De Belgische natie van Jacob Kats en Peter Benoit - Artesis ...

inhoud
Colofon
FORUM, tweemaandelijks tijdschrift
uitgegeven door het Koninklijk Conservatorium
Artesis Hogeschool Antwerpen
issn 0779-7397
Eindredactie
Barbara Voets
Redactie
Pascale De Groote, Hans Dowit,
Ann Lommelen, Wilma Schneider,
Karla Verlie, Kevin Voets
Tekstredactie
Roger Quadflieg, Karla Verlie
Werkten mee
Guy Aelterman, Adelheid Ceulemans,
Jan Dewilde, Johan Sanctorum, Ilse Stroobant,
Maud Vanhauwaert
Redactie-adres
Desguinlei 25, 2018 Antwerpen
Tel.: 03-244 18 00 Fax: 03-238 90 17
E-mail: forum.ca@artesis.be
website: www.conservatorium.be
Vormgeving
Barbara Voets
Foto cover
Frederik Beyens
Forum thuis ontvangen?
neem contact via forum.ca@artesis.be
Drukwerk
Albatros Printing
Overname van artikels en illustraties is slechts toegelaten
mits uitdrukkelijke toestemming van de uitgever.
Prima Vista
Met dank aan collectioneurs uit heden en verleden 3
O & O
Kunstopleiding en hogescholen: Quo vadis? 10
iNtErViEW
Student interviewt: student 15
rECENsiE
Bach in Venetië 18
WOOrD sCHriJFt
Maud Vanhauwaert 20
saNCtOrum
Een kunstwerk als tijdbom? 22
O & O
Het verleden verklankt 29
KOrt 36
agENDa 42
CODa 44
1

2
De directie van het conservatorium heeft samen met de Antwerpse economische, politieke,
academische en culturele gemeenschap in 1999 de Stichting Conservatorium Antwerpen
opgericht. Voorzitter van de Stichting is Gouverneur Cathy Berx. De Stichting stelt zich tot
doel, door mecenaat, de uitbouw van het conservatorium te stimuleren en de uitstraling ervan
in de Antwerpse regio te versterken. De Stichting stelt de nodige middelen ter beschikking
voor masterclasses, studiebeurzen, instrumenten en het jaarlijks uitreiken van de titel ‘maestro
honoris causa’.
Structurele partners van de Stichting Conservatorium Antwerpen zijn:
10 Advertising - CegeleC - deltA lloyd BAnk
BnP PAriBAs Fortis PrivAte BAnking - leAsinvest reAl estAte
Inlichtingen: Ann Lommelen
Tel.: 03/244.18.06
ann.lommelen@artesis.be
lions CluB AntwerPen ter Beke - MAintenAnCe PArtners
PeArlChAin.net - sd worx - siBelCo - soudAl - viviuM

Prima Vista
met dank aan collectioneurs uit heden en verleden…
door Jan Dewilde
Op 28 september ll. organiseerde de
conservatoriumbibliotheek een toonmoment
rond de ‘Collectie Dubar’. Na
een welkomstwoord van het departementshoofd
waren er toespraken van
afscheidnemend algemeen directeur
Jacques Peeters, van kabinetsmedewerker
Lien Verwaeren (die op die
eerste parlementaire werkdag minister
van Cultuur Joke Schauvliege verving)
en van ondergetekende. Onder het publiek
was collectievormer Pierre Dubar
die decennialang geduldig en met veel
zorg deze fantastische verzameling bij
elkaar heeft gezocht.
Zonder de inspanningen van collectioneurs door de jaren heen
zou onze conservatoriumbibliotheek er heel anders uitzien. Minder
rijk, minder gevarieerd en vooral: we zouden niet zoveel topstukken
in huis hebben. Collectioneurs hebben namelijk een aantal
voordelen ten opzichte van bibliothecarissen of archivarissen.
Ze kunnen hun passie op één thema focussen, zodat ze op hun
specifieke deeldomein een netwerk van contacten en tipgevers
kunnen opbouwen en ter zake een grote expertise opdoen. Bovendien
worden ze bij hun aankopen niet gehinderd door bureaucratische
richtlijnen, zodat ze vlug kunnen handelen en toeslaan.
De eerste schriftelijke sporen van onze bibliotheek gaan terug
tot 1874, we telden toen – zeven jaar na de stichting van deze instelling
– een schamele 33 geïnventariseerde titels. Het aantal aanwinsten
was toen zo onbeduidend dat het zonder inbreng van buitenaf
onmogelijk zou zijn om een volwaardige bibliotheek uit te
bouwen. Die bijdrage kwam in de beginjaren ondermeer van twee
Antwerpse componisten, beiden ook musicoloog en verzamelaar,
met name Eduard Grégoir (1822-1890) en ridder Léon de Burbure
de Wesembeek (1812-1889). In 1890 verwierf de bibliotheek bij
erfgift meer dan vijhonderd werken uit de bibliotheek van Grégoir,
al verliep dat niet probleemloos. 1 Een pas teruggevonden document
citeert het verslag van de Antwerpse gemeenteraad van 6
augustus 1890 over de ‘erflating van wijlen den heer Edw. Grégoir,
toonkundige’. Daarin wordt geciteerd uit Grégoirs testament: ‘Ik
3

4
maak aan de Stad Antwerpen: mijne muziekbibliotheek
en al de boeken die de toonkunst betreffen,
bestaande uit oude en nieuwe boeken de muziek rakende,
mijne handschriften, rakende de toonkunst,
om te berusten in de Muziekschool te Antwerpen, ten
dienste der professoren en leerlingen.’ Maar toen de
stedelijke muziekschool in 1897 Koninklijk Vlaams
Conservatorium werd en aan de nationale overheid
werd overgedragen, eiste het stadsbestuur de collectie
terug. Testamentair had Grégoir immers expliciet
de Stad Antwerpen begiftigd. Daarom besliste het
stadsbestuur om Grégoirs nalatenschap tijdelijk in
het stadsarchief onder te brengen, ‘ter inzage zoozeer
van andere belangstellenden als van de professors &
leerlingen van het Koninklijk Vlaamsch Conservatorium’,
zoals burgemeester Jan Van Rijswijck op 24
november 1890 aan Peter Benoit liet weten. 2 Hoe
en wanneer Grégoirs verzameling uiteindelijk naar
de conservatoriumbibliotheek getransfereerd werd,
dient nog uitgespit. Feit is dat we dankzij Grégoir
belangrijke historische muziektheoretische werken
in huis hebben, zoals Constantijn Huygens’ Orgelgebruyk,
inde kerke der Vereenighe Neederlande verrykt met
eenige zange (1660), Johann Matthesons Der volkommene
Capellmeister (1739) of F. W. Marpurgs, Anfangsgründe
der theoretischen Musik (1757).
In 1900 verwierf de bibliotheek uit de nalatenschap
van Léon de Burbure een vijfhonderdtal volumes,
waaronder enkele absolute topstukken. Zonder
de Burbures passie voor het verzamelen van oude
manuscripten en drukken hadden we nu niet een van
de tien bekende exemplaren van de Souterliedekens, in
1540 door Symon Cock in Antwerpen gedrukt, noch
de onschatbare Dodecachordon van Glareanus uit
1547. Dit volstrekt uniek exemplaar bleef in het bezit
van de auteur die in de marge rijkelijk aanvullingen
en correcties aanbracht. Een vignet op de titelpagina
maakt duidelijk dat de Burbure dit werk in 1879 voor
350 marken kocht.
Quatuor en sol uit 1946 van Norbert Rosseau
In de daarop volgende decennia heeft de bibliotheek
wel meer kunnen genieten van de verzamelpassie
van gedreven collectioneurs. Zo kon men
bijvoorbeeld de prachtige verzameling Franse operapartituren
van Hubert Colard verwerven, met magnifiek
ingebonden eerste drukken van opera’s van Campra,
Lully en Rameau. En het bleef niet tot muziek
beperkt: in 1922 werd de collectie uitgebreid met de
fantastische toneelbibliotheek die de Antwerpse criticus
Lode Krinkels (1862-1921), alias Tybaert, had
bijeengesprokkeld. Samen met de bibliotheek van
de Provinciale Toneelcommissie, verworven in 1927,
zorgt dat voor een unieke collectie met meer dan 700
Nederlandstalige toneelstukken van vóór 1900, waarvan
meer dan 200 uit de achttiende eeuw, 67 uit de
zeventiende eeuw en één uit de zestiende eeuw (de
zeldzame bundel van het prestigieuze landjuweel

van Antwerpen uit 1561). Of zoals professor Hubert
Meeus, specialist van de Nederlandse toneelliteratuur
uit de zestiende en zeventiende eeuw het verwoordde:
‘Alles samen een collectie waardoor de bibliotheek
van het conservatorium meteen tot de belangrijke bibliotheken
voor toneelonderzoek van de zeventiende,
achttiende en negentiende eeuw gaat behoren’. 3
T. Valdury of Valentine Dury
Het is duidelijk, particuliere verzamelingen kunnen
zeer belangrijk zijn voor het bewaren van cultureel
erfgoed, met andere woorden: private verzamelingen
kunnen dus van groot publiek belang zijn. Dat
is zeer zeker ook het geval voor de collectie van Pierre
Dubar. Door in zijn verzameling de focus te richten
op Belgische muziek heeft hij een essentieel stuk muziekpatrimonium
bijeengebracht dat anders dreigde
verloren te gaan. Want toen hij zijn verzameling begon
was de belangstelling voor de eigen muziek, en
zeker voor die uit de negentiende eeuw, eerder gering.
Veel belangrijke stukken heeft hij dan ook op rommelmarkten
aan de vergetelheid weten te onttrekken.
Daarnaast heeft hij ook verbazend veel topwerken uit
de Belgische muziekgeschiedenis in binnen- en buitenlandse
antiquariaten en in privécollecties weten te
vinden.
Het resultaat van al die jaren collectioneren is een
effenaf schitterende collectie die een onontbeerlijke
schakel is in de studie van de Vlaamse, en bij uitbreiding
Belgische muziek. De Collectie Dubar bevat vele
unica, veel manuscripten van composities die nooit
in druk zijn verschenen of partituren die definitief
verloren werden gewaand. Eén voorbeeld uit de vele:
het Quatuor en sol (1946) van de Gentse componist
Norbert Rosseau, dat sinds jaar en dag als verloren
werd beschouwd, 4 steekt veilig en wel in de Collectie
Dubar. Niet alleen werden zo vele zoek geraakte
of ongekende composities gerecupereerd, dankzij de
Collectie Dubar kunnen we ook verschillende tot nu
onbekende componistennamen aan onze muziekgeschiedenis
toevoegen. De naam van de componiste
T. Valdury bijvoorbeeld die in geen enkel naslagwerk
voorkomt, zelfs niet in de componistenbijbels van
Flavie Roquet of Thierry Levaux. 5 In de collectie steken
niet alleen een pak partituren van deze duidelijk
getalenteerde componiste, maar ook documentatie en
brieven. Daaruit blijkt dat haar nom de plume een anagram
is voor Val – Valentine – Dury en dat er op de
Wereldtentoonstelling van 1913 in Gent een volledig
concert aan haar werd gewijd, in het Palais de la Femme
en met uitsluitend vrouwelijke uitvoerders. En zo
zijn er meerdere onbekende en vergeten componisten
die dankzij de Collectie Dubar wakker gekust kunnen
worden.
Maar bovenal zijn de grote namen uit de Vlaamse/
Belgische muziekgeschiedenis van de 19 de en 20 ste
5

6
eeuw sterk in de collectie aanwezig, van het opus 1
van Willem De Mol tot de autograaf van Le cantique
des cantiques van Karel Goeyvaerts. Daartussen steken
autografische handschriften van onder anderen Victor
Buffin de Chosal, Lodewijk De Vocht, César Franck,
Eduard Grégoir (de opera Willem Beukels), Albert
Huybrechts, Léon Jongen, Willem Kersters, François
Rasse, Maurice Schoemaker, Ernest d’Agrèves (alias
Ernest Van Nieuwenhove), Jef Vermeiren en Théo
Ysaye. Maar de grootste schat is ongetwijfeld een pak
manuscripten en nog niet geïdentificeerde schetsen
van de jong gestorven Guillaume Lekeu.
Schetsen van Guillaume Lekeu
Een mooie deelcollectie is gewijd aan de plichtstukken
voor de Koningin Elisabethwedstrijd uit de
jaren 1950 en 1960, met ondermeer de autografische
manuscripten van de piano- en vioolconcerto’s
van componisten als Marcel Poot, René Defossez en
Marcel Quinet. Pronkstuk uit die deelcollectie is het
handschrift van het vioolconcerto dat Darius Mil-
haud schreef voor de Koningin Elisabethwedstrijd
van 1959, gewonnen door de Boliviaanse violist Jaime
Laredo. Dat de partituur van dit Concert royal vergezeld
is van een pak contextuele documentatie over Laredo
(programmaboekjes, correspondentie en foto’s),
maakt deze partituur extra interessant. Bovendien is
dit handschrift een mooie aanvulling op onze reeds
fraaie Milhaud-collectie. Dankzij ex-directeur Lodewijk
De Vocht hebben we al enkele merkwaardige
partituren en documenten van deze Franse componist
die jarenlang nauwe contacten onderhield met
het Belgisch muziekleven.
Naast de vele autografische handschriften bevat de
collectie verder honderden eerste en zeldzame drukken,
zowel van partituren als van muziekmethodes.
Een groot deel van die werken is voorzien van een
handgeschreven opdracht van de auteur, dedicaties
die extra biografische en bibliografische informatie
kunnen opleveren. Idem dito voor de brieven, bijvoorbeeld
van François-Joseph Fétis, Peter Benoit, Jan
Blockx, Flor Alpaerts en André Cluytens, en voor de
litho’s en vele historische foto’s uit deze verzameling
(zie ook de rubriek Coda, achteraan deze Forum).
Het grootste deel van de collectie bestaat uit muziek
van bij ons, maar dat belet niet dat Pierre Dubar
op zijn nooit aflatende zoektocht enkele verrassende
internationale partituren ontmoette die hij niet kon
laten liggen. Zo zijn er autografen van belangrijke
buitenlandse componisten als Berthold Goldschmidt,
Ernesto Halffter en Pulitzer Prize-winnaar Virgil
Thomson. Zijn in 1937 in New York geschreven koortriptiek
Scenes from the Holy Infancy draagt een handgeschreven
dedicatie die met de hulp van de Virgil
Thompson Foundation kon worden ontcijferd als de
Russisch-Amerikaanse surrealistische schilder Pavel
Tchelitcheff. Een andere autograaf is van de hand van

Jean Françaix en betreft de pianoreductie van diens
ballet Jeu sentimental, dat op 8 juli 1936 in het Paleis
voor Schone Kunsten in Brussel in première ging. Dirigent
was Hermann Scherchen, in de zaal zat Richard
Strauss. (Opmerkelijk: van de acht balletten die Françaix
vóór de Tweede Wereldoorlog schreef, werden er
twee in België gecreëerd. Enkele maanden vóór Le jeu
sentimental ging op 21 maart 1936 Françaix’ La lutherie
enchantée in de Antwerpse Koninklijke Vlaamse
Opera in première, gedirigeerd door Hendrik Diels).
Een andere bijzondere partituur is een kopie van de
autograaf van André Tchaikovsky’s pianoconcerto, opgedragen
aan de Amerikaanse pianist John Browning
en met een uitvoerige, vriendschappelijke opdracht
aan Marcel Cuvelier, op dat moment juryvoorzitter
van de Koningin Elisabethwedstrijd. Tchaikovsky’s leven
leest als een roman. Hij werd op 1 november 1935
in Warschau geboren als Robert Andrzej Krauthammer,
maar in 1942 werd hij met valse papieren en als
Andrzej Czajkowski hernoemd uit het getto gesmokkeld.
Na schitterende studies in Parijs en Warschau
werd hij in 1956 derde laureaat van de Koningin Elisabethwedstrijd.
In Brussel bekwaamde hij zich verder
bij zijn landgenoot Stefan Askenase en daarna trok hij
naar Fontainebleau om bij Nadia Boulanger compositie
te studeren. Het is daar dat hij het pianoconcerto
voltooide, dat hij opdroeg aan John Browning die in
de Koningin Elisabethwedstrijd van 1956 tweede eindigde
na Vladimir Ashkenazy. Tchaikovsky maakte
gedurende enkele jaren carrière als virtuoos en was te
gast bij de grote Amerikaanse orkesten. Nadat hij in
1960 naar Londen verhuisde, maakte hij steeds meer
tijd vrij om te componeren, bridge te spelen en Shakespeare
te bestuderen. Toen hij in 1982 op zijn 46 ste
aan darmkanker stierf, moest hij nog 24 maten orkestreren
van zijn opera The merchant of Venice. Het is
ook zijn liefde voor Shakespeare die Tchaikovsky in de
zomer van 2008 postuum in het nieuws bracht. Omdat
hij het haatte dat bij opvoeringen van Hamlet overduidelijk
een plastieken schedel werd gebruikt, liet
hij bij testament zijn schedel na aan de Royal Shakespeare
Company, met de uitdrukkelijke wens dat zijn
schedel tijdens opvoeringen gebruikt zou worden. Pas
in juli 2008 durfde acteur David Tennant Tchaikovsky’s
schedel ook daadwerkelijk te gebruiken, maar dat
veroorzaakte zoveel opschudding bij het publiek dat
men opnieuw een replica ging gebruiken. Maar dat
geheel terzijde, terug naar de partituur die ooit toebehoorde
aan John Browning. De Amerikaanse pianist
was overigens niet geïnteresseerd in het werk, zodat
Tchaikovsky in 1958, samen met het Nationaal Orkest
van België o.l.v. André Vandernoot, het concerto zelf
creëerde. Na die creatie (die op lp verscheen), zou het
werk nooit meer uitgevoerd worden. Tchaikovsky’s
eigen exemplaar van de partituur wordt bewaard in
de archieven van uitgeverij Josef Weinberger in Londen,
het tweede exemplaar – dat van Marcel Cuvelier
– steekt nu dus in de conservatoriumbibliotheek.
En zo heeft elke partituur, naast haar intrinsieke
muzikale waarde, wel een eigen verhaal. De Collectie
Dubar bestaat uit meer dan 2.500 volumes, goed voor
ruim 3.000 composities – er steken nogal wat verzamelbundels
tussen – en het is dan ook duidelijk dat
de collectie in lengte van jaren het onderwijs en onderzoek
aan dit conservatorium zal kunnen voeden. Zoals
het grootste deel van wat in onze bibliotheek bewaard
wordt, overstijgt ook deze collectie onze instelling. Ze
zal dan ook door muzikanten en onderzoekers uit binnen-
en buitenland geconsulteerd en gebruikt worden,
zodat uiteindelijk het publiek via publicaties, tentoonstellingen,
concerten en opnamen van deze schat aan
muziek en informatie zal kunnen meegenieten. Maar
eerst dient de hele verzameling dus op stukniveau geinventariseerd,
een werk van lange adem.
7

8
Een dergelijke belangrijke collectie, de vrucht van
jarenlange (ook financiële) inspanningen, heeft zijn
prijs. Gelukkig was Pierre Dubar meer bezorgd om
het intacte en volledige behoud van zijn collectie, –
het liefst in België –, eerder dan om het onderste uit
de kan. Het onderhandelde bedrag, 95.000 €, is dan
ook een flink stuk beneden de getaxeerde waarde.
Gelukkig halen musicalia hier (nog) niet de exorbitante
prijzen die in het buitenland betaald worden of
die bij ons voor literaire nalatenschappen opgehoest
moeten worden. Zelfs nietszeggende handtekeningen
of gesigneerde foto’s van componisten halen gekke
prijzen. Twee voorbeelden: een gesigneerde foto van
Ruggero Leoncavallo werd in december 2008 voor
£1000 verkocht 7 en in juni 2009 verkocht Sotheby’s
twee (!) bladzijden van een autografische schets van
Darius Milhauds Meutre d’un grand chef d’état voor
£7.500. 8 En zeer onlangs verkochten de erven Elsschot
‘zes verhuisdozen, negen archiefdozen en twee
plastic dozen’ met het literaire, persoonlijke en zakelijke
archief van Willem Elsschot aan het Letterenhuis
voor het kokette bedrag van 500.000 €, waarvan de
stad Antwerpen en de Vlaamse overheid elk de helft
betaalden. 9
Dankzij Pierre Dubars welwillendheid, soepelheid
en geduld in de besprekingen konden we de
nodige fondsen bij elkaar brengen, al liep dat niet
van een leien dakje. Het grootste deel van het bedrag
(66.000 €) verkregen we via een projectsubsidie van
de Vlaamse overheid. Toen zaten we even strop, maar
gelukkig vonden we gehoor bij de Artesis Hogeschool
die 19.000 € vrij maakte. Veel dank hiervoor aan algemeen
directeur Jacques Peeters, directeur Financiën
Alain De Waele en bibliotheekcoördinator Chris
Goetschalckx. De resterende 10.000 € werd in een
gezamenlijke inspanning bijeen gebracht door de
Stichting Conservatorium en de Vrienden Conservatorium.
Dank ook aan hen voor zoveel generositeit.
Zonder dit samengaan van subsidies en mecenaat
was deze collectie misschien wel dezelfde richting
uitgegaan als de fameuze muziekbibliotheek van Jean
Auguste Stellfeld in 1954, namelijk richting buitenland.
Meer dan een halve eeuw later is het nog altijd
een schrijnend zeer dat zo’n belangrijk stuk Vlaams
muziekpatrimonium nu bewaard wordt in de universiteitsbibliotheek
van Michigan, 10 nota bene een
Antwerpse collectie die eigendom was van een eminent
lid van de administratieve raad van dit conservatorium.
De Stellfeld-collectie bevat meer dan 10.000
boeken en partituren, met ondermeer stemboekjes
van Giaches de Wert uit 1583. De nadruk in de collectie
ligt op bijzonder zeldzame muziekdrukken uit
de zeventiende en achttiende eeuw met instrumentale
muziek uit de Zuidelijke Nederlanden, orkestmuziek
uit de pre-klassieke periode en viool- en orgelmuziek.
Uit Stellfelds bibliotheek werd rijkelijk geput
voor concerten in het Rubenshuis. In 1941 was het
conservatorium er wel in geslaagd om uit Stellfelds
instrumentenverzameling het beroemde Dulckenklavecimbel
te kopen, maar de stad Antwerpen en de
Belgische overheid konden/wilden dus na Stellfelds
dood in 1952 niet de nodige fondsen vinden om ook
zijn bibliotheek hier te houden. Gelukkig werd er nu
doortastender gehandeld…
135 Jaar na de 33 titels uit 1874 is de conservatoriumbibliotheek
met ca. 550.000 werken uitgegroeid
tot de belangrijkste muziekerfgoedbibliotheek in
Vlaanderen. Mede dankzij collectioneurs uit heden
en verleden…

Eindnoten
1 In het bibliotheekarchief steekt de handgeschreven bundel Bibliotheek
Grégoire (sic) met een inventaris van 514 werken.
2 Brief in het bibliotheekarchief.
3 Uit de toespraak van prof. dr. Hubert Meeus op de lancering van
de erfgoedwebsite www.hetboekspreekt.be op 29 november 2007
(gepubliceerd in Forum, januari-februari 2008, p. 37-41).
4 F. Deleu, Norbert Rosseau (1907-1975), Oudenaarde, 1984,
p. 16.
5 F. Roquet, Lexicon Vlaamse componisten geboren na 1800,
Roeselare, 2007; TH. Levaux, Dictionnaire des compositeurs de
Belgique du moyen âge à nos jours, Ohain-Lasne, 2006.
6 http://andretchaikowsky.com/composer [geraadpleegd op 10
oktober 2009].
7 http://www.autographauctions.co.uk/InternationalAutographAuctions.asp
[geraadpleegd op 10 oktober 2009].
8 http://www.sothebys.com/app/live/lot/LotDetail.jsp?lot_
id=159538347 [geraadpleegd op 10 oktober 2009].
9 http://www.knack.be/kanaal/boeken/nieuws/500-000-eurovoor-elsschot/site72-section192-article39083.html
[geraadpleegd op 11 oktober 2009].
10 http://www.lib.umich.edu/music-library/um-library-musiclibrary-history
[geraadpleegd op 11 oktober 2009]. Hoe de
Stellfeld-collectie in Amerikaanse handen terecht kwam, wordt
uit de doeken gedaan in het artikel van Louise E. Cuyler, Gordon
A. Sutherland en Hans T. David, The University of Michigan’s
Purchase of the Stellfeld Music Library, in Notes, vol. 12, nr. 1
(1954), pp. 41-57.
� Docent piccolo Peter Verhoyen
en pianobegeleider Stefan De
Schepper brachten recent een
cd uit. Onder de naam ‘The Birds’
brengen ze originele werken voor piccolo en
piano van Robert Beaser, Sigfrid Karg-Elert,
Leos Janacek, Piet Swerts, Yves Bondue, Jan
Huylebroeck, Wilfried Westerlinck en Wouter
Lenaerts. Meer informatie via www.peterverhoyen.be
Docent hobo Luk Nielandt brengt samen met
pianist Jan Michiels en altviolist Tony Nys
de cd ‘Ein süßes Deingedenken’ uit (Eufoda
1371). De gespeelde werken van o.m. Clara
Schumann, Robert Schumann Charles Martin
Loeffler werden allemaal voor een bepaalde
vriend of geliefde gecomponeerd. De bijzondere
bewondering van de componist weerklinkt
soms met het nodige pathos, een andere
keer zeer innig.
Arne Leurentop, alumnus Kleinkunst van
2007, heeft zich met zijn band The Glen geplaatst
voor de halve finale van FrappantPOP
het tweejaarlijkse popconcours van de Provincie
Antwerpen voor beginnende muzikanten
en bands. Voor meer info www.trixonline.
be.
Theatermaker Jan Decorte geeft mede naar
aanleiding van zijn voorstellingen ‘Dido and
Aeneas’ en ‘Win-tervögelchen’ een workshop
in deSingel. Studenten van de dramaopleiding
nemen eraan deel. Meer info op www.
desingel.be
Pianobegeleidster Yasuko Takahashi won de
‘best accompanist prize’ op de 20ste Haverhill
Sinfonia Soloist Competition in Groot-
Brittannië.
lees verder op p. 14
9

10
o & o
Kunstopleiding en hogescholen: Quo vadis?
door guy aelterman
Naar gewoonte krijgt de lezer hier de
tekst van de spreker die te gast was op
Proloog, de opening van het academiejaar.
Dit jaar werd Guy Aelterman
gevraagd, die intussen is aangetreden
als algemeen directeur van de Artesis
Hogeschool.
Geacht publiek,
Spreken over het heden en het komende noodzaakt meestal
ook terugblikken op het verleden. Voor de evolutie van het Hoger
Onderwijs in Vlaanderen is dat niet anders. Een aantal wetten
of decreten uit het pré-Bolognatijdperk hebben een dominerende
en dwingende invloed op de huidige ontwikkelingen inzake Hoger
Onderwijs, specifiek het Kunstonderwijs. Het zijn de wet van
1970 op het Hoger Onderwijs, het decreet op het Hoger Onderwijs
van 1991 en het decreet van 1994 voor de hogescholen. De
wet van 1970 legt de drieledigheid van het Hoger Onderwijs vast:
universitair onderwijs en hoger onderwijs buiten de universiteit ,
ingedeeld in hoger onderwijs van het lange type en van het korte
type. Bovendien betekent het de facto de eerste stap in het academiseringsproces.
Immers worden voor de opleidingen van het
lange type de ambten van hoogleraar , docent, werkleider en assistent
gecreëerd waarbij bovendien de voorwaarden voor toegang
tot die ambten dezelfde worden als diegene die gelden voor het
universitair onderwijs.
De wet van 1970 legt ook de minimale duur voor universitaire
opleidingen vast op 4 jaren, reden waarom de academische bachelors
ook nu nog geen uitstroomfinaliteit kennen. In 1970 behoren
de kunstopleidingen nog helemaal niet tot het Ministerie

van Onderwijs maar zitten ze verankerd in het toen
nog unitaire Ministerie van Cultuur. Het is pas met
de federalisering dat Cultuur een bevoegdheid van de
Gemeenschappen wordt en pas einde de jaren tachtig
wordt het overgeheveld naar het Ministerie van Onderwijs.
Met het decreet van 1991 wordt het kunstonderwijs
definitief in de hoger onderwijsstructuur
gebracht.
Het decreet van 1994 op de hogescholen brengt
een ingrijpende wijziging in het hoger onderwijslandschap
mee :drastische reductie van het aantal instellingen
hoger onderwijs (van 164 naar een dertigtal),
een drieledige missie voor de hogescholen (onderwijs,
projectmatig onderzoek en maatschappelijke
dienstverlening), een herschikking van het aanbod
en de organisatie van het onderwijs, de invoering van
een veel ruimere bestuurs- en organisatieautonomie
en een enveloppefinanciering . De conservatoria en
academies worden geïntegreerd in de multisectorale
autonome hogescholen en er worden specifieke regels
uitgewerkt voor de personeelsleden verbonden
aan de kunstopleidingen: artistieke weddeschalen, artistieke
bekendheid , specifieke cumulregeling. Deze
laatste bepalingen, specifiek voor het kunstonderwijs,
creëren ook een aantal spanningen die leiden tot een
quasi permanente discussie omtrent het aandeel van
het kunstonderwijs in de financieringsenveloppe, de
plaats van het kunstonderwijs in de hogescholen en
de interpretatie van de statutaire bepalingen voor het
personeel
We zijn nu ruim 10 jaar na de ondertekening van
de Bolognaverklaring en het thema is actueler dan
ooit. Bovendien kan de evolutie in het hoger onderwijs
in Vlaanderen niet los gezien worden van
wat in de ons omringende landen gebeurt. Met het
structuurdecreet van 2003 heeft Vlaanderen vrij snel
gekozen voor de implementatie van de Bolognaverklaring.
Niet alleen is de bachelor/masterstructuur
ingevoerd, maar we hebben ook resoluut geopteerd
om een kwaliteitssysteem gebaseerd op accreditatie
in te voeren. De twee-cyclusopleidingen zijn in een
traject van academisering gestapt binnen een associatiemodel
met de universiteiten. Quasi alle Europese
landen hebben het bachelor/mastermodel ingevoerd,
weze het niet altijd op een zelfde en eenduidige wijze
en op hetzelfde moment (Bologna is vaak de drijfveer
om wetgeving te wijzigen). Het Bolognaverhaal
heeft zich tevens niet beperkt tot Europa maar heeft
wereldwijd weerklank gevonden en reacties opgewekt
(Brisbaneverklaring in de Azië/Pacificregio, het rapport
Spelling in de VSA, de Meda-conventie in Noord-
Afrika enz). Vlaanderen en Nederland hebben voor de
binariteit universiteiten/ hogescholen gekozen vanuit
een ‘ historisch ‘ perspectief terwijl heel wat andere
landen zich meer richten op een binariteit gebaseerd
op de cesuur Ba/Ma. Overigens heeft in Nederland
minister Plasterk recent gepleit voor een diepgaande
vergelijkende studie tussen het Nederlandse zogeheten
binaire stelsel en andere systemen in de wereld.
De opdeling professionele/academische bachelor
zoals in Vlaanderen en Nederland zie je wel vaker,
onder variërende vormen en misschien minder formeel
uitgedrukt. Vele landen hebben gekozen voor
bachelors met finaliteit waarbij de finaliteit zuiver
professioneel georiënteerd kan zijn, dan wel breed
vormend en meer wetenschappelijk georiënteerd.
De masters bieden dan weer stof voor een ander
verhaal. Vlaanderen kiest voor enkel academische
opleidingen, Nederland stelt daar ook professionele
tegenover. Evenwel zie je in Nederland, door de ontwikkeling
van lectoraten, dat heel wat professionele
masters opschuiven naar een meer wetenschappelijke
inbedding terwijl wat wetenschappelijke masters heet
11

12
feitelijk varieert van masters met een vrij grote professionele
inslag (zie managementopleidingen), tot
zuiver onderzoeksmasters. Hoeft het bovendien nog
gezegd dat onze Vlaamse academische masters zich
ook wel uitstrekken over een continuüm van eerder
professioneel gerichte tot sterk onderzoekgerichte
opleidingen? Daaruit durven we toch wel één belangrijke
vaststelling voor de toekomst formuleren: alle
masters hebben een wetenschappelijke component,
maar vele hebben daarnaast ook een professionele.
Daarom moet ook gepleit worden om vast te houden
aan het ‘Vlaams’ model van enkel academisch masters
maar het professionele daarin ruimte geven (het
continuüm). Sedert de invoering van de bachelor/
masterstructuur is het kunstonderwijs in Vlaanderen
in een stilaan eindeloze en met ups en downs te karakteriseren
discussie over de finaliteit van de opleidingen
terechtgekomen. Op dit ogenblik is er, voor
wat de academische kunstopleidingen betreft, enkel
een finaliteit op masterniveau, met alle consequenties
van dien: iedere student moet gaan voor een master,
een uitstap na bachelor is niet aan de orde; de academische
opleidingen krijgen ontegensprekelijk een gewijzigd
profiel van instromende en uitstromende studenten.
Daartegenover staat dat in het internationaal
gremium, en voor zover men het heeft over bachelor-
en mastertrajecten, de uitstroom als bachelor centraal
staat, de doorstroming naar de master op basis van
selectie gebeurt en dat de master meer en meer gevoed
wordt door onderzoek en innovatie.
Het academiseringsproces en -traject , waar ook
de kunstopleidingen voor staan, moet in zijn juiste
context gezien en geplaatst worden. Het begrip ‘academisering’
(‘inbedded in research’) wordt algemeen
omschreven als ‘de inbedding van onderwijs in wetenschappelijk
onderzoek , waardoor het onderwijsprogramma
sterker op onderzoek wordt gericht en
de afgestudeerden van de opleidingen over duidelijke
onderzoekscompetenties beschikken’. Maar de
commissie Martens (Advies Ministeriële Werkgroep
Academisering, 2005) stelde eerder ook al dat ’de academische
opleidingen van hogescholen en universiteiten
wel hetzelfde niveau maar een andere finaliteit
kunnen hebben’. In deze laatste stelling ligt ook de
essentie van het verhaal, namelijk dat de domeinspecifieke
doelstellingen eigen zijn aan elke opleiding
en dat het academisch karakter zeker aanwezig moet
zijn, maar ook een grote variatie inzake wetenschappelijke
oriëntatie kan inhouden. Academische opleidingen
aan de hogescholen moeten derhalve voldoen
aan:
- de eisen gesteld aan het niveau van Bachelor of Master,
m.a.w. moet het internationaal gestelde niveau
halen;
- de (domeinspecifieke) eigenheid om aan de maatschappelijke
verwachtingen te blijven beantwoorden.
Of anders gezegd, de eigenheid van een opleiding
mag niet verloren gaan;
- wetenschappelijke oriëntatie, wat zich weerspiegelt
in de eindkwalificaties maar evenzeer in die factoren
die dit juist moeten kunnen waarmaken.
De voorbije maanden is vaak een gebrekkige dialoog
gevoerd vanuit universiteiten: hogescholen moeten
hun academische opleidingen overdragen naar
de universiteiten zonder dat daar ‘tegenprestaties’
tegenover staan. De ‘inkanteling’ is als het ware een
eis. Men heeft daarenboven onvoldoende rekening
gehouden met de grote verschillen die bestaan tussen
de opleidingen (kunstopleidingen, technische opleidingen,…),
tussen instellingen (publiekrechterlijke
en privaatrechterlijke) en tussen de associaties (de associatie
KU Leuven bestaat uit enkel privaatrechterlijke
instellingen, de andere associaties hebben minstens
één publiekrechterlijke instelling). Men heeft

onvoldoende of geen duidelijkheid gegeven omtrent
de financiële situatie en de leefbaarheid van de hogescholen
na de zogenaamde ‘inkantelingsoperatie’.
Tenslotte heeft men zich te veel op één toekomstig
universitair model gericht.
Internationaal ontwikkelt zich geen uniek model
maar stelt men, zelfs binnen eenzelfde land, een
veelvoud van instellingsmodellen vast: onderzoeks-
naast onderwijsuniversiteiten, multisectorale naast
monosectorale instellingen, holdingmodellen waarbinnen
alle vormen van graduate- en undergraduate
schools evolueren en mono- en multicampusmodellen.
Men heeft ook een waaier aan naamgevingen en
omschrijvingen van master- en bacheloropleidingen.
Bovendien moet men uitgaan van een globale en langetermijnvisie
op hoger onderwijs, waarbij men zich
positioneert in een globale wereld maar rekening
houdend met lokale context en actoren.
Het is weinig zinvol over te gaan tot een snelle
integratie zonder globale hoger onderwijsvisie, zonder
voldoende zicht te hebben op de neveneffecten
en zonder die te hebben geïnventariseerd. Snelle en
onoordeelkundige integratie en academisering van
hogeschoolopleidingen leidt tot het verdwijnen van
maatschappelijk noodzakelijke en gewaardeerde opleidingen.
Integratie kan stapsgewijs gaan, voor zover
men duidelijk het einddoel voor ogen houdt en een
degelijk stappenplan aanhoudt.
Voor de publiekrechterlijke hoger onderwijsinstellingen
zullen de wettelijke bepalingen inzake organisatie
en bestuur moeten aangepast worden: geef ze
dezelfde mogelijkheden als de private instellingen,
t.t.z. de vrije keuze van bestuursmodel of –samenstelling,
de mogelijkheden tot overdracht van bevoegdheden,
tot fusies en tot de creatie van nieuwe sui ge-
neris-instellingen, evenals mogelijkheden om andere
samenwerkingsvormen aan te gaan. Er moet aan de
hogescholen de garantie gegeven worden dat ze na de
eventuele ‘inkanteling’ van de academische opleidingen
nog leefbaar zijn en blijven (aanvaardbare schaalgrootte
en voldoende financiële draagkracht). De financiering
van het hoger onderwijs moet herbekeken
worden, rekening houdend met ‘volwaardigheid’ van
alle academische opleidingen, de specificiteit van professionele
bachelors in de hogescholen, het hertekend
HO-landschap en de specifieke indicatoren inzake
onderzoek voor eerder toegepast onderzoeksgeoriënteerde
academische opleidingen van hogescholen.
Zijn er meerdere modellen(naast mekaar) mogelijk
inzake organisatie van het hoger onderwijs in
Vlaanderen? Welke rol blijft er voorbehouden aan de
associaties? Wat kan/zal de relatie zijn tussen de professionele
bachelors en de academische opleidingen
(niet inhoudelijk, wel structureel).
Concluderend moeten twee keer twee fundamentele
vragen gesteld en beantwoord worden. Inzake de
implementatie van het stelsel: gaan we verder voor
een model dat grondig afwijkt van het internationaal
gangbare (geen bachelorfinaliteit in Vlaanderen) en
welke eindkwalificaties hebben we voor ogen? Inzake
organisatie- en bestuurstructuur: in welke instelling
en onder welke bestuursstructuur willen de kunstopleidingen
zich verder ontwikkelen?
Guy Aelterman, vicevoorzitter NVAO
Antwerpen, 21 september 2009
13

14
�
Vanaf dit academiejaar wordt de gitaarklas,
onder leiding van Roland
Broux in samenwerking met Jan Wellen
en Hendrik Braeckman, versterkt door Johan
Fostier. Fostier, eerder al te gast voor een masterclass,
won in 2001 het concours van de Guitar Federation
of America. Hij nam reeds vier cd’s op en
geeft concerten over heel de wereld.
Lorenzo Caròla komt dan het team van zangdocenten
vervoegen. Deze Belgisch-Italiaanse tenor,
in 1992 nog halve finalist van de Koningin Elisabethwedstrijd,
zal zich concentreren op de taalcoaching
Italiaans van onze klassieke zangers.
meer nieuws in de volgende Forum

interView
student interviewt sarah Foubert
door ilse stroobant
Een frisse wind waait door de raad
der studenten. Hier een naam om te
onthouden, Sarah Foubert.
Ook dit jaar zet een ploeg van geëngageerde
studenten zich in voor het
algemeen goed van hun collega’s. De
studentenraad presenteert dan ook
trots zijn nieuwe voorzitter:
Sarah Foubert.
Ben je student aan het conservatorium
en wil je ook iemand het vuur aan de
schenen leggen? Stuur een mailtje naar
forum.ca@artesis.be
Wie is Sarah Foubert binnen deze school?
SF: Ik zit in de 3 e bachelor klassieke zang bij Louba Tomasson-
Stuchevskayaen en wil verder keuzes maken richting opera en podiumkunsten.
Jij bent vanaf dit jaar voorzitter, wat houdt dit in?
SF: Ik roep de studentenraad bijeen en leidt de vergaderingen.
Zo ben ik een soort discussieleider en uiteraard draag ik ook de
verantwoordelijkheid voor onze activiteiten. Ik ben ook lid van
de raad van bestuur van de Artesis Hogeschool Antwerpen. Binnenkort
zijn er verkiezingen voor de departementsraad van het
conservatorium waar ik ook aan ga deelnemen. Ik ben benieuwd
hoe dit zal verlopen. Van Stein Verrelst (de vorige voorzitter van
de studentenraad) hoor ik vooral dat het er daar soms nogal technisch
aan toe kan gaan en je daar dan eigenlijk geen snars van
bergijpt. Maar het is toch belangrijk om als student ook je inbreng
te hebben.
Was je een Chinese vrijwilliger?
Ik heb mezelf aangeboden als voorzitter omdat dat blijkbaar
nogal vanzelfsprekend leek binnen de studentenraad. We hebben
geen stemronde moeten organiseren want we waren maar met z’n
15

16
zessen vorig jaar.
De studentenraad is niet echt groot?
Nee, en het is ons plan om dit jaar zo veel mogelijk
mensen te betrekken bij de studentenraad. Eerst
en vooral door het imago van een studentenraad wat
minder duf te maken.
Gaan de nieuwe leden dan vooral mee nadenken of
vooral fungeren als deelnemer aan activiteiten en
feestjes?
Beiden. De feestjes zijn leuk om naar toe te gaan,
maar het is ook tof om mee te helpen organiseren.
Toch zijn de meeste nieuwe studenten vooral geïnteresseerd
in het meer sturende van de studentenraad.
Zij willen mee instaan voor de verbetering van de algemene
organisatie op het conservatorium. We zijn
trouwens al goed op weg om ons eerste doel te halen,
want er zijn al vier eerstejaars die zich bij onze groep
hebben aangesloten.
Heb je het gevoel dat je de mogelijkheden krijgt van
bovenaf om via de studentenraad hier iets aan te
veranderen?
Dit moet ik nog ervaren, ik ben er nog niet aan
toe gekomen omdat ik nieuw ben als voorzitter. Mijn
voorganger, Stein, heeft via de hogere raden wel een
aantal dingen kunnen verwezenlijken en ik hoop dit
ook te kunnen doen. Ik moet eerst alle contacten nog
leggen, weten voor welk probleem ik bij wie moet zijn.
Zo heb ik al veel leuke ideeën gehoord op de gang.
Ik ben van plan die allemaal eens te bekijken en uit
te zoeken of we ze kunnen waarmaken. We zijn ook
zo’n groot en verspreid departement, daarom is het
moeilijk om iedereen samen te krijgen. Het is vaak
wel moeilijk om iets gedaan te krijgen. Het conservatorium
is ook ‘maar’ één van de departementen van
de Artesis Hogeschool, en sommige zaken worden op
regeringsniveau beslist. Om iets te veranderen moet
je soms heel erg veel stappen nemen. Wat je dan moet
doen, is niet opgeven en op zoveel mogelijk deuren
blijven kloppen.
Zijn er nog dingen die je wil veranderen?
We willen inderdaad veranderingen aanbrengen,
een luisterend oor zijn voor de studenten en ook
steeds belangrijker worden als aanspreekpunt. Op
lange termijn willen we de studenten van jazz, drama
en dans meer betrekken want op dit moment bestaat
de studentenraad enkel uit studenten klassieke
muziek. Het is belangrijk dat wij op de hoogte zijn
van wat er leeft bij alle studenten. Ik maak hier echt
mijn stokpaardje van, zeker omdat we met de nieuwe
kunstcampus volgend jaar toch meer met elkaar in
contact zullen komen. Ik vind het belangrijk dat de
barrières tussen de opleidingen gebroken worden.
We zijn toch allemaal studenten, kunstenaars, …
Misschien kan je dit doel via activiteiten bereiken?
Wel, dat is ook het plan, om iedereen te bereiken.
Bijvoorbeeld op de nieuwe fuif (29 oktober) gaan
we een gezellige lounge maken met een jazzcombo,
waardoor die afstudeerrichting al meer vertegenwoordigd
wordt. Als iedereen elkaar ontmoet in een lossere
sfeer, en dus niet enkel op weg naar zijn leslokaal,
wordt er meer contact gelegd. Op die manier krijgt
dan iedereen ook meer weet van waar iedereen mee
bezig is. We willen als studentenraad van het conservatorium
wat meer naar buiten treden. Contact maken
met mensen en artiesten buiten de school kan belangrijk
zijn om nieuwe podiumkansen te creëeren.

Als er studenten geïnteresseerd zijn in de studentenraad,
we zijn te bereiken op studentenraad.conservatorium@gmail.com
of je kan een van de leden
aanspreken in de wandelgangen. De studentenraad
komt ongeveer één keer per maand samen; afhankelijk
van de activiteiten die we organiseren kan er soms
eens een extra vergadering ingelast worden. De vergaderingen
duren meestal niet te lang, dus het valt te
combineren met een druk repetitieschema. Na de studentenraad
gaan we samen nog gezellig iets drinken.
17

18
reCensie
Bach in Venetië
door Kevin Voets
Op 3 oktober verzorgde doctorklavecinist
Ewald Demeyere een
uitvoering van Bachs integrale “Die
Kunst der Fuge” in Palazzo Fortuny te
Venetië. Kevin Voets zat in het publiek,
en brengt verslag uit van een mooie
maar bevreemdende concertervaring.
Stel u Venetië voor in een gloedvolle nazomer: het aangenaam
zachte Adriatische eilandklimaat, de rust van de autoloze rivierstad
maar vooral de alomtegenwoordige exuberantie van de Italiaanse
barok in en rond de palazzi, de versierde straten, arcades
en portieken, en overal de typische Venetiaanse pastelkleuren
glimmend in de zon. Venetië is als geheel een levend kunstwerk,
een sprekend –zingend beter– manifest van de Noord-Italiaanse
stijl en levenswijze. Niet ver van de Academia staat het Gotische
palazzo dat in de vijftiende eeuw door de Pesaro-familie werd gebouwd
als het Palazzo Pesaro degli Orfei, en in de twintigste eeuw
door kunstminnaar en designer Mariano Fortuny in de geest van
zijn oorspronkelijke weelderige allure werd hersteld tot Palazzo
Fortuny. In dit tot de verbeelding sprekend decor organiseert de
Antwerpse antiquair, kunstenaar en ontwerper Axel Vervoordt
sinds enkele jaren tijdens de Biënnale van Venetië fascinerende
tentoonstellingen, met beeldend werk van onder meer Anish Kapoor,
Jan Fabre en Lucio Fontana, in confrontatie met oude kunst.
Bijzonder is dat de ruimtes zoveel mogelijk in hun oorspronkelijke
staat worden gebruikt en ingericht, anders dan bijvoorbeeld het
Palazzo Grassi, waar er koude witte muren werden opgetrokken
voor de Venetiaanse barokke wanden, om daartegen hedendaagse
doeken te presenteren. De tentoonstelling “In-Finitum” in het
Palazzo Fortuny ademt daarentegen een gezellige authenticiteit
uit, een typisch broeierige veelheid van te ontdekken kleinoden in
warme, eerder donkere kleuren. De sfeer voelt er op en top Vene-

tiaans. In het enorme salon op de eerste etage werd
het concert georganiseerd: in een hoek van de kamer
stond het klavecimbel, daar rond waren zeer dichtbij,
alle stoelen klaargezet, waardoor een intieme kamermuziekervaring
werd voorbereid.
Met “Die Kunst der Fuge” hoopte Johann Sebastian
Bach een werk te schrijven dat alle mogelijkheden van
de fugavorm exploreerde. De fuga was als muzikaal
hoogtepunt van de barokke compositiekunst echter
omstreeks 1750 reeds uit de mode geraakt in de toen
heersende galante rococostijl. Het werk geraakte dan
ook niet uigegeven tijdens Bachs leven, en bleef onafgewerkt;
op de partituur stopt de laatste fuga abrupt. Er
zijn ook geen aanwijzingen dat het werk publiek werd
uitgevoerd voor 1900. In 1905 verwijst de befaamde
medicus, theoloog, filosoof en musicus Albert Schweitzer
er nog naar als een “puur theoretisch werk”.
Niemand had “Die Kunst der Fuga” bij de meester
uit Leipzig besteld, in de creatie ervan was Bach alleen
met zijn genie. Het is ook letterlijk als zijn muzikaal
testament te beschouwen. De laatste fuga van
de cyclus –de twintigste– opent streng en eenvoudig,
gevolgd door een meer fantasierijk thema, waarbij de
twee lijnen zich ontwikkelen tot een indrukwekkende
dubbelfuga. Dan introduceert Bach plots een derde
thema rond de vier noten die zijn naam spellen, B-
A-C-H (si mol-la-do-si). Hij had dit thema al eerder
gebruikt in een handvol vroegere werken, maar nooit
op zo’n expliciete wijze. Dit suggereert dat Bach zijn
einde voelde naderen. Op het punt dat de eerste twee
fugathema’s samenvloeien met het B-A-C-H-motief
en het begin van een tripelfuga vormen, eindigt plots
het manuscript. In de uitgave uit 1751 staat hier in
het handschrift van Carl Philip Emmanuel te lezen
“n.b. terwijl hij deze fuga schreef, waar de naam B-
A-C-H verschijnt als thema, overleed de componist”.
Hoe deze fuga dient te eindigen is interessant voer
voor speculatie en theoretische bespiegelingen, naast
de concrete uitvoeringspraxis van het werk; Bach bestemde
het namelijk niet expliciet voor een bepaald
instrument, hoewel het klavecimbel voor de hand
ligt. Ewald Demeyere maakte als doctoraatsstudie
een contextuele kritische analyse van “Die Kunst der
Fuge”, en promoveerde op 30 juni laatstleden. Het is
uitkijken naar de uitgave van zijn proefschrift in het
voorjaar 2010. Hij is daarmee de gedroomde vertolker
van Bachs testament, zowel theoretisch onderlegd als
een subliem uitvoerder. De uitvoering was ook memorabel
mooi; het publiek kon de heldere muzikale
lijnen duidelijk volgen, er heerste een rustige maar
meeslepende uitvoeringsritmiek. Demeyere breide
een puike slotcadens aan het einde van de twintigste
fuga, geheel stijlzuiver aandoend.
Maar in Venetië verscheen Demeyere ook als een
vreemde boodschapper uit een heel ver land. Bach
was geen reiziger, hij overschreed tijdens zijn leven
nauwelijks de grenzen van zijn eigen provincie. Daarentegen
trachtte hij wel op de hoogte te zijn van de
composities in andere Europese streken, hij correspondeerde
bijvoorbeeld met de Fransman François
Couperin. Hij bestelde en bestudeerde bovendien gretig
de partituren van de Venetiaan Antonio Vivaldi.
Een partituur is echter nog geen concrete uitvoering,
en het felle contrast tusssen de uitvoering van het
ascetisch sobere en streng theoretische klavecimbelwerk
en de barokke overdaad van het uitvoeringskader
Palazzo Fortuny doet het enorme verschil vermoeden
dat bestond tussen de gangbare uitvoeringspraktijk in
Leipzig tegenover Noord-Italië van wat wij generaliserend
barokmuziek noemen.
19

20
woord sChrijft
Verenigde straten
door maud Vanhauwaert
Bart Moeyaert, auteur en docent
‘Creatief schrijven’? reserveert telkens
enkele pagina’s in dit tijdschrift voor
een jonge auteur uit de
afstudeerrichting Woordkunst.
Maud Vanhaewaert bijt met ‘Een stad
is ook maar verenigde straten’ en ‘Nog
altijd neemt ze haar glas met twee
handen vast’ de spits af.
een stad is ook maar verenigde straten
ze plakt met kauwgum aan elkaar
bakkers rollen deeg de dag in
een meeuw schijt zich uit tegen het raam
een vrouw verplaatst bloempotten
een man is in het buitenland, daar ben je internationaal
om vier uur klinkt de schoolbel polyfoon
in de winkels hangen meisjes in de rekken
stijve tepels tegen de reling van de autosnelweg
internet doet het weer niet meer
bussen rijden naar de parking, nergens uitgenodigd
bij het groot vuil op dinsdagavond is het warm
maar het is maandag en er liggen al zeventien ballen op het dak

nog altijd neemt ze haar glas met twee handen vast
op de loopplank ligt te veel werkelijkheid
tussen twee huizen door
huilt ze schuilend of andersom
zoals je bij een sjaal denkt aan de kou
zo denkt ze aan het leven
thuisgekomen haalt ze het speelplein
van onder de nagels van het kind
raadt granaatappels juist op tv
gaat slapen, zo uitgestrekt mogelijk
morgen is haar territorium weer twee voeten
maat 38, groot
Maud Vanhauwaert (25) studeerde vorig jaar af
aan het conservatorium, afstudeerrichting Woordkunst.
Voor haar masterproject maakte ze een
dichtbundel onder begeleiding van docent Bart
Moeyaert. Verenigde straten werd in kleine oplage
uitgegeven door De Tijd.
Op basis van de bundel bood uitgeverij Querido
Maud een contract aan. Verenigde Straten verschijnt,
aangevuld en aangepast, eind mei 2010.
Een stad is ook maar verenigde straten is een gedicht
uit de eerste oplage. Nog altijd neemt ze haar
glas met twee handen vast ziet in Forum voor het
eerst het daglicht. U kunt Maud Vanhauwaert volgen
op www.maudvanhauwaert.be
21

22
sanCtorum
Een kunstwerk als tijdbom?
Kunst, schriftuur en de fatale onmaakbaarheid van de wereld
door Johan sanctorum
Johan Sanctorum is cultuurfilosoof.
Hij diept voor Forum telkens een
thema uit rond kunst, cultuur en
samenleving.
www.visionair-belgie.be
Laatst nog eens de 9 de van Beethoven beluisterd. Wat een
krachtig statement. Maar opnieuw viel me op hoe onaf en chaotisch
het werk is, ondanks de recuperatie van de grijsgedraaide
slotmelodie tot Europese hymne (misschien niet eens zo slecht
gekozen, gelet op de chaos die Europa verbergt achter zijn institutioneel-bureaucratisch
mistgordijn). Felix Mendelssohn sidderde
al voor de bedekte destructiviteit van die 9 de , wat iemand
als Wagner dan weer juist zo aantrok. Het geroffel, de decibels,
het geschreeuw, de opgevoerde contrasten, - alles wijst op een
verbroken samenhang die slechts tijdelijk en wanstaltig wordt
gerepareerd. Freude schöner Götterfunken? Elysium? Vergeet het.
Hier is een demon aan het werk die alle vaste vormen openbreekt
en alle klassieke waarden onderuit haalt. De hemelse
woorden van Schiller vormen maar een pretext om met de muziek
de hel in te gaan,- het afzichtelijke, klodderige manuscript
verraadt het al. Het tweede deel, het scherzo, is overigens het
moment waarop dat Dionysisch karakter zich helemaal bloot
geeft. De slothymne in de finale zalft, maar alles was al kapot:
vanaf dan zijn we enkel aangewezen op plakken, repareren,
knutselen. En dat doet Beethoven binnen één on-muzische
structuur: kapotslaan en weerom lijmen. Instinctief én zich
ten volle bewust van het feit dat elke schepping het waard is
om vernietigd te worden. Deze balans tussen creatie en autodestructie
is voor mij wat kunst echt groot maakt, omdat het
ons een spiegel voorhoudt van de menselijke conditie: we zijn

in wezen knutselaars, knoeiers, geen goden of zelfs
geen Übermenschen. Vanaf dan is het vooral zoeken
naar…
Uitsteeksels, bobbels en valkuilen
Zonet leverde ik onze zesjarige Tristan af in het
eerste studiejaar, waar hem met veel geduld wordt
afgeleerd om blokletters te schrijven en met het vastgeklemde
potlood in het papier te kerven. Sierlijke
minuskels zal hij weldra produceren, zacht glijdend
over het papier. Letters die ineenvloeien tot woorden,
woorden die versmelten tot frasen, die op hun beurt
zoiets als een “tekst” vormen. Het schuren, hakken,
hameren, en vooral die grijpreflex,- het moet eruit.
Onweerstaanbaar bekruipt me het gevoel dat hier
iets fundamenteel verloren gaat, en dat de lessen
schoonschrift tot een strategie van de inbedding behoren,
het gewennen van kinderen aan een orde die
maar in schijn vanzelfsprekend is, en die haar eigen
inconsistentie constant ontkent. Een gealfabetiseerde
wereldorde waarin teksten, in alle mogelijke talen
en vertalingen, de meest gruwelijke naast de meest
sublieme, de meest prozaïsche naast de meest poëtische,-
de laatste roman van Tom Lanoye, het telefoonboek
van de zone 011, de cultuurbijlagen van De
Standaard, ons boodschappenlijstje voor de Colruyt,
het Belgisch Staatsblad, de Koran, de lijst van vermisten
na de tsunami op de Filippijnen,…. - allemaal tot
één intertekst behoren, om een term van de filosoof
Jacques Derrida te gebruiken.
Leren schrijven is dus een aanvaardingsproces.
Grijpen wordt be-grijpen. De wereld is een tekst vol
teksten. Maar de niet-schrijvende, niet-lezende, nietbegrijpende
alien, de absolute exoot, bestaat hij nog?
Wordt de buitenstaander nog getolereerd? Kinderen
gedragen zich als exoten, ze hebben die momenten
van verwondering die stilaan verdwijnen met het ouder
worden, zoniet worden ze als idioot of autist geklasseerd.
Samenhang is voor hen maar iets toevallig,
contingent en voorbijgaand. Een stoel dient niet per
se om op te zitten, je kan er ook op staan, of je kan
hem gewoon demonteren en met de stukken iets anders
doen, of helemaal niets.
Kinderen gedragen zich als
exoten, ze hebben die momenten
van verwondering die stilaan
verdwijnen met het ouder worden,
zoniet worden ze als idioot
of autist geklasseerd
Zijn de alfabetiseringscampagnes dan wel zo onschuldig?
Wat is de achtergrond van de UNESCO-programma’s?
Wat betekenen cultuur, onderwijs, educatie?
Vormen ze geen middel om ons in de “tekst” te integreren
waardoor we ook kunnen/moeten gehoorzamen?
Macht en gezag streven sowieso naar het handhaven
van gehelen, “Gestalten”, die niet anders dan als gehelen
mogen gelezen worden. Macht heeft een hekel aan
ontrafeling, analyse, deconstructie. Het voortdurende
verbod om iets te beschadigen, op het grasperk te lopen,
of zelfs door het rood licht te rijden, heeft niet alleen te
maken met veiligheid en respect voor eigendom, maar
vooral eigenlijk met de gevaarlijke boodschap die schuilt
in brokken, scherven, gebroken, ontwrichte of ontrafelde
gehelen: dan pas zien we hoe kwetsbaar en contingent
de orde is, waarin we zijn ondergedompeld.
23

24
Het idee dat het kleinste authentieker en belangrijker
is dan het grote, waartoe het behoorde, is subversief.
We zoeken kleinschaligheid als een basis voor
autarkie, de zelfbeschikking. Macht definieert zich
altijd vanuit samenstellingen, composieten, blokken.
De moeite die men zich getroost om bv. een land
als België samen te houden, of een lappendeken als
Europa tot een “eenheid” te forceren, doet veronderstellen
dat politieke macht zelfs allergisch is voor het
fragmentaire en het specifieke.
Bomauto
Sindsdien zoek ik, als schrijver én aanhanger van
de afscheuring, steeds meer het hiaat, via de puntige
uitsteeksels, de hobbels en valkuilen die mijn eigen
tekst kunnen ontwrichten, en die herinneren aan
mijn eerste weken als homo scribens. En zo kom ik
weer bij Beethoven en de Ode an die Freude: zelden
werd een werk zo algemeen verkeerd begrepen. En
worden zoveel valse noten niét gespeeld…
Op heterdaad betrapt
Op 7 februari 2009, omstreeks 18u10, stuntelde
ik dwars doorheen een kunstwerk van de Grieks-
Vlaamse artieste Christina Kokou. Locus delicti: de
voormalige Dominicuskerk aan de Antwerpse Provinciestraat.
Het betrof een installatie die op de grond
was uitgestald en die ik in de schemering niet had
opgemerkt. Hoewel, dat is een te makkelijk excuus,
want andere bezoekers liepen er netjes omheen en
het stond ook in de catalogus vermeld. Ik erken dan
ook de misstap: men kan in een hondendrol trappen,
ik sukkelde in een ready-made.
De aanwezige kunstenares wond zich behoorlijk
op bij zoveel barbarij, maar het ergste moest nog komen.
Want, in mijn ijver om het goed te maken, herplaatste
ik de stukken zoals ik dacht dat ze moesten
staan, wat op een complete mislukking uitdraaide. Nu
was het hek helemaal van de dam en maakte men mij
duidelijk dat mijn aanwezigheid niet meer gewenst
was. Sinds dat voorval ben ik wel anders naar kunst
gaan kijken, en kan ik een kunstwerk met de beste wil
van de wereld niet meer zien als iets dat zich aan de
vergankelijkheid ontrukt. Veeleer lijken alle artefacten,
ook de “klassieke meesterwerken”, assemblages
die een eerdere catastrofe wilden herstellen, maar die
tegelijkertijd ook hun eigen vernietiging weer programmeren.
Het kunst-werk, als kunstmatigheid, bevindt
zich dus exact tussen twee toestanden van ontbinding.
Het is een uitzonderingstoestand die in de
tijd onhoudbaar is, zoals het leven zelf. Ik heb het idee
toegepast op uiteenlopende iconen van het werelderfgoed,
zoals de Mozes van Michelangelo, de 9de van
Beethoven, Melopee van Van Ostaijen, ook dus op de
kunst van Christina Kokou. En het schijnt te kloppen:
wat een creatie lijkt, is veeleer een recyclage.

Edoch, als een kunstwerk sowieso een assemblage
is van bijeengezochte onderdelen, afkomstig uit andere,
verloren gegane gehelen, teksten, beeldfragmenten,
motieven, voorwerpen, – ook al wordt die
recyclage gecamoufleerd onder de vlag van de “inspiratie”-
wie zou ons dan kunnen verbieden om het
ding terug uiteen te halen en er versie 2,3 of X van te
maken?
Men zou een geslaagd kunstwerk
dan kunnen zien als een
labiele evenwichtstoestand van
negatief en positief, krachten die
het samenhouden en krachten
die het willen ontbinden
Men zou een geslaagd kunstwerk dan kunnen zien
als een labiele evenwichtstoestand van negatief en
positief, krachten die het samenhouden en krachten
die het willen ontbinden. De ingebouwde imperfectie
dus, de logica van de tijdbom: kunstig en nauwgezet,
met gedrevenheid in elkaar geknutseld, maar met
slechts één finaliteit, namelijk het moment waarop
alles de lucht in vliegt. De explosie als model van voltooiing.
Meer nog: men zou terroristen, afgezien van
de troep die ze nalaten, als artiesten kunnen beschouwen,
of vice versa. In dat opzicht zou kunst dus, onder
het mom van een hogere eenheid voor te stellen,
voortdurend de catastrofe willen uitlokken, zichtbaar
en hoorbaar in dissonanten en hiaten, maar ook ge-
provoceerd als publiek rumoer, awoert-geroep, museumvandalisme.
Snel verschuift het Kokou-incident tenslotte naar
een existentieel vraagstuk. Zijn wij niet allen voortdurend
bezig met dingen op te lappen die we zelf kapot
maakten, en die ook nooit in een hoger stadium zullen
geraken dan het plakwerk, de collage, de “installatie”,
het tijdelijk lustobject? Is dat, heu, de essentie
van het leven? Is de dood niet simpelweg een etappe
in een cyclisch proces van integratie en desintegratie?
En hoe dikwijls sterven we niet in één leven, zitten we
niet in een toestand van destructie waar we eigenlijk
zelf, grotendeels onbewust, naar tendeerden? Blind,
onwijs, ongeletterd… zo doof als… Beethoven?
God als gabber, de kosmos als
knoeiwerk, de kunstenaar als kluns
Het wordt tijd om de deconstructie-idee te confronteren
met de pedagogische ruimte. Is er plaats voor
on-begrip, ont-lettering en iconoclasme in het (kunst-)
onderwijs? Pedagogie werkt altijd in één richting, nl.
die van de integratie en de groei. Men kan moeilijk
verwachten van een leerkracht dat hij/zij de pupillen
leert ont-lezen, ont-rekenen, vals spelen op de viool,
naast het toilet plassen, schilderen met vitriool, voetballen
met de handen.
Toch zou men de onzuiverheid, het hiaat, het defect
en de vergankelijkheid veel meer als waarde en
kwaliteit op zich kunnen cultiveren. Bijvoorbeeld
Beethoven herlezen, herbeluisteren, uitvoeren als
hardnekkige slechtschrijver, een cacograaf, een gedreven
kluns die de klassieke wetten niet volgde maar
ze misschien eenvoudigweg ook niet goed begreep.
De mythe van de perfectie, die onze moderne samen-
25

26
leving zot doet draaien, is namelijk zo achterhaald
als wat. Ze geeft ons een vals eeuwigheidsgevoel, en
vooral: ze miskent het gegeven van de marginaliteit,
de mislukking, de afwijking, de vervorming, de catastrofe.
Ze gaat voorbij aan het essentiële besef dat
de mens zelf niet zo’n gelukte creatie is, en dat God,
als hij al bestaat, een zielige gabber is. Zoals het Darwinisme
aantoont, is de natuur immers geen perfect
kunstwerk, maar eerder een puzzel die zichzelf tel-
Geschrift van Tristan
kens weer door elkaar gooit en herplakt. De manier
bijvoorbeeld hoe het DNA werkt, inclusief zijn fouten
en defecten (die tot misvormingen aanleiding geven,
en volgens sommigen zelfs tot asociaal gedrag en criminaliteit…),
is typerend voor dat blinde gestuntel. De
mens zelf, als kroon op de Schepping, blijkt steeds
meer een rampzalig misbaksel. De wereld hangt niet
op een organische, intense en doelgerichte manier
aan elkaar, maar is voortdurend in assemblage, een
kakofonie die hier en daar afgewisseld wordt met samenzang,
zoals op de IJzerbedevaart, het Zangfeest of
een optreden van Anima Aeterna.
Vanuit dat cultuurhistorisch inzicht is het eenvoudigweg
grotesk om kinderen nog wijs te maken
dat ze “originaliteit” moeten nastreven als waren ze
kleine godjes. De ontstellende waarheid is, - en kinderen
kunnen daar beter tegen dan volwassenen-,
dat de som van min en plus altijd nul is, en dat het
vernielen, de destructiviteit, even noodzakelijk, zoniet
noodzakelijker is, dan het creëren, omdat we nu eenmaal
met de dood moeten leren leven. Iemand wijsmaken
dat creativiteit met duurzaamheid te maken
heeft, is volstrekt manipulatief en leugenachtig. Het
is veel beter om regelmatig ook naar de scherven en
de brokstukken terug te keren, de valse noten, het geruis,
als bouwstenen van een steeds weer onvolmaakt
en kaduuk artefact.
Beethoven: deel van een partituur
Dat is niet defaitistisch of deprimerend, integendeel.
Niets lucht zo op als met de hamer of een mes
een afgewerkt product te lijf gaan. Je kan een muziekstuk
opvoeren, maar je kan het ook vermassacreren.
En échte goede muziek vermassacreert zichzelf, zoals,
jawel, deze van Beethoven. Het besef van de knoei-

oel is wezenlijk voor artistieke vorming, zelfs in alle
vorming tout-court. De kunstenaar als knutselaar, we
hoeven maar een paar letters te verwisselen. Het idee
dat al het slechte, brokkelige, onfris ruikende, vals
klinkende de grondstof is van elk artefact,- bevrijdt
ons ook van het waanidee dat die knutselwerken moeten
geconserveerd worden of, erger nog, achter glas
bewaard in een museum.
Op alle schalen stelt zich het mankement. Het
heelal is een uiteengevallen puzzel die we nooit meer
in elkaar krijgen. Het blijft bij lapwerk en gaatjes vullen
met pap. Volgens reële prognoses wordt de aarde
al tegen het einde van deze eeuw grotendeels onbewoonbaar
door de verwoestijning ingevolge het broeikaseffect.
We hebben er een potje van gemaakt, maar
het antwoord op de schuldvraag is twijfelachtig: is de
weg naar de hel niet geplaveid met goede bedoelingen?
Al vanaf de eerste keer dat er een hiaat viel, in de
oertijd, hebben we proberen te repareren en de dingen
terug in elkaar te knutselen: alles is in wezen het
resultaat van een goedbedoelde reconstructie, die we
zelf ook weer uiteen laten vallen omdat het resultaat
toch niet dàt is. De relativiteitstheorie, het monster
van Frankenstein, Beethoven’s 9 de , de automobiel, radio-activiteit,
de concentratiekampen, de staat Israël,
de strontmachine van Delvoye,-… wat zijn het meer
dan misbaksels die andere mislukkingen compenseren.
Artistieke vorming zou men dan ook best uit de
“muzische” sfeer halen, en verbinden met existentiele,
historische en ethische vragen die aan bod komen
in vakken zoals godsdienst, geschiedenis, maatschappijleer,
koken en turnen. Vakken waar aandacht kan
vrij gemaakt worden voor het defect, het tijdelijke, de
ontbinding, de catastrofe, als deel van ons bestaan.
Geluk, om voor één keer eens dat beladen en veel
misbruikt woord te hanteren, ontstaat daar, momentaan
en plekgebonden, waar chaos en orde zich aan
elkaar spiegelen.
Vanaf heden in de boekhandel:
Media en journalistiek in Vlaanderen,
kritisch doorgelicht
Johan Sanctorum & Frank Thevissen
Meer info en on line bestelbaar op www.visionair-belgie.be
27

o & o
Het verleden verklankt in De Belgische natie van
Jacob Kats en Peter Benoit
door adelheid Ceulemans
Adelheid Ceulemans was projectmedewerker
aan het Koninklijk Conservatorium
Antwerpen (01/01/2009-
30/09/2009). Sinds 1 oktober 2009
verricht zij onderzoek aan de Universiteit
Antwerpen als aspirant van het
FWO (Fonds voor Wetenschappelijk
Onderzoek) Vlaanderen. Haar onderzoeksdomein
bestrijkt hoofdzakelijk
het domein van de negentiendeeeuwse
Nederlandse literatuur.
Inleiding
Van januari tot juli 2009 liep aan het conservatorium een onderzoeksproject
met de veelzeggende titel ‘Verklankt verleden’. 1
Tijdens dit onderzoek werden Vlaamse muziektheaterwerken en
niet-dramatische muziekwerken uit de negentiende eeuw (1830-
1914) bestudeerd. De geanalyseerde werken spelen zich af in het
verleden of representeren de geschiedenis; de hoofdpersonages
zijn ofwel politieke iconen, ofwel schilders uit de Vlaamse geschiedenis
(‘verleden’). Zowel bekende figuren (Godfried van Bouillon,
Jacob van Artevelde, Jan Breydel en Pieter De Coninck; Antoon
Van Dijck, David Teniers, Quinten Matsijs, Pieter-Paul Rubens)
als personages die niet tot het vaderlandse ‘pantheon’ behoren
(Boudewijn Hapkin, Nicolaas Zannekin, Adriaan Brouwer) kwamen
aan bod. 2 Een gemeenschappelijke factor is ook de muziek
(‘verklankt’). 28 muziektheaterwerken en 12 niet-dramatische
1 Dit project werd begeleid door Piet Couttenier (Universiteit Antwerpen
– Instituut voor de Studie van de Letterkunde in de Nederlanden) en Jan
Dewilde (Artesis Hogeschool Antwerpen – Koninklijk Conservatorium). De publicatie
van de volledige tekst (gedetailleerde analyse van het corpus met tekstvoorbeelden
en conclusies) wordt voorbereid.
2 J. Tollebeek & T. Verschaffel, Het pantheon. De geschiedenis tot weinigen
herleid, in: R. Hoozee, J. Tollebeek & T. Verschaffel (red.), Mise-en-scène.
Keizer Karel en de verbeelding van de negentiende eeuw, Gent, 1999, pp. 46-57.
29

30
muziekwerken (orkestouverturen, liederen, cantaten)
werden in het corpus opgenomen. Volledigheidshalve
werden ook een 12-tal theaterstukken met slechts enkele
liederen of muziekaanwijzingen bij de analyse
betrokken.
De didactisch-moraliserende en (sub)natievormende
functie van de muziek(theater)werken – cruciaal
in de negentiende-eeuwse poëtica – werden onder
de loep genomen. Er is er al veel inkt gevloeid over
de bijdrage van kunst(werken) aan de negentiendeeeuwse
natievorming. 3 De aanpak was daarbij overwegend
historisch. In dit onderzoek is gekozen voor een
tekstueel-inhoudelijke analyse, toegespitst op twee
exemplarische casestudy’s (politieke figuren en schilders
uit de Vlaamse geschiedenis). Deze tweeledige
benadering kan een nieuw perspectief bieden op het
reeds gevoerde nationalismeonderzoek. Bovendien
lag de focus op kunstmedia die, in tegenstelling tot
bijvoorbeeld schilderkunst en historische optochten,
nog te weinig aan bod kwamen in nationalismeonderzoek.
De tekstueel-inhoudelijke methodologie
impliceert niet dat de context werd veronachtzaamd,
integendeel. De werken werden zoveel mogelijk bestudeerd
vanuit de negentiende-eeuwse cultuurhistorische
situatie.
Het merendeel van de onderzoeksresultaten (van
zowel de tekstueel-inhoudelijke analyse als de beeldvormingsstudie)
kunnen aangetoond worden aan de
hand van het muziektheaterwerk De Belgische natie.
Drie van de bestudeerde figuren worden ten tonele
gevoerd in dit muziektheaterwerk, namelijk Godfried
Van Bouillon, Jacob Van Artevelde en Pieter-Paul Rubens.
Het belangrijkste verschil met de andere geanalyseerde
muziektheaterwerken is het tijdperk waarin
het stuk zich afspeelt. Niet het verre verleden, maar
een actuele gebeurtenis wordt verbeeld en verklankt
in De Belgische natie: het einde van het werk brengt
het “drievoudige jubelfeest van den Koning, van de
Grondwet en van den Vrede der Belgische Natie” (IIb,
3, 47) op de scène, voor de gelegenheid herschapen in
de Grote Markt van Brussel. De personages geven expliciet
aan dat het verhaal handelt over het Jubelfeest
3 Hiervan getuigt de uitgebreide secundaire literatuur
die over dit onderwerp voorhanden is en werd geraadpleegd voor
dit onderzoek.

(Ia, II, 15; Ia, 13, 40), wat een enigszins bevreemdend
effect kan sorteren bij het publiek. De première vond
immers plaats op 19 juli 1856, ter gelegenheid van de
25 ste verjaardag van de troonsbestijging en eedaflegging
van Leopold I (21 juli 1831). 4 De toeschouwers
kijken dus naar het Jubelfeest, waarop zij zelf aanwezig
zijn; een theatrale vorm van mise en abyme, zo
lijkt het. De muziektheaterwerken die zich afspelen
in het verleden moeten een boodschap – hetzij impliciet,
hetzij expliciet – transfereren naar en navolging
doen vinden bij het negentiende-eeuwse publiek. De
negentiende-eeuwse les in De Belgische natie is niet
geprojecteerd in het verleden. Bijgevolg zijn de inhoudelijke
en structurele eigenschappen rechtstreeks
(zonder historische vermomming) gelinkt aan de actualiteit.
De “dramatische feesttafereelen” werden geschreven
door Jacob Kats, “Bestuerder van den vlaemschen
troep: het Tooneel der Volksbeschaving” (titelblad).
Deze toneelgroep nam de eerste opvoering van het
stuk voor haar rekening, in de Brusselse Warandeschouwburg.
Kats was een prominent figuur in de
Brusselse theaterwereld, waar hij als liberaal en antiklerikaal
flamingant de Vlaamse belangen trachtte
te vrijwaren. “Kooren, Arias en Orkestmuziek” waren
van de hand van de jonge Peter Benoit (de Forum-lezers
wel bekend). Het muzikale luik van De Belgische
natie werd aangevuld met zangstukken van Orlandus
Lassus, Grisar en Grétry.
4 Cf. H. Conscience, Beschryving der nationale jubelfeesten,
te Brussel gevierd op 21, 22 en 23 July 1856, ter gelegenheid
van de 25e verjaardag der inhuldiging van Z.M. Leopold I als
Koning der Belgen, Brussel, 1856.
Tekstueel-inhoudelijke analyse:
Belgisch-patriottisch en didactischmoraliserend
5
Dat dit stuk uitgesproken Belgisch-patriottisch van
aard is, is evident gezien de gelegenheid (het Jubelfeest)
en het centrale onderwerp (eveneens het Jubelfeest).
Een van de vele patriottische uitspraken heeft
betrekking op het belang van de moedertaal: 6
“het schynt thans eene mode te wezen, dat de begoede
lieden hunne kinderen latyn, grieksch en alle vreemde zaken,
behalven hunne moedertael laten leeren, waerdoor zy
veeltyds zoo veel onnoodige dingen kennen, dat zy niets
van de dagelyksche verschynselen der natuer weten, en
zich somtyds als vreemdelingen in hun eigen vaderland
bevinden, daer zy dikwyls niet eens in staet zyn zich onder
hunne landgenooten in de tael hunner vaderen behoorlyk
uit te drukken” (Ia, 2, 18-19).
Vlamingen en Franstaligen moesten zich kunnen
uitdrukken in hun eigen moedertaal: “Ja, de Vlaming
en de Wael, / Kunnen wel vereenigd leven, / Als me
[sic] aen beide regt wil geven, / Ieder in zyn moeder-
5 Omwille van het korte bestek van dit artikel, wordt
de analyse beperkt tot nationaal-patriottische en didactischmoraliserende
kenmerken. De analyse van o.a. structuur, humor,
taal en muziek vindt men terug in de uitgebreide studietekst.
Over de muziek in De Belgische natie, zie ook J. Dewilde, “Leve
de koning!” De vroege vaderlandslievende composities van Peter
Benoit en zijn houding tegenover patriottisme, nationalisme en
orangisme, in: Vlaanderen, jg. 50, 2001, nr. 2, pp. 66-73.
6 In de eerste jaren van de Belgische onafhankelijkheid
is het verzet van de Vlamingen tegen de onderdrukking van
het Nederlands nog gering. Gaandeweg zal deze onvrede echter
groeien – de taalbarrière blijkt ook een sociale barrière te zijn – en
resulteren in de Vlaamse taaleisen die tot uiting komen in het
Vlaams Petionnement (1840) en de oprichting van de Grievencommissie
(1856-1857).
31

32
tael” (IIb, 6, 59). Merk op dat zulke uitspraken geen
uitstaans hebben met een politiek Vlaams nationalisme
dat pas in de eerste decennia van de twintigste
eeuw zijn intrede zal doen. Na de onafhankelijkheid
beheerste het Belgisch patriottisme de harten en geesten
van Franstaligen én Vlamingen, gevolgd door een
periode van cultuurflamingantisme (ca. 1850-1880).
Het overgrote deel van de negentiende-eeuwse Vlamingen
schikten zich naar en in het overkoepelende
Belgische staatsbestel.
Vele passages verwijzen naar de democratische
grondslagen van de jonge Belgische natiestaat, die
tot uiting komen in de grondwet, in de figuur en in
de democratische aanstelling van de vorst. Kats haalt
de Belgische wapenspreuk “Endragt maekt magt” aan
(Ia, 13, 40; IIc, 2, 67) en De Belgische natie bejubelt
de “Volksgezinde Koning der Belgen” (IIb, 3, 48). De
Belgische grondwet mag “voorzeker eene der vryste
van alle Europische volken” worden genoemd (IIb, 3,
48. De grondwet van België was inderdaad één van
de meest progressieve en liberale nationale manifesten
in het negentiende-eeuwse Europa.) Dat blijkt
uit de volgende passage die ook aantoont hoezeer
de Belgische bevolking doordrongen was – of moest
doordrongen worden – van vaderlandse trots op ‘hun’
grondwet:
“eene Grondwet die men met regt als een onomstootbaer
voetstuk van den Staet mag beschouwen;
die genoegzaem vryheid bevat, om, zonder schokken
of geweldenaryen, altyd aen den wil der Natie te kunnen
voldoen. Eene Grondwet, die met den geest des
tyds van vooruitgang overeenkomt, daer zy de vryheid
van Gedachten, van Geweten, van Godsdienst,
van Drukpers, van Onderwys, van Vereeniging, van
Koophandel, van Nyverheid, van Landbouw, van Kunsten
en Wetenschappen waerborgt. Eene Grondwet,
die het voorregt der geboorte vernietigt, en de gelyk-
heid voor de wet en voor het geregt bepaelt. Ja, eene
Grondwet waervan men de waerde in de tyden der
zoo menigvuldige Staetsomkeeringen, door gansch
Europa heeft zien hoogschatten en bewonderen” (IIc,
2, 65-66).
Jacob van Artevelde op de Vrijdagmarkt in Gent
Het Belgische volk mag zich vanaf 1831 tot de “vrye
en onafhankelyke volken” rekenen (IIc, 2, 65), al heeft
de natie daarvoor een hoge prijs betaald. Vele eeuwen

lang heeft zij zware strijd geleverd tegen buitenlandse
onderdrukkers: “zelfs van in den tyd der romeinsche
beheersching” heeft het Belgisch volk “tegen alle
overweldiging en verdrukking gestreden […] om te
toonen dat de Belgen, zoo min als andere volken, tot
slaven, van wie het ook zyn moge, zyn geschapen” (Ia,
13, 40-41). De Belgische onafhankelijkheid en negentiende-eeuwse
vrede zijn het paradijselijke eindpunt
van de Belgische geschiedenis van lijden en strijden.
Deze idee wordt overigens in meer dan één historisch
theaterwerk verwoord.
De couleur locale wordt geschetst met behulp van
hetzelfde vocabularium als in de historiedrama’s: het
uitzicht op de stad is “schilderachtig”, de landstreken
zijn “schoon” en “met vruchten beladen” (Ia, 1, 9-10).
Zulke lovende beschrijvingen appelleren op subtiele,
maar daarom niet minder effectieve wijze aan het
ontluikend nationaal bewustzijn van het publiek. Ze
hebben betrekking op de streek rond Brussel, hoofdstad
van België, pronkstuk van de Belgische natie en
niet toevallig het decor van Kats’ theaterstuk. Brussel
dankt haar pracht en praal aan de Belgische bevolking
en aan haar vorst die de stad de afgelopen 25 jaar heeft
vergroot en verfraaid (Ia, 1, 9). Het stuk getuigt van
een onversneden Brussels chauvinisme dat nauw samenhangt
met het Belgisch nationalisme; niet toevallig
zingt het koor “Kunnen wy beter zijn / Dan waer
we ons wel bevinden” op de beroemde melodie Où
peut-on être mieux uit Grétry’s opera Lucille (Ia, 12, 38).
Kats had ook moraliserende bedoelingen zoals blijkt
uit algemene, vaak prekerige uitspraken, doorgaans in
de onbepaalde derde persoon enkelvoud of meervoud:
“Haestige spoed / is zelden goed. / Men kan zelden
goeds verrigten zonder met bedaerdheid en met overleg
te handelen” (Ia, 2, 20). De moraliserende lessen
zijn expliciet gericht aan het negentiende-eeuws pu-
bliek of worden gegeven door boer Akkermans aan de
jongen Peer. Deze wordt ‘opgevoed’ door Akkermans,
zoals het publiek wordt ‘opgevoed’ door Kats. Akkermans
wijst op het belang van de landbouw – nomen
est omen – in het jonge België. Zelfs een simpele koewachter
als Peer is daarom een onontbeerlijke schakel
in de Belgische maatschappij want mede dankzij hem
kunnen zijn “medemenschen smakelyk en gezond
vleesch” eten (Ia, 2, 13). Hier klinkt, zoals in de historische
muziektheaterwerken, duidelijk de liberale,
negentiende-eeuwse burgermoraal door. Mits hard
werken, kunnen zowel hooggeborenen als personen
van lagere aankomst (relatieve) welstand en een plaats
op de sociale ladder verwerven. 7 Men moest echter
niet enkel werken om zijn eigen geluk te verzekeren;
het maatschappelijk welzijn (“ons aller welzyn”) werd
bewerkstelligd door de inzet van ieder individu (“zelfverdienste”,
Ia, 3, 21). In dit verband kan ook gewezen
worden op het optreden van Mesmakers van Namen,
een messenslijper uit de achttiende eeuw. Vroeger
werd “geen ambachtsman, hoe bekwaem of nuttig hy
ook wezen mogt, in aenmerking genomen”. Daardoor
is Mesmakers’ naam, die van een eenvoudige werkman,
niet bekend bij het nageslacht. Gelukkig begint
men nu “menschen, van alle standen, volgens hunne
bekwaemheid en verdienste, […] te achten en te beloonen”
(Ia, 11, 34-35).
Peer betuigt zijn spijt over het feit dat hij niet lezen
kan (IIb, 2, 46), en Akkermans benadrukt op zijn beurt
het belang van onderwijs en opvoeding. Daardoor kan
een “niet van geestvermogen ontbloote boerenknaep”
immers een “belangryk lid der samenleving” worden
7 Cf. C. Tindemans, Mens, gemeenschap en maatschappij
in de toneelletterkunde van Zuid-Nederland 1814-1914, Gent,
1973, p. 250; W. Van den Berg & P. Couttenier, Alles is taal geworden.
Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1800-1900,
Amsterdam, 2009, p. 443.
33

34
(Ia, 3, 21). Kats prijst ook, bij monde van Akkermans,
het negentiende-eeuwse opvoedingsproject van de
scholen in Ruiselede en Beernem. “Verdwaelde kinderen”
worden weer “brave menschen” die zich “door
nuttig werk” een bestaan weten te verschaffen (IIb, 5,
55-56). Dat Kats soms zijn (morele) grenzen niet lijkt
te kennen, blijkt uit volgende passage, die voor een
eenentwintigste-eeuwse lezer of kijker bijna lachwekkend
is. Kats legt de morele boodschap er werkelijk
vingerdik op.
Peer: “[…] ik hoop dat Karabietje het my zal vergeven
dat ik hem heb durven beleedigen.”
Karabietje: “Ik u vergeven, Peer? wel, ik heb u meer
misdaen dan gy my; gy zyt beter dan ik, maer gy zyt
ook gelukkiger; […]”
Akkermans: “[…] Op den dag dat de Belgische Natie
voor ’t eerst haren vyf-en-twintig jarigen vrede viert, is
het niet meer dan pligt, dat de kinderen dier natie, in
plaets van te twisten, elkanderen broederlyk de hand
toereiken” (IIb, 5, 57).
Representatie van Godfried van
Bouillon en Jacob van Artevelde 8
Dit stuk mag zich dan wel afspelen in het heden
en een expliciete, actuele boodschap propageren, toch
komt ook het verleden ruimschoots aan bod. De actuele
boodschap gebiedt immers dat de negentiendeeeuwers
zich moeten spiegelen aan hun “schitterende
voorvaderen” die “ten eeuwigen dagen, in de geschiedenis
zullen uitblinken om steeds het nageslacht tot
8 De studie van de representatie wordt hier beperkt tot
twee exemplarische figuren: Godfried van Bouillon en Jacob van
Artevelde. Beiden werden ze vereeuwigd in een standbeeld, respectievelijk
op het Koningsplein te Brussel en op de Vrijdagmarkt
te Gent (zie afbeelding).
voorbeeld te verstrekken” (Ia, 3, 21). Het verleden
wordt belichaamd in enkele exemplarische figuren
(o.a. Godfried van Bouillon, Jacob van Artevelde, Jan
Van Eyck, Pieter-Paul Rubens, Andreas Vesalius, Simon
Stevin, André Grétry) die één voor één ‘geïnterviewd’
worden door Akkermans.
Kats bevestigt de traditionele beeldvorming van
Godfried van Bouillon. 9 Net zoals in de historische
muziektheaterwerken, is hij de “verlosser van het
Heilig Land” (Ia, 4, 22). Een geijkte passage die onder
meer in de opera Godfried van Bouillon van Bultynck
en d’Acosta te zien en te horen is, 10 neemt Kats eveneens
op: Godfried van Bouillon weigerde een gouden
kroon te dragen “op de plaets waer de groote Verlosser
van het menschdom er slechts eene doornen gedragen
heeft” (Ia, 4, 22). Opmerkelijk in De Belgische
natie is de kritische stelling die de held zelf poneert en
waarin hij, in tegenstelling tot in de genoemde opera,
enig berouw toont over de “vernielende en bloedstortende
kruistochten”: “zyne Goddelyke leer wilde
hy door liefde en niet door het zwaerd doen zegenpralen;
doch, wat kenden wy van het menschlievend
Christendom, in de tyden waer onwetendheid en barbaerschheid
alom den scepter zwaeiden?” (Ia, 4, 22).
Deze (milde) kritiek op het geweld van de kruistochten
houdt verband met de actualiteit: de Belgen willen
hun vrijheid en vrede te allen prijze bewaren na het
vele bloedvergieten in de duistere middeleeuwen. Bovendien
lijkt de negentiende-eeuwse beschaving nog
glorieuzer wanneer zij gecontrasteerd wordt met de
barbarij uit het verleden. De kruistochten hadden ech-
9 Cf. I. Wanson, Godfried van Bouillon, in: A. Morelli
(edit.), De grote mythen uit de geschiedenis van België, Vlaanderen
en Wallonië, Berchem, 1996, pp. 47-53.
10 A.V. Bultynck (aut.), P. d’Acosta (comp.) & C. Fredrickx
(pass. aut.), Godfried van Bouillon. Groot opera in 3 bedrijven en
een naspel, Antwerpen, 1895, p. 30 (naspel, toneel 2).

ter ook positieve gevolgen: de westerlingen maakten
kennis met de oosterse wetenschappen en de basisbeginselen
van de “gemeente-rechten” van de Nederlanden
dateren uit deze periode (Ia, 4, 23).
Net zoals in de andere historische muziek(theater)werken,
wordt ook in De Belgische natie het positieve
Van Artevelde-beeld verdedigd. 11 Deze historische
held bracht de Vlamingen tot welstand (Ia, 5, 24) en
dankzij hem groeide het Vlaamse volk uit tot “een
der vryste, verlichtste, nyverigste, en dus ook een der
meest welgestelde volken van Europa” (Ia, 5, 25). Hij
“verklaerde voor God en de menschen, de rechtvaerdige
belangen van het Vlaemsche volk met lyf en ziel
te verdedigen en des noods er myn leven voor op te offeren”
(Ia, 5, 25). Ook hier klinkt echter een kritische
noot, die betrekking heeft op het offer dat Artevelde
bracht. Hoewel hij de “volle vryheid” van het volk voor
eeuwig wilde bezegelen, werd hij gelyncht door zijn
eigen volk, dat “nog te blind was om de waerde van
haer regt en hare vryheid te beseffen” (IIa, 5, 25). Die
onwetendheid maakte hen tot een gemakkelijke prooi
voor de Franstalige intriganten. Ook Van Peene en
Destanberg erkenden deze fout uit het verleden en
beklaagden zich over deze laffe moord, in respectievelijk
een grand-opéra of een historisch drama met zang,
en in een cantate. 12
11 S. Rottiers, Jacob van Artevelde, de Belgische Willem
Tell?, in: A. Morelli (edit.), De grote mythen […], pp. 77-93.
12 H. Van Peene (aut.) & J. Bovery (comp.), Jacques van
Artevelde. Grand-opéra national en cinq actes et six tableaux,
Gent, 1847; H. Van Peene (aut.) & J. Bovery (comp.), Jacob van
Artevelde, of Zeven jaren uit de geschiedenis van Vlaanderen.
Historisch drama met koors in vijf bedrijven en zeven tafereelen,
Gent, 1863; F.A. Gevaert (comp.), N. Destanberg (aut.) &
V. Wilder (vert.), Jakob van Artevelde: feestkantate. Jacques van
Artevelde: cantate pour choeurs et orchestre, Gent, 1864. [Jaar van
compositie: 1863.]
Besluit
Kats schreef met De Belgische natie een uiterst moraliserend
en patriottisch muziektheaterwerk, dat rechtstreeks
refereert aan de negentiende-eeuwse actualiteit.
Hij bevolkt zijn Belgische natie met historische
figuren en erkent zo ook het belang van de geschiedenis
in en voor de jonge Belgische natiestaat. Voor
hedendaagse lezers lijkt Kats’ theaterstuk een les in
geschiedenis, voor negentiende-eeuwse toeschouwers
was het een les in waarden en normen, zowel op moreel
als nationaal vlak. Politieke en culturele helden
uit het verleden fungeerden als moreel voorbeeld voor
de negentiende-eeuwers. De primaire doelstelling van
de confrontatie met de roemrijke Belgische geschiedenis
bestond erin om te appelleren aan het nationaal
bewustzijn van de toeschouwers, hun vaderlandsliefde
op te wekken en tot slot het bestaansrecht van de
jonge staat te legitimeren. Dit stuk is, omwille van de
nationaal-patriottische en didactisch-moraliserende
boodschap (en ook omwille van structurele en stilistische
kenmerken), representatief voor vele andere
negentiende-eeuwse muziektheaterwerken.
35

36
Kort
Masterclasses
istván Párkányi: viool en kamermuziek
donderdag 26 en vrijdag 27 november van 10u tot 13u en van
14u tot 17u
Actieve deelname enkel studenten conservatorium Antwerpen
István Párkányi is van Hongaarse afkomst en werd
geboren in Leipzig. Hij begon op zevenjarige leeftijd
viool te spelen, studeerde aan het Béla-Bartók-
Konservatorium in Budapest en won de eerste prijs
voor strijkkwartet op het Internationale Leo Weiner
Muziekconcours. In 1970 zette hij zijn studie voort
bij Max Rostal in Keulen en werd hij concertmeester
van het Beethovenhalle Orchester in Bonn, later van
het Kölner Kammerorchester. In 1975 werd hij eerste
concertmeester van het Radio Kamerorkest.
In 1976 werd door István Párkányi, Heinz Oberdorfer
en Ferdinand Erblich samen met de cellist
Stefan Metz het Orlando Kwartet opgericht. Na internationale
prijzen en een grote carrière door de hele
wereld besloot István Párkányi in 1984 zijn eigen weg
te gaan, maar in 1998 zijn de drie oorspronkelijke leden
samen met een nieuwe cellist, Michael Müller,
weer bij elkaar gekomen om hun oude passie nieuw
István Párkányi. Copyright Marco Borggreve
leven in te blazen, nu onder de naam Párkányi Kwartet.
Alle vier de musici hebben een sterke band met
de Centraal-Europese muziektraditie door hun achtergrond
en de samenwerking met grootmeesters
als zoals Sandor Vegh. Inmiddels heeft het nieuwe
ensemble weer een vaste plaats op de binnen- en
buitenlandse podia veroverd. Talrijke engagementen
hebben het Párkányi Kwartet naar o.a. Frankrijk,
Duitsland, Zwitserland, Spanje, Japan, Canada en de
VS gebracht, en het werd uitgenodigd door het Edinburgh
Festival. De cd-opnamen, tegenwoordig op het
Praga Digitals label van Harmonia Mundi, zijn door
het publiek en de internationale vakpers met de grootste
lof ontvangen. Sinds 2000 is het Párkányi Kwartet
als Quartet in Residence verbonden aan het Conservatorium
van Amsterdam.

Van 1984 tot 2002 bezette hij de eerste concertmeesterstoel
bij het Nederlands Kamerorkest. Daarnaast
trad hij regelmatig op als solist en dirigent. Hij
is als hoofdvakdocent verbonden aan het Conservatorium
van Amsterdam. István Párkányi bespeelt een
viool van Nicola Gagliano (Napels 1750 ).
Juliane Banse: zang
Recital Juliane Banse, sopraan en Martin Helmchen, piano
Vrijdag 4 december 2009 om 20u – Blauwe Zaal, deSingel
Kaarten: € 20,15 (basis) - € 15,20 (-25/65+) - € 8 (-19j)
Tel.: 03/248.28.28 of www.desingel.be
Masterclass zaterdag 5 en zondag 6 december 2009 van 11u tot
13u en van 14u30 tot 18u30 – Kleine Zaal, deSingel
Doelgroep: studenten Conservatorium Antwerpen
Toehoorders gratis.
i.s.m. deSingel
Juliane Banse werd geboren in het zuiden van
Duitsland en groeide op in Zürich. Reeds op haar
vijfde kreeg ze vioollessen en ze bleef dit instrument
twaalf jaar lang trouw. Vanaf haar vijftiende nam ze
zanglessen, eerst bij Paul Steiner en Ruth Rohner,
later bij Brigitte Fassbaender en Daphne Evangelatos
in München. Ondertussen is Juliane Banse zelf docente
aan de Musikhochschule van München. Juliane
Banse won diverse prijzen en beurzen. Zo behaalde
ze onder meer de eerste prijs van de zangwedstrijd
van Kulturforum München in 1989, de eerste prijs
van de Weense Grand Prix Franz Schubert in 1993
en in hetzelfde jaar ontving ze nog de Robert-Schumann-Preis
van de stad Zwickau en de Theaterpreis
des Münchener Merkur. Als operazangeres maakte
Juliane Banse haar debuut in 1989 als Pamina in de
enscenering van Harry Kupfer aan de Komische Oper
Berlin. Hierop volgden uitnodigingen van de grote
operahuizen over de hele wereld. Ze zong zowat alle
grote partijen voor haar stemtype: van Despina, Sophie,
Zerline, Zdenka, over Susanna, Marzelline, Ig-
hino tot Manon en Musette. In 1998 was Banse te horen
als Schneewittchen in de gelijknamige opera van
Heinz Holliger, een rol die de componist met Banses
stem in het hoofd had geschreven. Juliane Banse is
tevens vaak op het concertpodium te vinden. In 1994
debuteerde ze onder leiding van Claudio Abbado met
de Wiener Philharmoniker. Sindsdien trad ze op met
alle grote orkesten en werkte met dirigenten zoals
Carlo Maria Giulini, André Previn, Pierre Boulez,
Paavo Järvi, Lorin Maazel, Riccardo Chailly, Helmuth
Rilling, Herbert Blomstedt, Leonard Slatkin, Simon
Rattle, Kent Nagano en Manfred Honeck. Ook voor
het Lied koestert Juliane Banse een bijzonder liefde.
Ze geeft regelmatig recitals met de pianisten Helmut
Deutsch en Wolfram Rieger in de belangrijkste centra
van Europa, zoals de Schubertiade in Schwarzenberg,
Wiener Konzerthaus of de Wigmore Hall te Londen.
Samen met Maurizio Pollini vertolkte ze liederen van
Schubert in de Carnegie Hall in New York en ook in
Tokio. Ook met pianist András Schiff werkte Banse
samen voor cd-opnamen en enkele liedrecitals.
Craig taborn: jazz piano
Workshop woensdag 2 december 2009 van 10u tot 14u30
Voor alle pianisten
De uit Minneapolis afkomstige pianist improviseert
theatraal met veel gevoel voor statement. Bij
hem geen wilde mokerslagen. Taborn is eerder een
introvert lyricus die een breekbare, veeleisende muzikale
spanning opschroeft. De muziek van het Craig
Taborn Trio roept een denkbeeldige film op met collectieve,
thematische en meerstemmige improvisatie
over oorspronkelijke, onorthodoxe thema’s. Door de
piano, bas en drums in onafhankelijke lagen te stapelen,
liefst nog in totaal andere ritmes en maatsoorten,
draait het trio onafhankelijk rond elkaar, de hallucinatie
voorbij.
37

38
Festival ‘Prix de Rome - Prijs van
Rome’
Zondag 15 november, 14 u. - ca. 18.30 u.
Brussel, Paleis der Academieën, Hertogstraat 1, 1000 Brussel
Toegang gratis.
Reservatie vóór 12 november via bibliotheek.kc@artesis.be
Op 15 november organiseren de koninklijke conservatoria
van Antwerpen, Brussel, Bruxelles en Gent
een mini-festival rond de Prijs van Rome. Deze staatsprijs
voor compositie werd van 1841 tot in de jaren
’60 van vorige eeuw tweejaarlijks georganiseerd. Dit
bijzondere concert wordt georganiseerd op de historische
plaats waar lange tijd de bekroonde cantates van
de Prijs van Rome werden uitgevoerd, namelijk het
Paleis der Academieën in Brussel. De studenten van
de vier deelnemende conservatoria krijgen trouwens
ook de kans om hun programma in de Academia Belgica
in Rome te presenteren.
Omdat zowat alle Belgische componisten met
naam en faam deze staatswedstrijd voor compositie
hebben gewonnen of er op zijn minst aan hebben
deelgenomen, is de Prijs van Rome een ideaal vehikel
om op het festival een uitgelezen selectie Belgische
muziek te laten horen:
- Joseph Jongen, Sonate voor cello en piano op.39 door
Jan Skopowski en Yannick Van de Velde (Koninklijk
Conservatorium van Brussel)
- Liederen van o.a. Peter Benoit, Karel Candael, René
Defossez F.A. Gevaert, Eduard Lassen en Paul Lebrun
door Cathy Van Roy en Gijs Van der Linden, begeleid
door Ivo Delaere (Koninklijk Conservatorium Gent).
- Edgar Tinel, Sonate en sol mineur à 4 mains door
Mélanie Clerc en Xavier Locus (Conservatoire royal de
Bruxelles)
- Robert Herberigs, Poème / Peter Benoit, Troisième
fantasia pour piano op. 18 en Quatuor op. 10 door Jan
Heynderickx en BL!NDMAN [new strings] (Koninklijk
Conservatorium Antwerpen).
Tussen de recitals door geeft Jan Dewilde een lezing
over de historiek en de betekenis van de Prijs van
Rome.
Dit is een organisatie: Koninklijk Conservatorium
Antwerpen, Koninklijk Conservatorium Brussel,
Conservatoire Royal Bruxelles en Koninklijk Conservatorium
Gent, i.s.m. de Academia Belgica en de Koninklijke
Vlaamse Academie van België voor Wetenschappen
en Kunsten.
PS. Ondertussen, op 22 oktober, hebben Jan
Heynderickx en BL!NDMAN [new strings] hun concert
in de Academia Belgica al gespeeld. Naast werk
van Herberigs en Benoit bracht BL!NDMAN ook het
enige strijkkwartet van Giuseppe Verdi.
JD
Wim Henderickx. Een oosterling
verdwaald in het westen.
Uitzending Canvas op 22 november 2009, 12u
Op 22 november wordt op Canvas een portret uitgezonden
van Wim Henderickx in het programma
‘Canvas Klassiek’. Tijdens deze uitzendingenreeks
werden verschillende componisten belicht (op 8.11
ook nog Frits Celis en Marinus de Jong). In het portret
van Wim Henderickx wordt de nadruk gelegd op
zijn veelzijdig oeuvre en voorliefde om zich te laten
inspireren door andere culturen. Hij werkt graag samen
met Afrikaanse muzikanten, zoals in het project
‘Confrontations’, maar is vooral bezig met oosterse religies
en filosofieën. Het Oosten beïnvloedt zijn werk,

maar zijn muziek blijft westers. Hij schreef o.m. een
Raga-cyclus en een Tantrische cyclus, waarin Indische
toonladders en boeddhistische religieuze patronen
een inspiratiebron vormen. Zijn Raga wordt op
23 november uitgevoerd door het symfonieorkest van
het conservatorium o.l.v. Ivo Venkov tijdens een concert
in de Blauwe Zaal van deSingel (lees meer hierover
in het volgende stukje).
Maestro Devreese
Concert op 23 november 2009, 20u
Blauwe Zaal, deSingel
Symfonieorkest Conservatorium Antwerpen o.l.v. Ivo Venkov
Werk van Wim Henderickx, Frédéric Devreese en Johannes
Brahms.
Gratis toegang, geen reservatie
Een organisatie van de Stichting Conservatorium Antwerpen.
De Stichting Conservatorium
Antwerpen kent
jaarlijks de titel van Maestro
Honoris Causa toe aan
een persoonlijkheid uit de
muziekwereld om zijn of
haar uitzonderlijke verdienste.
Dit jaar valt deze
eer te beurt aan componist
& dirigent Frédéric
Devreese. Naar aanleiding
van deze onderscheiding
brengen het Koninklijk Conservatorium Antwerpen
en de Stichting Conservatorium een hommage aan
Frédéric Devreese. Dit gebeurt tijdens een feestelijke
concertavond in aanwezigheid en met deelname van
de laureaat, en wel maandag 23 november 2009 te
20u in de Blauwe Zaal van deSingel. Het Symfonieorkest
Conservatorium Antwerpen brengt o.l.v.
Frédéric Devreese en Ivo Venkov de Akademische
Festouverture van Johannes Brahms, filmmuziek &
Gemini van Frédéric Devreese en Raga I voor percussie
en orkest van Wim Henderickx, docent compositie
aan het Conservatorium Antwerpen. Solist in Raga I
is de jong afgestudeerde Peter Cools. Verschillende
beeldfragmenten illustreren de rijk gevulde carrière
van Frédéric Devreese. De presentatie van het geheel
is in de professionele handen van Lut Van der Eycken
(Klara). Wij nodigen u van harte uit op deze unieke
avond, de toegang is gratis en reservatie is niet nodig.
Tijdig aanwezig zijn is aan te raden.
Kersthappening
Dinsdag 8 december, 20u
Sint-Pauluskerk, Antwerpen
‘Haydn in Oosterse sferen’
Studenten en docenten Muziek en Dans conservatorium Antwerpen
O.l.v. Frank Agsteribbe
Solisten: Liesbeth Devos, zang en Simon Van Hoecke, trompet
Teksten: Thomas Vanderveken
Tickets: € 25 door storting op rekening 001-3049902-07 tnv
Jean Van Damme
Op 8 december vindt de lustrumeditie van de
Kersthappening van Lions Club Antwerpen ter Beke
(partner van de Stichting Conservatorium Antwerpen)
plaats. Naar goede gewoonte zorgen studenten
en docenten van het Conservatorium Antwerpen voor
een feestelijk programma, ditmaal onder de noemer
‘Haydn in Oosterse sferen’. Frank Agsteribbe dirigeert
het ensemble Conservatorium Antwerpen en
samen met sopraan en alumnus Liesbeth Devos brengen
zij de ouverture en enkele indrukwekkende aria’s
uit Haydns opera L’incontro improvviso. Studenten
dans zorgen voor een verrassende choreografie op
deze muziek. Daarna is het de beurt aan alumnus en
trompettist Simon Van Hoecke die zal soleren in het
39

40
bekende trompetconcerto van Jozef Haydn. Ook Michael
Haydn, broer van Jozef, ontbreekt niet op het
programma en zorgt samen met Süssmayer voor de
Oosterse toets dankzij hun Türkischer Marsch en de
Sinfonia Turchesca. Tussen de muziekwerken door
nemen Thomas Vanderveken, docent aan het Conservatorium,
en studenten en docenten van de jazzafdeling
u mee naar het Oosten met hun mysterieuze
Oosterse intermezzi. Na het concert worden alle aanwezigen
uitgenodigd op een gezellige glühweinreceptie.
1e Student Research Symposium,
14-15 december 2009
In het kader van het studentenonderzoek organiseert
het conservatorium voor de eerste maal een
studentensymposium. De bedoeling is dat studenten
die in hun laatste masterjaar Muziek hun onderzoeksproject
afwerken kort hun project en werkzaamheden
voorstellen. Het symposium opent met een plenaire
sessie, waarna in verschillende kleinere groepen
wordt verder gewerkt. Deze groepen zijn thematisch
samengesteld rond specifieke research topics: muziekpedagogie,
gezondheidszorg bij musici, muziek
en muziekleven in Vlaanderen, België en Nederland,
muziek in de Barok en de Klassieke periode, hedendaagse
muziek, crossover en niet-Westerse muziek,
uitvoeringspraktijk, stijlstudie en muziekanalyse.
Elke groep wordt voorgezeten door een onderzoeksactieve
docent van het conservatorium. Het symposium
gaat door op 14 en 15 december 2009, op diverse locaties.
Volksmuziek
De Muziekraad Vlaanderen en ISME (International
Society for Music Education) organiseren van 20
t.e.m. 22 november 2009 een internationaal congres
over volksmuziek in het onderwijs. Het conservatorium
biedt gastvrijheid aan een keur van internationale
experts uit het lager, secundair en hoger onderwijs,
die kennis en ervaring uitwisselen. Er zijn lezingen,
paneldiscussies, concerten en demonstraties van instrumenten.
Meer info op www.muziekraad-vlaanderen.be
Lanceringsconcert boek & cd
7 december 2009, 20u
Voorstelling cd SPOREN 09 van Vrienden Conservatorium
Antwerpen en presentatie Jubileumboek ‘Een vermoeden van
Talent – 111 jaar Koninklijk Conservatorium Antwerpen’,
Sander Geerts (altviool), Stephanie Proot (piano), Ricardo
Matarredona (klarinet), Yasuko Takahashi, (pianobegeleiding)
Programma: M. Bruch, D. Sjostakovitsj, Bach-Busoni, S. Prokofiev
Presentatie en interviews: Lut Van der Eycken
Toegang: € 6 / 4, via www.desingel.be of 03/244 28 28
(Vrienden Conservatorium Antwerpen gratis, geen reservatie)
111 is een bijzonder getal. Niet alleen was Beethovens
opus 111 zijn laatste pianosonate, het was op
Bilbo Balings’ 111ste verjaardagsfeest dat hij de Ring
aan zijn neef Frodo liet voor hij op mysterieuze wijze
verdween. 111 is ook het alarmnummer van Nieuw-
Zeeland. Er is echter geen reden tot paniek. Tijdens
het ‘Lanceringsconcert’ wordt het conservatorium
niet zelf gelanceerd en met de nieuwe kunstcampus
in een baan rond de aarde gebracht. Het betreft hier
de menselijke behoefte om vanaf een bepaalde leeftijd
de geschiedenis te bewaren voor het nageslacht en de
lancering van het resultaat daarvan.

In het geval van het conservatorium, dat in 1998 op
zijn 100ste verjaardag reeds een uitgebreide historiek
liet optekenen, zijn de laatste elf jaar misschien wel
de ‘wildste’ geweest. De opname in de hogeschool,
het samensmelten van twee toneelopleidingen, het
behoud van unieke podiumkunstopleidingen zoals
Dans en Kleinkunst en de uitwerking van de Bologna
Declaratie in een succesvol onderzoeksbeleid zijn
enkele van de processen die in dit jubileumboek beschreven
worden. Maar het omvat meer dan een verslag
van de periode achter ons. Er werden kritische
vragen beantwoord en met een aantal sleutelfiguren
werd vooruitgekeken naar waar we naartoe gaan.
Want het is vooral de visie die het conservatorium in
die 111 jaar ontwikkeld heeft die de moeite waard is
gebleken in boekvorm uit te geven. Het resultaat is
een origineel en veelzijdig document. De chronologie
en de beschouwing zijn gelijkwaardig vertegenwoordigd.
Het is traditioneel en altijd verrassend.
Het historische, chronologische verhaal wordt
verteld door auteurs die allen ook een effectieve rol
spelen of gespeeld hebben in de geschiedenis waarover
ze schrijven. Dit ‘verticaal’ materiaal wordt horizontaal,
als door een zoldering of kroonlijst, letterlijk
overspannen door een beschouwend artikel van
de hand van filosoof en dramaturg Luc Joosten. Ten
slotte schreven drie gastauteurs (Eric de Kuyper, Johan
Sanctorum en Clara van den Broek) hun visie op
de podiumkunst(enaar) van de toekomst.
Het boek presenteert ook een unieke fotoreeks van
de jonge fotograaf Frederik Beyens. Naast de professionele
fotosessies die hij hield met studenten, was hij
aanwezig op repetities, uitvoeringen en onbewaakte
momenten. Beyens’ werk geeft op een bijzondere
manier de energie weer die ontstaat wanneer jonge
podiumkunstenaars aan het werk zijn. De portretten
die hij maakte van onze studenten formuleren een
antwoord op ‘een vermoeden van talent’, de titel van
het boek.
Behalve het jubileumboek wordt op 7 december
ook de nieuwe cd ‘SPOREN 09’ gelanceerd. Na de
cd-reeks MEESTERLIJK, gewijd aan onze docenten,
vonden wij dat het de hoogste tijd was om ook de
studenten die in hun sporen treden aan het woord te
laten. Jong aanstormend talent dat solistisch en in orkestformatie
musiceert onder de bevlogen leiding van
gastdirigent Domonkos Héja en huisdirigent Koen
Kessels.
BV
41

42
aGenda
15.11.09, 11u
Galerie De Zwarte Panter
Hoogstraat 70-74, Antwerpen
T: € 10/7 (incl. aperitief)
CCA+VCA+Gal. De Zwarte Panter
15.11.09, 19u
CC ter Dilft te Bornem
Ticketinfo en reservatie: 03/890.69.30
17 t.e.m. 21.11.09, 20u
Fred Engelenzaal, campus Studio
Toegang gratis, geen reservatie
23.11.09, 20u
Blauwe Zaal, deSingel
Toegang gratis, geen reservatie
24.11.09, 20u
Blauwe Zaal, deSingel
Enkel op uitnodiging
07.12.09, 20u
Blauwe Zaal, deSingel
Toegang: € 6/ 4, via www.desingel.be of
03/248 28 28
(gratis toegang, zonder reservatie voor
Vrienden Conservatorium Antwerpen)
Jong Geluid
Gitaarkwartet ‘Four Aces’ met Stein Verrelst, Mathieu de Ruyte, Inti de
Maet en Bart Venken
Programma: A. York, A. Dvorak, L. Boccherini, J. Brahms, M. Ravel,
C. Machado en S. Assad
Dansproject 9: Ontmoetingsplatform voor dansliefhebbers
Studenten dans tonen ‘Empty’ van Karel Tuytschaever
www.terpsichore.be
Masterproef Drama, Kleinkunst: Joep Conjaerts en band
Symfonieorkest Conservatorium Antwerpen o.l.v. Ivo Venkov
Programma: J. Brahms, F. Devreese, W. Henderickx
Gala Stichting Conservatorium Antwerpen
Uitreiking van de Maestro Honoris Causa
Lanceringsconcert boek & cd
Voorstelling cd SPOREN 09 van Vrienden Conservatorium Antwerpen
en presentatie Jubileumboek ‘Een vermoeden van Talent – 111 jaar
Koninklijk Conservatorium Antwerpen’,
Sander Geerts (altviool), Stephanie Proot (piano), Ricardo Matarredona
(klarinet) en Yasuko Takahashi (piano).
Programma: M. Bruch, D. Sjostakovitsj, Bach-Busoni, S. Prokofiev
Presentatie en interviews: Lut Van der Eycken

08.12.09, 19u
M HKA, Antwerpen
Museum van Hedendaagse Kunst
Antwerpen
Leuvenstraat 32, Antwerpen
10.12.09, 19u
Sint Pauluskerk, Antwerpen
Tickets: € 25, door storting op rekening
001-3049902-07 tnv Jean Van Damme
11.12.09, 14u en elke dag van 16 tot
19.12.09, 20u
Zwarte Zaal, conservatorium
Gratis toegang, geen reservatie
13.12.09, 11u
Galerie De Zwarte Panter
Hoogstraat 70-74, Antwerpen
T: € 10/7 (incl. aperitief)
CCA+VCA+Gal. De Zwarte Panter
13 tot 14.12.09, 20u
Locatie n.t.b., zie website
Gratis toegang, geen reservatie
17.12.09, 20u
Campus Lier
Kluizeplein 8, Lier
Toegang gratis, reservatie via
dans@artesis.be of 03/489.39.48
Project M HKA
Een samenwerking tussen studenten textielontwerp van Sint-Lucas Gent
(Hogeschool voor Wetenschap en Kunst) en studenten dans van het
Koninklijk Conservatorium Antwerpen o.l.v. choreograaf Marc Vanrunxt
resulteert in de productie en vertoning van de Parangolé-capes van Hélio
Oiticica’s.
Meer info op www.muhka.be
Kersthappening Lions Club Antwerpn Ter Beke
‘Haydn in Oosterse sferen’
Studenten en docenten Muziek en Dans conservatorium Antwerpen
O.l.v. Frank Agsteribbe
Solisten: Liesbeth Devos, zang en Simon Van Hoecke, trompet
Teksten: Thomas Vanderveken
Toonmoment Bachelor 3 Acteren
o.l.v. Koen De Sutter
Jong Geluid
Ensemble ‘Hommages’ met Wouter Aerts (klarinet en basklarinet), Eliot
Lawson (viool), Jozefien Peelman (cello) en David Van Looveren (piano)
Programma: H. Deneire, Fr. Schubert, R. Schumann en J.S. Bach
Toonmoment Bachelor 3 Woordkunst
o.l.v. Robby Cleiren
Free Podium
Studenten dans tonen choreografisch werk
43

44
Coda
Sic transit gloria mundi… De ene dag sta je als
‘compositeur célèbre’ op een postkaart, de andere dag
ben je in de nevelen der tijd verdwenen. Voor de jongere
lezers van deze rubriek – ik bedoel: jonger dan
zeventig – moet het een shock zijn te vernemen dat
er een tijd was dat klassieke componisten zich in een
volkse populariteit mochten verheugen. Dat er een
tijd was waarin een componist die een prijs had gewonnen,
in triomf door de straten werd gevoerd. Dat
er ooit afbeeldingen van componisten werden verzameld,
zoals nu Paninikaarten van voetballers.
Ook deze Franse componist Paul Fauchey (1858-
1936) was ooit een gevierde ster. En dat dankte hij
vooral aan zijn operette Ni veuve, ni joyeuse, een wel
zeer expliciete verwijzing naar Franz Lehárs Die lustige
Witwe. Het libretto van Fauchey’s operette werd
geschreven door twee ‘écrivains niçois’, te weten Altéry
en Paul Gordeaux. Deze laatste is vooral bekend
geworden als de eerste schrijver die de uitdrukking
‘bla-bla-bla’ gebruikte. ‘Bla-bla-bla’ of niet, Ni veuve,
ni joyeuse werd na de première in 1912 in Marseille
ongeveer 1.000 (duizend!) keren opgevoerd. Meer
dan genoeg om als componist een verzamelobject op
een postkaart te worden, maar nog altijd belachelijk
weinig in vergelijking met de 300.000 (driehonderdduizend!!)
opvoeringen die Die lustige Witwe tussen de
creatie in 1905 en Lehárs dood in 1948 haalde. Het
origineel is altijd beter…
Jan Dewilde
Bibliothecaris
PS Deze afbeelding is een van de vele historische
foto’s uit de ‘Collectie Dubar’. In de nabije toekomst
worden ze gedigitaliseerd.
Veel dank aan lezer Jan Smeele die ons informatie
bezorgde over Isidore Eggermont (zie vorige Forum).
Deze Eggermont (1844-1923) zou een leerling
van César Franck geweest zijn, maar heeft al vlug de
muziek opgegeven om een zwervend bestaan als diplomaat,
fotograaf en schrijver te leiden. Hij bereisde
Noord-Afrika en Azië en publiceerde in 1885 een boek
over Japan. Wordt verder uitgespit.