leving<br />
Hoe gaan <strong>professionals</strong> om met radicalisering, bijvoorbeeld als<br />
ze contact legg<strong>en</strong> met autochtone Lonsdale-jonger<strong>en</strong> of met<br />
radicaliser<strong>en</strong>de moslimjonger<strong>en</strong>? Als ze zich op dit terrein begev<strong>en</strong>,<br />
<strong>en</strong> het gesprek aangaan met deze jonger<strong>en</strong>, dan begev<strong>en</strong> ze zich<br />
automatisch op het terrein van de overtuiging<strong>en</strong>. Dat werk is moreel<br />
belad<strong>en</strong>, <strong>en</strong> raakt aan hun eig<strong>en</strong> emoties. Hoe moet<strong>en</strong> ze zich t<strong>en</strong><br />
opzichte van deze jonger<strong>en</strong> opstell<strong>en</strong>? Hoe moet<strong>en</strong> ze handel<strong>en</strong>?<br />
Ze krijg<strong>en</strong> daarin in de regel weinig sturing vanuit hun organisatie,<br />
of vanuit de sam<strong>en</strong>leving. Ook de politiek geeft er ge<strong>en</strong> richting<br />
aan. Of teg<strong>en</strong>strijdige richting<strong>en</strong>, zoals onlangs in Slotervaart.<br />
Daar ontstond commotie over de straatcoaches die in opdracht<br />
van de geme<strong>en</strong>te contact<strong>en</strong> onderhoud<strong>en</strong> met m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> uit
pag<br />
12<br />
hoofdstuk 3<br />
<strong>Sociale</strong> <strong>professionals</strong><br />
in de frontlinie<br />
pag<br />
13<br />
hoofdstuk 3<br />
<strong>Sociale</strong> <strong>professionals</strong><br />
in de frontlinie<br />
orthodox-islamitische milieus. Vanwege hun geloofsovertuiging<br />
weigerd<strong>en</strong> ze om vrouw<strong>en</strong> e<strong>en</strong> hand te gev<strong>en</strong> bij de begroeting.<br />
De opvatting<strong>en</strong> van verschill<strong>en</strong>de politici die zich over deze kwestie<br />
uitsprak<strong>en</strong>, stond<strong>en</strong> lijnrecht teg<strong>en</strong>over elkaar.<br />
Gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> aan zorgtak<strong>en</strong> van burgers<br />
Waar legg<strong>en</strong> sociale <strong>professionals</strong> de gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> als ze e<strong>en</strong> beroep<br />
do<strong>en</strong> op de zorgtak<strong>en</strong> van burgers? Hoeveel steun moet<strong>en</strong> cliënt<strong>en</strong><br />
krijg<strong>en</strong> van familieled<strong>en</strong>, vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> of bur<strong>en</strong> <strong>en</strong> wanneer is de<br />
gr<strong>en</strong>s bereikt <strong>en</strong> kan er professionele hulp word<strong>en</strong> ingezet?<br />
Als e<strong>en</strong> ouder<strong>en</strong>adviseur de kinder<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> hoogbejaarde<br />
vrouw vraagt om e<strong>en</strong> deel van de zorg voor hun moeder op zich<br />
te nem<strong>en</strong>, hoeveel mantelzorgtak<strong>en</strong> kan ze dan redelijkerwijs van<br />
h<strong>en</strong> vrag<strong>en</strong>? Verlangt ze van de zoons ev<strong>en</strong>veel inzet als van de<br />
dochters? En hoeveel mantelzorgtak<strong>en</strong> kan ze vrag<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
dochter die ook e<strong>en</strong> werk<strong>en</strong>de moeder is, die dubbel belast is <strong>en</strong><br />
sowieso thuis al zorgtak<strong>en</strong> vervult? Wanneer vraag je teveel <strong>en</strong><br />
dreigt er overbelasting bij de mantelzorgers? Kun je als professional<br />
mantelzorgers er überhaupt wel op aansprek<strong>en</strong> als ze in jouw<br />
og<strong>en</strong> te veel of te weinig do<strong>en</strong>? Vanuit welk normatief kader?<br />
Resumer<strong>en</strong>d kunn<strong>en</strong> we stell<strong>en</strong> dat sociale <strong>professionals</strong> in de<br />
frontlinie impliciet de plicht tot moraliser<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> gekreg<strong>en</strong>,<br />
maar niet het maatschappelijk mandaat, de normatieve kaders,<br />
de ruimte <strong>en</strong> het vertrouw<strong>en</strong> dat daar voor nodig is. Ze zi<strong>en</strong> zich<br />
gesteld voor vrijwel onoplosbare dilemma’s waar de sam<strong>en</strong>leving<br />
ge<strong>en</strong> weet van heeft. Ze gaan het aan, maar ervar<strong>en</strong> ook veel<br />
twijfels <strong>en</strong> onzekerhed<strong>en</strong>, lop<strong>en</strong> frustraties op in de wijze waarop<br />
zij dat do<strong>en</strong> (Tonk<strong>en</strong>s e.a., 2006). Filosoof Harry Kunneman (2002)<br />
spreekt in dit verband van de ‘plekk<strong>en</strong> der moeite’: de gebied<strong>en</strong><br />
met e<strong>en</strong> grote complexiteit <strong>en</strong> gelaagdheid waar de ‘moeizame<br />
wrijving’ plaatsvindt.<br />
<strong>Sociale</strong> <strong>professionals</strong> koers<strong>en</strong> vooral op eig<strong>en</strong> intuïtie <strong>en</strong><br />
ervaring<strong>en</strong>. Moraliser<strong>en</strong> is daardoor willekeurig, weinig reflectief<br />
<strong>en</strong> niet controleerbaar. Ze kunn<strong>en</strong> ook maar weinig op routine<br />
handel<strong>en</strong>, elke situatie is uniek <strong>en</strong> er zijn weinig blauwdrukk<strong>en</strong><br />
voor hand<strong>en</strong> met ‘hoe te handel<strong>en</strong>’. De routines moet<strong>en</strong> langzaamaan<br />
word<strong>en</strong> ontwikkeld. Dat gebeurt in relatieve stilte.<br />
T<strong>en</strong>zij het mis gaat, als er dod<strong>en</strong> vall<strong>en</strong>. Dan word<strong>en</strong> <strong>professionals</strong><br />
die zich in wesp<strong>en</strong>nest<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> gewaagd aan de schandpaal<br />
g<strong>en</strong>ageld. Voor de rechter gedaagd <strong>en</strong> persoonlijk aansprakelijk<br />
gesteld. Gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> zoals het gezinsdrama in Roermond of<br />
de Savannazaak, die in de media sterk werd<strong>en</strong> uitvergroot, staan<br />
veel sociale <strong>professionals</strong> nog vers in het geheug<strong>en</strong>. Dit kan bij<br />
frontliniewerkers gemakkelijk leid<strong>en</strong> tot handelingsverleg<strong>en</strong>heid.<br />
Het risico bestaat dat ze uit zelfbehoud, uit vrees om uit te glijd<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> op het schavot te beland<strong>en</strong>, eerder zull<strong>en</strong> wegkijk<strong>en</strong> van problem<strong>en</strong>,<br />
in plaats van er op af gaan. Dat ze de moeilijkste cliënt<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> de lastigste dilemma’s links lat<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong>.<br />
En het kan er toe leid<strong>en</strong> dat frontliniewerkers minder tijd krijg<strong>en</strong><br />
voor zorg omdat ze steeds meer in beslag g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> word<strong>en</strong> door<br />
procedures die h<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun directie vrijwar<strong>en</strong> van aansprakelijkheid<br />
voor wat hun cliënt<strong>en</strong> overkomt. De moeilijkhed<strong>en</strong> met de<br />
ethische kant<strong>en</strong> van het beroep, zijn niet verholp<strong>en</strong> met meer<br />
registrer<strong>en</strong> (Tonk<strong>en</strong>s e.a., 2006).<br />
Daar komt bij dat frontliniewerkers over het algeme<strong>en</strong> do<strong>en</strong>ers<br />
zijn: ze wet<strong>en</strong> van aanpakk<strong>en</strong>. De praktijk vraagt vaak om snel<br />
handel<strong>en</strong>. Ze hebb<strong>en</strong> niet veel bed<strong>en</strong>ktijd <strong>en</strong> handel<strong>en</strong> intuïtief.<br />
Ze zi<strong>en</strong> e<strong>en</strong> probleem <strong>en</strong> zoek<strong>en</strong> mete<strong>en</strong> e<strong>en</strong> oplossing. De fase<br />
van analyser<strong>en</strong> slaan ze in de regel over. Die slagvaardigheid is<br />
hun kracht, maar het is ook e<strong>en</strong> valkuil als het gaat om het ethische<br />
aspect van hun werk. Want vaak is dan juist reflectie nodig,<br />
e<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t van bezinning, van afweg<strong>en</strong> van de belang<strong>en</strong>,<br />
doord<strong>en</strong>k<strong>en</strong> van de keuzes die gemaakt kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Dat is<br />
nodig om weloverwog<strong>en</strong> afweging<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong> <strong>en</strong> deze te kunn<strong>en</strong><br />
beargum<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> <strong>en</strong> te verantwoord<strong>en</strong>, voor zichzelf, voor de<br />
cliënt <strong>en</strong> zijn sociale omgeving, binn<strong>en</strong> de eig<strong>en</strong> organisatie <strong>en</strong><br />
teg<strong>en</strong>over de buit<strong>en</strong>wereld.
“WE WILLEN<br />
GEEN PASKLARE<br />
ANTWOORDEN GEVEN,<br />
HET GAAT OM<br />
DE VERSTERKING<br />
VAN DE REFLECTIEVE<br />
GRONDHOUDING VAN<br />
PROFESSIONALS”<br />
pag<br />
15<br />
hoofdstuk 4<br />
Morele <strong>oordeelsvorming</strong>:<br />
e<strong>en</strong><br />
veronachtzaamd<br />
thema<br />
lectoraat<br />
Innovatieve<br />
Maatschappelijke<br />
Di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing<br />
4 / MORELE OORDEELSVORMING:<br />
EEN VERONACHTZAAMD THEMA<br />
op<strong>en</strong>bare les<br />
<strong>Sociale</strong> <strong>professionals</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>morele</strong><br />
oordeels vorming<br />
Het aspect van de <strong>morele</strong> <strong>oordeelsvorming</strong> van sociale <strong>professionals</strong><br />
heeft de afgelop<strong>en</strong> dec<strong>en</strong>nia relatief weinig aandacht gekreg<strong>en</strong>.<br />
Binn<strong>en</strong> organisaties waar sociale <strong>professionals</strong> werk<strong>en</strong> is er niet<br />
altijd ev<strong>en</strong>veel oog voor. In veel organisaties ligt de nadruk op<br />
het innover<strong>en</strong> van de technisch-instrum<strong>en</strong>tele aspect<strong>en</strong> van<br />
professionaliteit. Veel instellingsmanagers zijn noodgedwong<strong>en</strong><br />
vooral bezig met organisatorische problem<strong>en</strong> <strong>en</strong> interne regelgeving.<br />
Ze tracht<strong>en</strong> de professionele kwaliteit te vergrot<strong>en</strong> via<br />
technische, rationele standaard<strong>en</strong>, via procedures, richtlijn<strong>en</strong>,<br />
HKZ-certificering<strong>en</strong> <strong>en</strong> planning- <strong>en</strong> control-system<strong>en</strong>. Ze word<strong>en</strong><br />
in beslag g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> door het inzett<strong>en</strong> van manegerial<br />
instrum<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> daarbij soms minder aandacht voor andere aspect<strong>en</strong><br />
van de kwaliteitsondersteuning van hun werkers.<br />
Er komt ev<strong>en</strong>wel steeds meer verzet teg<strong>en</strong> de opmars van de<br />
technocratisering <strong>en</strong> het productd<strong>en</strong>k<strong>en</strong> in het zorg- <strong>en</strong> welzijnswerk.<br />
Door professionaliteit te beschouw<strong>en</strong> als technisch <strong>en</strong><br />
instrum<strong>en</strong>teel, wordt voorbij gegaan aan de kern van het werk<br />
<strong>en</strong> wordt het hart er uit weggeorganiseerd. Want professionaliteit<br />
is ook verbond<strong>en</strong> met ‘eer <strong>en</strong> gewet<strong>en</strong>’ <strong>en</strong> moraliteit van <strong>professionals</strong><br />
(Freidson, 2001; Jacobs e.a. 2008; Van der Laan, 2006).<br />
Managers beschouw<strong>en</strong> het omgaan met <strong>morele</strong> dilemma’s vaak<br />
als e<strong>en</strong> onderdeel van het professionele handel<strong>en</strong> waar de professional<br />
zelf verantwoordelijk voor is. Als er binn<strong>en</strong> het managem<strong>en</strong>t<br />
aandacht is voor ethische kwesties, dan krijgt dit meestal vorm<br />
via het invoer<strong>en</strong> van kwaliteitssystem<strong>en</strong> zoals het opstell<strong>en</strong> van<br />
gedragsregels <strong>en</strong> klacht<strong>en</strong>reglem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Bij beroepsver<strong>en</strong>iging<strong>en</strong><br />
krijgt de aandacht voor ethiek vooral vorm via het opstell<strong>en</strong> van<br />
beroepscodes <strong>en</strong> reglem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> voor tuchtrechtspraak. Deze codes<br />
bied<strong>en</strong> sociale <strong>professionals</strong> echter niet altijd voldo<strong>en</strong>de houvast<br />
bij de <strong>morele</strong> <strong>oordeelsvorming</strong> in hun contact met cliënt<strong>en</strong>.<br />
Voor sociale <strong>professionals</strong> zit de <strong>morele</strong> <strong>oordeelsvorming</strong> vooral<br />
verschol<strong>en</strong> in de zachtere kant<strong>en</strong> van het werk. Immers, het<br />
aansprek<strong>en</strong> van kinder<strong>en</strong> op mantelzorg of ouders op hun
pag<br />
16<br />
hoofdstuk 4<br />
Morele <strong>oordeelsvorming</strong>:<br />
e<strong>en</strong><br />
veronachtzaamd<br />
thema<br />
pag<br />
17<br />
hoofdstuk 4<br />
Morele <strong>oordeelsvorming</strong>:<br />
e<strong>en</strong><br />
veronachtzaamd<br />
thema<br />
opvoeding laat zich meestal niet vatt<strong>en</strong> in één gedragsregel.<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> zijn <strong>morele</strong> opvatting<strong>en</strong> dynamisch: ze verander<strong>en</strong><br />
mettertijd. Morele <strong>oordeelsvorming</strong> zit in zak<strong>en</strong> die niet e<strong>en</strong>voudig<br />
te met<strong>en</strong> of te tell<strong>en</strong> zijn <strong>en</strong> die je ook niet zo gemakkelijk<br />
op de geijkte manier<strong>en</strong> kunt manag<strong>en</strong>.<br />
De veronachtzaming van het omgaan met <strong>morele</strong> dilemma’s in<br />
de beroepspraktijk is extra problematisch voor de <strong>professionals</strong><br />
in de frontlinie – met name voor deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die ambulant of outreach<strong>en</strong>d<br />
werk<strong>en</strong>, die achter de voordeur kom<strong>en</strong> – omdat zij in<br />
e<strong>en</strong> omgeving werk<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> relatief hoge ‘dilemma-dichtheid’.<br />
Bij het omgaan met dilemma’s komt het er vooral op aan dat sociale<br />
<strong>professionals</strong> e<strong>en</strong> reflectieve grondhouding hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> verder<br />
ontwikkel<strong>en</strong>. Ze krijg<strong>en</strong> echter in de regel weinig mogelijkhed<strong>en</strong><br />
om hun dilemma’s te articuler<strong>en</strong>, te expliciter<strong>en</strong> <strong>en</strong> aan reflectie<br />
te onderwerp<strong>en</strong>. Organisaties bied<strong>en</strong> vaak weinig ruimte voor<br />
intervisie, supervisie of intercollegiale toetsing. Dat heeft meestal<br />
lage prioriteit <strong>en</strong> er wordt onvoldo<strong>en</strong>de geld voor gereserveerd.<br />
Als <strong>professionals</strong> deze ruimte wél krijg<strong>en</strong>, wil dat echter nog niet<br />
zegg<strong>en</strong> dat het dan ook vanzelf goed komt (Noordegraaf 2008).<br />
Omdat frontliniewerkers in de regel vooral do<strong>en</strong>ers zijn, di<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
ze door hun managers ook te word<strong>en</strong> aangemoedigd om te<br />
reflecter<strong>en</strong> op hun handel<strong>en</strong>. En om dat ook methodisch te do<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> om het controleerbaar <strong>en</strong> betwistbaar te mak<strong>en</strong>, <strong>en</strong> door er<br />
verantwoording over af te legg<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> managers h<strong>en</strong><br />
wellicht ook ondersteun<strong>en</strong> door op organisati<strong>en</strong>iveau standpunt<strong>en</strong><br />
in te nem<strong>en</strong> <strong>en</strong> h<strong>en</strong> zo kaders te bied<strong>en</strong> voor hun handel<strong>en</strong> bij<br />
<strong>morele</strong> kwesties.<br />
Er valt e<strong>en</strong> wereld te winn<strong>en</strong> door sociale innovatie juist op dit<br />
thema te richt<strong>en</strong>. Dat is dan ook wat we de kom<strong>en</strong>de jar<strong>en</strong> vanuit<br />
ons lectoraat gaan do<strong>en</strong>. We gaan de <strong>morele</strong> <strong>oordeelsvorming</strong><br />
van <strong>professionals</strong> in de frontlinie in de schijnwerpers zett<strong>en</strong>.<br />
We mak<strong>en</strong> het tot object van onderzoek. Daarmee will<strong>en</strong> we<br />
e<strong>en</strong> bijdrage lever<strong>en</strong> aan het ontwikkel<strong>en</strong> <strong>en</strong> verspreid<strong>en</strong> van<br />
method<strong>en</strong> <strong>en</strong> werkwijz<strong>en</strong> voor de beroepspraktijk om met<br />
dilemma’s om te gaan <strong>en</strong> <strong>professionals</strong> handvatt<strong>en</strong> bied<strong>en</strong><br />
om tot zorgvuldigere <strong>morele</strong> <strong>oordeelsvorming</strong> te kom<strong>en</strong>.<br />
Het doel is nadrukkelijk niet om pasklare antwoord<strong>en</strong> te bied<strong>en</strong><br />
voor ethische dilemma’s. Het gaat er om bij te drag<strong>en</strong> aan de<br />
versterking van de reflectieve grondhouding van <strong>professionals</strong>.<br />
Zodat ze zichzelf <strong>en</strong> hun collega’s telk<strong>en</strong>s vrag<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> over de<br />
eig<strong>en</strong> vooronderstelling<strong>en</strong> <strong>en</strong> vanuit verschill<strong>en</strong>de perspectiev<strong>en</strong><br />
naar de situatie <strong>en</strong> hun handel<strong>en</strong> kijk<strong>en</strong>, <strong>en</strong> daar van ler<strong>en</strong>.<br />
Kortom, het domein van de <strong>morele</strong> <strong>oordeelsvorming</strong> lijkt in veel<br />
gevall<strong>en</strong> uit de focus van instelling<strong>en</strong> te zijn weggesned<strong>en</strong>, als e<strong>en</strong><br />
chirurgische ingreep. Omdat we er zo weinig raad mee wet<strong>en</strong>.<br />
In de opleiding<strong>en</strong> speelt hetzelfde. Binn<strong>en</strong> het HBO-onderwijs <strong>en</strong><br />
op andere beroepsopleiding<strong>en</strong> zijn onderwerp<strong>en</strong> als sociaal recht,<br />
ethiek <strong>en</strong> normatieve professionaliteit ondergeschov<strong>en</strong> kindjes.<br />
Ook vanuit de wet<strong>en</strong>schap is er relatief weinig aandacht voor<br />
dit onderwerp. Binn<strong>en</strong> de sociale wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> wordt weinig<br />
onderzoek gedaan naar ethiek <strong>en</strong> <strong>morele</strong> dilemma’s in het werkveld<br />
van sociale <strong>professionals</strong> <strong>en</strong> er is relatief weinig literatuur<br />
voor hand<strong>en</strong> waarin onderzoeksbevinding<strong>en</strong> toepasbaar word<strong>en</strong><br />
gemaakt voor de beroepspraktijk. Vooral binn<strong>en</strong> de wet<strong>en</strong>schapsstroming<strong>en</strong><br />
van de filosofie <strong>en</strong> ethiek is gerichtheid op de<br />
praktijk niet vanzelfsprek<strong>en</strong>d (Manschot <strong>en</strong> Van Dartel, 2003).
“ALLOCHTONE<br />
STUDENTEN GAAN<br />
OVER EEN PAAR<br />
JAAR ALS SOCIALE<br />
PROFESSIONALS DE<br />
ARBEIDSMARKT OP”<br />
pag<br />
19<br />
hoofdstuk 5<br />
To<strong>en</strong>em<strong>en</strong>d belang<br />
van <strong>morele</strong><br />
<strong>oordeelsvorming</strong><br />
lectoraat<br />
Innovatieve<br />
Maatschappelijke<br />
Di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing<br />
op<strong>en</strong>bare les<br />
<strong>Sociale</strong> <strong>professionals</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>morele</strong><br />
oordeels vorming<br />
5 / TOENEMEND BELANG VAN MORELE<br />
OORDEELSVORMING<br />
Er zijn e<strong>en</strong> aantal maatschappelijke ontwikkeling<strong>en</strong> gaande die<br />
er op wijz<strong>en</strong> dat in de toekomst de noodzaak verder to<strong>en</strong>eemt<br />
om onderzoek te do<strong>en</strong> naar ethische dilemma’s <strong>en</strong> om de <strong>morele</strong><br />
<strong>oordeelsvorming</strong> van sociale <strong>professionals</strong> verder te ontwikkel<strong>en</strong>.<br />
In de triologie The information age stelt de socioloog Manuel<br />
Castells (1996, 1997, 1998) e<strong>en</strong> diagnose van de huidige tijd.<br />
Daarin beschrijft Castells de gevolg<strong>en</strong> van de oprukk<strong>en</strong>de informatietechnologie<br />
<strong>en</strong> de globalisering <strong>en</strong> schetst hoe deze twee<br />
process<strong>en</strong> op elkaar ingrijp<strong>en</strong>. Hij voorspelt dat deze process<strong>en</strong><br />
onze sam<strong>en</strong>leving de kom<strong>en</strong>de dec<strong>en</strong>nia ingrijp<strong>en</strong>d zull<strong>en</strong> gaan<br />
verander<strong>en</strong>. Oude vaststaande zekerhed<strong>en</strong> gaan overboord, terwijl<br />
er nog niet mete<strong>en</strong> zicht is op nieuwe antwoord<strong>en</strong>. We zull<strong>en</strong><br />
rek<strong>en</strong>ing moet<strong>en</strong> houd<strong>en</strong> met meer onzekerheid. Die onzekerheid<br />
tek<strong>en</strong>t zich nu onder andere al af rond het afbrokkel<strong>en</strong> van de<br />
traditionele normatieve kaders. Die lijk<strong>en</strong> steeds minder houvast<br />
te bied<strong>en</strong>. In het huidige tijdsgewricht staan norm<strong>en</strong> <strong>en</strong> waard<strong>en</strong><br />
niet voor niets sterk in de belangstelling, want we zijn de bodem<br />
er onder kwijt geraakt.<br />
Ontzuiling<br />
E<strong>en</strong> eerste ontwikkeling die daar aan heeft bijgedrag<strong>en</strong> is de ontzuiling.<br />
Tot de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig werd het <strong>morele</strong> landschap bepaald<br />
door e<strong>en</strong> relatief e<strong>en</strong>duidige moraal, door e<strong>en</strong>duidige lev<strong>en</strong>sbeschouwing<strong>en</strong>,<br />
met variant<strong>en</strong> die overzichtelijk in zuil<strong>en</strong> war<strong>en</strong><br />
onderverdeeld.<br />
De zuil<strong>en</strong> drong<strong>en</strong> door in alle segm<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van de sam<strong>en</strong>leving.<br />
De meeste m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> war<strong>en</strong> lid van e<strong>en</strong> bepaalde kerkgeme<strong>en</strong>schap,<br />
van e<strong>en</strong> politieke partij of van e<strong>en</strong> vakbond van e<strong>en</strong> bepaalde zuil.<br />
Ze laz<strong>en</strong> de krant, kek<strong>en</strong> naar de televisiez<strong>en</strong>der <strong>en</strong> luisterd<strong>en</strong> naar<br />
de radioz<strong>en</strong>der die paste bij hun zuil. De <strong>morele</strong> standpunt<strong>en</strong><br />
war<strong>en</strong> ideologisch ingebed.<br />
Die <strong>morele</strong> e<strong>en</strong>duidigheid ligt alweer ver achter ons. Zuil<strong>en</strong> verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>,<br />
lev<strong>en</strong>sbeschouwing<strong>en</strong> war<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> maatschappelijke<br />
ankerpunt<strong>en</strong> meer, maar meer e<strong>en</strong> individuele aangeleg<strong>en</strong>heid.
pag<br />
20<br />
hoofdstuk 5<br />
To<strong>en</strong>em<strong>en</strong>d belang<br />
van <strong>morele</strong><br />
<strong>oordeelsvorming</strong><br />
pag<br />
21<br />
hoofdstuk 5<br />
To<strong>en</strong>em<strong>en</strong>d belang<br />
van <strong>morele</strong><br />
<strong>oordeelsvorming</strong><br />
Ook de mores van de kerk <strong>en</strong> de ti<strong>en</strong> gebod<strong>en</strong> vormd<strong>en</strong> niet<br />
meer e<strong>en</strong> vanzelfsprek<strong>en</strong>de leidraad voor het handel<strong>en</strong>. Wat het<br />
goede lev<strong>en</strong> was, mocht<strong>en</strong> we zelf besliss<strong>en</strong>. Er bestond nog wel<br />
overe<strong>en</strong> stemming over wat we niet wild<strong>en</strong> (Boutellier, 2002).<br />
In het al te nadrukkelijk stelling nem<strong>en</strong> op uitgesprok<strong>en</strong> <strong>morele</strong><br />
posities ging<strong>en</strong> we ons steeds ongemakkelijker voel<strong>en</strong>. Waarhed<strong>en</strong><br />
werd<strong>en</strong> relatiever, pragmatischer. De ‘grote verhal<strong>en</strong>’ <strong>en</strong> de allesomvatt<strong>en</strong>de<br />
wereldbeschouwing<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> losgelat<strong>en</strong>.<br />
Wegvall<strong>en</strong> van gezagsdragers <strong>en</strong> collectieve normativiteit<br />
In het verled<strong>en</strong> kond<strong>en</strong> sociale <strong>professionals</strong> antwoord<strong>en</strong> voor hun<br />
dilemma’s vind<strong>en</strong> bij de autoriteit<strong>en</strong> in de sam<strong>en</strong>leving: de pater<br />
familias, de dominee of de pastoor, de onderwijzer, de huisarts,<br />
<strong>en</strong> de andere notabel<strong>en</strong>. Deze aloude gezagsdragers hebb<strong>en</strong> aan<br />
autoriteit ingeboet <strong>en</strong> er zijn weinig nieuwe, gezaghebb<strong>en</strong>de figur<strong>en</strong><br />
voor in de plaats gekom<strong>en</strong> (Van Beek <strong>en</strong> Ham, 2007).<br />
Er is ook e<strong>en</strong> lacune gekom<strong>en</strong> in de visieontwikkeling <strong>en</strong> de<br />
beleids ontwikkeling. De landelijke overheid ziet zichzelf steeds<br />
minder als beleidsmaker. Zij heeft daarmee haar hand<strong>en</strong> van de<br />
uitvoering afgetrokk<strong>en</strong> <strong>en</strong> houdt zich steeds meer afzijdig. Ook uit<br />
andere hoek<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> sociale <strong>professionals</strong> weinig houvast in hun<br />
zoektocht om oplossing<strong>en</strong> te vind<strong>en</strong>. In het rapport ‘Waard<strong>en</strong>,<br />
norm<strong>en</strong> <strong>en</strong> last van gedrag‘ ziet de WRR (2003) voor sociale<br />
<strong>professionals</strong> nadrukkelijk e<strong>en</strong> taak weggelegd als dragers van<br />
de publieke moraal. Maar de WRR vergeet daarbij te vermeld<strong>en</strong><br />
waar die waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> dan vandaan moet<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>, hoe<br />
ze word<strong>en</strong> gevormd <strong>en</strong> uitgedrag<strong>en</strong>.<br />
T<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van moreel gezag vindt er e<strong>en</strong> verschuiving plaats van<br />
gezag van bov<strong>en</strong>af<br />
naar moreel gezag van binn<strong>en</strong>uit. Moreel gezag<br />
wordt steeds meer ontle<strong>en</strong>d aan de innerlijke overtuiging<strong>en</strong> van<br />
ieder m<strong>en</strong>s afzonderlijk. Dat betek<strong>en</strong>t dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> meer d<strong>en</strong>kwerk<br />
moet<strong>en</strong> verzett<strong>en</strong> om hun eig<strong>en</strong> lev<strong>en</strong> vorm te gev<strong>en</strong> <strong>en</strong> voortdur<strong>en</strong>d<br />
moet<strong>en</strong> reflecter<strong>en</strong> op hun handeling<strong>en</strong> <strong>en</strong> keuzes (Van Luijk,<br />
1993). Dat geldt voor alle burgers, <strong>en</strong> e<strong>en</strong>s te meer voor sociale<br />
<strong>professionals</strong> die zich ook in het lev<strong>en</strong> van ander<strong>en</strong> m<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />
To<strong>en</strong>ame multi-etnische <strong>en</strong> multiculturele diversiteit<br />
De ontideologiseerde, verdunde Nederlandse publieke moraal<br />
wordt nu ook geconfronteerd met nieuwkomers in ons land.<br />
De sam<strong>en</strong>leving wordt in hoog tempo multi-etnisch <strong>en</strong> multicultureel,<br />
waarbij nieuwe waardesystem<strong>en</strong>, met de oude<br />
waarde system<strong>en</strong> verwev<strong>en</strong> rak<strong>en</strong>. De joods-christelijke traditie<br />
verm<strong>en</strong>gt zich bijvoorbeeld met de islamitische traditie. De nieuwkomers<br />
houd<strong>en</strong> er soms ook minder relativer<strong>en</strong>de d<strong>en</strong>kbeeld<strong>en</strong><br />
op na. Sommige moslimgeme<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> e<strong>en</strong> absoluut<br />
godsgeloof, dat in Nederland na de Tweede Wereldoorlog nu<br />
juist was afgezwor<strong>en</strong>. De Nederlandse liberale, relativer<strong>en</strong>de<br />
moraal steekt nu bleekjes af teg<strong>en</strong> de coher<strong>en</strong>te politiekreligieuze<br />
lev<strong>en</strong>sbeschouwing van sommige moslims.<br />
Op hogeschol<strong>en</strong> vindt de laatste jar<strong>en</strong> e<strong>en</strong> instroom plaats van<br />
nieuwe lichting<strong>en</strong> stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> steeds grotere etnische<br />
diversiteit. Jonger<strong>en</strong> van allochtone herkomst, of met ouders of<br />
grootouders met e<strong>en</strong> allochtone herkomst, strom<strong>en</strong> van MBO in<br />
hoog tempo door naar HBO. Mom<strong>en</strong>teel is bij de HU van de eerste<strong>en</strong><br />
tweedejaars van de MWD opleiding bijna e<strong>en</strong> kwart van Turkse,<br />
Marokkaanse of Surinaamse origine. In INHOLLAND is dat al circa<br />
70 proc<strong>en</strong>t. Vooral de meid<strong>en</strong> do<strong>en</strong> het erg goed. Deze stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
kom<strong>en</strong> er aan, over e<strong>en</strong> paar jaar gaan zij als nieuwe lichting sociale<br />
<strong>professionals</strong> de arbeidsmarkt op. Dan kom<strong>en</strong> ze in uw organisatie<br />
werk<strong>en</strong>, dan word<strong>en</strong> ze uw collega of uw hulpverl<strong>en</strong>er. Dat zal<br />
on ge twijfeld gaan leid<strong>en</strong> tot gesprekk<strong>en</strong> over hoe witte organisaties<br />
werk<strong>en</strong> of over opvatting<strong>en</strong> over hulpverl<strong>en</strong>ing. Dat kan verrijk<strong>en</strong>d<br />
zijn <strong>en</strong> het kan leid<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> meer mondiaal perspectief. Maar het<br />
kan ook fricties gev<strong>en</strong>. Het zal in ieder geval de noodzaak vergrot<strong>en</strong><br />
om het maatschappelijk debat over ethische vrag<strong>en</strong> te voer<strong>en</strong>.<br />
De eerste kwesties di<strong>en</strong><strong>en</strong> zich al aan. Zo word<strong>en</strong> verzorgingshuiz<strong>en</strong><br />
geconfronteerd met e<strong>en</strong> nieuwe lichting jonge islamitische medewerksters<br />
die zich er vanuit hun religieuze overtuiging niet mee<br />
kunn<strong>en</strong> ver<strong>en</strong>ig<strong>en</strong> om mannelijke patiënt<strong>en</strong> te wass<strong>en</strong>. En zo<br />
word<strong>en</strong> schoolmaatschappelijk werksters die e<strong>en</strong> hoofddoek<br />
drag<strong>en</strong> – <strong>en</strong> er vaak zeer goed in slag<strong>en</strong> om contact te legg<strong>en</strong><br />
met allochtone kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun ouders – soms door de schoolleiding<br />
onder druk gezet om zich meer conform de westerse<br />
maatstav<strong>en</strong> te kled<strong>en</strong> <strong>en</strong> te gedrag<strong>en</strong>.
pag<br />
22<br />
hoofdstuk 5<br />
To<strong>en</strong>em<strong>en</strong>d belang<br />
van <strong>morele</strong><br />
<strong>oordeelsvorming</strong><br />
pag<br />
23<br />
hoofdstuk 5<br />
To<strong>en</strong>em<strong>en</strong>d belang<br />
van <strong>morele</strong><br />
<strong>oordeelsvorming</strong><br />
Kortom: er is steeds minder sprake van e<strong>en</strong> richtinggev<strong>en</strong>d<br />
geme<strong>en</strong>schappelijk refer<strong>en</strong>tiekader <strong>en</strong> het is onduidelijk welke<br />
waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> nastrev<strong>en</strong>swaardig zijn in de omgang met<br />
elkaar. Er is behoefte aan e<strong>en</strong> maatschappelijk debat daarover<br />
<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> heldere politiek-bestuurlijke opdracht – e<strong>en</strong> mandaat –<br />
voor sociale <strong>professionals</strong> (Tonk<strong>en</strong>s e.a., 2006). En bov<strong>en</strong>al aan<br />
theoretische <strong>en</strong> praktische ondersteuning van de frontliniewerkers<br />
bij hun opdracht om zich e<strong>en</strong> weg te ban<strong>en</strong> in het oerwoud van<br />
<strong>morele</strong> kwesties.<br />
Frontliniewerkers vervull<strong>en</strong> e<strong>en</strong> ess<strong>en</strong>tiële rol in het aandrag<strong>en</strong><br />
van oplossing<strong>en</strong> voor de heikele maatschappelijke vraagstukk<strong>en</strong>.<br />
Zij beschikk<strong>en</strong> over cruciale k<strong>en</strong>nis: k<strong>en</strong>nis van de straat. Ze hebb<strong>en</strong><br />
gebiedsk<strong>en</strong>nis, k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> de behoeft<strong>en</strong> van burgers in hun wijk,<br />
k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> de cliënt <strong>en</strong> zijn context. Ze hebb<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nis van sociale<br />
stratificatie, de bevolkingssam<strong>en</strong>stelling, wet<strong>en</strong> van spanning<strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de bevolkingsgroep<strong>en</strong>, welke bewoners wel <strong>en</strong><br />
niet contact met elkaar hebb<strong>en</strong>. En vaak wet<strong>en</strong> ze wat er achter<br />
de voordeur gebeurt.<br />
Professionals die dat soort k<strong>en</strong>nis bezitt<strong>en</strong> of verzamel<strong>en</strong>, hebb<strong>en</strong><br />
goud in hand<strong>en</strong>. Want wie weet wat er lokaal speelt, is in staat<br />
om (mee) te bed<strong>en</strong>k<strong>en</strong> hoe maatwerk geleverd kan word<strong>en</strong>.<br />
Die ziet nieuwe problem<strong>en</strong> al in e<strong>en</strong> vroeg stadium aankom<strong>en</strong>,<br />
die weet waar de krachtbronn<strong>en</strong> zijn <strong>en</strong> hoe die versterkt kunn<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong>. Die kan actieve burgers mobiliser<strong>en</strong>.<br />
Frontlinie<strong>professionals</strong> hebb<strong>en</strong> die k<strong>en</strong>nis. Daarmee kunn<strong>en</strong> ze<br />
e<strong>en</strong> belangrijke gesprekspartner vorm<strong>en</strong> om met de geme<strong>en</strong>te<br />
sam<strong>en</strong> beleidsdoel<strong>en</strong> voor de wijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> buurt<strong>en</strong> te formuler<strong>en</strong>.<br />
In e<strong>en</strong> partnerschap. Ze kunn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> rol opeis<strong>en</strong> in de beleidsvorming<br />
<strong>en</strong> daarmee proactief zijn in plaats van volg<strong>en</strong>d <strong>en</strong> achter<br />
de feit<strong>en</strong> aanlop<strong>en</strong>d. Van frontlinie<strong>professionals</strong> kunn<strong>en</strong> we ler<strong>en</strong>.<br />
Zij signaler<strong>en</strong> nieuwe ethische vraagstukk<strong>en</strong>, <strong>morele</strong> dilemma’s <strong>en</strong><br />
zoek<strong>en</strong> weg<strong>en</strong> in ethisch belad<strong>en</strong> situaties die nog zo nieuw zijn,<br />
dat er nog ge<strong>en</strong> maatschappelijk debat over is gevoerd. Ze zoud<strong>en</strong><br />
dat maatschappelijk debat meer moet<strong>en</strong> aanjag<strong>en</strong>. Ze zijn immers<br />
de voorlopers van ons gedeelde ethisch besef. Wat dat betreft<br />
zijn het frontliniewerkers in de dubbele betek<strong>en</strong>is.
“HET ONDERZOEK<br />
ZAL OOK<br />
UITMONDEN<br />
IN CONCRETE<br />
HANDVATTEN,<br />
WERKWIJZEN EN<br />
METHODIEKEN”<br />
pag<br />
25<br />
hoofdstuk 6<br />
Onderzoeks programma<br />
lectoraat<br />
lectoraat<br />
Innovatieve<br />
Maatschappelijke<br />
Di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing<br />
6 / ONDERZOEKSPROGRAMMA<br />
LECTORAAT<br />
op<strong>en</strong>bare les<br />
<strong>Sociale</strong> <strong>professionals</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>morele</strong><br />
oordeels vorming<br />
Daarmee beland<strong>en</strong> we bij de vraag waar het op aan komt: hoe<br />
gaan we vanuit het lectoraat e<strong>en</strong> concrete bijdrage lever<strong>en</strong> aan<br />
het onderzoek naar de <strong>morele</strong> <strong>oordeelsvorming</strong> van sociale<br />
<strong>professionals</strong> in de frontlinie? Hoe gev<strong>en</strong> we vorm aan de sociale<br />
innovatie op dit terrein?<br />
Om te beginn<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> we de <strong>morele</strong> <strong>oordeelsvorming</strong> van <strong>professionals</strong><br />
in de frontlinie tot object van onderzoek. Zoals gezegd<br />
is het daarbij niet de bedoeling om pasklare antwoord<strong>en</strong> te bied<strong>en</strong><br />
voor ethische dilemma’s. Het doel is versterking van de reflectieve<br />
grondhouding van <strong>professionals</strong> <strong>en</strong> het zoek<strong>en</strong> naar vorm<strong>en</strong> om<br />
de zorgvuldigheid bij de <strong>oordeelsvorming</strong> te vergrot<strong>en</strong> <strong>en</strong> om de<br />
toetsing <strong>en</strong> verantwoording te verstevig<strong>en</strong>.<br />
We gaan nauwgezet beschrijv<strong>en</strong> welke dilemma’s <strong>professionals</strong><br />
nu precies teg<strong>en</strong>kom<strong>en</strong> <strong>en</strong> hoe ze tot <strong>morele</strong> <strong>oordeelsvorming</strong><br />
kom<strong>en</strong>. Zo tracht<strong>en</strong> we bij te drag<strong>en</strong> aan het opbouw<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
onderzoekstraditie op dit terrein <strong>en</strong> aan het verstevig<strong>en</strong> van de<br />
theoretische basis: de body of knowledge. Via onderzoek kunn<strong>en</strong><br />
we de <strong>morele</strong> dilemma’s, <strong>en</strong> de manier waarop sociale <strong>professionals</strong><br />
in de frontlinie daarmee omgaan, verzamel<strong>en</strong>, bundel<strong>en</strong> <strong>en</strong> op<br />
metaniveau analyser<strong>en</strong>. Het onderzoek zal ook uitmond<strong>en</strong> in<br />
concrete handvatt<strong>en</strong>, werkwijz<strong>en</strong> <strong>en</strong> methodiek<strong>en</strong>. Deze word<strong>en</strong><br />
verspreid naar het werkveld <strong>en</strong> voor zover mogelijk geïntegreerd<br />
in het HBO-onderwijs.<br />
Ter illustratie geef ik <strong>en</strong>kele voorbeeld<strong>en</strong> van onderzoeksproject<strong>en</strong><br />
waarmee we reeds zijn gestart <strong>en</strong> die we de kom<strong>en</strong>de jar<strong>en</strong> in<br />
de programmalijn verder gaan uitbouw<strong>en</strong>. Bij deze onderzoeksproject<strong>en</strong><br />
werk<strong>en</strong> we standaard sam<strong>en</strong> met organisaties uit het<br />
werkveld <strong>en</strong> we betrekk<strong>en</strong> er ook andere partij<strong>en</strong> bij, zoals landelijke<br />
koepelorganisaties, andere hogeschol<strong>en</strong>, universiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> soms<br />
ook buit<strong>en</strong>landse partners.
pag<br />
26<br />
hoofdstuk 6<br />
Onderzoeks programma<br />
lectoraat<br />
pag<br />
27<br />
hoofdstuk 6<br />
Onderzoeks programma<br />
lectoraat<br />
We zijn najaar 2007 e<strong>en</strong> onderzoek gestart in opdracht van e<strong>en</strong><br />
organisatie die begeleiding biedt aan zelfstandig won<strong>en</strong>de jongvolwass<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
met e<strong>en</strong> lichte verstandelijke beperking. Het gaat<br />
daarbij om zog<strong>en</strong>aamde ‘LVG-plus-cliënt<strong>en</strong>’ die ook kamp<strong>en</strong> met<br />
andere problem<strong>en</strong> zoals verslaving, betrokk<strong>en</strong>heid bij criminele<br />
activiteit<strong>en</strong>, <strong>en</strong>zovoort. De woonbegeleiders van de organisatie<br />
krijg<strong>en</strong> vaak met crisissituaties te mak<strong>en</strong> <strong>en</strong> moet<strong>en</strong> dan moeilijke,<br />
ingrijp<strong>en</strong>de besluit<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> sterke <strong>morele</strong> lading.<br />
Op basis van de onderzoeksresultat<strong>en</strong> ontwikkel<strong>en</strong> wij e<strong>en</strong><br />
methode om de woonbegeleiders te ondersteun<strong>en</strong> bij het mak<strong>en</strong><br />
van <strong>morele</strong> afweging<strong>en</strong>. We do<strong>en</strong> dat door e<strong>en</strong> kwaliteitstoets te<br />
ontwikkel<strong>en</strong> waarmee de besluit<strong>en</strong> zorgvuldiger kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>en</strong> door e<strong>en</strong> pass<strong>en</strong>de vorm van intercollegiale consultatie<br />
<strong>en</strong> toetsing te ontwikkel<strong>en</strong>.<br />
Daarnaast verricht<strong>en</strong> we onderzoek naar het perspectief van cliënt<strong>en</strong><br />
die ongevraagd hulp- of di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> aangebod<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong> van outreach<strong>en</strong>d<br />
werkers of bemoeizorgteams. Over hun perspectief is<br />
nog weinig bek<strong>en</strong>d. Daarom interview<strong>en</strong> we deze cliënt<strong>en</strong> over<br />
hun ervaring<strong>en</strong>. Het doel van dit onderzoek is om hun perspectief<br />
te betrekk<strong>en</strong> in het debat over de legitimering van dit type hulp<strong>en</strong><br />
di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing <strong>en</strong> om er lering uit te trekk<strong>en</strong> voor de praktijk<br />
van outreach<strong>en</strong>d werkers.<br />
Met twee doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> we e<strong>en</strong> boek geschrev<strong>en</strong> over<br />
outreach<strong>en</strong>d werk<strong>en</strong>, waarbij we met name aandacht hebb<strong>en</strong><br />
besteedt aan de legitimering van het ongevraagd er op af gaan,<br />
<strong>en</strong> aan de dilemma’s in het contact met cliënt<strong>en</strong> <strong>en</strong> rond de uitwisseling<br />
van gegev<strong>en</strong>s. Dit boek is in april uitgebracht. Het wordt<br />
gebruikt als studieboek binn<strong>en</strong> het HBO <strong>en</strong> het vindt zijn weg<br />
naar het werkveld.<br />
naar dit dilemma kunt kijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> hoe je uiteindelijk tot e<strong>en</strong> afgewog<strong>en</strong><br />
besluit kunt kom<strong>en</strong>. Het computerprogramma geeft de<br />
deelnemers feedback op de wijze waarop zij met het dilemma in<br />
de casus omgaan. Hun afweging<strong>en</strong> <strong>en</strong> argum<strong>en</strong>taties word<strong>en</strong> in<br />
het computerprogramma opgeslag<strong>en</strong>. Dit levert later weer onderzoeksdata<br />
voor analyse, om inzicht te krijg<strong>en</strong> in de wijze waarop<br />
<strong>morele</strong> <strong>oordeelsvorming</strong> tot stand is gekom<strong>en</strong>.<br />
Verder gaat er e<strong>en</strong> onderzoek van start waarbij migrant<strong>en</strong><br />
stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van de HU word<strong>en</strong> geïnterviewd over hun beroeps<strong>en</strong><br />
taakopvatting<strong>en</strong> <strong>en</strong> over <strong>morele</strong> kwesties. Kwesties uit hun<br />
beroepsveld <strong>en</strong> die ze tijd<strong>en</strong>s hun stage teg<strong>en</strong>kom<strong>en</strong>. Het doel<br />
is om te onderzoek<strong>en</strong> wat overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> <strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> zijn in<br />
normatieve opvatting<strong>en</strong> van deze cultureel diverse lichting aankom<strong>en</strong>de<br />
<strong>professionals</strong>, <strong>en</strong> na te gaan welke consequ<strong>en</strong>ties daar<br />
ev<strong>en</strong>tueel uit voortvloei<strong>en</strong> voor de zorg- <strong>en</strong> welzijnsinstelling<strong>en</strong><br />
waar zij in de toekomst gaan werk<strong>en</strong>.<br />
Tot slot zijn we vanuit het lectoraat nauw betrokk<strong>en</strong> bij de ontwikkeling<br />
van twee specialisaties binn<strong>en</strong> de opleiding – ‘minor<strong>en</strong>’<br />
in hogeschooljargon – voor outreach<strong>en</strong>d werk<strong>en</strong> <strong>en</strong> voor ethiek.<br />
Beide minor<strong>en</strong> word<strong>en</strong> in onderlinge sam<strong>en</strong>hang ontwikkeld,<br />
waarbij voor stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> de dilemma’s van outreach<strong>en</strong>d werk<strong>en</strong><br />
het aangrijpingspunt zijn om te ler<strong>en</strong> omgaan met ethische<br />
vraagstukk<strong>en</strong>. Daarmee drag<strong>en</strong> we bij aan onderwijsinnovatie<br />
op dit terrein.<br />
Voorts zijn we e<strong>en</strong> on line virtueel simulatiespel aan het ontwikkel<strong>en</strong><br />
om stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> sociale <strong>professionals</strong> te lat<strong>en</strong><br />
oef<strong>en</strong><strong>en</strong> in het omgaan met <strong>morele</strong> dilemma’s in het werk<strong>en</strong> met<br />
multi-problem-cliënt<strong>en</strong>. Deelnemers aan het simulatiespel doorlop<strong>en</strong><br />
verschill<strong>en</strong>de fas<strong>en</strong> <strong>en</strong> opdracht<strong>en</strong>, krijg<strong>en</strong> zicht op e<strong>en</strong><br />
complex moreel dilemma, ler<strong>en</strong> vanuit welke perspectiev<strong>en</strong> je
“THERE IS NO<br />
MORAL PRECEPT<br />
THAT DOES NOT<br />
HAVE SOMETHING<br />
INCONVENIENT<br />
ABOUT IT”<br />
Diderot (1713-1784)<br />
pag<br />
29<br />
hoofdstuk 7<br />
Tot slot<br />
7 / TOT SLOT<br />
lectoraat<br />
Innovatieve<br />
Maatschappelijke<br />
Di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing<br />
op<strong>en</strong>bare les<br />
<strong>Sociale</strong> <strong>professionals</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>morele</strong><br />
oordeels vorming<br />
Dames <strong>en</strong> her<strong>en</strong>, in deze op<strong>en</strong>bare les heb ik u deelg<strong>en</strong>oot<br />
gemaakt van de focus <strong>en</strong> het onderzoeksprogramma van het<br />
lectoraat. Graag wil ik tot slot nog e<strong>en</strong> paar woord<strong>en</strong> van dank<br />
uitsprek<strong>en</strong>.<br />
In de eerste plaats dank ik de initiatiefnemers die dit lectoraat<br />
hebb<strong>en</strong> ingesteld, het Oranje Fonds <strong>en</strong> de NVMW. Ik b<strong>en</strong> u<br />
erk<strong>en</strong>telijk voor het in mij gestelde vertrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> hoop dat u<br />
over drie jaar met voldo<strong>en</strong>ing terug kunt kijk<strong>en</strong> op uw besluit om<br />
dit lectoraat in te stell<strong>en</strong>.<br />
Ik b<strong>en</strong> ook het College van Bestuur <strong>en</strong> directie van de Faculteit<br />
Maatschappij <strong>en</strong> Recht van de Hogeschool dankbaar voor het<br />
vertrouw<strong>en</strong> dat zij in mij hebb<strong>en</strong> gesteld <strong>en</strong> voor de steun om de<br />
plann<strong>en</strong> vorm te gev<strong>en</strong>. Ik ervaar de sam<strong>en</strong>werking met de onderwijsmanagers<br />
<strong>en</strong> andere medewerkers als zeer plezierig. En ik<br />
beschouw het als e<strong>en</strong> groot voorrecht om zo int<strong>en</strong>sief te mog<strong>en</strong><br />
sam<strong>en</strong>werk<strong>en</strong> met de ondersteuners van het K<strong>en</strong>nisc<strong>en</strong>trum<br />
<strong>Sociale</strong> Innovatie <strong>en</strong> met de andere lector<strong>en</strong>. Hans van Ewijk,<br />
Jean-Pierre Wilk<strong>en</strong>, Anneke M<strong>en</strong>ger, Jo Hermans, Stijn Verhag<strong>en</strong>,<br />
B<strong>en</strong> Fruijtier <strong>en</strong> Rob Grundeman: ik ervaar de sam<strong>en</strong>werking met<br />
jullie als bijzonder stimuler<strong>en</strong>d.<br />
Last but not least<br />
gaat mijn dank uit naar de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
die met mij sam<strong>en</strong> de afgelop<strong>en</strong> tijd onderzoeksproject<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
uitgezet. Ik kan niet iedere<strong>en</strong> persoonlijk bedank<strong>en</strong> maar ik wil<br />
toch e<strong>en</strong> paar m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> noem<strong>en</strong>: Will van G<strong>en</strong>ugt<strong>en</strong> die op de<br />
hogeschool is gedetacheerd vanuit de NVMW. En de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
Mirjam Gademan, Yvonne van Ett<strong>en</strong>, Fi<strong>en</strong>eke Vogelpoel, Ell<strong>en</strong><br />
Grootoonk, Lizet van Donkersgoed, Sander Toby, Corrie Verstoep,<br />
Angele Verkaaik, Azemalie Panchu, Sabrina Keinemans, Raymond<br />
Klopp<strong>en</strong>burg, Gerian Alofs, Charlotte van Besouw, Rietje Obers,<br />
Deleaan Ruijt<strong>en</strong>berg, Josine van Loon <strong>en</strong> Tineke Rod<strong>en</strong>burg.
pag<br />
30<br />
hoofdstuk 7<br />
Tot slot<br />
En natuurlijk Ed de Jonge <strong>en</strong> Kees van Haaster die ik mag<br />
begeleid<strong>en</strong> bij hun promotietraject. Dank voor de sam<strong>en</strong>werking.<br />
Ik g<strong>en</strong>iet erg van jullie expertise, bevlog<strong>en</strong>heid <strong>en</strong> passie.<br />
Met elkaar hebb<strong>en</strong> wij de basis gelegd voor wat vandaag is<br />
gepres<strong>en</strong>teerd. Ik kijk er naar uit om dit lectoraat sam<strong>en</strong> met<br />
jullie verder tot e<strong>en</strong> succes te mak<strong>en</strong>.<br />
Ik heb gezegd.
BIJLAGEN<br />
pag<br />
33<br />
bijlage<br />
Curriculum Vitae<br />
CURRICULUM VITAE 33<br />
LITERATUURLIJST 34<br />
/ CURRICULUM VITAE<br />
Lia van Doorn (1961) studeerde Pedagogiek aan de Universiteit<br />
Utrecht (UU). Ze was als onderzoekster verbond<strong>en</strong> aan de<br />
Faculteit Algem<strong>en</strong>e <strong>Sociale</strong> Wet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> van de UU.<br />
Vervolg<strong>en</strong>s werkte ze als s<strong>en</strong>ior onderzoeker <strong>en</strong> projectleider bij<br />
het Nederlands Instituut Zorg <strong>en</strong> Welzijn, het huidige MOVISIE.<br />
In 2002 promoveerde ze bij de UU op E<strong>en</strong> tijd op straat.<br />
E<strong>en</strong> volgstudie naar (ex-)dakloz<strong>en</strong> in Utrecht (1993-2000).<br />
Sinds 1 maart 2007 is ze Lector Innovatieve Maatschappelijke<br />
Di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing bij het K<strong>en</strong>nisc<strong>en</strong>trum <strong>Sociale</strong> Innovatie van de<br />
Hogeschool Utrecht. Daarnaast is ze redactielid van het Tijdschrift<br />
voor <strong>Sociale</strong> Vraagstukk<strong>en</strong> (TSS) <strong>en</strong> participeert ze in internationale<br />
netwerk<strong>en</strong>.
pag<br />
34<br />
bijlage<br />
Literatuurlijst<br />
pag<br />
35<br />
bijlage<br />
Literatuurlijst<br />
/ LITERATUURLIJST<br />
Adriaanse, C. Werk<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> goed sociaal klimaat in woonbuurt<strong>en</strong>.<br />
In: Kemp<strong>en</strong>, R. van, R. Kleinhans, A. Ouwehand <strong>en</strong><br />
H. Visscher (red.). Van wijk<strong>en</strong> wet<strong>en</strong>, beleid <strong>en</strong> praktijk in de<br />
stedelijke vernieuwing. IOS Press: Amsterdam (nog te verschijn<strong>en</strong>).<br />
Bauman, Z. Postmodern ethics. Blackwell: Oxford, 1993.<br />
Beek, K. van <strong>en</strong> M. Ham (red.). Gaat de elite ons redd<strong>en</strong>?<br />
De nieuwe rol van de bov<strong>en</strong>laag van de sam<strong>en</strong>leving. Jaarboek TSS.<br />
Van G<strong>en</strong>nep: Amsterdam, 2007.<br />
Berd<strong>en</strong>, B. <strong>en</strong> W. van der Meer<strong>en</strong>. Marktwerking <strong>en</strong> beroepsethiek.<br />
De visie van de bestuurder. Tijdschrift voor Gezondheid<br />
<strong>en</strong> Ethiek, 16, nr. 2, p. 50-53, 2006.<br />
Bloemhoff, A. Jeugdzorg in beweging. Uitvoer<strong>en</strong>d<strong>en</strong> over<br />
ethische dilemma’s in de dagelijkse praktijk. CNV Publieke Zaak<br />
i.s.m. Communicatie Company: D<strong>en</strong> Haag, 2007.<br />
Bommel, A. van et al. Wankele waard<strong>en</strong>. Lev<strong>en</strong>skwesties van<br />
moslims. Forum: Utrecht, 2003.<br />
Bourdieu, P. Weight of the world; Social Suffering in<br />
Contemporary Society. Polity Press: Cambridge, 1999.<br />
Boutellier, H. De veiligheidsutopie. Hed<strong>en</strong>daags onbehag<strong>en</strong><br />
rond misdaad <strong>en</strong> straf. Boom: D<strong>en</strong> Haag, 2002.<br />
Brink, G. van d<strong>en</strong>, T. Jans<strong>en</strong>, <strong>en</strong> D. Pessers (red.). Beroepszeer.<br />
Waarom Nederland niet goed werkt. Christ<strong>en</strong> Democratische<br />
Verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>. Boom: Amsterdam, 2005.<br />
Brink, G. van d<strong>en</strong>. Schets van e<strong>en</strong> beschavingsoff<strong>en</strong>sief.<br />
Over waard<strong>en</strong>, norm<strong>en</strong>, normaliteit <strong>en</strong> normalisatie in Nederland.<br />
Amsterdam University Press: Amsterdam, 2004.<br />
Castells, M. The Rise of the Network Society, The information<br />
Age: Economy, Society and Culture, Vol. I. Blackwell: Cambridge,<br />
MA; Oxford, UK, 1996.<br />
Castells, M. The Power of Id<strong>en</strong>tity, The Information Age:<br />
Economy, Society and Culture, Vol. II. Blackwell: Cambridge, MA;<br />
Oxford, UK, 1997.<br />
Castells, M. End of Mill<strong>en</strong>nium, The Information Age: Economy,<br />
Society and Culture, Vol. III. Blackwell: Cambridge, MA; Oxford,<br />
UK, 1998.<br />
CNV Publieke Zaak i.s.m. Prof. Dr. G.A. Lindeboominstituut.<br />
Hulpmiddel bij ethische gespreksmethodes in de zorg.<br />
C<strong>en</strong>trum voor medische ethiek: D<strong>en</strong> Haag, 2006.<br />
Cusveller, B. Met zorg verbond<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> filosofische studie<br />
naar de zindim<strong>en</strong>sie van verpleegkundige zorgverl<strong>en</strong>ing.<br />
Buijt<strong>en</strong> <strong>en</strong> Schiperheim: Amsterdam, 2004.<br />
Dalrymple, T. Lev<strong>en</strong> aan de onderkant.<br />
Het Spectrum: Utrecht, 2004.<br />
Dartel, H. van. Tuss<strong>en</strong> integriteit <strong>en</strong> opportunisme. Over de<br />
ethiek van managem<strong>en</strong>t in de zorg. Verslag van e<strong>en</strong> onderzoek<br />
naar de plaats van waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> in het managem<strong>en</strong>t van<br />
de zorg. CELAZ/Landelijk Bureau Ethiek in de Zorg: Utrecht, 2003.<br />
Delnoij, J, J. Laurier <strong>en</strong> F. Geraedts (red.). Morele <strong>oordeelsvorming</strong><br />
<strong>en</strong> de integere organisatie. Damon: Budel, 2006.<br />
Donkers, G. Zelfregulering als reflectiekader van methodiek<br />
maatschappelijk werk. E<strong>en</strong> agogische b<strong>en</strong>adering.<br />
Neliss<strong>en</strong>: Baarn, 1999.<br />
Doorn, L. van, M. Gademan <strong>en</strong> Y. van Ett<strong>en</strong>.<br />
Outreach<strong>en</strong>d werk<strong>en</strong>. Handboek voor werkers in de eerste lijn.<br />
Coutinho: Bussum, 2008.<br />
Ebskamp, J <strong>en</strong> H. Kroon. Beroepsethiek voor sociale <strong>en</strong><br />
pedagogische hulpverl<strong>en</strong>ing. Intro: Nijkerk, 1994.<br />
Es, R. van. Communicatie <strong>en</strong> ethiek. Organisaties <strong>en</strong> hun<br />
politieke verantwoordelijkheid. Boom: Amsterdam, 2004.<br />
Ewijk, H. van, F. Spierings <strong>en</strong> R. Wijn<strong>en</strong>-Sponselee.<br />
Basisboek Social Work. M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> meedo<strong>en</strong>.<br />
Boom onderwijs: Amsterdam, 2007.<br />
Freidson, E. Professionalism. The third logic. On the practice<br />
of knowledge. The University of Chicago Press: Chicago, 2001.
pag<br />
36<br />
bijlage<br />
Literatuurlijst<br />
pag<br />
37<br />
bijlage<br />
Literatuurlijst<br />
Heijmans-van d<strong>en</strong> Berg, A. Werk<strong>en</strong> met je hart. In gesprek<br />
met Marokkaanse beroepskracht<strong>en</strong> over hulpverl<strong>en</strong>ing aan<br />
Marokkaanse gezinn<strong>en</strong>. Forum: Utrecht, 1998.<br />
Hutschemaekers, C. Onder <strong>professionals</strong>. Hulpverl<strong>en</strong>ers <strong>en</strong><br />
cliënt<strong>en</strong> in de geestelijke gezondheidszorg. Inaugurale rede.<br />
SUN: Nijmeg<strong>en</strong>, 2001.<br />
Hutschemaekers, G. <strong>en</strong> L. Nijmeijer. Beroep<strong>en</strong> in beweging.<br />
professionalisering <strong>en</strong> gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> multidisciplinaire GGZ.<br />
Bohn Stafleu van Loghum: Hout<strong>en</strong>, 1998.<br />
Jacobs, G., R. Meij, H. Terwolde <strong>en</strong> Y. Zomer (red.).<br />
Goed werk. Verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong> van normatieve professionalisering.<br />
Humanistics University Press. SWP: Amsterdam, 2008.<br />
Janss<strong>en</strong>, J., De nieuwe code gedecodeerd. Maatschappelijk<br />
werk <strong>en</strong> beroepsethiek. Intro: Nijkerk, 1991.<br />
J<strong>en</strong>s, L.F. Beroepsethiek <strong>en</strong> code van de maatschappelijk werker.<br />
Van Loghum Slaterus: Dev<strong>en</strong>ter, 1972.<br />
Jeuriss<strong>en</strong>, R. <strong>en</strong> A. Mussch<strong>en</strong>gra (red.).<br />
Integriteit in bedrijf, organisatie <strong>en</strong> op<strong>en</strong>baar bestuur.<br />
Koninklijke Van Gorcum: Ass<strong>en</strong>, 2002.<br />
Jochems<strong>en</strong>, H. Ethiek van de zorg tuss<strong>en</strong> technische<br />
beheersing <strong>en</strong> professionele hulpverl<strong>en</strong>ing. Lectorale rede.<br />
Christelijke Hogeschool Ede: Ede, 2003.<br />
Jonge, E. de. Ethiek voor maatschappelijk werkers.<br />
Coutinho: Bussum, 1995.<br />
Kamphuis, M. Het avontuur in St. Paul. <strong>Sociale</strong> <strong>en</strong> Culturele<br />
Reeks (SCR). Samson: Alph<strong>en</strong> aan de Rijn, 1958.<br />
Kamphuis, M. Wat is social casework? E<strong>en</strong> eerste inleiding.<br />
Samson: Alph<strong>en</strong> aan de Rijn, 1950 (1972).<br />
Kerst<strong>en</strong>, D. <strong>en</strong> E. Werner. Morele dilemma’s in de verzekeringsg<strong>en</strong>eeskundige<br />
praktijk. NSPOH: Amsterdam, 2007.<br />
Klein Tank, M. ‘Aangev<strong>en</strong> of wegkijk<strong>en</strong>? 0/25 Tijdschrift over<br />
Jeugd, jrg. 6, nr. 3, pp 12-15, 2001.<br />
Kol<strong>en</strong>, M. e.a. Zingeving <strong>en</strong> ethiek in de jeugdzorg.<br />
Elsevier: Maarss<strong>en</strong>, 2001.<br />
Kortram, L.H. De cultuur van het oordel<strong>en</strong>: Oordeelsvorming<br />
in interetnische relaties. Dissertatie. KUN: Nijmeg<strong>en</strong>, 1990.<br />
Kramer, S. Interculturele compet<strong>en</strong>tieprofiel<strong>en</strong> in de GGZ.<br />
Mikado: Rotterdam, 2004.<br />
Kunneman, H. Personal Id<strong>en</strong>tity and post-modern Morality,<br />
in: Musch<strong>en</strong>ga, A.W. et al. (eds.) Personal and Moral Id<strong>en</strong>tity,<br />
Kluwer: Dordrecht, 2002. - p. 283 - 305.<br />
Kunneman, H. Voorbij het dikke-ik. Bouwst<strong>en</strong><strong>en</strong> voor kritisch<br />
humanisme. SWP: Amsterdam, 2005.<br />
Laan, G. van der. Legitimatieproblem<strong>en</strong> in het maatschappelijk<br />
werk. SWP: Utrecht, 1991.<br />
Laan, G. van der. Van geval tot geval. Over het belang van reconstructie<br />
van casuïstiek. <strong>Sociale</strong> Interv<strong>en</strong>tie, 1992, nr. 2, pp 51-67.<br />
Laan, G. van der. Maatschappelijk werk als ambacht? Inbedding<br />
<strong>en</strong> belichaming. Oratie. Universiteit voor Humanistiek: Utrecht, 2006.<br />
Lans, J. van der. Ontregel<strong>en</strong>. De herovering van de werkvloer.<br />
Augustus: Amsterdam-Antwerp<strong>en</strong>, 2008.<br />
Leijnse, F., J. Hulst & L. Vromans. Passie <strong>en</strong> precisie. Over de<br />
verander<strong>en</strong>de functie van de hogeschol<strong>en</strong>. Thema, 5: 47-54, 2006.<br />
Lipsky, M. Street-level bureaucracy. Dilemma’s of the individual<br />
in public services. Russel Sage Foundation: New York, 1980.<br />
Luijk, H. van. Om redelijk gewin. Oef<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> in de bedrijfsethiek.<br />
Boom: Amsterdam, 1993.<br />
Manschot, H. <strong>en</strong> J. van Dartel (red.). In gesprek over goede zorg.<br />
Overlegmethod<strong>en</strong> voor ethiek in de praktijk. Boom: Amsterdam/<br />
Meppel, 2003.<br />
Mol, A. De logica van het zorg<strong>en</strong>. Actieve patiënt<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />
gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> van het kiez<strong>en</strong>. Van G<strong>en</strong>nep: Amsterdam, 2006.<br />
Mol<strong>en</strong>wijk, B <strong>en</strong> G. Widdershov<strong>en</strong>. Moreel beraad <strong>en</strong> goede<br />
zorg voor ouder<strong>en</strong> veronderstell<strong>en</strong> <strong>en</strong> versterk<strong>en</strong> elkaar.<br />
Tijdschrift voor G<strong>en</strong>eeskunde, 62 (33), 2006.
pag<br />
38<br />
bijlage<br />
Literatuurlijst<br />
pag<br />
39<br />
bijlage<br />
Literatuurlijst<br />
Noordegraaf, M. Leve de managers. Waar zoud<strong>en</strong> we<br />
zonder h<strong>en</strong> zijn? NRC, 22 mrt. 2008.<br />
Nussbaum, M. Wat liefde weet. Emoties <strong>en</strong> moreel<br />
oordel<strong>en</strong>. Boom: Amsterdam, 2000.<br />
NVMW. Beroepsprofiel van de maatschappelijk werker. Nederlandse<br />
Ver<strong>en</strong>iging van Maatschappelijk Werkers: Utrecht, 1999.<br />
O’Hagan, K. Cultural Compet<strong>en</strong>ce in the caring professions.<br />
London and Philadelphia: Jessica Kingsley publishers, 2001.<br />
Oostrik, H. <strong>en</strong> L. Schilder. Ler<strong>en</strong> van dilemma’s in de onvrijwillige<br />
hulpverl<strong>en</strong>ing. E<strong>en</strong> handreiking voor maatschappelijk werkers.<br />
Innovatieproject HAN – De grift – SSWA. Drukkerij Efficiënt BV,<br />
Arnhem 2000.<br />
Ramadan, T. Westerse moslims <strong>en</strong> de toekomst van de islam.<br />
Bulaaq: Amsterdam, 2003.<br />
Rawls, J. A Theory of Justice. Oxford University Press: Oxford, 1971.<br />
Schön, D.A. The reflective Practitioner. How Professionals Think in<br />
Action. Aldershot: Ashgate, 1983.<br />
S<strong>en</strong>nett, R. De cultuur van het nieuwe kapitalisme.<br />
Meul<strong>en</strong>hoff: Amsterdam, 2007.<br />
Sev<strong>en</strong>huijs<strong>en</strong>, S. Oordel<strong>en</strong> met zorg.<br />
Boom: Amsterdam / Meppel, 1996.<br />
Simon, F. Confrontaties tuss<strong>en</strong> cliënt<strong>en</strong> <strong>en</strong> hulpverl<strong>en</strong>ers. E<strong>en</strong> wijsgerige<br />
diagnose van normer<strong>en</strong>de praktijk<strong>en</strong>. Neliss<strong>en</strong>: Baarn, 1994.<br />
Smaling, A. Aspect<strong>en</strong> van normatieve professionaliteit in beroepssituaties.<br />
In: Tijdschrift voor Humanistiek, nr. 22, p. 83-89, 2005.<br />
Struys, A. Cultuurverschill<strong>en</strong> <strong>en</strong> moraal. In: S. Timmer (red.):<br />
Tijd voor ethiek. Coutinho: Bussum, 1998.<br />
Taylor, C. and S. White. Practising Reflexivity on health<br />
and Welfare. Making knowledge. Op<strong>en</strong> University Press:<br />
Buckingham, 2000.<br />
Tonk<strong>en</strong>s, E. Mondige burgers, getemde <strong>professionals</strong>.<br />
Marktwerking, vraagsturing <strong>en</strong> professionaliteit in de publieke<br />
sector. NIZW: Utrecht, 2003.<br />
Tonk<strong>en</strong>s, E., J. Uitermark <strong>en</strong> M. Ham (red.) Handboek moraliser<strong>en</strong>.<br />
Burgerschap <strong>en</strong> ongedeelde moraal. Jaarboek TSS.<br />
Van G<strong>en</strong>nep: Amsterdam. 2006.<br />
Tonk<strong>en</strong>s, E. Oude dilemma’s in e<strong>en</strong> nieuw jasje. Tijdschrift voor<br />
de <strong>Sociale</strong> Sector, jrg. 55, nr. 9, pp. 16-19. 2001.<br />
Uitermark, J. <strong>en</strong> J. W. Duyv<strong>en</strong>dak. Ruimte mak<strong>en</strong> voor straatburgerschap.<br />
M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> de stad als assertief sociaal beleid.<br />
Essay in opdracht van geme<strong>en</strong>tebestuur Rotterdam, 2006.<br />
Ver<strong>en</strong>iging Nederlandse Geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Integriteitsbeleid in<br />
geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Model gedragscode voor ambt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong>.<br />
VNG Uitgeverij: D<strong>en</strong> Haag, 2004.<br />
Verhag<strong>en</strong>, A. Communicer<strong>en</strong> over <strong>morele</strong> dilemma’s.<br />
Waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> als bouwst<strong>en</strong><strong>en</strong> voor maatschappelijke<br />
activering. Elsevier: Amsterdam, 1999.<br />
Verkerk, M. Zorg moet niet nuttig zijn, zorg moet ethisch zijn.<br />
In NRC Bijlage Opinie & Debat, 8 juli 2006, p. 15.<br />
Vries, S. de & R. Bouwkamp. Psychosociale hulpverl<strong>en</strong>ing<br />
in het maat schappelijk werk. Bohn Stafleu van Loghum:<br />
Hout<strong>en</strong>/Diegem, 1992.<br />
Wet<strong>en</strong>schappelijke Raad voor het Regeringsbeleid. Waard<strong>en</strong>,<br />
norm<strong>en</strong> <strong>en</strong> de last van het gedrag. WRR: D<strong>en</strong> Haag, 2003.<br />
Wet<strong>en</strong>schappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR).<br />
Bewijz<strong>en</strong> van goede di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing. Amsterdam University Press:<br />
Amsterdam, 2004.
pag<br />
40<br />
Colofon<br />
auteur Lia van Doorn<br />
eindredactie Marketing & Communicatie,<br />
Faculteit Maatschappij & Recht<br />
ontwerp <strong>en</strong> uitvoering Dietwee, ontwerp <strong>en</strong> communicatie<br />
drukwerk<br />
Grafisch Bedrijf Tuijtel<br />
lectoraat Innovatieve Maatschappelijke Di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing<br />
op<strong>en</strong>bare les <strong>Sociale</strong> <strong>professionals</strong> <strong>en</strong> <strong>morele</strong><br />
oordeels vorming, juni 2008<br />
adres Heidelberglaan 7, 3584 CS Utrecht<br />
Postbus 85397, 3508 AJ Utrecht<br />
telefoon 030 252 92 14<br />
website www.socialeinnovatie.hu.nl<br />
e-mail ksi@hu.nl<br />
Het lectoraat Innovatieve Maatschappelijke Di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing<br />
is e<strong>en</strong> gezam<strong>en</strong>lijk initiatief van het Oranje Fonds, de<br />
Nederlandse Ver<strong>en</strong>iging van Maatschappelijk Werkers<br />
(NVMW) <strong>en</strong> Hogeschool Utrecht