Mensbeelden in de filosofie van na `45 Deel 1 Epiloog - Maieutiek

Mensbeelden in de filosofie van na `45 Deel 1 Epiloog
door Theo Meereboer en Petra Bolhuis 2010
Inleiding
“ Wij ‘zweven’ in angst. Duidelijker gezegd de angst laat ons zweven omdat hij het
zijnde in zijn geheel aan het wegglijden brengt. Dit brengt met zich mee dat wijzelf –
als mensen die er toch zijn- te midden van het zijnde meeglijden, onszelf ontglijden.
Daarom laat men het in het midden wie zich beklemd voelt. Dat is niet ‘jij’ of ‘ik’,
maar een onbepaald ‘je’, een ‘men’. In het Duits gebruikt men dan zelfs een geheel
onpersoonlijk ‘een’: ‘Es ist “einem” unheimlich’. Als wij sidderend in deze zweving
geraken, blijft ons geen enkel houvast: het enige dat er nog is, dat is ons Er-zijn als
zodanig, en enkel dat. De angst maakt ons sprakeloos” Heidegger in ‘Wat is metafysica?’
Het wereldbeeld na’45 is over het algemeen somber. De geschoktheid over dat dit kon
gebeuren en dat we dit niet hebben kunnen tegenhouden. De geschoktheid dat dit kon
gebeuren met juist met de middelen waar we alle hoop op hadden gevestigd voor een
betere wereld. (massamedia, techniek en sociologische en logistieke verworvenheden)
Na de oorlog was op het niveau van de overheden alles al gauw té gauw weer bij het
oude en de generatie jongvolwassenen kwam daartegen in verzet. De oudsten waren
niet meer de wijsten en het terugkeren van oude verhoudingen was voor deze mensen
onmogelijk. Nieuwe waarden en vrijheid -altijd de vrijheid hebben- om te kiezen
tegen het gezag en tegen de wet en zelfs tegen wie je tot op dat moment was.
De mens zet zichzelf steeds opnieuw in vrijheid in de wereld neer. Er is geen essentie
die aan de existentie vooraf gaat zegt Sartre in ‘L’existentialisme et un humanisme’
De vragen die filosofen zich stellen na de tweede wereldoorlog hebben te maken met
een aantal zaken, maar misschien wel in de eerste plaats met het failliet van
denkbeelden die tot op dat moment dé culturele waarden geacht werden te zijn
waardoor “wij”(door eenieder op eigen wijze ingevuld als westerse mensen,
christelijke mensen, liberale mensen, denkende mensen, maar ook mensen van dit of
dat land en dit of dat milieu) ons zelfbeeld lieten bepalen.
De geschiedenis is uit de hand gelopen op een ongekende schaal en voor het eerst zijn
we er allemaal van dichtbij bij betrokken. De radio geeft ons het idee dat we erbij
aanwezig zijn maar ook de eerste filmbeelden. De samenleving die gericht was op het
uitdragen van haar waarden in lagere sociale klassen en andere (koloniale) gebieden
werd geconfronteerd met een groot probleem. Juist vanuit de waarden die het westen
wilde uitdragen en met gebruikmaking van de techniek waarop zij zich liet voorstaan
waren we in een situatie gekomen waarin mensen systematisch en mechanisch werden
gedood op basis van hun ras.
‘Dit nooit weer’ was de kreet, maar hoe konden we dat voorkomen. Was de tweede
wereldoorlog onmenselijk of juist al te menselijk? Daar liepen de meningen over
uiteen, net als over de te volgen strategie voor het denken met het oog op een
mogelijke toekomst.
• Onpeilbare en onleefbare vrijheid (Sartre) De existentie gaat vooraf aan de
essentie. De gemeenschap met de anderen is een valkuil. De hel dat zijn de
1

anderen, want zij maken mij tot een en-soi een ding en als ik verdinglijk maak
ik mijn menselijke vrijheid niet waar.
• De vrijheid gaat gepaard met een ervaren van de ander, juist daarin in mijn
empathie is er de mogelijkheid van de ethiek. Het gaat om ‘art de vivre’(De
Beauvoir)
• Een oorlog van allen tegen allen, geen spoor van redelijkheid en
betekenisvolheid, alleen een Il y a waar ik uit moet omdat daarin niet te leven
is en er uit kan ik alleen door de emoties en verantwoordelijkheid in het hier
en nu, in mij opgewekt door het gelaat van de ander. (Levinas)
We zijn deze tien colleges begonnen met een tijdsbeeld en een schets van het
filosofisch landschap na de tweede wereldoorlog en noemden toen twee uiterste
reacties
• De ene reactie (Popper, Wiener Kreis) zoekt naar een nieuwe status van
objectieve kennis die mensen ervan kan weer houden om zich te laten
misleiden door hetzes en irrationele haatcampagnes. Vergeet niet Hilter en de
zijnen beriepen zich op veel non-rationele argumenten vanuit astrologie,
numerologie mythen enz. Spiritisme en andere niet empirische richtingen
vierden in de jaren twintig hoogtij, schrijvers op zoek naar elfjes zoals Arthur
Conan Doyle.
• De andere reactie zoekt de oplossing voor deze crises van het denken juist in
een loslaten van de objectieve rationaliteit. (Frankfurther Schule, Marcuse en
Sartre) met een beroep op eigen vrijheid en verantwoordelijkheid en leggen de
schuld van de wereldwijde crises juist in een doel heiligt de middelen
rationaliteit, een ontzag voor het gezag en een gebrek aan eigen
verantwoordelijkheid. Vergeet niet juist Hilter dreef op geld en inzet van
machtige grootindustriëlen aan de ene kant en mensen die zichzelf niet in een
positie achten om iets anders te doen dan hun plicht met uitschakeling van hun
persoonlijk oordeel aan de andere kant een scheiding die alles te maken heeft
met de hoge verwachting van de economische vooruitgang door objectieve
rationaliteit.
Beide stromingen verhouden kritisch zich tot een leidend motief die de filosofie heeft
gehad sinds het eind van de 18-de eeuw. Het verlichtingsideaal.
• De eerste reactie blijft vasthouden aan het verlichtingsideaal waarbij
verbreiding van kennis en rationaliteit op de lange termijn een betere wereld
moet maken. De tweede wereldoorlog wordt dan opgevat als een terugval in
een niet-rationele fase, maar geen structurele fout of valkuil van het
vooruitgangsgeloof van de verlichting. De tweede wereldoorlog is het gevolg
van een niet streng genoeg handhaven van het rationaliteitcriterium, mensen
leren niet goed nadenken en zijn niet gericht op kritisch kijken of er wel een
2

empirische basis is voor gedane beweringen, ze lopen klakkeloos achter een
mening aan, ook als die op niets gebaseerd is.
• De tweede reactie ziet de tweede wereldoorlog als een uitwas van de
verlichting doordat we ons te eenzijdig gericht zouden hebben op de
rationaliteit en de maakbaarheid ten koste van persoonlijke vrijheid en
creativiteit en in tweede instantie. De tweede wereldoorlog is dan een naar
boven komen van driften en onlustgevoelens die weggedrukt waren en
mensen gaan mee in waanzinnige handelingen omdat ze niet geleerd hebben
dat ze in vrijheid en eigen verantwoordelijkheid keuzes moeten maken.
Gedurende de twintigste eeuw zien we dat de eerste reactie, die zich beroept op
terugwinnen van de teloor gegane rationaliteit of objectiviteit, in toenemende mate
onder druk komt te staan. Er wordt afbreuk gedaan aan zowel rationaliteit als empirie
om tot ‘Waarheid’ te komen.
De rationaliteit verliest een deel van haar aanspraak op de waarheid door Husserl;
Vanaf de verlichting is er de gedachte dat wij tot kennis over de werkelijkheid kunnen
komen. Husserl seculariseert mens- en wereldbeeld door de wereld terug te brengen
tot door ons waargenomen fenomenen. Daarmee laat hij de objectiviteit los. Sporen
van transcendentie, van god of waarheid zijn daarmee verloren gegaan. Waar Husserl
zelf nog uitgaat van een wereld die zich aan ons wil tonen zien we dat we als mens
uiteindelijk slechts ons idee van de wereld en onszelf overhouden. Vanaf dat moment
zie je dan ook nadruk in de filosofie op (inter)subjectiviteit, emoties, irrationaliteit,
maar ook een hernieuwde poging om de objectiviteit te herstellen door terug te keren
naar de ‘pure’ feiten.
Toen de zekerheden van de kennis (het verlichtingsideaal) op de helling gingen werd
het wereldbeeld versplinterd. Anderen -niet door de verlichting rationeel geworden
wezens- bleken ook mensen (eind 19-de eeuw werden nog een paar eskimo’s
meegenomen en ‘gehouden’ in een laboratorium Van de vijf heeft 1 het overleefd!)
De rationaliteit alleen blijkt niet genoeg. Er moet ruimte komen voor onze
irrationaliteit, en misschien moeten we wel constateren dat geloof in de rationaliteit
ook een geloof is. Een zeer werkzaam geloof dat wel maar eindig in zijn
mogelijkheden.
De differentiedenkers brengen de andere kant van de mens onder de aandacht; het
irrationele, de angst, het onbewuste, de emoties.
Ze zien het verschil tussen mensen en hun verschil in ervaringen en
betekenisverlening niet als een tussenfase Niet als iets dat opgelost kan worden door
net zo lang te praten of een zodanig metaniveau te vinden dat er een eenheid gemaakt
kan worden. Het verschil hoort bij ons.
Het zijn de emoties die maken dat we geraakt kunnen worden door de ander (De
Beauvoir)
Het gelaat van de ander maakt ons mens-zijn mogelijk, maakt ons verantwoordelijk
en haalt ons uit het onleefbare Il y a. (Levinas)
Het is ook de irrationaliteit die we mee moeten nemen in ons denken over de mens
omdat dit het project van de rationaliteit bedreigt. We denken dat we rationeel zijn,
maar we zijn in onze poging tot eenheid scheppen gewelddadig tegenover het
3

afwijkende. We denken dat we rationeel kiezen tussen alternatieven maar we hebben
een blikveld dat zeer beperkt is en we kunnen het standpunt van de ander niet eens
zien. We leggen in een poging rationeel te zijn ons verhaal op aan de ander.
Maar het is ook niet genoeg om te zeggen “dat voel ik zo aan”. Ricoeur pleit dan ook
voor een gewogen mening die steeds weer de mening toetst aan de praktijk/ de
context
Begrippenkader in verandering
Noties die door de geschiedenis heen belangrijke ankerpunten voor ons denken waren
zijn losgelaten of tenminste minder vanzelfsprekend geworden in de twintigste en
eenentwintigste eeuw.
Noties die zijn gedevalueerd;
Waarheid is teruggebracht tot een tijdelijke, voorlopige geldigheid
Feiten corresponderen niet meer altijd en overal met de ervaarbare kenbare
werkelijkheid
God is sinds Nietzsche dood en dus is geloven ( in God of een ander
overstijgend principe) een privé aangelegenheid geworden
Moraal is subjectief en tijdgebonden en onder invloed van disciplinering, de
blik van de ander of het verhaal waarin je bent opgegroeid bepaald.
Geschiedenis is fictie, of in ieder geval een verhaal en dus een interpretatie.
De termen die er voor in de plaats gekomen zijn geven een veel grotere relativiteit en
voorzichtigheid aan;
Pluraliteit, differentie, of het verschil als het niet tot één ding of feit herleidbaar zijn
van mensen, data enz.
Verhaal, argument of geldigheid, neemt de plaats in van de waarheidsaanspraak.
Irrationaliteit eist haar plaats op naast of tegenover de rationaliteit.
Contingentie in plaats van een oorzaak gevolg denken in de opeenvolging van ideeën
of gebeurtenissen
Verbeelding en expressie in plaats van kennisoverdracht in de hoop iets eigens
wakker te maken bij de ander.
Rationaliteit of empirisme moeten van nu af aan een menselijke fundering krijgen.
Dus wordt er geschreven en gedacht over de vragen als; Waaraan ontlenen we zin en
betekenis? Waar ligt de grond voor begrippen als moraliteit en identiteit? Kant stelde
al de vraag “wie is de mens?”, maar nog nooit was de vraag zo prangend als nu, nu de
mens op zichzelf is teruggeworpen.
Mensbeeld in verandering
Maar de vraag wie is de mens kan pas aan de orde komen als we zien dat ook ons
mensbeeld verandert qua inhoud. Wie is de mens waarover het gaat?
Sartre : De mens is eerst existerend in de wereld aanwezig voordat hij een essentie
ontwikkelt. De mens moet zijn vrijheid bevechten op de vrijheid van andere mensen
die ook zichzelf willen neerzetten in de wereld. De mens van Sartre is rationeel, maar
4

niet op zoek naar algemene waarheden. Hij is rationeel omdat zijn emoties hem laten
vallen in de valkuilen van het en-soi.
De Beauvoir gaat ook uit van een mens die zich al existerend vormt tot een essentie.
Maar voor haar is die mens van meet af aan verbonden met andere mensen wier
vrijheid ze meeneemt in haar eigen vrijheid. In verbondenheid door bewogenheid
overstijgen mensen de volstrekte eenzaamheid waar het existentialisme van Sartre ze
in achterlaat.
Foucault beschrijft de structuren waarbinnen de mens wordt gevormd door macht. De
mens is een constructie van die machtmechanismen en zal als concept verdwijnen.
Maar als oordelend wezen kan de mens worden tot de rollen kiezende mens, de
actieve mens die zijn hele leven in verandering is.
Voor Ricoeur gaat het niet over disciplinering maar over verhalen. Je groeit op in
verhalen en verstelt je eigen verhaal over jezelf. De verhalen zijn geen macht, je eigen
verhaal is geen vrijheid bevochten op de ander. Verhalen zijn er én volgen elkaar op.
In dat verhaal begint jouw verhaal.
Voor de meeste filosofen is een mens een volwassene. Dat is zelden zo expliciet als
bij Rawls waar de mens de volwassene is die een contract kan aangaan.
Uitzonderlijk is de positie van Nussbaum die de mens en zijn cultuur en zijn ethiek
neerzet als het gevolg van de menselijke kwetsbaarheid. Nussbaum en Taylor zijn de
filosofen die betekenisverlening en betrokkenheid weer volop in de aandacht brengen
als kenmerkend voor het menselijk bestaan.
Alles is in deze tijd voortdurend in verandering, alles beweegt, alle vaste punten zijn
losgeraakt;
De feiten, het bewustzijn, de emoties, de gewaarwording, de geschiedenis, moraal en
rechtvaardigheid en zelfs wie de mens is raakt los is zwevend. Waar Heidegger al in
1929 zegt dat “de mens zweeft in angst” zien we aan het begin van de eenentwintigste
eeuw dat er inderdaad geen vast punt meer overblijft dat door iedereen aanvaard
wordt.
De wereld verandert zo snel dat ouders hun kinderen nauwelijks meer kunnen helpen
met hun intreden in de wereld. In plaats daarvan moeten kinderen aan hun ouders
uitleggen wat er in de wereld om hen heen gebeurt.
We worden geen subject/onderdaan meer. We kunnen niet meer dom doen wat de wet
voorschrijft. We worden nog wel officieel geacht de wet te kennen, maar deze
verandert zo snel dat niemand de wet nog kent. We moeten wel besluiten nemen maar
weten nu dat we dat altijd doen met onvoldoende informatie en gedateerde informatie.
Toegang tot informatie is altijd inzet geweest van de strijders van de verlichting. Maar
nu heeft iedereen toegang tot informatie en weten we niet meer waar we moeten
beginnen. Terwijl de politiek nog roept om transparantie, zien we dat teveel
informatie veel eerder het probleem is dan te weinig. En hoe kunnen we tussen al die
informatie selecteren?
We zitten weer in een tijd vergelijkbaar met die van de Grieken; er is geen waarheid
alleen overtuigkracht en we hebben als enige bindmiddel als vast punt alleen nog de
belofte. De Grieken schorten het geweld op basis van de belofte van de ene vrije man
tot de andere. Maar, stelden de Grieken, daarvoor is er kennis nodig; zelfkennis,
kennis van de anderen en kennis van de wereld om ons heen.
De Grieken hadden een belofte die je hield, omdat dat dat vrijheid impliceerde. Ze
waren eraan gehouden, ook omdat ze een kleine groep waren die anders waren dan
alle anderen. Wij hebben alleen nog het economische contract, we hebben schulden
5

die we moeten inlossen en individueel en als naties moeten ons aan afspraken houden
anders volgen er economische sancties.
Het sociale contract van nu kan alleen tussen gelijken en met als uitgangspunt
relatieve schaarste, dat zegt Rawls ook zelf. Het contract kan dus geen soelaas bieden
voor ongelijke groepen.
Misschien ligt de oplossing wel in het weer inbrengen van een natuurlijke moraal,
maar het gevaar daarvan is dat deze altijd gericht is geweest op survival of the fittest
en alleen geldt voor de eigen (kleine) groep.
Ricoeur en Taylor doen een beroep op een in de mens aanwezige empathie die verder
gaat dan het eigenbelang. Die empathie is er en wordt gevoed door het contact met de
ander, door literatuur en mythen. Maar de empathie moet er zijn om te kunnen
aanvoelen wat daar geschreven of getoond wordt.
Rawls lijkt ook een beroep hierop te doen als hij ervan uitgaat dat er een dunne
consensus mogelijk is tussen alle mensen.
Het mensbeeld van alle filosofen vanaf het interbellum is geknakt onder het geweld
dat wij mensen in staat waren voort te brengen. Wie het Europa van Geert Mak leest
of bekijkt neemt kennis van de verschrikkingen van die tijd. Wat wij niet meer
kunnen zien of navoelen is de ontzetting die dit teweeg heeft gebracht onder mensen
die altijd hadden gedacht dat het beter zou worden. Ook de meest uitzichtloze positie
in het begin van de negentiende eeuw kon dromen dat het beter werd, want in hun tijd
werd alles beter. Niet langer alleen voor de rijken maar ook voor de armen. Dat
optimisme heeft nog een tijd voortgeduurd omdat juist aan de onderkant van de
samenleving nog zoveel succes te behalen was.
Na de oorlog, toen de wetgeving zodanig werd dat er uitkeringen kwamen, was er
veel optimisme en dat duurde voort tot de zestiger jaren. Dat was de tijd dat de
verbeelding aan de macht kwam en in de filosofie was er toen vooral veel ruimte voor
het irrationele.
Acht filosofen en hun mensbeeld
Hieronder volgt een schets van het filosofisch landschap dat we in deze tien colleges
hebben verkend.
Sartre
Sartre zegt Wij zijn geworpen in vrijheid en wij hebben angst voor de vrijheid
Mensen hebben in de ogen van Sartre een verantwoordelijkheid
Al existerend in de praxis vormt de mens de wereld en zichzelf
De mens is historisch en zoekt het nieuwe
Het gemeenschappelijke doel van mensen is de vrijheid, maar in die strijd staat mijn
vrijheid (vaak) tegenover die van anderen. Relaties zijn altijd vechtrelaties.
De Beauvoir
De Beauvoir is met Sartre eens dat de existentie vooraf gaat aan de essentie.
Individuele zingevende verhalen brengen de eenheid.
Maar anders dan Sartre erkent zij het recht van bestaan van afhankelijkheid De mens
is een ambigue eenheid van vrijheid en betrokkenheid.
We kunnen nooit in de ander opgaan ,maar we kunnen onze vrijheid nooit ervaren als
los van of tegenover alle anderen.
6

Ze is ook minder stellend dan Sartre en zegt dat er geen universele moraal is. Haar
romans zijn voorbeelden van –de worsteling met morele praktijken Ze is de eerste
filosofe die de levenskunst weer op de agenda zet en de rol van de emoties benadrukt
Ze zegt dat emoties een noodzakelijk onderdeel van het menselijk bestaan zijn.
Foucault
Foucault stelt er is geen authentiek zelf we kunnen nooit in vrijheid leven wel kunnen
we surfen op de stromen van macht die er altijd zijn.
Het is zinvol om steeds kritisch en vanuit verzet tegen de heersende indeling aan te
kijken dat schept meer ruimte voor de levenskunst.
Hij bepleit het actieve leven en niet passief zijn, waarbij passief betekent je laten
leiden door de passies dus geen keuzes maken ( aansluitend bij klassieke onderscheid)
Wat Foucault duidelijk wil maken is dat dit alles wetend we de ruimte moeten vinden
waarbinnen wij onszelf gestalte kunnen geven.
Het jezelf buiten de gebaande paden van de macht willen houden is alsof je met je
1.85 cm rechtop door een deur van 1.20 cm zou willen lopen; je stoot je hoofd. Wat
kan dan wel; Weet hebben van het machtsstramien. Wel zinvol is spreken over het
machtsgerelateerd zijn van het spreken zelf (zoals Foucault in zijn inaugurele rede
deed)
Het betekent dat je bewust omgaat met jezelf en de ander en dat de keuzes die je
maakt en de vrijheid die je vormgeeft doordrongen zijn van een bewust omgaan met
jezelf en de machtsstructuren waarin je leeft.
Macht is overal en altijd aanwezig en maakt ons tot wie wij zijn er is geen
machtvrijheid mogelijk maar er is wel bewustzijn van wat macht kan en doet.
Levinas
Levinas gaat nog een stap verder en stelt dat we zonder de ander reddeloos opgaan in
het zijn dat maar doorgaat. De mens is opgesloten in de totaliteit. Er is echter in ons
een onvrede die het opgaan in de totaliteit niet als en situatie van vredig met onszelf
samenvallen ervaart De mens heeft onverklaarbaar verlangen naar het andere.
Bewustzijn (da-sein) maakt dat wij niet in het ‘zijn’ opgaan, maar we kunnen er niet
op eigen kracht uit.
Het is het geraakt worden door het gelaat van de ander die de ethiek mogelijk maakt.
De ander staat voorop. Het is niet een bewogen worden zoals bij de Beauvoir het gaat
verder dan dat de ander redt mij van de eindeloosheid die maar niet eindigen wil
Ricoeur
Ricoeur volgt evenals Husserl de fenomenologie als methode; Alles komt tot ons in
de vorm van fenomenen die in ons bewustzijn zich voordoen. Nu is het probleem
daarvan natuurlijk dat zich in mijn bewustzijn wel iets heel anders kan voordoen dan
in dat van jou. Hoe voorkom je een totaal relativisme? Ricoeur stelt vast dat we
moeten spreken om te kunnen uitwisselen wat we aan betekenissen geven. En wij
moeten betekenissen geven anders hangen we van losse feiten aan elkaar en zo
kunnen wij mensen niet leven. Mens is een interpreterend wezen. Hij laat daarmee
het objectieve waarheidsideaal los. Maar het is ook nooit strikt subjectief omdat we
zijn ingebed in een cultuur van verhalen, omdat er regels zijn waaraan het narratieve
moet voldoen. Geen à-historische moraal, maar ervarings- keuze. Een mening raakt
beproefd en beargumenteerd.
7

Ricoeur zoekt voor de mens een eenheid van gemeenschap en individu. Maar hij
beantwoordt niet de vraag naar de inhoud van die eenheid. Hoe om te gaan met
verschillende verhalen die verschillende betekenissen verlenen. Waarom zou dat
leiden tot uitwisseling en rechtvaardigheid en niet tot een strijd van jouw vrijheid of
de mijne ( zoals bij Sartre)
Rawls
Uitgangspunt van Rawls luidt: Er zijn schaarse goederen en die moeten rechtvaardig
verdeeld worden. Zijn vraag luidt: welke principes moeten de leidraad vormen bij een
rechtvaardige verdeling van schaarse goederen?
De mens bij Rawls is:
• een volwassen liberaal individu
• mens levend in een relatieve schaarste
• gericht op het bereiken van een sociaal contract waarin zijn welbegrepen
eigenbelang wordt vormgegeven.
• min of meer gelijk aan degenen met wie hij een contract aangaat
Uitgangspunt is de common sense.
Laten we wel bedenken dat Rawls zijn ideeën ontwikkelt in Amerika dat begonnen is
in 1787 en begonnen is met volwassen mannen die zichzelf konden bedruipen. Er zijn
weinig landen waar zo letterlijk een gemeenschap is opgericht door vrije mannen.
Misschien is dat ook de reden dat zorg en zwakkeren in de samenleving pas laat en
vooral als particulier initiatief aan de orde kwamen en er tot op heden geen
socialistisch partij aan de macht heeft kunnen deelnemen.
Hij poneert zichzelf ook duidelijk als een denker in de Kantiaanse traditie.
• De mens is een rationeel wezen Dat wil zeggen er is vooruitgang van kennis
mogelijk en meer kennis maakt ons beter in staat tot het nemen van rationele
beslissingen en die rationaliteit levert uiteindelijk één idee op van het Goede
en dat zullen we dan ook actief gaan nastreven.
• Het mensbeeld is dus evenals bij Locke en Rousseau positief; wij willen het
goede en als we weten wat dat is gaan we er ons ook voor inzetten.
Internationaal gelden voor mensen in wezen dezelfde principes. Daaraan houdt
iedereen zich behalve het niet welgeordende deel van de wereldbevolking die te arm
zijn of niet democratisch of niet welwillend ( de zogenaamde schurkenstaten)
De ruwe conflictueuze werkelijkheid ligt soms wel erg ver van de ideale situatie waar
Rawls het over heeft. Het is ook de vraag of alle mensen achter de sluier van
onwetendheid wel kiezen voor een situatie van vrijheid en gelijkheid of dat dit een op
voorhand liberaal westerse keuze is. Dat zullen we echter nooit weten.
Nussbaum
Nussbaum gaat uit van de mens als een rationeel én emotioneel wezen. Deze mens
kan uiteindelijk wel uitgaan van algemene regels die voor alle mensen gelden, maar
ondertussen leeft hij of zij in een concrete werkelijkheid. Dat is een veranderende
context waarin een eigen positie gezocht moet worden.
8

Nussbaum stelt aan de ene kant erg hoge eisen aan goed burgerschap, maar pleit ook
voor meer en blijvende aandacht voor de kwetsbaarheid van mensen.
Die aandacht speelt mee als ze pleit voor zorg voor Capabilities (= voorwaarden om
tot ontplooiing te komen) maar ook als ze pleit voor compassie. Die compassie is
nodig want mens is onophefbaar kwetsbaar. Dus niet een tijdelijke zorg totdat mensen
voor zichzelf kunnen zorgen zoals meestal in liberale denken. Naar naast dat we
autonoom zijn, blijven we ook afhankelijk van elkaar en de omstandigheden. Naast
algemene regels moet er ook altijd gekeken worden naar specifieke toestanden en
relaties (betrokkenheid)
Taylor
Mensen staan niet eerst met hun bewustzijn in de wereld. ( tegen fenomenologie).
Mensen staan ook niet eerst en vooral als individu in de wereld. (Daarmee schrijft hij
vooral tegen de liberale traditie waar bijvoorbeeld Rawls toe behoort.) De mens is een
zingevend wezen en hij vult die zingeving in vanuit de omgeving waar hij deel van
uitmaakt.
In de heersende liberale opvatting wordt dat "jezelf zijn" vooral voorgesteld als
volledig onafhankelijk, ongebonden en vrij zijn, maar Taylor betoogt dat dat
onmogelijk is, omdat je je eigen identiteit alleen kunt vormgeven ten opzichte van de
achtergrond van een sociale en culturele omgeving en achtergrond.
Mensen hebben zingeving nodig, als dat kwijtraakt is er een verlies aan vrijheid
merkbaar. Dat uit zich ook in het feit dat steeds meer individuen zich op zichzelf
“terugplooien”. Ze zitten thuis en genieten in hun eentje maar hebben geen band meer
met de gemeenschap
Taylor heeft oog voor de entropie. Hij beschrijft het uiteenvallen van onze leefwereld
In het vervolg van Heidegger, Arendt en Ricoeur analyseert hij de samenleving in zijn
eenzijdige hang naar dingen, naar economische vooruitgang naar een gerichtheid op
de zijnden (Heidegger) en de noodzaak (Arendt). Taylor geeft een goede diagnose,
maar ook hier gaat het weer over de welwillende mensen. Die moeten de dialoog weer
met elkaar aangaan. Taylor gaat uit van de gemeenschap in hegeliaans opzicht. Het is
in zijn ogen dus ook voorwaardelijk om te begrijpen wat er gebeurt, daar werkt hij aan
mee. Maar je kunt niet voorspellen wat de volgende fase zal zijn. Dat zal een synthese
zijn. Menselijke ethiek is niet procedureel zoals bij de contracten.(Rawls) maar ethiek
is substantieel omdat het gaat om een gemeenschappelijk verhaal. ( zoals bij Ricoeur)
Afsluiting
Sperna Weiland begint zijn boek ‘mensbeelden in de twintigste eeuw’ met een aantal
citaten uit Brave New World van Aldous Huxley. Niet omdat hij vindt dat wij daar al
leven, maar wel omdat juist zo’n boek laat zien hoe lastig het is om aan te geven wat
wij als mensbeeld hebben en waar de valkuilen liggen als wij onze wereld gaan
‘maken’
'De wereld is nu in evenwicht. De mensen zijn gelukkig. Ze krijgen wat ze willen en ze
willen nooit wat ze niet kunnen krijgen. Ze hebben het goed, er kan ze niets gebeuren
... Ze zijn zo geconditioneerd dat ze zich niet anders kunnen gedragen dan ze moeten.'
Met een paar trefzekere woorden schetst Chief Controller Mustapha Mond de
wereld waarin wij samen gelukkig zijn.
9

Maar waarom voelen we ons daar onbehaaglijk over? Nog een angstiger vraag:
Voelen we er ons nog wel onbehaaglijk over? Of is dit het ideaal van een samenleving
die de schaarste voorbij is en de oorlog en het geweld heeft uitgebannen?
Rawls zou dit misschien wel toejuichen want dit is een contract dat voordelen biedt
aan iedereen en niemand is meer ontevreden. Als we achter de sluier van
onwetendheid zitten kiezen we dan dit bestaan?
Sartre zou zeggen dat zo’n samenleving de vrijheid aantast, maar zijn vrijheid leidt in
de praktijk tot strijd en eenzaamheid. Stel het wordt het omvattende verhaal, het is de
oplossing voor de ervaring van kwetsbaarheid en we zijn niet meer verleidbaar tot het
kwaad. (Ricoeur)
Maar waarom worden we hier dan toch onrustig van?
Wat in Brave New World ontbreekt is in ieder geval een concept van de mens in een
proces. Wij mensen zijn wezens in verandering, we kunnen niet altijd kind in de
baarmoeder blijven, er is een drive tot verandering. Daar heeft Sloterdijk pas in zijn
laatste boek oog voor en dan nog koppelt hij het aan Thymos en Eros. Maar het is ook
de biologische drive die hoort bij alle soorten die levensfasen kennen Een bloem kan
niet altijd knop blijven en ook wij kunnen alle medisch-technologische ingrepen ten
spijt niet eeuwig jong blijven. Als wij die verandering niet meenemen in ons
mensbeeld wordt dat mensbeeld statisch en dan verliezen wij onze biologische
plasticiteit.
Het idee van een rechtvaardige samenleving, van moraliteit, van identiteit is altijd
tijdelijk. Alles wat over mensen en de wereld is beweerd is achterhaald geraakt. We
zullen moeten durven toegeven dat dat dus ook met onze waarheden zo zal zijn.
De mens moet leven met het besef van zijn eindigheid, dat benoemde Heidegger al als
specifiek menselijk probleem. Nu moet diezelfde mens ook nog leren leven met het
eindig zijn van alle ankerpunten die hij heeft gehad in de loop van de geschiedenis
inclusief die geschiedenis zelf;
Waarheid, Feiten, God, Moraal, Identiteit, Geschiedenis.
Alles is aan verandering onderhevig. Maar maakt het daarmee het onderzoeken ervan
zinloos? Nee, al was het maar omdat wij nieuwsgierig zijn, omdat we tot weten
worden gedreven. We moeten alleen we een bewustzijn ontwikkelen dat kan leven
met de tijdelijkheid van wat wij vinden, de plaatselijkheid van wat wij ervaren, het
verhaal (Ricoeur) de macht (Foucault)die ons beperking oplegt én tegelijkertijd een
kader schept waardoor wij mogelijkheden hebben.
De nadruk op dialoog met de ander vinden we bij Levinas, Ricoeur en bij Taylor.
Maar als die dialoog niet wortelt in een mensopvatting die ruimte laat voor
verandering, voor het onverwachte dan leidt ook de dialoog uiteindelijk tot
eenheidsworst.
We kunnen nu eenmaal niet alles vangen in protocollen en regels, ook de beste
wetgeving of de meest doortimmerde staatsstructuur kent zijn open einden en is
afhankelijk van welwillendheid bij de interpretatie.
Soms zijn er waarheden als koeien en dat we die niet altijd scherp kunnen formuleren
is nog geen reden om ze te diskwalificeren. De eenzijdige benadrukking van
rationaliteit, meetbaarheid en herhaalbaarheid en universaliseerbaarheid doet tekort
aan onze menselijke complexiteit en uniciteit. Dat zegt ook Taylor.
10

Wij mensen leren vanaf de geboorte en misschien al van daarvoor. We komen binnen
met een taal en context die door onze omgeving wordt overgedragen. Wat daarvan bij
ons binnenkomt is afhankelijk van aanleg en ervaring en ons hele leven door
veranderen we.
Wij zijn dus veranderende wezens in een veranderende wereld. Zoeken naar een vast
punt heeft daarmee iets paradoxaals. Dat vaste punt kan net zo goed de spijker zijn
waarachter we blijven haken, dan het anker. Maar we hebben het blijkbaar zwaar
zonder vast punt.
Misschien is dat vaste punt er wel nooit geweest. Vroeger voor de Griekse tijd
veranderden de verhalen van mensen met hen mee. Toen de Grieken hun geschiedenis
gingen vastleggen waren er ineens waarheden die bleven staan. Deze opvatting van
vaste punten heeft onze geschiedenis van rationaliteit dusdanig gekleurd dat we nu
alleen denken te kunnen functioneren als we dergelijke waarheden hebben.
Maar in deze tijd komt er wel veel feitenmateriaal op ons af. Onder invloed van de
media zien we de hele wereld in een combinatie van veraf en dichtbij langskomen.
We zien de verschuiving van visies, van waarheden, van feiten. We kijken naar
beelden van mensen lang na hun leven en na het achterhaald raken van hun waarheid.
Landen bestaan niet meer, oorlogen zijn voorbij. De doelen waarom mensen oorlog
voerden lijken nu zo onbelangrijk, zeker vergeleken met het aantal doden dat ze tot
gevolg hadden. Fantastische oplossingen blijken na jaren niet zo gunstig uit te pakken
en wij zien het allemaal.
Dat maakt dat we waarheid, feit en geschiedenis niet meer kunnen herstellen als
ankerpunten voor het denken.
Maar wat betekent dit voor het formuleren van mensbeelden?
Mensbeelden hebben een directe impact op ons gedrag op ons idee over
rechtvaardigheid, op moraal. Het construeren van mensbeelden of het gedachteloos
overnemen van mensbeelden van een bepaalde tijd of cultuur is niet theoretisch of
onschuldig. De mensbeelden hebben altijd een uitsluiting meegebracht.
Mensen wie zijn dat? Zijn dat mannen, vrije mensen, mensen met bezit, mensen die
kunnen nadenken (rationele mensen), mensen die contracten aan kunnen gaan,
mondige mensen, welgeorganiseerde en democratische mensen, religieuze of juist
ongelovige mensen?
Het wezen dat niet onder een heersend mensbeeld valt, waar moet die zijn of haar
recht en moraal vandaan halen? Wat doen we met de onmondigen, met de schurken,
de ongelovigen? Wat doen we met de natuur, de dieren en de (ongeboren) kinderen?
Maar als ze wel allemaal meedoen, moeten we dan ook allemaal dezelfde rechten en
plichten hebben?
Momenteel worstelen we met die verschillen. Misschien is het wel een verouderd
idee, voortkomend uit het begrippenkader waaruit ook harde Feiten en Waarheid
voortkwamen, dat we tot één mensbeeld willen komen waaruit we dan dé universele
rechten van dé mens willen beschrijven. Misschien heeft Foucault gelijk en verdwijnt
de mens. Maar hoe kunnen we daarin al nuances proberen aan te brengen, als op grote
delen van de wereld nog niet eens het idee van gelijkheid is begonnen. (kastenstelsel,
vrouwenonderdrukking) Maar is het ook niet een ouderwets verlichtingsidee dat zij
dezelfde gang door de geschiedenis moeten gaan? Of moeten we toch naar één
mensbeeld blijven streven.
11

Bijna alle filosofen die we hier hebben gezien gaan toch meer of minder expliciet uit
van een westers rationeel mensbeeld met een beroep op een westerse canon en
westerse mythen. Als er al anderen zijn dan komen die als ‘minder’ uit de bus.
(Ricoeur en de adamsmythe) Als we inderdaad gevormd zijn door taalspelen
(Wittgenstein) en machtstructuren(Foucault) is er dan wel de mogelijkheid om tot een
universeel mensbeeld te komen?
Zelf putten wij hoop uit de mogelijkheid dat het kan omdat we tenslotte ook het
Grieks/Romeinse denken hebben geïntegreerd in ons Europese denken. We zijn nu
intellectueel mobiel, niet alleen een elite die zich met elkaar verstaat maar brede lagen
van de bevolking. Toen mijn tante in de 40iger jaren naar “het Westen ging” (let wel
ze bedoelde de Randstad) waren de mensen raar, het eten was raar, het waren ‘de
anderen’. Toen mijn vriendinnetje in de zestiger jaren naar Spanje ging was het eten
raar, waren de mensen raar en waren het echt ‘de anderen’. Nu leven we in zo’n
andere ervaring daarover dat we voor dit ‘buitenlandgevoel’ echt verder weg moeten.
Laten we ons niet gek laten maken door de problematisering. Het gaat ook
verwonderlijk snel dat ‘wereldburger’ worden.
Maar dat laat het probleem van het mensbeeld wel overeind; Wat willen we? Waar
streven we naar? Is dat Brave New World, of iets anders??
De gezamenlijke rationaliteit lijkt de opheffing van de noodzaak te kunnen
bewerkstelligen. Maar stel dat dat ooit lukt wat dan?
Het is zinvol om daar over na te denken. Niet omdat het ooit zo wordt als Rawls zich
achter zijn sluier van onwetendheid denkt, maar omdat de opheffing van de noodzaak
niet alle menselijke kwetsbaarheid opheft. Daarom is die notie van Nussbaum zo
essentieel. Juist in het verlaten van het vervullen van de eerste levensbehoeften
ontstaat behoefte aan betrokkenheid, aan zinvolheid aan betekenisverlening daarbij
hebben we het gelaat van de ander nodig(Levinas), maar ook de zorg voor het
zelf(Foucault).
We zitten in een wereld die er al voor ons is, inclusief het kwaad (Ricoeur) we zijn
verleidbaar, willen onze vrijheid neerzetten en weten ons uitgedaagd, beperkt en
gevoed door anderen waarmee we moeten en willen leven. We zijn groepsdieren, we
beginnen nooit als zelfstandige volwassenen , we zijn gevormd voor we ons daarvan
bewustzijn en toch is er ook die notie van eigenheid, van willen zijn, van keuzes
maken ten aanzien van het verhaal dat voor je begon en na je door zal gaan. Die
keuzes maken dat wij zoals Heidegger stelt zweven in angst, maar het in Brave New
World geboden alternatief is nog veel angstaanjagender.
12