07.03.2015 Views

1 Schaamte als signaal Judith van der Werf Lezing ... - IKON

1 Schaamte als signaal Judith van der Werf Lezing ... - IKON

1 Schaamte als signaal Judith van der Werf Lezing ... - IKON

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

<strong>Schaamte</strong> <strong>als</strong> <strong>signaal</strong><br />

<strong>Judith</strong> <strong>van</strong> <strong>der</strong> <strong>Werf</strong><br />

<strong>Lezing</strong> ontmoetingsdag Mens, waar ben je? 5 november 2011<br />

Mijn verhaal heb ik in een aantal punten opgebouwd naar Ignatiaans model, op de wijze <strong>van</strong><br />

Ignatius:<br />

1. waarnemen<br />

2. on<strong>der</strong>scheiden<br />

3. tegenbeweging<br />

4. tot keuze komen<br />

5. de vruchten plukken<br />

1. waarnemen- wat zie ik?<br />

<strong>Schaamte</strong> is tegenwoordig een heus gesprekson<strong>der</strong>werp. Ook al lijkt er in onze op prestatie en<br />

vooruitgang gerichte ik-maatschappij geen ruimte voor schaduwkanten <strong>als</strong> schaamte. En ook<br />

al zult u <strong>van</strong>daag in allerlei toonaarden horen dat we liever niet over schaamte praten, dat we<br />

onze schaamte toedekken, dat we zullen doen <strong>als</strong>of het er niet is – hand voor je ogen dan<br />

bestaat het niet – <strong>als</strong> je even zapt op de televisie, dan is duidelijk dat de schaamte uit de kast<br />

komt. Het taboe op schaamte lijkt doorbroken, en daarmee ook het recht <strong>van</strong> zwijgen.<br />

<strong>Schaamte</strong>, kom tevoorschijn, laat <strong>van</strong> je horen!, luidt de oproep. Ga maar eens kijken naar het<br />

familiediner, de rijdende rechter, dna onbekend, de afvallers, genante lijven.<br />

Er komt heel wat langs waarover je het vroeger echt niet zou hebben gehad. Integendeel, het<br />

schaamrood zou je naar de kaken stijgen. Zo wil je toch niet te kijk staan met al dat<br />

blubberende vet? Of met dat conflict met je kind die je al jaren niet meer ziet? Vuile was is er<br />

toch om binnen te houden?<br />

Maar niets is min<strong>der</strong> waar. Je kunt het in een aantal gevallen niet kies vinden - en misschien<br />

wel schaamteloos - dat zulke privézaken, zulke intimiteiten op de televisie verschijnen. Dat<br />

kan ik me ook goed voorstellen, het roept ook weer schaamte op, of plaatsver<strong>van</strong>gende<br />

schaamte. En toch: Het lijkt voor mensen niet of nauwelijks een probleem om naar buiten te<br />

komen met wat hen beschaamt.<br />

Het taboe voorbij, de schaamte voorbij?<br />

Een zelfde beweging <strong>van</strong> uit de kast komen zie ik in de literatuur. Er is een toenemend aantal<br />

egodocumenten <strong>van</strong> kleinkin<strong>der</strong>en die in het leven duiken <strong>van</strong> hun ooms, tantes, grootou<strong>der</strong>s<br />

en daar<strong>van</strong> verslag doen. Ik noem: Het zwijgen <strong>van</strong> Maria Zachea (<strong>Judith</strong> Koelemeijer); Het<br />

pauperparadijs (Suzanna Jansen); ..er zullen er meer zijn…<br />

Maar ook <strong>van</strong> kin<strong>der</strong>en die over hun ou<strong>der</strong>s schrijven, zo<strong>als</strong> ‘De hemel bestaat niet’ (Jannetje<br />

Koelewijn); schrijfsters die ook het schaamtevolle in het leven <strong>van</strong> hun familieleden niet uit<br />

de weg gaan, zo<strong>als</strong> bijv. scheiding, drankmisbruik, armoede, mishandeling, verne<strong>der</strong>ing.<br />

Wat opvalt is dat ze zakelijk en liefdevol schrijven; niet op sensatie belust…maar eer<strong>der</strong> om<br />

te leren begrijpen..wat speelde er, hoe was dat voor deze en gene, wat kan ik daar nu mee of<br />

zelfs: kan ik daar nog iets in betekenen?<br />

Kennelijk is de tijd ernaar dat zelfs datgene wat on<strong>der</strong> in de dekenkist op zol<strong>der</strong> ligt, on<strong>der</strong> de<br />

lamp gelegd wordt, in het volle daglicht gezien wordt. Dat gaat niet alleen op voor het<br />

persoonlijke <strong>van</strong> mensen en families, maar ook <strong>als</strong> het samenlevingsvragen betreft. Als bijv<br />

denk aan het boek ‘ Jodenjacht’ <strong>van</strong> Ad <strong>van</strong> Liempt en Jan Compagnie over de rol <strong>van</strong> de<br />

Ne<strong>der</strong>landse politie bij het opsporen en oppakken <strong>van</strong> joodse on<strong>der</strong>duikers in de Tweede<br />

Wereldoorlog: een onthutsend boek dat het beeld dat we <strong>als</strong> Ne<strong>der</strong>lan<strong>der</strong>s over onszelf en de<br />

oorlog hebben stevig bijstelt. Het kan kennelijk nu geschreven worden.<br />

1


Ook in de politiek.. er is ruimte voor dissidenten.. zo<strong>als</strong> binnen het CDA. Ook al fungeren ze<br />

voor velen <strong>als</strong> een soort schaamlap, voor an<strong>der</strong>en staan ze voor de hoop op een christelijk<br />

antwoord in de praktijk <strong>van</strong> alledag.<br />

Er is ruimte voor klokkenlui<strong>der</strong>s in het leger, mensen die hun schaamte verwoorden om wat<br />

misging…. in de wetenschap, mensen voor wie de waarheid belangrijker is dan hun baan, hun<br />

hachje, hun vriendschap, hun hoogleraar...<br />

Er is ruimte voor een tegenbeweging <strong>als</strong> de Occupy beweging die overal mensen uitnodigen<br />

tot gesprek. Ze gebruiken hun schaamte over de geldcrisis en de machteloosheid <strong>van</strong> de<br />

gewone burger <strong>als</strong> een <strong>signaal</strong>. <strong>Schaamte</strong> <strong>als</strong> gesprekson<strong>der</strong>werp. Praat met ons mee!<br />

De schaamte voorbij, het taboe doorbroken. Gelooft u het..?<br />

Er zijn voldoende tekenen die er op wijzen dat het de juiste tijd is om zulke ingewikkelde<br />

emoties <strong>als</strong> schaamte en loyaliteit aan de orde te stellen. Maar ik voel ook een zekere<br />

aarzeling en die aarzeling heeft alles te maken met wat schaamte is en doet.<br />

- <strong>Schaamte</strong> morrelt aan je zelfbeeld en gaat diep je ziel in. Natuurlijk wil je graag <strong>van</strong><br />

schaamte af: schaamte is een onveilig thuis; het isoleert en daar zijn mensen niet op gebouwd.<br />

We willen contact, we willen in relatie met an<strong>der</strong>en leven. Maar tussen die twee werelden<br />

gaapt wel een kloof.<br />

- Praten over schaamte heeft iets <strong>van</strong> één stap vooruit en gauw twee achteruit. Als je al kunt<br />

praten over schaamte. Want schaamte is vaak woordeloos, je hebt geen woorden voor wat is.<br />

Het praten heeft dan omtrekbewegingen nodig; of an<strong>der</strong>e uitingsvormen, vormen die via de<br />

band spelen (tekenen, dansen, schil<strong>der</strong>en), vormen die zo enige bedekking en verhulling en<br />

dus veiligheid bieden voor de beschaamde.<br />

- Omgaan met schaamte leert je dat er geen gebaande, geen rechte wegen zijn, hooguit<br />

kronkelpaadjes, waarbij je de kunst <strong>van</strong> het spoorzoeken moet leren.<br />

- Praten over wat bloot gelegd wordt is één ding, maar wil je schaamte wegnemen, dan is er<br />

meer nodig, bijv ervaringen waaruit zich een nieuw, een an<strong>der</strong> zelf verstaan kan vormen.<br />

Het taboe doorbroken.. ja zeker. Maar de schaamte voorbij? Nee, dat geloof ik niet.. en het is<br />

ook de vraag of dat moet, en of dat kan.<br />

2. on<strong>der</strong>scheiden - welk <strong>signaal</strong> geeft schaamte af?<br />

<strong>Schaamte</strong> is verbonden met ogen die kijken. <strong>Schaamte</strong> komt op <strong>als</strong> je je bekeken weet of<br />

voelt. Bekeken door jezelf of door een an<strong>der</strong>. Te kijk gezet.<br />

Wie zich schaamt neemt <strong>als</strong> het ware de afkeurende blik <strong>van</strong> de an<strong>der</strong> over en kijkt met die<br />

ogen naar zichzelf. Of denkt dat de an<strong>der</strong> wel zo zal kijken (projectie). In die zin is schaamte<br />

een relationele emotie. Het gaat over de verbinding met jezelf en met de an<strong>der</strong> of met God.<br />

<strong>Schaamte</strong> ontstaat <strong>als</strong> je niet blijkt te zijn die je dacht of hoopte te zijn. Op het<br />

sollicitatiegesprek merk je dat er een lelijke vlek op je blouse zit. Je had nu juist goed voor de<br />

dag willen komen. Of: het dagboek <strong>van</strong> je zus ligt open op tafel. Je wilt er niet in kijken maar<br />

je ogen worden er <strong>als</strong> het ware naar toe getrokken. Je leest, ook al voel je dat het niet voor<br />

jouw ogen bestemd is.<br />

<strong>Schaamte</strong> vertaalt zich heel lichamelijk.<br />

Schaamrode kleur, zweet dat je uitbreekt, een algeheel gevoel <strong>van</strong> ontred<strong>der</strong>ing, in elkaar<br />

duiken, de blik omlaag en naar binnen en op jezelf gericht.<br />

2


<strong>Schaamte</strong> geeft aan dat je identiteit in het geding is. Ik schaam me eigenlijk niet zozeer over<br />

mijn domme of schandelijke daad, maar over mijn persóón: dat ik dit ben.<br />

Niet het gebeuren zelf, maar het feit dat het iets <strong>van</strong> mij is maakt dat ik me schaam,<br />

Het tast mijn gevoel <strong>van</strong> waardigheid aan.<br />

Dat is dus an<strong>der</strong>s dan bij schuld. Schuld heeft betrekking op gedrag, op wat je hebt gedaan of<br />

juist nagelaten hebt te doen, fouten, missers, overtredingen. Schuld gaat dus eigenlijk over een<br />

deel <strong>van</strong> onszelf, niet over de persoon die we zijn. <strong>Schaamte</strong> voelt daarom vaak zwaar<strong>der</strong> en<br />

dieper dan schuld: ik zelf ben in het geding. Mijn persoon, wie ik echt ben. Dus probeer je je<br />

onzichtbaar te maken.<br />

Schuld en schaamte treden vaak samen op, maar het loont om die begrippen zo mogelijk uit<br />

elkaar te halen.<br />

Op zich is het voelen <strong>van</strong> schaamte nuttig en positief. Stel dat je geen schaamte zou voelen,<br />

dat is echt een an<strong>der</strong> verhaal.<br />

Voel je schaamte opkomen dan weet je dat er iets niet klopt. <strong>Schaamte</strong> waarschuwt je dat er<br />

een grens wordt overschreden. De an<strong>der</strong> gaat te ver, ik doe zelf iets dat over de streep is.<br />

Dat hoort specifiek bij mensen. Mensen weten <strong>van</strong> grenzen, <strong>van</strong> goed en kwaad, <strong>van</strong> passend<br />

en niet passend, en dus <strong>van</strong> schaamte.<br />

- Er is een grens, een ruimte tussen jou en de an<strong>der</strong>, waar je niet overheen mag; die ruimte<br />

is te vergelijken met een zoom <strong>van</strong> rozen. Deze zoom <strong>van</strong> rozen verwijst naar te<strong>der</strong>heid<br />

en rechtvaardigheid, zegt Emanuel Levinas. Het is dus een hele fragiele markering, heel<br />

aantrekkelijk, vol gratie. Wanneer men deze zoom, deze grens overschrijdt, dan raakt<br />

men aan schaamte. –<br />

<strong>Schaamte</strong> houdt je menselijk, met beide benen aan de grond, het vertelt dat je fouten kúnt<br />

maken en fouten zúlt maken. Je bent God niet. Je hoeft God niet te zijn.<br />

Meestal verdwijnt schaamte <strong>van</strong>zelf. De een heeft een grotere schaamtegevoeligheid dan de<br />

an<strong>der</strong>. Maar meestentijds gaat het zo: Je kijkt naar het gebeuren en je relativeert het; je<br />

aanvaardt je beperkingen, in het vertrouwen dat de toekomst nieuwe kansen biedt.<br />

Die schaamte is <strong>als</strong> een motor, daar kun je iets mee: de schaamte bevragen, verdragen en<br />

relativeren.<br />

Maar er is ook schaamte die <strong>als</strong> het ware aan je kleeft en eer<strong>der</strong> chronisch lijkt. We kunnen<br />

ons schamen over een handicap, ziekte, een opname in een psychiatrisch ziekenhuis, een<br />

familiegeheim. Je hebt er geen schuld aan, het gebeurt gewoonweg, het is er, en toch draag je<br />

het mee <strong>als</strong>of jij de rotte plek in de overigens prachtige appel bent.<br />

Gezonde schaamte kan verworden tot schaamte om jezelf. Dat gebeurt bijv. <strong>als</strong> er in je<br />

kin<strong>der</strong>tijd structureel grenzen overschreden zijn – emotionele, fysieke, seksuele grenzen -<br />

en je daardoor de verbinding verliest met eigen gevoelens en verlangens.<br />

Vergiftigende schaamte wordt dit wel genoemd omdat het alle leven in je verziekt - je<br />

vertrouwen, je zelfwaar<strong>der</strong>ing - , en je machteloos achterlaat. Het tekent de manier waarop we<br />

in het leven staan.<br />

Zo<strong>als</strong> iemand mij laatst zei: ‘wie ben ik <strong>als</strong> mijn va<strong>der</strong> mij straffeloos in elkaar kon slaan?’<br />

3


<strong>Schaamte</strong> <strong>als</strong> een tweede huid, je draagt hem on<strong>der</strong> al je kleren: wat je ook doet en wie je ook<br />

bent, altijd is er dat gevoel <strong>van</strong>: ik deug niet, ik ben niets waard, mij lukt nooit wat; <strong>als</strong> een<br />

soort oer-weten. Zulke schaamte maakt stom, woordenloos.<br />

Zulke schaamte verstoort niet alleen de relatie met jezelf, ook die met an<strong>der</strong>en. Je gaat uit<br />

verbinding, je gaat je aanpassen, een rol spelen, je verbergen achter een masker. Een<br />

neerwaartse spiraal waardoor je uiteindelijk in een isolement komt, opgesloten in jezelf, niet<br />

aanraakbaar, ongenaakbaar.<br />

Tot slot <strong>van</strong> dit blokje:<br />

Gaat het om loyaliteit( het an<strong>der</strong>e themawoord <strong>van</strong> <strong>van</strong>daag) en schaamte, loyaliteit tegenover<br />

de mensen met wie we verbonden zijn of ons verbonden weten - zo<strong>als</strong> ou<strong>der</strong>s, familie,<br />

vrienden, werkkring, kerk - dan zal hel<strong>der</strong> zijn dat ze elkaar versterken: schaamte bindt.<br />

Wie zich schaamt zal eer<strong>der</strong> geneigd zijn om aangedaan leed en onrecht erbij te nemen en op<br />

eigen rekening bij te schrijven, in plaats <strong>van</strong> het neer te leggen waar het thuis hoort.<br />

Er is veel moed nodig om buiten jezelf (je familie, de organisatie met wie je zo verbonden<br />

bent) te gaan staan en te onthullen wat je zo beschaamd maakt. Dat klinkt al gauw <strong>als</strong> verraad.<br />

Dat weet de vrouw of man die <strong>als</strong> kind misbruikt werd. Dat weet de promovendus die de<br />

on<strong>der</strong>zoeksgegevens <strong>van</strong> zijn hoogleraar in twijfel trekt. Liever de doofpot dan de onthulling.<br />

3.tegenbeweging <strong>van</strong> de geest: de oproep ‘mens, waar ben je?’<br />

Valt er ook een tegenbeweging te ontdekken? Een beweging die ver<strong>der</strong> brengt, een opening<br />

biedt of een richting wijst?<br />

Ik zie zo’n beweging in die vraag aan het begin <strong>van</strong> de bijbel: ‘mens, waar ben je?’<br />

Het is de vraag die God, de Eeuwige stelt aan de eerste mensen toen ze zich schuilhielden, uit<br />

schaamte, nadat ze hadden gegeten <strong>van</strong> de boom <strong>van</strong> kennis <strong>van</strong> goed en kwaad. Dan gaan<br />

hun ogen open en merken ze dat ze naakt zijn.<br />

Mens, waar ben je? Een vraag, die je op vele manieren kunt uitleggen en verstaan: <strong>als</strong> een<br />

vraag, een oproep, een beschuldiging, maar ook <strong>als</strong> een uitnodiging, een appel en een<br />

uitdaging: waar ben je? en waarom? Wat is je plek, je positie, en klopt dat ook?<br />

An<strong>der</strong>s gezegd:<br />

Wat gebeurt er <strong>als</strong> je blijft staan op de plaats waar je bent, en niet weg duikt<br />

maar blijft kijken, contact houdt, in verbinding blijft,<br />

in verbinding met je zelf en met de an<strong>der</strong>?<br />

Een an<strong>der</strong>e tegenbeweging in dit verband - we<strong>der</strong>om <strong>van</strong> E.Levinas - is:<br />

Je bent er <strong>als</strong> mens om de ruimte, de waardigheid <strong>van</strong> de an<strong>der</strong>, te bewaken,<br />

dus niet allereerst je eigen grenzen (dat fixeert)<br />

maar de ruimte/waardigheid <strong>van</strong> de an<strong>der</strong> (de zoom <strong>van</strong> rozen tussen jou en de an<strong>der</strong>).<br />

4. tot een keuze komen: wat te doen bij schaamte, wat helpt?<br />

Bij schuld kun je in principe iets doen: het gebeurde on<strong>der</strong> ogen zien en erkennen, de schade<br />

vergoeden, het doen <strong>van</strong> daden <strong>van</strong> herstel. Verantwoordelijkheid nemen dus. Bij schuld is er<br />

de mogelijkheid <strong>van</strong> berouw, <strong>van</strong> omkeer en vergeving.<br />

En bij schaamte? een rondje langs de kenners…<br />

4


- Aan beschaamd worden valt niets te vergeven, zegt Coert Lindijer. <strong>Schaamte</strong> kan alleen<br />

bedekt worden door an<strong>der</strong>e ervaringen, ervaringen die zich on<strong>der</strong>scheiden <strong>van</strong> het eer<strong>der</strong><br />

beleefde, en die daardoor helend kunnen werken. Dat kan de weg <strong>van</strong> het aanvaarden open<br />

gaan (Coert Lindijer, Tasten naar schaamte, Kok, Kampen, 1995).<br />

- Voor Rein Nauta is verzoening het woord bij schaamte. Alleen die verzoening moet wel <strong>van</strong><br />

een an<strong>der</strong>e kant moet komen omdat wie beschaamd is dat nu juist niet in zichzelf kan vinden.<br />

Er is een an<strong>der</strong> nodig die je bevestigt, die desondanks iets goeds te zeggen heeft over je en<br />

tegen je. Hij ziet daarom het ritueel <strong>van</strong> de zegen <strong>als</strong> het geneesmiddel voor schaamte: dat jou<br />

wordt aangezegd met woord en gebaar dat je er zijn mag in Gods ogen, in de ogen <strong>van</strong> de<br />

a/An<strong>der</strong>. En die zegen kunnen we ook aan elkaar geven. (Mensen, januari 2006, uitgave <strong>van</strong><br />

het <strong>IKON</strong>pastoraat).<br />

- John Bradshaw, Amerikaans psycholoog en theoloog die veel geschreven heeft over<br />

schaamte, zegt: het enige dat helpt tegen destructieve schaamte is ‘houden <strong>van</strong> jezelf’. Maar<br />

hoe doe je dat? Je kunt jezelf niet aan je haren uit het moeras trekken. Hij heeft een 12<br />

stappenplan ontwikkelt om tot transformatie te komen in denken, gevoel en handelen.<br />

Vergelijkbaar met 12 stappenplannen uit de verslavingszorg. Oude vertrouwde banden,<br />

patronen, gevoelens en gedachtegangen moeten worden afgewikkeld, nieuwe sporen<br />

aangeleerd. Dit alles met behulp <strong>van</strong> het Hogere/de Eeuwige. Daarbij is meditatie belangrijk,<br />

ook leren loslaten, jezelf leren zien <strong>als</strong> door de ogen <strong>van</strong> God (J.Bradshaw, Vrij <strong>van</strong><br />

schaamte, Ankh-Hermes, Deventer, 1988).<br />

- Wat helpt? is de naakte waarheid<br />

de onthulling <strong>als</strong> een weg om te gaan<br />

om zo de eigen waardigheid te ontdekken<br />

en de aangezegde schaamte voorbij te gaan.<br />

Het is eigenlijk zoeken naar een veilige tussenruimte waar je an<strong>der</strong>e ervaringen aan en met je<br />

zelf opdoet;<br />

ervaringen waardoor je je gezien weet i.p.v. bekeken<br />

ervaringen waardoor je je aanvaard weet i.p.v. verworpen.<br />

een soort oefenruimte<br />

waar je schaamte en onmacht kunt uitspreken.<br />

waar je leert kijken naar jezelf <strong>als</strong> door de ogen <strong>van</strong> de Eeuwige<br />

waar de eigen kracht en creativiteit versterkt worden<br />

en je nieuwe verbanden, nieuwe contacten aangaat<br />

de regie neemt over je leven in je relaties<br />

aan herstel werkt<br />

weer verschillig wordt<br />

tot een nieuw zelf verstaan komt<br />

Daarbij kan het helpen om hulpbronnen in te zetten:<br />

*zo<strong>als</strong> rituelen, teksten, symbolen die helpen om de overgang te maken, die staan voor wat<br />

was en al wijzen naar een an<strong>der</strong>, een nieuw levensbesef (Corja Menken).<br />

*hulpbronnen te zoeken in helpende relaties in het familiesysteem, meer bewust te worden<br />

hoe en wat mensen bijdragen aan het grotere geheel in hun doen en laten. Betekent dat je met<br />

een an<strong>der</strong>e blik naar loyaliteit kijkt (Marianne Thans).<br />

5


*aansluiten bij de authenticiteit in iemand, eigen bronnen, talenten en mogelijkheden die je<br />

hebt meegekregen of ontwikkeld hebt, die je bestaan voeden en dragen (Anselm Grün).<br />

5. wat heeft het me gebracht? de vruchten plukken - ervaringsverhalen<br />

Een paar voorbeelden.. persoonlijke voorbeelden..hopelijk komen straks de politieke<br />

voorbeelden in het gesprek dat Bram Grandia voert..<br />

Ik herinner een man uit de tijd dat ik de psychiatrie werkte, die een hoop kwaad had gedaan<br />

en ook zelf veel naars had beleefd. Hij schaamde zich, had proberen te herstellen wat in zijn<br />

vermogen lag.<br />

Hij kwam wekelijks een bijbelverhaal tekenen. Toen we een keer het over Jona hadden,<br />

maakte hij een prachtige Jona in de vis; het licht scheen door de vis heen op Jona.<br />

Maar hij zei: het licht heeft mij naar zich toe gehaald… ik sta weer in het licht.<br />

Ik denk aan een man die zich schaamde omdat er thuis gezwegen werd over zijn va<strong>der</strong>. Een<br />

zwijgen dat zoiets was <strong>als</strong> doodzwijgen. Lang was hij loyaal aan de an<strong>der</strong>e gezinsleden en<br />

ging hij mee in het zwijgen. Uiteindelijk ging hij op on<strong>der</strong>zoek uit en kan nu het verhaal <strong>van</strong><br />

zijn va<strong>der</strong> vertellen. Daar zit een pijn in, het is niet voor ie<strong>der</strong>een bestemd, maar zijn va<strong>der</strong><br />

wordt nu wel genoemd, zijn va<strong>der</strong> hoort er weer bij en dat geeft hem, zijn zoon, grond.<br />

Ik denk aan een vrouw met een lang verleden <strong>van</strong> misbruik. Ze ging in therapie. Hervond<br />

zichzelf. Wat houvast voor haar is, is haar beeldhouwwerk – daarin kan ze zichzelf kwijt en<br />

daarbij vind ze zichzelf. Er zijn nog altijd wel gelegenheden dat ze uit verbinding gaat, maar<br />

er is ook grond waarop ze staan kan. Ze heeft een kerkelijke gemeenschap gevonden waarin<br />

ze af en toe iets deelt. Het verrast haar hoe welkom ze is. Het geeft haar net dat zetje om ook<br />

iets te zeggen, contact te leggen. Men verwacht haar. Zij gaat gesterkt door de zegenbede die<br />

ze met elkaar zeggen.<br />

De schaamte voorbij? Nee, eer<strong>der</strong> door de schaamte heen, overeind komen, stappen zetten,<br />

ruimte voelen en ervaren, wetend dat je gezien bent en dat er toekomst wacht.<br />

<strong>Judith</strong> <strong>van</strong> <strong>der</strong> <strong>Werf</strong><br />

6

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!