De eerste 300 jaar in het bestaan van Amsterdam - theobakker.net

Amsterdam, de eerste 300 jaren 1200-1500
Amsterdam
de eerste driehonderd jaar 1200-1500
1

Amsterdam, de eerste 300 jaren 1200-1500
V
oor je over de topografische geschiedenis van een
stad kunt verhalen moet je het eerst hebben over
wat vooraf ging. De Romeinen beschouwden
Nederland boven de rivieren als onbewoonbaar land, waar
zich alleen ‘wilden’ ophielden. Holland was een hoogveengebied
met veenkussens van één tot drie meter boven NAP.
Doordat landbouwers de bovenlaag gingen bewerken begon
de oxidatie en het inklinken van het veen. Het gevolg was dat
het begon te zakken tot het punt waar we nu zijn, namelijk
onder de zeespiegel. Hoe intensiever er op geboerd werd, hoe
sneller het ging! In de twaalfde eeuw was dat al zo ver dat de
bodem ontwaterd moest worden. Dat was de ontginning die
een groot deel van Amsterdam vorm gegeven heeft. In het
eerste millennium veranderde
de monding van de IJssel
(=Rijndelta) in een estuarium
(Flevomeer) en in de 10 e of 11 e
eeuw door stormvloeden via
Almere in de Zuiderzee. Door
een steeds opener verbinding
met de Noordzee ontstond op
die Zuiderzee eb en vloed en
werd het water van brak tot
zout. Afwateringen als het IJ
veranderden in woeste watervlakten
en de grote stormvloeden
van de 12 e en 13 e
eeuw hebben de zuidoever
van het IJ flink gehavend. Dat
deed diverse braken en het Nieuwe Diep ontstaan en sloeg de
hele IJ-dijk tussen het dorp Oetewaal en het Kamperhoofd
weg. Daarvoor moest een inlaagdijk gelegd worden, de Sint
Anthonieszeedijk en de Diemerdijk gerepareerd worden: de
Zeeborgh (Zeeburgerdijk).
Is de Amstel deels gegraven?
Door dat inklinken van het veenpakket daalde de bodem van
Amstelland en ging de Amstel via het Diemermeer (Watergraafsmeer)
op de Zuiderzee afwateren. Daar die uitwatering
niet optimaal was zou in de eeuw(en) vóór de geboorte van
Boven: Artist impression van het 13e-eeuwse Amsterdam, met dam en ‘fort’
Links: Aan de Amstel binnen de stadsgrenzen van Amsterdam zijn zeker
mensenhanden te pas gekomen, maar daarbuiten ook?
2

Amsterdam, de eerste 300 jaren 1200-1500
Amsterdam een verbinding gemaakt zijn tussen die oer-Amstel
en een bestaand veenstroompje dat in het IJ uitmondde.
Dat kanaal zou gegraven zijn tussen de Omval – de plek waar
de rivier afboog naar het Diemermeer – en de Blauwbrug, waar
een bruikbare uitwatering naar het IJ stroomde. De geboorte
van de Amstel zoals we die nu kennen? Die hypothese wordt
ondersteund door het onwaarschijnlijk rechte verloop van het
stuk Amstel aldaar, maar een hypothese zal het wel blijven.
Lees ook: Is de Amstel deels een gracht? en Het IJ ouder…?, P.P. de Baar
(red.) in Ons Amsterdam jg.59 (2007), p.48 e.v en OA jg.59 (2007), p.242 e.v.
1200
De eerste bewoners van Amsterdam waren landbouwers en
vissers die zich aan de monding van de Amstel vestigden.
Rond 1200 was dat al drasgebied geworden en dat wonen gebeurde
op primitieve terpjes aan de kaden langs de rivier. Die
kaden waren daar gelegd door de landsheer, de bisschop van
Utrecht en – in zijn opdracht – door zijn schout in Amstelland:
de Heer van Amstel, zetelend in Ouderkerk. Het opwerpen van
die kaden ging vooraf aan de ontginning van Amstelland. Al
doende kon de Amstel de boezem voor die ontginning vormen.
Waar de ontginners van Amstelland geen rekening mee hadden
gehouden was het binnendringen van brak Zuiderzeewater
via de Amstel, waardoor dat water voor bevloeiing ongeschikt
dreigde te worden. De oplossing die men bedacht was
een dam in de riviermonding, in de eerste vernauwing vanaf
de ±100m brede monding. Dat gebeurde tussen 1260 en 1270
en het bijkomende voordeel van de dam was de betere waterbeheersing
(‘s zomers!) in het achterland.
3

Amsterdam, de eerste 300 jaren 1200-1500
Het leggen van de dam was het startschot voor een meer stedelijke
samenleving aan de monding van de Amstel. De dam,
met aanvankelijk alleen een spuisluis, werd een overslagplaats
voor goederen die stroom-op of -af gebracht moesten worden.
Dat trok andersoortig werkvolk aan, die zich naast de landbouwers
en vissers vestigden, wat weer verzorgende beroepen
aantrok, zoals schoenmakers, smeden en winkeliers. De producten
van het ontgonnen achterland werden deels via Amsterdam
uitgevent over het IJ naar Waterland en Haarlem en
dat trok kooplieden aan. De dam werd een plaats waar markten
gehouden werden, de ‘stad’ was geboren.
De verdediging van het stadje was minimaal en dat merkten
de bewoners toen losgeslagen troepen van Floris V tijdens
hun strooptochten in het land van de bisschop van Utrecht
Amsterdam met de grond gelijk maakten. De in verlegenheid
gebrachte Floris vergoedde in 1275 de schade met ondermeer
een tolvrijdom in geheel Holland,
een gebeurtenis die graag
als de erkenning van de stad
Amsterdam gezien wordt.
In die ‘stad’ leefden op dat moment
goed 1000 mensen. Het
bewoonde gebied strekte aan
de oostzijde van Oude Brugsteeg
tot de Vogelenzang met
zijn spui op de Amstel via de
Lombardstegen en aan de westzijde
van Kolksteeg tot Sint Luciënsteeg.
De begrenzing opzij
Bezit Amstelland betwist door de graven van Holland
Het graafschap Holland bestond slechts uit de smalle strook geestgronden
achter de Hollandse duinen. Dat was niet naar de zin van
de van expansiedrift verteerde Hollandse graven, die uitbreiding
zochten in de meer landinwaarts gelegen veengebieden, eigendom
van de Bisschop van Utrecht. Agressieve graven tegenover
zwakke bisschoppen deden het grondgebied van Holland uitbreiden
en onder Floris V was Amstelland aan de beurt. Gijsbrecht IV
van Amstel (1235-1303) dacht deze plannen te kunnen dwarsbomen
door, met een aantal kornuiten, in 1296 Floris te ontvoeren
en te gijzelen. Tijdens een ontzettingspoging raakten zij in paniek
en doodden de graaf. Op de hielen gezeten door de Kennemers
vluchtte Gijsbrecht naar Vlaanderen, waarna Holland Amstelland
confisqueerde en weer een flink stuk aan zijn gebied toevoegde.
Floris’ zoon Jan I stierf al in 1299 (einde Hollandse Huis) en werd
opgevolgd door zijn oom Jan II van Avesnes (1237-1304, graaf van
Henegouwen), die al voogd van de zeer jonge Jan I was geweest.
De politieke situatie was allerminst stabiel na de machtsgreep in
Amstelland, die Jan II van diverse kanten betwist werd en dat niet
alleen door de bisschop van Utrecht. Vanaf 1299 was Jan II al
door zijn nieuwe verovering getrokken en bevestigde in elke stad
opnieuw de bestaande keuren en rechten. Hij beleende zijn broer
Gwijde met Amstelland, die zich op 21 mei 1300 te Amsterdam
liet inhuldigen waarbij hij een stadskeur uitvaardigde. De Amsterdammers
bleken echter onbetrouwbare partners toen de zoon
van Gijsbrecht IV de stad in 1303 zonder slag of stoot heroverde.
Het volgend jaar al werd de stad opnieuw ingenomen door de opvolger
van de in 1304 overleden Jan II, Willem III van Avesnes. Bij
deze herovering kregen de Amsterdammers als straf de opdracht
alle bruggen, versterkingen en omwallingen af te breken en met de
grond gelijk te maken, waarvoor ze veertien dagen de tijd kregen.
Na 1304 bleef Amstelland mèt Amsterdam Hollands gebied.
4

Amsterdam, de eerste 300 jaren 1200-1500
1300
Over het moment dat Amsterdam stadsrechten kreeg verschillen
de meningen. In 1300 ondertekende Gwijde van
Henegouwen, door zijn broer Jan II beleend met Amstelland,
een keur waarin enkele rechten van Amsterdam omschreven
werden en belangrijker nog, het grondgebied
waarover Amsterdam jurisdictie had flink verruimd werd.
Het origineel van deze keur is niet bewaard gebleven maar
bij de keur van 1342, verleend door Willem IV van Henegouwen,
zijn delen van die van 1300 overgenomen.
De ruimte voor het groeiende bewonersaantal werd krap en
medio 14 e eeuw was de noordgrens, dankzij de nieuwe keur,
opgerukt naar de Nieuwe Brugsteeg en de natuurlijke Grim in
het zuiden. Aan de overkant was dat respectievelijk de IJ-dijk
werd uitgemaakt door twee ontwateringsloten parallel aan de
Amstel, die later verbreed zouden worden tot vestgrachten: de
Voorburgwallen. Behalve de oversteek via de dam, de Middeldam,
was er de Oude Brug over de monding, die tegelijk een
verdedigende functie had. Over versterkingen op de landtoegangen
is nauwelijks iets bekend; het wachten is op de definitieve
waardebepaling van de gevonden versterking (einde 13 e
eeuw) aan de Dirk van Hasseltssteeg.
Boven: De Sint Olofspoort van de veldzijde gezien.
Rechts: Osjessluis, oorspronkelijk het spui van de Boerenwetering.
5

Amsterdam, de eerste 300 jaren 1200-1500
(en dat is dan nog niet de Nieuwendijk) en het spui van de Boerenwetering
(Spui). De stad kende vijf buurten (zie afb. pag. 3):
aan de oostzijde de Kerkbuurt (Warmoesstraat), Gansoord
(Nes tot Lombardstegen), Grimmenes (Nes tot Grimburgwal)
en aan de westzijde Windmolenzijde (Nieuwendijk) en
Bindwijk (Kalverstraat). Rond de stad werden wallen opgeworpen
waarop palissaden stonden met aan de uitvalswegen
drie poorten van hout, mogelijk waren dat slechts hekken. Die
poorten waren gebouwd over spuisluizen die op de Amstel
loosden. Aan de oostzijde de Sint Olofspoort over het spui van
de (Oudezijds) Voorburgwal naar de Amstel, ter hoogte van
de Nieuwebrugsteeg. Het valt op dat de Sint Anthoniesdijk de
enige uitvalsweg aan deze zijde van de stad is. In het zuiden
strandt alles in een moerassig gebied, vandaar ‘nes’ dat voor
nat en drassig staat. Aan de westzijde stond in het noorden een
poort waar we weinig informatie over hebben, maar over het
spui ter hoogte van de Haringpakkerssteeg gestaan moet hebben.
Meer is over de Bindwijkerpoort bekend, die over het spui
van de Boerenwetering gebouwd was. Over de Amstelmonding
kwam een nieuwe versterkte brug, verder naar buiten,
ter hoogte van de Nieuwebrugsteeg. Cornelis Anthonisz geeft
ons op z’n kaart van 1538-‘44 een idee hoe die er uitzag (p.10).
In diezelfde periode werden aan beide zijden van de Amstelmonding
stroken van de rivierbedding geplempt. Aan de oostzijde
werd een strook geplempt waarop de huiseigenaren aan
de Warmoesstraat pakhuizen tot aan het water bouwden. Die
rooilijn is tot vandaag gehandhaafd gebleven. Aan de westzijde
kwam een kade om de ligplaatsen der schepen beter te kun-
Boven: Boomhuisje in de Amstel met palenrijen tegen indringers; dit is er een
van de Tweede Uitleg, maar het principe bleef eeuwen gelijk.
Links: Langebrug over de Amstel, van het Spui naar Grimmenes.
6

Amsterdam, de eerste 300 jaren 1200-1500
nen benaderen. Die kade heette
tot de 19 e eeuw Op ’t Water
om daarna als Damrak verder
te gaan. Dat maakte het mogelijk
het buitendijkse land tot de
(Nieuwen-)dijk te bebouwen.
Tevens kon over de Amstel
nog een brug geslagen worden,
de Papenbrug, die niet op een
steeg naar de Nieuwendijk uitkwam
maar ergens op de kade,
zodat die pas na de aanleg van
Op ’t Water (1531) gemaakt
kan zijn. Even voor 1365 was de Oudebrug herbouwd, zodat
er toen ná de dam drie bruggen de verbinding tussen beide
zijden van de stad onderhielden, tegen maar één voor de dam:
de Langebrug ter hoogte van Spui/Grimburgwal.
Rond 1380 volgde een verder uitbreiding van Amsterdam. Het
jaartal is omstreden, de keur is van 1386. De stad werd aan
beide zijden uitgebreid tot reeds bestaande waterlopen. In het
oosten tot de Nonnensloot of -vaart, een der vele kreken die
het drasland doorsneden en ontwaterden. In het noorden werd
een aansluiting gemaakt met de Voorburgwal, in het zuiden
sloot de Nonnensloot al op de Grim aan. In het westen werd
uitgebreid tot een waterloop die wel eens de ‘zijdewende’ van
de ontginningssloten kan zijn geweest. De weren eindigde
namelijk in een dwarssloot die op een klein aantal plaatsen
uitwaterde op de boezem, in dit geval de Amstel. Aan beide
Rechts: Houten huizen aan de Nieuwezijds Voorburgwal.
zijde werd de modder, die uit de verbreding van de nieuwe
vestgracht vrijkwam, gebruikt om het gewonnen land behoorlijk
op te hogen en nieuwe wallen op te werpen. Na slechting
van de oude wallen kon daar een nieuwe huizenrij aan
de Voorburgwal verrijzen. Beide nieuwe vestgrachten gingen
in die dagen als ‘nye grafte’ door het leven, wij kennen ze als
de Achterburgwallen. Aan de nieuwe zijde moet een simpele
aansluiting op de Voorburgwal voor grote problemen gezorgd
hebben. Voor het eind van de eeuw heeft men namelijk van die
samenvoeging een kolk naar een nieuw te maken sluis in de
IJ-dijk gegraven, met een geul van die sluis door het buitendijkse
land (Martelaarsgracht) voor een betere afvoer van het
polderwater naar het IJ en niet langer de Amstel. Die IJ-dijk
is de nieuwe, verstevigde en noordelijker verlegde zeewering,
die dan Nieuwendijk gaat heten, een naam die, ter vervanging
van Windmolenzijde, voor de hele dijk tot ‘die Plaetse’ gebrui-
7

Amsterdam, de eerste 300 jaren 1200-1500
Oudezijds, Nieuwezijds
Rond 1400 begon de bouw van een tweede parochiekerk, de
Nieuwe Kerk, ten westen van de Amstel. De bisschoppelijke
goedkeuring kwam in 1408 maar de bouw was al zo veel vroeger
begonnen dat in 1409 al de eerste mis gelezen werd. Naar de
beide parochies, de oude en de nieuwe, raakte in de loop van de
15e eeuw de benamingen Oudezijds en Nieuwezijds voor beide
stadsdelen in zwang en de kerken werden bekend als Oude Kerk
(gewijd aan Sint Nicolaas) en Nieuwe Kerk (gewijd aan Maria
en Catharina).
kelijk werd. Voor ’t eerst werd die nieuwe dijk in 1382 vermeld
en een nieuwe poort erop in 1397. Al deze werken aan de
westzijde van de rivier in de laatste helft 14 e eeuw mogen we
best als één grote onderneming zien. Alle onderdelen hadden
met elkaar te maken. Lees ook: nieuwendijk.pdf.
Blijft over te memoreren het plempen van kaden buiten de IJdijken
voor grotere zeeschepen,
waarvoor het Damrak te ondiep
was geworden. Dat werden Haringpakkerij,
Texelsekade en
Oude Teertuinen. Aan het einde
van de 14 e eeuw was Amsterdam
een hele stad geworden, sinds
1367 lid van de Hanzeverbond
en vijfde stad in grootte van Holland.
Er woonden toen ongeveer
3000 mensen.
Lees ook: waterstaat.pdf
1400
Of 1397 het bouwbegin of het jaar van in gebruikname is weten
we niet, maar rond die tijd werd de eerste Haarlemmerpoort
gebouwd. Dat gebeurde weer over een sluis, de (Oude)
Haarlemmersluis in de Nieuwendijk. Rond 1400 begint ook
de vestiging van kloosters op gang te komen. De stichting van
het Begijnenhof aan het Spui ging daar in de 14 e eeuw aan
vooraf. De kloosterorden betrokken grondstukken waar nog
geen huizenbouw had plaatsgevonden, waarschijnlijk omdat
de grond daarvoor niet geschikt geacht werd. Het Regulieren-
en Karthuizerklooster kwamen zelfs ver buiten de stad en
Boven: Sint Anthoniespoort, het huidige Waaggebouw op de Nieuwmarkt.
8

Amsterdam, de eerste 300 jaren 1200-1500
zelfs buiten de stadsvrijheid om bemoeizucht van Amsterdam
te ontlopen. Vooral de kloosters aan de oostzijde, en dat was
het merendeel, hadden grote moeite om droge voeten te houden
en de grond geschikt te maken voor het verbouwen van
hun eigen voedsel. Lees ook: kloostersadam.pdf
Rond 1425 ontstond door de groeiende bevolking behoefte aan
weer een uitbreiding van het grondgebied. In een periode van
zo’n 25 jaar werd eerst het Singel gegraven, of was het weer
een vergraving van de zijdewende van de polder? Opnieuw
kwam er aan die zijde een minieme strook van soms minder dan
30 meter breed bij de stad. De grootste winst kwam in het zuiden,
waar een lap grond van wel 200m toegevoegd werd, tot het
Boven: Bolwerk (of liever: fort) in het IJ vóór de Martelaarsgracht.
huidige Muntplein. Daarvoor werd zo’n 25 jaar met waterschap
Amstelland onderhandeld en verplichtte de stad zich een dijk
zo hoog als de Kalverstraat te leggen buiten Singel en Heiligeweg.
Aan de oude zijde werd een bestaande wetering, de Bredesloot,
vergraven tot Kloveniersburgwal die doorliep tot de Sint
Anthoniesdijk. Vandaar werd de Geldersekade gegraven en op
de dijk kwam een poortgebouw, de Sint Anthoniespoort. Het
eerste gedeelte daarvan was al in 1387 gereedgekomen maar
in 1488 werd het uitgebreid tot het machtige gebouw dat we nu
kennen (p.8). In 1454 werd bij de poort een schutsluis gebouwd
die Kloveniersburgwal en Geldesekade aaneensloot en in 1614
werd die overkluisd waardoor de Nieuwmarkt ontstond. Het
duurde tot medio 15 e eeuw voor alle werken gereed waren en
de gewonnen grond enigszins bebouwd kon worden. Aan de
oude zijde bleef het land bezuiden de Grim zelfs onbebouwd,
afgezien van twee vrouwenkloosters, de verdedigingswerken
en een stadswerkplaats.
De nieuwe vestgrachten werden
aanmerkelijk breder dan
de oude en ook de poorten
en wallen werden uitgevoerd
om weerstand te kunnen bieden
aan nieuwe fenomenen:
de mortier (bombarde) en
het kanon. De poortgebouwen,
die ongetwijfeld eerst
van hout waren werden met
en met ‘versteend’, opnieuw
opgetrokken van natuur- en
9

Amsterdam, de eerste 300 jaren 1200-1500
baksteen. Door een aantal ongelukkige branden in de stad
(1421 en 1452) werden zeeschepen, inclusief de scheepsbouw
zelf, naar buiten de wal verplaatst. Dat werd de Lastage die,
dankzij de door de landsheer hertog Albrecht uitgebreide
stadsvrijheid tot 100 roeden (±368m), in gebruik genomen en
bebouwd kon worden. Dit industriegebied bleef, zeer tegen de
zin van de gebruikers, tot 1578 onverdedigd, op een vooruitgeschoven
fort Montelbaen na. Lees ook: lastage.pdf
Het havenfront was door al deze uitbreidingen zo’n 600 meter
breed geworden en werd tegen indringers verdedigd door een
rij houten palen, die op enige afstand in het IJ geheid werden.
’s Nachts werden de doorgangen daarin, eerst maar twee, later
drie, afgesloten met drijvende boomstammen. Binnen deze
‘palingen’ gold een streng regiem, waar stadspersoneel toezicht
op hield vanuit ‘boomhuisjes’ die in het IJ gebouwd werden.
De haven werd vanaf de wal verdedigd door twee vooruitgeschoven
bolwerken. Eén op een opgehoogd en versterkt
Kamperhoofd en één in het water gebouwd bolwerk, opgenomen
in de palenrij voor de Martelaarsgracht. De Nieuwebrug
over de Amstel werd tussen de jukken met schotten gesloten
en was alleen via het beweegbare brugdeel te passeren, dat
op haar beurt ook weer met een drijvende boom gesloten kon
worden. Naast de brug stonden twee bewapende torens en op
de brug nog eens een blokhuis. In tijd van oorlog kon de hele
kade van Singel tot Geldersekade manshoog gesloten worden
door houten schotten met schietgaten. Hier heeft zich dan ook
nooit een aanval voorgedaan! Lees ook: deFremery.pdf
Boven: De geschilderde vogelvluchtkaart van 1538, vervaardigd door Cornelis
Anthonisz in opdracht van het stadsbestuur als geschenk voor Karel V.
Links: De Nieuwebrug, zoals weergegeven op de vogelvluchtkaart boven.
10

Amsterdam, de eerste 300 jaren 1200-1500
Klik de afbeelding voor een vergroting ter ondersteuning bij
de nu volgende wandeling langs de stadsgrens.
In 1480 bedraagt het inwonertal van Amsterdam 9000 zielen,
een aantal dat in 1500 nog net geen 10.000 geweest zal zijn.
Klik de afbeelding
•
In het laatste kwart van de 15 e eeuw drongen de nieuwe landsheren
uit het Bourgondische Huis aan op verbetering van de
stadsverdediging en met name het ‘verstenen’ van de wal. Die
klus werd gestart in 1482 en duurde tot 1496, wat een situatie
opleverde die eindelijk eens door een eigentijds kunstenaar
vastgelegd is: de volgelvluchtkaart van Cornelis Anthonisz.,
geschilderd in 1538 en als houtsnede uitgebracht in 1544 (afb.
rechts). Hij maakte de benodigde schetsen vanaf 1535, waarvan
hij in 1538 in opdracht van het stadsbestuur het schilderij
maakte (p.10). De houtsnede rechts is een ingekleurde versie
van de houtsnede van 1544.
Boven: Het Kamperhoofd (rechts) en de Schreierstoren (ná 1482).
Rechts: Dezelfde kaart van pag. 10, nu in (ingekleurde) houtsnede van 1544.
11

Amsterdam, de eerste 300 jaren 1200-1500
Laten we een wandeling maken langs de vestgracht rond het
laat-middeleeuwse Amsterdam. Beginnen we aan het IJ en fantaseren
dat de muur er nog staat, die tussen 1602 en 1613 pas
afgebroken is. We verplaatsen ons naar het jaar 1500…
Het bolwerk dat ’t verst het IJ in steekt is het Kamperhoofd.
We kwamen al eerder een versterking op die landtong
tegen en daar is eigenlijk niet veel aan veranderd, anders
dan aanpassingen aan het moderne geschut. Vergeleken
met de situatie op de kaart van 1544 is er in de eeuwen
daarna wel heel veel veranderd; vandaag valt het Kamperhoofd
alleen van een vliegtuig uit nog te herkennen.
Dicht bij het Kamperhoofd was een stevig uitgevoerde vestingtoren
in de muur opgenomen, de Schreierstoren. De toren
heette de Schrayershoucktoren omdat de stadsmuur hier een
scherpe hoek maakt (van schray = ‘scherp’). Deze toren is in
1487 gebouwd, maar niet onwaarschijnlijk stond er al een voorganger
na de in gebruikname van de Lastage, toen Albrecht van
Beieren in 1387 de stadsvrijheid verruimde tot 100 gaarden.
Lees ook: http://nl.wikipedia.org/wiki/Schreierstoren.
We zijn dan de uitmonding van de Oudezijdskolk overgestoken.
De sluis zelf is nauwelijks zichtbaar, zo overbouwd
is hij. Net als vandaag is er maar aan één zijde een smalle
kade. De sluis en kolk die de Oudezijds Burgwallen verbindt
met het IJ zijn er pas sinds 1425. Voor het Amsterdam van
Boven: De Schreierstoren bewaakte de Geldersekade en de Oudezijds Kolk.
Links: Het Kamperhoofd bewaakte de Nieuwebrug en de Oudezijds Kolk.
12

Amsterdam, de eerste 300 jaren 1200-1500
de vroeg-15 e eeuw was dat toch een hele onderneming, waar
ze toen net zo veel moeite mee hadden als in de 19 e eeuw
het doorgraven van de duinenrij voor het Noordzeekanaal.
We lopen nu de Geldersekade op, richting Sint Anthoniesdijk.
Aan de overzijde is de Lastage en daar kom je als onbevoegde
niet zo makkelijk. Aan de binnenzijde van de muur lopen we
langs drie muurtorens, waarvan de middelste steviger is, de
Nicolaastoren. De toren werd in 1545 afgebroken en het fundament
opgenomen in een bolwerk. Op de kaart van Pieter
Bast (1597) zien we dat bolwerk voor het eerst. In 1921, bij de
vernieuwing van de brug nr. 298 ter plaatse, zijn de funda-
Boven: Stadsmuur, gezien over het IJ, met v.r.n.l. de scheepskraan, een waltoren
en de Nicolaastoren bij de Stormsteeg.
Rechts: Het Cellezusters convent aan de Zeedijk.
menten van de toren teruggevonden.
Even ten noorden van deze toren is een brug naar de Lastage.
Verder zuidwaarts komen we bij de de Sint Anthoniespoort,
het huidige Waaggebouw (p.8). Voor deze poort werd de eerste
steen op 28 april 1488 gelegd; hij is gebouwd óp de Sint Anthoniesdijk,
de zeewering tegen het IJ. Deze dijk is een inlaagdijk,
een reparatie na een dijkdoorbraak in een onbekend jaar, ergens
in de 11 e of 12 e eeuw. Buiten de muur loopt de dijk met een grote
bocht terug naar de Diemerzeedijk. Oostelijk van de Amstel is
deze dijk de enige toegang tot de stad. Onder het voorplein bevindt
zich een spuisluis die het IJ van het stadswater afsluit.
Lees ook: http://nl.wikipedia.org/wiki/Waag_(Amsterdam).
13

Amsterdam, de eerste 300 jaren 1200-1500
Binnen de poort is er ruimte gelaten voor een bescheiden wagenplein.
We kijken de dijk over de stad in en zien links de
gevelwand van het Cellezusterklooster, dat daar sinds 1475 gevestigd
is. Tegenover de poort is het Minderbroedersklooster
dat in 1463 gesticht werd. Op onze weg hierheen zijn we haast
alleen nog maar kloosters tegengekomen. Ze zien er in de regel
erg ontoegankelijk uit, omgeven door hoge stenen muren.
Als de congregaties arm zijn hebben ze de buitenkant van hun
klooster aan particulieren verkocht, maar hun huizen mogen
dan geen ramen aan de kloosterzijde hebben.
Verder naar het zuiden, nu langs de Kloveniersburgwal, weer
drie muurtorens, waar geen namen van bekend zijn. Aan de
rechterkant eerst het rond 1455 gestichte Bethaniënklooster.
De financiën van het klooster zijn pover, waardoor het stadsbestuur
stukken grond terug heeft kunnen kopen waarop de
Koestraat gerooid is, een doorgang naar de Achterburgwal.
Van de Bethaniënstraat tot de Hooghstraat staan zowaar wat
burgerhuizen, de eerste sinds de St. Anthoniespoort.
Verder lopend komen we aan de Hooghstraat waar de Paulusbroeders
al van vóór 1409 hun convent hebben. Na de Alteratie
is het Paulusbroedersconvent opgedeeld in diverse stukjes, het
Stadsbushuis, het Sint Jorishof, het Dolhuys en hun kerk werd
de Waalse kerk. Het Bushuis werd in 1602 verhuurd aan de VOC
en hun deel van het complex omgebouwd tot Oost-Indisch huis.
Boven: Het Paulusbroeder convent.
Links: Het Minderbroedersklooster.
14

Amsterdam, de eerste 300 jaren 1200-1500
Eindelijk komen we aan de zuidzijde van de middeleeuwse stad.
Bij de toren ‘Swijgh Utrecht’ knikt de muur naar het zuid-westen.
Na afbraak van de muur ter plaatse (1607) bleef deze toren
aanvankelijk staan als onderkomen voor de schutterij, maar in
1882 moest hij wijken voor de nieuwbouw van het Doelenhotel.
Van deze toren naar het bolwerk ‘Rondeel’ liep na 1607 alleen
een borstwering (zie tekening onder). We lopen langs de wering
door een niemandsland, geen bebouwing, alleen wat tuinen
van het Oude en Nieuwe Nonnenklooster.
Lees over de spraakverwarring in het Noord-Nederlands rond
bolwerken en bastions:
http://nl.wikipedia.org/wiki/Bolwerk
http://nl.wikipedia.org/wiki/Bastion
Daarna komen we langs het Ursulaklooster, ook wel de Elf
Duizend Maagden genoemd. In 1585 werd het klooster opgeheven
en hier het Spinhuis gevestigd en op een deel dat
aan de Paulusbroeders grensde een deel van het Dolhuys.
Rond de Raamgracht (na demping: Rusland) zowaar weer wat
burgerbebouwing en in de wal het Raampoortje, een kleine
doorgang in de muur met een brug naar het buitengebied. Dit
poortje geeft toegang tot Swaenenburgh waar ‘die Raemen’
van de textielveredelaars staan.
Lees ook: http://nl.wikipedia.org/wiki/Lakenindustrie.
Boven: Het Raampoortje, dat toegang gaf tot de textielramen.
Rechts: Waltoren Swijgh Utrecht aan het eind van de Kloveniersburgwal.
15

Amsterdam, de eerste 300 jaren 1200-1500
We zijn voor de afwisseling weer eens langs een klooster gelopen,
dat van de Oude Nonnen, het oudste klooster binnen
de stad (1386). Het is ook het grootste klooster qua omvang
en neemt met de Nieuwe Nonnen aan de Amstel bijna de hele
‘Uterste Nesse’ in beslag. Alleen de verdedigingswerken zijn
stadsgebied. Dat verandert als het klooster in geldproblemen
komt. In 1522 koopt de stad een stuk grond waarop zij een timmerwerf
vestigt, de Scaffery. Bij opheffing van het klooster (1578)
is er ook een particuliere bierbrouwerij op het terrein gevestigd.
Op de zuidelijkste punt van de ommuring staat een zwaar bolwerk,
het Rondeel. We zijn aangekomen bij de Amstel. Dit bolwerk
moet de toegangsweg via de Amstel bewaken. Behalve
deze verdediging staan er ook nog palenrijen in de Amstel met
een door een drijvende boom afsluitbare doorgang, bewaakt
door een boomhuisje (p.6). Het bolwerk was er al ver voor de
verstening van de wal, de eerste vermelding is van 1435 maar
zegt niets over het bouwjaar.
In 1535 zal het bolwerk geheel opnieuw opgetrokken worden en
na slechting van de muur na 1600 gesloopt voor de bouw van
een logement ‘Het Rondeel’ dat op haar beurt in 1896 werd
afgebroken voor de bouw van hotel De l’Europe.
Steken we via de Roobrug de rivier over, dan komen we bij een
muurtoren ‘Leeuwenburg’ aan. Op de brug zagen we op de
linker Amsteloever het oude Sint Jorisgasthuis. De besmettelijk
zieken zijn, sinds het gasthuis binnen de muren terecht kwam,
al verhuisd naar het Leprozenhuis, het Sint Nicolaasgasthuis
buiten de muur aan de Sint Anthoniesdijk. De toren Leeuwenburg
brandde in 1618 samen met een deel van de Regulierspoort
en de tussengebouwde huizen af. Het St.Jorisgasthuis zal
na de Alteratie naar het Paulusbroederconvent verhuizen
Lees ook: http://www.reinwardtprojecten.nl/groepbhistorisch/1munttoren.html
De toren Leeuwenburg werd na de brand niet meer herbouwd
maar van de Regulierspoort bleef één toren en het wachthuis
Boven: Roobrug, toren Leeuwenburg, op de achtergrond de Regulierspoort.
Links: Bolwerk het Rondeel.
16

Amsterdam, de eerste 300 jaren 1200-1500
staan, het deel dat
we vandaag nog als
Munt kennen, alhoewel
het wachthuis
in 1877 vervangen
werd door
de huidige neoaanbouw.
In 1619-
’20 kreeg de stompe
toren zijn fraaie
spits van Hendrik
de Keijser.
De ruimte binnen
al deze bebouwing
heet Schapenplein
en is een deel van
de veemarkt die in
het laatste deel van
de Kalverstraat gehouden
wordt. Nu
bevinden we ons
echt op het zuidelijkste
punt van
de stad van 1500
en vervolgt onze
weg verder noordwaarts.
We komen
langs het terrein dat
rijke Amsterdam-
Links: Regulierspoort, stadzijde.
Onder: Heiligewegspoort, stadzijde.
mers gekocht hebben voor de Clarissen. De vestiging van een
klooster wordt echter geblokkeerd door de stad Amsterdam
maar er wordt op dit moment (1500) stiekum toch al gebouwd.
Na weer een onbekende muurtoren komen we bij de Heiligewegspoort
(1480), aan het einde van de Heiligeweg voorzover
die binnen de stad lag. Die zet zich buiten de stad voort tot de
Kostverlorenwetering, waar hij splitst in een weg naar Amstelveen
en over de vaart naar Sloten. Deze weg is aangelegd op de
17

Amsterdam, de eerste 300 jaren 1200-1500
kade die de Binnendijkse Buitenvelderse polder van de Stadsen
Godshuispolder scheidt. Daarlangs loopt over de hele lengte
de Heiligewegsvaart, die de vestgracht met de Kostverlorenvaart
verbindt en waar de roemruchte ‘Overtoom’ te vinden is.
Op de kaart van 1544 smokkelt Cornelis de problematische
kruising van deze Heiligewegsvaart met de Boerenwetering
onder de mat. Het waterniveau van beiden verschilt namelijk
aanmerkelijk en de kruising gaat gepaard met sluis en omleggingen,
die op latere stadskaarten wel uitgewerkt zullen zijn.
De brug voor de Heiligewegspoort zal rond 1540 gesloopt
worden om een einde te maken aan het ‘buitendrinken’ waardoor
de stad accijnzen misliep en de dranklokalen in de stad
benadeeld werden. Hoe de vele pelgrims op weg naar Kalverstraat
en de ‘Heilige Stede’ (Nieuwezijds kapel) de stad in
moesten komen interesseerde weinig, die moesten maar via de
Regulierspoort omlopen. Een brug zou hier pas in 1590 terugkeren
na de aanleg
van de tweede Heiligewegspoort
aan de
Herengracht. Verder
noordwaarts lopend
zien we over de
muur de Handboogen
Voetboogdoelen.
Daarna komen
we bij een waterpoort,
geflankeerd
door twee muurtorens.
Die waterpoort
ligt in het tracé van de Boerenwetering die, eenmaal
binnen de muur, via ‘het Boerenverdriet’ (een sluis) in het
Spui uitkomt. Via deze vaarweg wordt Amsterdam dagelijks
bevoorraad met verse zuivelproducten en groenten.
Na een flink eind lopen langs drie muurtorens komen we bij
een bolwerk waarop de Gasthuismolen staat. Het bolwerk dateert
al van 1457 en de eerste vermelding van de molen van
1463. De molen is eigendom van het Sint Elisabethgasthuis,
dat tussen het stadhuis en de Nieuwezijds Voorburgwal lag. In
1492 fuseerde het gasthuis met het Sint Pietergasthuis in de Nes
Boven: Waterpoort met doorgang naar het Spui via de sluis ‘het Boerenverdriet’
Links: Kruising Boerenwetering met Heiligewegsvaart, detail uit de kaart
van Jacob van Deventer uit 1560.
18

Amsterdam, de eerste 300 jaren 1200-1500
Keijser gekregen, maar het geheel is in 1829 wegens bouwvalligheid
gesloopt.
Verder noordwaarts lopend komen we langs drie muurtorens,
waarvan de middelste duidelijk veel zwaarder uitgevoerd is,
bij het Korsjespoortje. Dat is een verbastering van ‘Corsginspoortje’
naar een muurdoorlaat tegenover de tuinderijen
van Corsgin Jacobszoon buiten de vestgracht. De steeg naar
poortje en brug heet nog steeds (Korte) Korsjespoortsteeg.
Op weg naar de tweede Haarlemmerpoort komen we langs een
muurtoren waar de stad andere plannen mee heeft. Als we de
wandeling een aantal jaren later gemaakt zouden hebben stond
hier de Roomolen of ook wel Roode Molen. Dat is een voor
rekening van de stad tot molen verbouwde muurtoren. Op de
en verhuisde daar ook heen, waarna het stadhuis de gebouwen
in gebruik nam. In 1564 werd de molen tijdens een executoriale
verkoping door de stad gekocht en afgebroken.
Lees ook: Amstelodamum, Jb.75 (1983), p.150 e.v.
Naast het bolwerk is nog een klein muurpoortje, net als aan
de andere zijde van de stad ook Raampoortje geheten, alhoewel
op de kaart van 1544 geen brug meer voorkomt. Die komt
wel even verder als we bij de Jan Roodenpoort aankomen. Na
sloop van de muren heeft de toren ook een fraaie spits van De
Boven: De Gasthuismolen met het Raampoortje.
Rechts: De Jan Roodenpoort.
19

Amsterdam, de eerste 300 jaren 1200-1500
schets van Cornelis Anthonisz. uit ±1532 heeft deze molen nog
zes wieken, een niet geslaagd experiment want in 1538 schilderde
Cornelis er nog maar vier. De verbouwing tot molen
zou in 1518 hebben plaatsgevonden. Lees ook: Amstelodamum,
Mb.57, p.111 e.v.
De tweede Haarlemmerpoort werd waarschijnlijk iets na
1482 gebouwd, ter vervanging van de enkele tientallen meters
binnen de wal gelegen eerste Haarlemmerpoort over de
Martelaarsgracht, boven op de schutsluis naar de Nieuwezijds
Voorburgwal. Het nieuwe poortgebouw staat in het water van
het Singel. De poort werd direct met de muur in 1601 afgebroken
om een grotere Haarlemmersluis te kunnen aanleggen.
Na enkele tientallen meters stopt de muur bij de Heiligkruis- of
Haringpakkerstoren, waarmee we weer aan het IJ aangekomen
zijn. De toren kreeg, net als de Jan Roodenpoortstoren, in 1606
een spits en werd eveneens in 1829 wegens bouwvalligheid afgebroken.
Voor deze poort bestaan serieuze herbouwplannen!
We stoppen onze wandeling nog niet op dit punt maar lopen
langs het Open Havenfront terug naar het beginpunt. Dat doen
we niet over de dijk maar langs het water, over de brede geplempte
stroken grond die helemaal in bezit genomen zijn door
cargadoors en handelaren. We zoeken onze weg over de Haringpakkerij
tussen stapels hout, vaten, kisten en sjouwerlui
Boven: De Heiligkruistoren, de basis voor de latere Haringpakkerstoren
Links: Het Korsjespoortje.
20

Amsterdam, de eerste 300 jaren 1200-1500
we weer een vestingtoren op de hoek van kade en Amstel.
We steken de rivier over via de Nieuwebrug (p.10) die we eerder
tegenkwamen. Aan de andere kant aangekomen is het voor
ons, eenvoudige wandelaars, niet de bedoeling dat we verder
langs het water over de Teertuinen lopen. We gaan door de
Nieuwebrugsteeg en door de Olofspoort, die omgebouwd is tot
stadsgevangenis nu de St. Anthoniespoort de zeedijk bewaakt.
Rechts kijken we de Warmoesstraat in, maar gaan linksaf de
poort door. Eenmaal door de poort komen we op de (Oude)
Teertuinen. De brandbare pek en teer zijn allang verbannen
naar de Lastage dus ook hier weer hetzelfde beeld als Texelsekade
en Haringpakkerij. Daar is het Kamperhoofd weer....
Theo Bakker, 2009
door naar een solitair staande toren op het Spaarndammerhoofd,
aan de Martelaarsgracht. In de verte zien we de sluizen
met de enorme tredraderen die de hefdeuren van de sluis
bewegen. Deze sluis schijnt al eind 14 e eeuw gebouwd te zijn.
In 1544 zal deze sluis nog steeds niet met eb- en vloeddeuren
uitgerust zijn. De Martelaarsgracht heeft alleen aan de
westzijde een kade, aan de andere kant staan de huizen tot aan
het water. Die huizen bereik je via de Ramskooi, de laatste
zijstraat voor de sluis. In het IJ is een bolwerk gebouwd ter
bescherming van de sluiskolk, net als bij de Oude zijds Kolk.
We staan intussen op de Texelschekade en in de verte zien
Boven: Martelaarsgracht met op de achtergrond de oude Haarlemmersluis.
Rechts: De Olofspoort, toegangspoort tot de Warmoesstraat.
21

} Website
Theo Bakker’s Domein
De topografische bijzonderheden van Amsterdams ontwikkeling
Middeleeuws Amsterdam
● De cope-ontginning van Amstelland
● Poerte ende Vrihede van Amstelredamme
● De eerste 300 jaar in het bestaan van Amsterdam
● Stadspoorten op de Nieuwendijk
● Is de Nieuwezijds wel gegraven?
● De kop van de Nieuwendijk, een 14 e -eeuwse stadsuitbreiding
● De Boerenwetering en zijn loop door Amsterdam
● Hoe oud is het Damrak als kade langs de Amstel?
● Middeleeuwse kloosters van Amsterdam
● Het Sint Anthonius gasthuis (Leprozenhuis)
*
Het Leprozenhuis te Amsterdam,
Mej. Dr. I. H. van Eeghen 1955
● Het Kartuizerklooster Sint Andries ter Zaliger
Haven
● In den Uutersten Nesse bider Amstel; Binnengasthuis
● De metamorfose van die Plaetse tot de Dam
● Amsterdam, van Heren, van bisschoppen en van
graven
● Amsterdam, van Hoeken en Kabeljauwen
● Pacificatie, Satisfactie & Alteratie
● Het Papeneiland
Amsterdams nijverheid, handel en transport
● Markten van Amsterdam (locaties door de eeuwen
gevolgd)
* Botermarkt en Kaasplein, Dr. A. Halberstadt 1910
● Beurtvaarders, trekschuiten en overzetveren
● Middeleeuwse bierbrouwerijen in Amsterdam
● Vroege industriegebieden: Stadsrietlanden, Zaagmolensloot,
Mennonietensloot, Overtoomsevaart,
Kwakerspoel en Zaagmolenbuurt
*
*
*
De molens in de Stadsrietlanden,
Mr. J. H. van den Hoek Ostende
Het einde van de korenmolens op de bolwerken aan
de Singelgracht, Mr. J. H. van den Hoek Ostende, 1972
Precario en Windgeld,
Mr. J. H. van den Hoek Ostende, 1969
● Geschiedenis van Rederij J. H. Bergmann
● Geschiedenis van Rederij Boekel
● Geschiedenis van het Leidseplein en Hirsch & Cie
● De geschiedenis van de Haarlemse tram (NZH)
● Straattypen en standwerkers
● Straathandel
● Stadschroniqueurs in de 17 e en 18 e eeuw
● Topografische tekenaars in Amsterdam
● Topografische fotografen in Amsterdam
● Casino, Musis Sacrum en Huize Bob
● Brouwerij De Hooiberg & Die Port van Cleve
● Van Liesveldsche Bijbel tot Beursplein 5: Bible Hotel
Amsterdam havenstad
● Zeehaven in beweging, van centrum naar oost en
weer naar west. Met de Lastage, Rapenburg, Marken
en Uilenburg, het Waalseiland en de Oostelijke
eilanden Kattenburg, Wittenburg en Oostenburg
○ Westelijke eilanden Bickers-, Prinsen- & Realeneiland
* Opkomst der Amsterdamse haven,
*
W. H. M. de Fremery 1925
Geschiedenis Amsterdamse scheepsbouw,
Dr. L. van Nierop
● Van Petroleumhaven tot grootste benzinehaven ter
wereld
Stadsuitleg 1578-1596
● De Eerste en Tweede Uitleg 1578-1596
● Rembrandtplein, de metamorfose van een onbedoeld
plein
● Vlooienburg & Zwanenburg
● De Haarlemmerbuurt, verdeeld over Tweede en
Derde Uitleg
Stadsuitleg 1609-1700
● De Derde en Vierde Uitleg 1609-1700
● Het masterplan voor de grachtengordel, géén mythe
● Die Verheelinghe; geschiedenis van de Leidsegracht
● De Amsterdamse schans en bolwerken
● De Trapjesschans, een nijver stukje Schans
● Westelijke eilanden Bickers-, Prinsen- & Realeneiland
● De vijf grote wagenpleinen
● Het ontstaan van de Jordaan
● Gangen en hoven van de Jordaan
○ = elders in de lijst ook al genoemd * = ondersteunend artikel van andere auteur
● De vertraagde bebouwing van de Driehoekstraat
● De Plantage, een geslaagde mislukking
● Amstelkerk, noodgebouw met eeuwigheidswaarde
Stadsuitleg 1877-1921
● Annexaties 1877-1921
● Stadsontwikkeling en de politiek
● Spaarndammerbuurt en Zeeheldenbuurt
● Van Smalle Pad tot Planciusstraat
● Het Museumkwartier en de Waskaarsenfabriek
*
*
*
A5
Westerplantsoen in de Zeeheldenbuurt, A Huyser
De wet kent geen steden,
Drs. J. P. Janse, 1992 (annexatie Nieuwer-Amstel)
Dorpse straten in de stad, Ph. Spangenberg 1995-
1996
Verkeersdoorbraken
● Damstraat-Paleisstraat 1865-1914
● Raadhuisstraat 1894-1897
● Vijzelstraat 1917-1935
● Weesperstraat 1964-1972 (komt binnenkort)
Amsterdam en het water
● Amsterdams Waterstaat
● Raadselachtige waterwerken
● Donkeresluis
● Stadsuitleg en de omringende waterschappen en
gemeenten
● ‘t IJ, van getijdekreek via waterwolf tot droogmakerij
● Van open havenfront tot Open Havenfront
● De vreemde geschiedenis van de Kostverlorenwetering
en de overtoom
● Aanloop tot het Noordzeekanaal; Holland op z’n
smalst, Amsterdam op z’n smalst
● Hoe komt de Mirakelbrug aan z’n naam?
Als u problemen ondervindt met de weergave in
Safari opent u deze pdf-bestanden in Acrobat.