Vertrouwen in de buurt - KISS

Vertrouwen in de buurt

De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid werd in voorlopige vormingesteld in 1972. Bij wet van 30 juni 1976 (Stb. 413) is de positie van de raad definitiefgeregeld. De huidige zittingsperiode loopt tot 31 december 2007.Ingevolge de wet heeft de raad tot taak ten behoeve van het regeringsbeleidwetenschappelijke informatie te verschaffen over ontwikkelingen die op langeretermijn de samenleving kunnen beïnvloeden. De raad wordt geacht daarbij tijdigte wijzen op tegenstrijdigheden en te verwachten knelpunten en zich te richtenop het formuleren van probleemstellingen ten aanzien van de grote beleidsvraagstukken,alsmede op het aangeven van beleidsalternatieven.Volgens de wet stelt de wrr zijn eigen werkprogramma vast, na overleg met deminister-president die hiertoe de Raad van Ministers hoort.De samenstelling van de raad is (tot 31 december 2007):prof. dr. W.B.H.J. van de Donk (voorzitter)mw. prof. mr. dr. L. Hancherprof. dr. P.A.H. van Lieshoutprof. dr. P.L. Meursprof. dr. J.L.M. Pelkmansdrs. I.J. Schoonenboomprof. dr. J.J.M. Theeuwesprof. dr. P. WinsemiusSecretaris: dr. A.C. HemerijckDe wrr is gevestigd:Lange Vijverberg 4-5Postbus 200042500 EA ’s-GravenhageTelefoon 070-356 46 00Telefax 070-356 46 85E-mail info@wrr.nlWebsite http://www.wrr.nl

WETENSCHAPPELIJKE RAAD VOOR HET REGERINGSBELEIDVertrouwen in de buurtAmsterdam University Press, Amsterdam 2005

Omslagfoto: Sake Rijpkema/Hollandse HoogteOmslagontwerp: Studio Daniëls, Den HaagVormgeving binnenwerk: Het Steen Typografie, Maarssenisbn 90 5356 735 6nur 741© wrr/Amsterdam University Press, Den Haag/Amsterdam 2005Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagenin een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of openige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige anderemanier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16BAuteurswet 1912 jº het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijkverschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 kbHoofddorp). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen,readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot deuitgever te wenden.

inhoudsopgaveinhoudsopgaveSamenvatting11Ten geleide171 Inleiding1.1 De buurt als mogelijk object én aangrijpingspunt van beleid1.2 Enkele begripsomschrijvingen1.3 Onderzoeksvragen1.4 Aanpak en methode1.5 Opbouw van het rapport1919202324262 Buurt-, wijk- en plattelandsbeleid in Nederland2.1 Positionering van onderzoek2.2 Geschiedenis van de wijkaanpak2.2.1 Inleiding2.2.2 De jaren veertig en vijftig: de eerste golf van wijkaanpak2.2.3 De jaren zeventig: de tweede golf van wijkaanpak2.2.4 De jaren negentig: de derde golf van wijkgericht beleid2.2.5 Recente ontwikkelingen2.3 Plattelandsontwikkeling en -beleid2.3.1 Inleiding2.3.2 De stand van het platteland2.3.3 De jaren vijftig en zestig: organisatie van efficiënte voedselvoorziening2.3.4 De jaren zeventig en tachtig: romantisering en voortgaandeeconomisering2.3.5 Het tegenwoordige platteland: woondorpen2.4 Conclusies in perspectief29292929303337404141424344454773 Empirische bevindingen: het perspectief van bewoners3.1 Eerste onderzoeksvraag: kan de buurt ertoe doen?3.2 De fysieke inrichting van de woonomgeving3.2.1 Meerwaarde voor bewoners: geborgenheid, eigenheid en hettegengaan van isolement3.2.2 Meerwaarde voor overheid en wooncorporaties: handvat voor actie3.2.3 Differentiatie naar buurt3.2.4 Integraal beleid3.2.5 Coproductie bij beleidsvoorbereiding3.2.6 Gepaste afstand bij uitvoering3.3 Veiligheid3.3.1 Meerwaarde voor bewoners: (gevoel van) veiligheid3.3.2 Meerwaarde voor overheid en politie: eerste verdedigingsliniebij bewoners3.3.3 Differentiatie, bouwend op de kwaliteiten van een buurt51515252555759616466666768

vertrouwen in de buurt3.3.4 Integraal beleid3.3.5 Coproductie van beleid3.3.6 Gepaste afstand bij de uitvoering72757783.4 Onderwijs en kinderopvang3.4.1 Meerwaarde voor bewoners en scholen3.4.2 Meerwaarde voor de overheid3.4.3 Differentiatie naar buurt3.4.4 Integraal beleid3.4.5 Coproductie van beleid3.4.6 Gepaste afstand bij uitvoering3.5 Sociale infrastructuur3.5.1 Meerwaarde voor bewoners: sociaal vertrouwen3.5.2 Meerwaarde voor overheid en welzijnsorganisaties3.5.3 Differentiatie3.5.4 Integraal beleid3.5.5 Coproductie van beleid3.5.6 Gepaste afstand bij uitvoering3.6 Conclusie: de buurt kan ertoe doen, onder voorwaarden4 Empirische bevindingen op bestuurlijk gebied4.1 Raakvlak van logica’s4.2 Bestuurlijke spanningsvelden4.2.1 Spanningsveld 1: gedifferentieerde of uniforme aanpak?4.2.2 Spanningsveld 2: integrale of functionele (sectorale) aanpak?4.2.3 Spanningsveld 3: coproductie of opgelegd beleid?4.2.4 Spanningsveld 4: gepaste afstand of dicht erop?4.3 Drempels voor verandering4.3.1 Inhoud: inspiratiedrempels voor nieuw beleid4.3.2 Proces: vertrouwensdrempels voor nieuwe uitvoering4.3.3 Verandermanagement4.4 Nieuwe structuren4.4.1 Functionele organisatie met verzwaarde coördinatie4.4.2 Gekantelde organisatie4.5 Conclusie: met bestuurlijk vakmanschap veel te bereiken8080828386878991929394981001051091151151171191221241251271281301311321331351375 De toegevoegde waarde van buurtgericht beleid5.1 Tweede onderzoeksvraag: bijdrage aan sociaal en politiek vertrouwen?5.2 Vergelijking met ander onderzoek5.3 De inhoudelijke toegevoegde waarde5.3.1 Winstkansen op verschillende leefbaarheidsterreinen5.3.2 Oorzaken van het niet benutten van winstkansen5.4 Toegevoegde waarde door groter sociaal vertrouwen5.4.1 Vier burgerschapsstijlen5.4.2 Uiteenlopende buurten en banden5.4.3 De bijdrage van buurtgericht beleid aan sociaal vertrouwen141141142145146147151152155160

inhoudsopgave5.4.4 Doorwerking van sociaal vertrouwen5.5 Kan buurtgericht beleid ook bijdragen aan politiek vertrouwen?5.5.1 De mate van politiek vertrouwen5.5.2 Verklaringen voor beperkt politiek vertrouwen5.6 Dreigende breuklijnen5.7 Conclusie: complexe politieke taakstelling1621691691751801856 De weg vooruit6.1 Terugblik en doorkijk6.2 Conceptueel kader: levende en lerende buurt6.3 Eerste aanbeveling: kies voor een tweesporenaanpak6.3.1 Tweesporenaanpak6.3.2 Speciale aandacht voor een bestuurlijke veranderingsuitdaging6.3.3 Stel een selectief beleidsmenu vast6.4 Tweede aanbeveling: maak een keuze uit de menukaart voor socialeherovering6.4.1 De wegbereidersrol van de overheid6.4.2 Kaderafspraken tussen overheid en sociale spelers6.4.3 Uitvoering door sociale spelers6.5 Derde aanbeveling: maak een keuze uit de menukaart voor kansgedrevenbuurtbeleid6.5.1 Aangescherpt veranderingsproces6.5.2 Herontwerp van de betrokkenheid van bewoners6.6 Vierde aanbeveling: wees bereid tot een cultuuromslag6.6.1 Sociale spelers: handel meer vanuit het perspectief van bewoners6.6.2 Gemeentelijke overheid: neem het voortouw6.6.3 Kosten en baten6.7 Vijfde aanbeveling, richting rijk en provincies: schep randvoorwaarden6.8 Zesde aanbeveling, richting politiek: vernieuw de lokale democratie1891891931971971992032042052082122142152172222242262282302329Literatuur241Bijlage 1Processen en instrumenten van verandermanagement249Bijlage 2Activerende zelfanalyse269Bijlage 3Overzicht van casussen273

10vertrouwen in de buurt

samenvattingsamenvatting‘Vertrouwen in de buurt’. Bewoners die elkaar en hun overheid en politiekkunnen en willen vertrouwen. Bestuurders die hen – de buurt – durven tevertrouwen. Het is deze dubbele uitdaging die de wrr in dit rapport aan de ordestelt.Nederland komt in internationale vergelijkingen traditioneel naar voren als‘vertrouwensland’. Dit gegeven was tot voor kort aanleiding voor gevoelens vantrots en tevredenheid. Maar de laatste tijd maakt die globale tevredenheid plaatsvoor toenemende bezorgdheid over de Nederlandse civil society en democratie.Er is sprake van een afnemende betrokkenheid van mensen bij elkaar (sociaalvertrouwen) en bij hun democratische instituties (politiek vertrouwen). Deafnemende sociale cohesie heeft nadelige sociale gevolgen, zoals anonimiteit,vervreemding, onveiligheid, criminaliteit, afnemend welzijn (en wellicht ookwelvaart). Uiteindelijk zal dit ertoe leiden dat het bestuur zijn handelen steedsmoeilijker kan legitimeren omdat het ‘losgezongen’ raakt van de burgers. Hetresultaat is een slechter functionerende democratie.Een mogelijk antwoord op deze problematiek zou kunnen worden gezocht ineen versterking van kleinschalige verbanden waarin mensen dagelijks met elkaaromgaan en waar ook hun wisselwerking met overheid en politiek inhoud krijgt.De wrr kiest daarom in dit rapport voor ‘de buurt’: als object van en tevens alsaangrijpingspunt voor beleid. In de buurt, dat wil zeggen in hun directe leefomgeving,worden burgers geconfronteerd met alledaagse leefbaarheidsvraagstukkenwaarvan zij het gevoel hebben dat ze niet (voldoende) worden aangepakt.Het gaat om vraagstukken als de fysieke inrichting van de buurt, de gevoeldeof feitelijke veiligheid, onderwijs en kinderopvang, de sociale infrastructuurdie steun biedt bij nood, en ook gezelligheid. Maar het gaat tevens om groterevragen. Zoals over het sociaal vertrouwen dat maakt dat we ons ‘thuis’ voelenin onze samenleving en over het politiek vertrouwen in onze democratischeinstituties die namens ons gezamenlijke belangen behartigen.11Met dit rapport wil de raad inzicht bieden in hoe mensen in hun directe leefomgeving(kunnen) bijdragen aan de aanpak van leefbaarheidsproblemen. Devervolgvraag is welke steun beleidsmakers en -uitvoerders daaraan kunnengeven, maar ook hoe zij beter gebruik kunnen maken van de wisselwerking metbewoners bij de uitvoering van beleid op andere gebieden. Dat zijn de centralevragen die de wrr in dit rapport aan de orde stelt. De raad is daar niet pessimistischover. Een groot aantal interviews – in achter-, midden- en voorstandsbuurten,in grote steden en kleine dorpen – laat zien dat er verspreid over onsland veel gebeurt. Mensen in hun buurten nemen soms hartverwarmende initiatieven.Ze struikelen, maar vinden oplossingen. Dat komt omdat ze een “slechtkarakter” hebben, zoals een van onze gesprekspartners het uitdrukte: ze gevenhet gewoon niet op.

vertrouwen in de buurtWe leerden van hen, van hun successen en mislukkingen, van de medewerkingdie ze kregen van de overheid en van de ‘sociale spelers’, dat zijn de uitvoerendeinstanties zoals wooncorporaties, politie, scholen en welzijnsorganisaties. Erzijn lessen te trekken uit hun ervaringen en die kunnen ook voor andere buurtenvan belang zijn. De fysieke inrichting kan bijdragen aan geborgenheid, aaneigenheid en eigenaarschap. Als bewoners tegen kleine criminaliteit een eersteverdedigingslinie vormen, wordt de veiligheid verbeterd. De ontwikkelingskansenvan kinderen zijn groter als hun school ‘past’ in hun leefomgeving; bredescholen spelen ook in op de behoefte aan werk/privé-voorzieningen van steedsdrukkere ouders. En een goede buur blijft sociaal gezien beter dan een verrevriend, of een nog verdere ‘instantie’. Het bedreigende isolement van kwetsbaregroepen en individuen – senioren, gehandicapten, onbereikbaren – kan wordentegengegaan. Maar we voelen ons ook meer op ons gemak binnen socialenetwerken omdat we ergens ‘bijhoren’.12Wil je bewoners bij hun buurt betrekken, dan is het zaak in te spelen op hunbehoeften en kwaliteiten. Zij willen serieus worden genomen, door elkaar endoor beleidsmakers en -uitvoerders. De ene buurt is echter de andere niet.Het gaat om maatwerk per buurt. Daarbij behoort een handelingsruimte om tekunnen ‘leren’. Dat stelt beleidsmakers en -uitvoerders voor bestuurlijkeproblemen. Het is niet ‘u vraagt en wij draaien’. Overheid en sociale spelershebben hun vereisten, bijvoorbeeld ten aanzien van de schaal: zij moeten dekwaliteit van hun diensten en de kosten daarvan in de gaten houden. Maar in dehot spots van onze grote steden, vaak in achterstandsbuurten, moet sprake zijnvan een sterke overheid en krachtige sociale spelers die van bovenaf beleidopleggen en dat met strakke hand uitvoeren. We noemen dat de ‘sociale herovering’.Politici staan daarbij voor een bijzondere taakstelling. Te veel burgers keren zichaf van de politiek. Het gaat om grote groepen mensen, de helft van de bevolking.Gewone mensen in middenstandsbuurten haken af; hoogopgeleide jongerenzijn onverschillig. Vooral de afhakers hebben hun vertrouwen in de democratischeinstituties verloren. Wat kan men daaraan doen en vooral: kan de buurt erwat toe doen? Vanzelfsprekend is de buurt niet de kuur voor alle kwalen. Maarons onderzoek wijst wel uit dat de buurt handvatten biedt voor zinvol beleid.Het gaat om een combinatie van twee sporen. Het eerste spoor is de socialeherovering, die de maatschappelijke agenda domineert en die de geloofwaardigheidvan beleidsmakers en -uitvoerders moet herstellen. Bij het tweede spoorgaat het om een kansgedreven beleid dat bewoners verleidt om in actie tekomen, omdat het inspeelt op hun behoeften en kwaliteiten en bovendien deruimte laat om de eigen buurt in te kleuren.Onze aanbevelingen richten zich vooral tot gemeenten en sociale spelers. Wehebben voor hen vier hoofdaanbevelingen:1 Kies voor een tweesporenaanpak met een speciale aandacht voor de procesgang.Het is te verleidelijk om je te concentreren op de repressieve kant van de

samenvattingsociale herovering. Dat ontaardt te makkelijk in symptoombestrijding inbuurten die na verloop van tijd weer afglijden.2 Bepaal je eigen, beredeneerde keus bij het samenstellen van een beleidsmenuop het punt van de sociale herovering. Er gebeurt veel in vrijwel alle gemeenten.Kies voor mogelijke acties op die terreinen waar je nu tekortschiet.3 Maak ook een bewuste beleidskeuze voor de invulling van een ‘kansgedreven’beleid. Er is tot nog toe te weinig sprake van gecoördineerd beleid. Veelgemeenten en sociale spelers missen daardoor kansen om een aanmerkelijkemaatschappelijke meerwaarde te realiseren.4 Bereid je voor op een cultuuromslag in je eigen organisatie. Het gaat om eenandere manier van denken en doen, met een sterk accent op de vraaglogicavan burgers. Benoem daarom sterke trekkers en rugdekkers. Experimenteermet nieuwe vormen van bewonerbetrokkenheid, die burgers ruimte biedenom hun eigen buurt in gezamenlijkheid in te kleuren.Bijna alle veranderingen kunnen plaatsvinden zonder wetswijziging of grote,additionele financiering. Toch richten we ons ook op rijk en provincies:5 Schep de randvoorwaarden voor succes. Er is een behoefte aan een robuustevisie die politiek breed gedragen is. Stimuleer vanuit die visie dat de eerstegemeenten bij hun hernieuwde buurtaanpak succesvol zijn. Goed voorbeelddoet dan goed volgen.Zorg ook voor harde kaderafspraken met de koepels van sociale spelers. Dehuidige vrijblijvendheid van veel wooncorporaties bij de invulling van hunsociale taken is te groot. Bij de sociale herovering moeten zij als hoofdaannemerfungeren, met het welzijnswerk als onderaannemer.Lacunes in het beleid waar het senioren en kwetsbaren betreft, moetenworden gedicht. Dereguleer en herreguleer het sociaal beleid. Herbezin op degevolgen van de Wet maatschappelijke ondersteuning en de Nota ruimte.Formaliseer een stimulerende ondersteuning voor brede scholen en buurtpreventie.En weet dat het platteland niet altijd is gediend met ‘stadsregels’.13Ten slotte is er een zesde aanbeveling, een oproep welhaast aan de politiek:6 Vernieuw de lokale democratie. Hoe kunnen bewoners worden verleid enondersteund zodat ze een grotere zelfverantwoordelijkheid willen en kunnendragen voor de eigen buurt en de eigen samenleving?Kies daartoe voor een evenwichtig dualisme, met een (deel)raad die prioriteitenafweegt en toezicht houdt en een college van burgemeester en wethoudersdat dit in de praktijk met bewoners inkleurt. Zo’n raad en collegemoeten de buurt begrijpen en openstaan voor initiatieven van onderen af.Kies ook voor een themastelsel waarbij burgers via het stemapparaat meebepalenwelke thema’s boven aan de gemeentelijke agenda moeten staan. Experimenteerals raad en college door je te laten leiden in plaats van te leiden:echte leiders durven ruimte te laten.Maar, vooral, kies voor een lerende samenleving. Door te bouwen op de buurtkunnen alledaagse leefbaarheidsvraagstukken beter worden opgelost envormt die buurt een fundament voor sociaal vertrouwen. Kunnen bewoners

vertrouwen in de buurtdoor directere vormen van democratie – door een grotere betrokkenheid bijzaken die hen aanspreken – worden verleid tot een groter politiek vertrouwen?We weten het niet zeker: het is een kwestie van leren, in buurt en politiek.14

samenvatting15

16vertrouwen in de buurt

18vertrouwen in de buurt

inleiding1 inleiding1.1 de buurt als mogelijk object én aangrijpingspuntvan beleidNederland – met zijn vele vormen van overleg en korte fysieke en mentale afstanden– komt in internationale vergelijkingen traditioneel naar voren als ‘vertrouwensland’.Dit gegeven was tot voor kort aanleiding voor gevoelens van trots entevredenheid. Maar de laatste tijd maakt die globale tevredenheid plaats voortoenemende bezorgdheid over de Nederlandse civil society en democratie. Zoconstateert het Sociaal en Cultureel Planbureau (scp) na een lange periode vaneen groeiende tevredenheid onder de burgers recent een daling van de tevredenheidmet het functioneren van de democratie (scp 2004). Een ruime minderheidvan de bevolking verwacht een daling van de maatschappelijke en politiekebetrokkenheid van burgers en voorziet ook een geringere bereidheid om vrijwilligerswerkte doen.Dit sombere beeld wordt benadrukt door wetenschappers, beleidsmakers enjournalisten. In hun analyses wijzen zij op geleidelijke processen van schaalvergrotingvan organisaties en toenemende individualisering. Deze processen leidentezamen tot een afnemende betrokkenheid van mensen bij elkaar (sociaalvertrouwen) en bij hun democratische instituties (politiek vertrouwen). Onderzoekers,zoals Robert Putnam in zijn boek Bowling alone. The collapse and revivalof American community (Putnam 2000), argumenteren dat de mechanismen diein een samenleving zorgen voor sociale cohesie, structureel verzwakken (Putnam2000).19Bij sociale cohesie gaat het om de wederzijdse betrokkenheid van burgers bijelkaar, de omvang en kwaliteit van hun netwerken, en hun feitelijke en normatieveintegratie in de maatschappij (scp 2002). De mate van sociale cohesie wordtin de regel afgemeten aan de deelname aan het verenigingsleven, de kerk, vrijwilligerswerk,en dergelijke. Het gaat daarbij om elementen variërend van ‘erbijhoren’ (je ergens bij thuis voelen), ‘actief meedoen’ tot ‘meebeslissen’. In dieoplopende trits ligt ook impliciet de redenering besloten dat (meer) sociale cohesieleidt tot (meer) vertrouwen in politiek functioneren. Omgekeerd kan eenafnemende sociale cohesie tal van directe nadelige sociale gevolgen hebben, zoalsanonimiteit, vervreemding, onveiligheid, criminaliteit, afnemend welzijn enwellicht ook tot teruglopende welvaart. Uiteindelijk zal dit ertoe leiden dat hetbestuur zijn handelen steeds moeilijker kan legitimeren omdat het ‘losgezongen’raakt van de burgers. Het resultaat is een slechter functionerende democratie.Het antwoord op deze problematiek wordt gezocht in een versterking van dekleinschalige verbanden, waarin mensen dagelijks met elkaar omgaan en waarook hun wisselwerking met overheid en politiek inhoud krijgt. Putnam, en methem ook veel Nederlandse beleidsmakers wijzen bijvoorbeeld op de civil society.

Anderen benadrukken het gezin als hoeksteen van de samenleving of de schoolals plaats om de waarden en normen te ontwikkelen die zijn vereist voor eenconstructieve wisselwerking.De wrr kiest in dit rapport voor ‘de buurt’ als object en tevens als aangrijpingspuntvoor een mogelijk beleid. In de (semi-)publieke ruimte van hun directe leefomgevingervaren burgers immers – meer dan in huis, op het werk of in de vrijetijd – een directe wisselwerking met beleidsmakers en -uitvoerders. Het gaat henom alledaagse leefbaarheidsvraagstukken – fysieke inrichting, veiligheid, onderwijs,kinderopvang en sociale infrastructuur – waarvan zij het gevoel hebben datze niet (voldoende) worden aangepakt. Zij weten dat ze daar zelf wat aan kunnendoen en zouden dat misschien ook wel willen, maar dan moeten anderen dat ookdoen. Zonder die reciprociteit voelen zij zich niet gemotiveerd. Als dan ook deoverheid haar beleid op orde heeft, kan dat de burgerzin verder faciliteren enstimuleren. En – het is een veronderstelling – de betere wisselwerking met elkaaren met de overheid zou op zich weer bevorderlijk zijn voor het sociaal en politiekvertrouwen.20Met dit rapport wil de raad inzicht bieden in hoe mensen in hun directe leefomgeving(kunnen) bijdragen aan de aanpak van leefbaarheidsproblemen. Devervolgvraag is welke steun beleidsmakers en -uitvoerders daaraan kunnengeven, maar ook hoe zij beter gebruik kunnen maken van de wisselwerking metbewoners bij de uitvoering van beleid op andere gebieden. In ons onderzoek is debuurt daarom zowel object als aangrijpingspunt van beleid. Bij de buurt als objectgaat het erom buurten beter te doen functioneren, zodat buurtgenoten gezamenlijkeleefbaarheidsvraagstukken beter kunnen aanpakken. Bij de buurt als aangrijpingspuntgaat het om de inschakeling van het buurtniveau om de kwaliteitvan de beleidsvorming en -uitvoering te verbeteren, bijvoorbeeld in volkshuisvestings-of welzijnsbeleid.1.2 enkele begripsomschrijvingenBuurt en wijkDit rapport gaat over wat mensen op kleinschalige niveaus zelf kunnen doen aande aanpak van een aantal leefbaarheidsproblemen waarmee ze te maken hebben.In die geest gebruiken we het begrip buurt om meer in het algemeen mee aan tegeven dat het gaat om kleinschalige verbanden, vanuit de beleving van bewoners.We houden daarmee vast aan de fysieke context van het buurtbegrip: een gelokaliseerdegemeenschap waarbij er sprake is van “een zekere mate van sociale integratieder bewoners” (definitie Van Dale). Ondanks een hoge mate van subjectiviteitvan het buurtbegrip gaan we dus niet zover dat we bijvoorbeeld ook eenwereldwijde chat community als ‘een buurt’ aanduiden.In een buurt in fysieke zin wonen eerder honderden dan duizenden mensen. Indie betekenis onderscheidt een buurt zich van een wijk. Een wijk is in het algemeeneen administratieve eenheid, die vanuit de (gemeentelijke) overheid is

inleidinggedefinieerd. Een grote stadswijk kan bijvoorbeeld wel 20.000 inwoners hebben.Over de vraag in welke wijk je je bevindt, valt dan ook niet te twisten. ‘Buurt’ isdaarentegen een subjectief begrip, waarbij het gaat om de belevingswereld van debewoners (zie tekstbox 1.1).Tekstbox 1.1Buurt: een subjectief begripEen wijk en een (deel)gemeente zijn grootschalige bestuurlijke eenheden, met op die schaal werkzameprofessionals. Een wijk heeft vaak zo’n 15.000 à 20.000 inwoners; een deelgemeente kan wel50.000 inwoners hebben. Maar een buurt heeft geen ondubbelzinnig te bepalen omvang. Buurtbelevingwordt bepaald door sociale factoren. De schaal mag dus niet groter zijn dan de belevingswereldvan bewoners. “Gemiddeld telt een buurt ongeveer 5.000 bewoners”, stelde een grootstedelijkeopbouwwerker in ons veldonderzoek. Maar in dorpen was de ervaring weer anders: “Totongeveer 2.500 inwoners kun je makkelijk dingen regelen.” Daarboven is er minder samenhang enmeer bureaucratie. Wil je echter sociale netwerken en sociale cohesie laten groeien waar ze nietzijn, dan is een schaal van 2.500 inwoners al weer erg groot. Het gaat er dan om “dat de mensen inhun portieken elkaar leren kennen en er sociale controle ontstaat”. Anderen zijn het daarmee eens:“Het leven in de straat of in het woonblok is belangrijk. Als het daar deugt, dan zit je goed.”Hier past wel een nuancering: waar gaat het om en om wie gaat het? Heb je het over de locatie vaneen buurtcentrum dat vooral is gericht op jonge gezinnen en senioren, dan geldt de vuistregel:“De maat die je moet hanteren is de afstand die je kunt afleggen met een kinderwagen of eenrollator.” Heb je het over leerlingen van een basisschool, dan gaat het over een buurt metmisschien 1.000 inwoners, maar middelbare scholieren dienen op een hoger schaalniveau – eenwijk met zeg 15.000 of 20.000 inwoners – aangesproken te worden. Kleine ondernemers remmenzichzelf soms in hun groei, omdat ze niet verder kijken dan hun eigen stadsdeel. “Om Amsterdam-Zuidoostzit een onzichtbaar hek”, zegt een adviseur. “Fysiek ook”, zegt haar collega, “Zuidoostligt een heel eind buiten de ring rond Amsterdam. Zelfs Osdorp hoort meer bij Amsterdamdan Zuidoost.”21Van vele kanten leerden we de praktijklessen. Als je jonge moeders wilt bereiken, moet je gaannaar de plaatsen waar de meeste komen, bijvoorbeeld het consultatiebureau (voor het halen vaneen prikje). Zijn die ‘loketten’ er niet en moeten ouders bijvoorbeeld voor jeugdzorg of voor eenriagg naar een naburige wijk, dan verdwijnt het buurtgevoel: mensen haken af, al was het maar– met name een punt voor veel allochtonen – omdat de afstand er naartoe niet met de voet kanworden afgelegd, en de toch al aanwezige drempels extra hoog worden.Een andere les is dat fysieke inrichting of begrenzing – een park, kanaal of snelweg – vaak bepalendis voor het buurtgevoel. Er zijn ook geïsoleerde sociale eilandjes binnen een grotere wijk: Abstedebijvoorbeeld in Utrecht-Oost of de Kolenkit in het Amsterdamse Bos en Lommer. Dorpen zoalshet Friese Wirdum, het Brabantse Berkel-Enschot en het Noord-Hollandse Driemond zijngemeentelijk ingedeeld in een grootstedelijke omgeving (respectievelijk Leeuwarden, Tilburg enAmsterdam-Zuidoost). Zij zien zichzelf als een sociale eenheid die te klein is voor de stedelijkepolitiek en bestuur. Verder wordt de kwaliteit van het buurtnetwerk ook bepaald door cultuur en– vaak daarmee verbonden – historie.

vertrouwen in de buurtAndere lessen die we leerden in ons veldonderzoek: “De stelregel is: hoe hoger het welvaartsniveau,hoe minder men met de buurt of wijk heeft.” En: “Hoe homogener een midden- of achterstandsbuurt,hoe groter de sociale binding”, werd ons op veel plaatsen verteld. Dat geldt ook vooretnische achtergronden, die soms zeer divers zijn; meer dan 50 nationaliteiten in een buurt van2.000 inwoners is geen uitzondering in de grote steden. Meestal is dan niet één specifieke cultuurdominant, maar je moet dan ook niet te veel verwachten van buurtactiviteiten. Mensen organiserenzich, vaak met groot enthousiasme waar het eten en feesten betreft, binnen etnische groepjes.“Een bewonersorganisatie op buurtniveau is ook meer de behoefte van instellingen dan vanbewoners zelf.”22Voornamelijk in witte buurten speelt de sociale geschiedenis een belangrijke rol, zoals de aanwezigheidvan een dominerende werkgever (fabriek) of een speeltuinvereniging. Bewoners vande Gorkumse Lingewijk, met zo’n 3.500 bewoners, boden kleurrijke illustraties: “De Lingewijkis altijd ‘Zandvoort’ geweest, zo noemden ze het. Het is namelijk met zand opgespoten. Deinvloed van de fabriek op de buurt is altijd erg groot geweest. De arbeiders deden alles samen.Zij liepen gezamenlijk naar de fabriek, zaten op dezelfde verenigingen en kwamen op dezelfdefeestjes.” Families kennen elkaar al jaren. Waar moet je beter zitten? Het is hier hartstikkerustig, groen; twee kleinkinderen kunnen zo naar het schoolplein. Heerlijk, hartstikke heerlijk.”Die belevingswereld wordt door vele factoren bepaald. De buurt is verschillendvoor elke bewoner en verandert bijvoorbeeld als functie van de individuelelevensloop. Voor kleine kinderen speelt de eigen straat een hoofdrol, maarvoor middelbare scholieren refereert de buurt aan een veel wijdere omgeving,zoals de wijk of zelfs de stad. Voor veel senioren krimpt de buurt weer in tot debeloopbare afstanden. Ook verschilt de buurtomvang per thema of perbeleidsterrein. In hun onderlinge sociale omgang kijken burgers, met uitzonderingvan inwoners van kleine dorpen, meestal niet verder dan (een deel van)de straat. Maar bij thema’s als veiligheid of basisonderwijs loopt de buurtschaalflink op. Indien beleidsmakers dus met ‘de buurt’ willen werken – en deaandacht daarvoor is in recente jaren sterk toegenomen – dan doen ze er goedaan de definitie over te laten aan de betrokkenen en zich daaraan, in de matedat dit praktisch mogelijk is, aan te passen. Dat is ook de lijn die de raad volgtin zijn veldonderzoek.Sociale spelers, gemeente, overheidHet begrip sociale spelers dat in dit rapport wordt gehanteerd, dekt een scala vanuitvoeringsinstanties binnen de overheid of met een sterk overheidsaccent,bijvoorbeeld via het toezicht of de financiering. Het gaat met name om welzijnsenopbouwwerk, politie, scholen en wooncorporaties. Waar wordt gesprokenover gemeente of overheid wordt in het algemeen gedoeld op de politieke enambtelijke beleidsmakers daarbinnen.

inleiding1.3 0nderzoeksvragenDit rapport richt zich op drie clusters van vragen.Onderzoeksvraag 1Kunnen activiteiten in buurten bijdragen aan de aanpak van alledaagse leefbaarheidsvraagstukkendie mensen ondervinden, op met name gebieden van fysiekeinrichting, veiligheid, onderwijs en kinderopvang, en sociale infrastructuur?Deelvragen zijn:- Waar zijn relevante initiatieven en vernieuwingen gaande?- Welke ‘oplossingen’ werken en wat zijn daarbij de succesvoorwaarden?- Wat is het probleemoplossend vermogen van een buurt?- Hoe verschilt dat naar soorten buurten?- Hoe verschilt dat naar soorten problemen?De antwoorden op deze vragen kunnen het bestaande bestuurlijke repertoireverruimen en aanpassen en kunnen daarin een grotere variatie aanbrengen, zodatkan worden ingespeeld op verschillende buurten, problematieken en bewonerswensen.Onderzoeksvraag 2Als een afgeleide van de aanpak van de onder het eerste cluster bedoelde leefbaarheidsvraagstukkenin verschillende buurten, komt als tweede onderzoeksvraagaan de orde: kunnen buurtinitiatieven en buurtbeleid bijdragen aan het versterkenvan het sociaal en politiek vertrouwen?Deelvragen zijn:- Kan een goed functionerende buurt de sociale integratie bevorderen?- Kan het goed functioneren van een buurt helpen om de uitsluiting van kwetsbareindividuen (bijvoorbeeld gehandicapten, verslaafden, probleemgezinnen,ouderen) en bevolkingsgroepen tegen te gaan?23Onderzoeksvraag 3Indien beide hiervoor genoemde onderzoeksvragen in voldoende mate positiefkunnen worden beantwoord, rest de derde vraag, die zich met name richt op overheiden sociale spelers: hoe kan een buurtbeleid het beste vorm en inhoud krijgen?Deelvragen zijn ditmaal:- Welke beleidsaanpak en rolverdeling van gemeentelijke overheid en socialespelers kan op een 3e-wijze – effectief, efficiënt en eerlijk – tot de optimaleresultaten leiden?- Wat dient de ondersteunende rol te zijn van rijk en provincies?- Zijn er nieuwe vormen van participatie en betrokkenheid denkbaar, die eenimpuls kunnen geven aan de lokale, en wellicht zelfs de nationale democratie?Daarbij hebben we aandacht voor zowel nieuwe bestuursvormen als instrumentenen processen. In dit kader wordt in het slothoofdstuk een gedachte-experimentuitgewerkt over de gemeentelijke democratie.

vertrouwen in de buurtDe formulering van de hiervoor opgesomde vragen en wijze van aanpak makenduidelijk dat de focus van dit rapport in de eerste plaats praktisch is: in hoeverreis de buurt een betekenisvolle eenheid waarin mensen met elkaar bepaalde leefbaarheidsvraagstukkenkunnen aanpakken? Werkt de buurt ook als kleinschaligeleerschool voor het ontwikkelen van civic skills? Of staat de directe leefomgevingals betekenisvolle eenheid van handelen onder druk, bijvoorbeeld door de schaalvergrotingvan het bestuur en van veel publieke voorzieningen? Wat zijn deeffecten op de ‘grotere’ samenleving? Kan het beleid steun in de rug geven om debetrokkenheid en het gevoel van eigenaarschap van mensen bij hun directe leefomgevingte vergroten?1.4 aanpak en methode24Interactie en iteratie tussen empirie en theorieIn dit rapport staat het probleemoplossend vermogen van mensen centraal: demogelijkheden om samen iets te doen aan kleinschalige collectieve problemen inde directe leefomgeving. We vermoeden dat dit probleemoplossend vermogenvan mensen groter is dan vaak wordt gezien of gedacht, met name als daarvoorstimulerende condities aanwezig zijn (zie voor enkele empirische illustratiesdaarvan Duyvendak en Van der Graaf 2001; Tops 2002; Van der Lans 2003; Reijndorp2004). Dat vermoeden is in eerste instantie vooral gestoeld geweest oppersoonlijke inzichten, ervaringen en kennis, maar vervolgens is de brug geslagennaar de bestaande empirie en theorie op dit terrein. Die hebben ook geholpenbij de opzet van het eigen veldonderzoek. Het nut van dit veldonderzoek is eringelegen dat het de ervaringskennis (tacit knowledge) van buurtbewoners en veldwerkersin beeld brengt; kennis die een grote rol speelt in een onderwerp als ‘watvermag een buurt?’.Wat de methodische aanpak betreft, is in dit onderzoek dus niet primair eendeductieve, maar een inductieve lijn gevolgd. Wij hebben echter wel eerst kennisgenomen van de bestaande theorieën en empirie om het veldonderzoek vorm tegeven. We zijn, met andere woorden, heen en weer gegaan tussen empirie entheorie (theoretical sampling). Daarbij is ook voortgebouwd op het onderzoek datin Nederland en in het buitenland is gedaan, vooral ten aanzien van achterstandswijken.Het doel van het veldonderzoek is geweest om langs de weg van kwalitatieveinductie te komen tot concrete bevindingen over het onderwerp. Die bevindingenzijn in het verslag van het veldonderzoek gerubriceerd onder ‘succesvoorwaarden’:ze indiceren de voorwaarden waaronder het probleemoplossendvermogen van mensen kan worden gestimuleerd en tot iets kan leiden. De bevindingenvan deze causale analyse moeten natuurlijk zodanig plausibel zijn dat weer in het vervolg ook een aantal meer algemene conclusies en aanbevelingen aankunnen verbinden.

inleidingHet veldonderzoekHet eigen veldonderzoek heeft eruit bestaan dat we een grote diversiteit vanvormen van buurtbeleid en buurtinitiatieven hebben bezocht en in beeld hebbengebracht. Een projectteam interviewde van september 2003 tot mei 2004 belangrijke‘spelers’, ‘liep mee’ met de buurtwacht, bezocht buurtactiviteiten en wijkpanels,zat aan bij buurtvergaderingen, enzovoort. In totaal ging het om circa 170interviews met ruim 300 gesprekspartners. Dit veldonderzoek is verantwoord in28 casusbeschrijvingen van buurtinitiatieven en buurtbeleid die in een separatepublicatie zijn ontsloten en gebundeld (Hazeu et al. 2005). In bijlage 3 is hiervaneen overzicht opgenomen. Additioneel zijn in opdracht van de wrr twee(achterstands)wijken in Amsterdam en Rotterdam – waar ‘sociale herovering’ hetdominante thema is – extra intensief onderzocht. Ook de empirie uit deze studie(Engbersen et al. 2005) wordt in de volgende hoofdstukken benut.Daarnaast sprak het projectteam vele personen en instanties. Deze gesprekken engespreksverslagen staan echter op zichzelf en zijn geen onderdeel van de casusbeschrijvingen.Bovendien is nog een groot aantal bijeenkomsten belegd waarinnadere informatie is vergaard en mogelijke aanbevelingen zijn getoetst of fijngeslepen.Bij de selectie van de 28 casussen heeft het projectteam er bewust voor gekozennaar plaatsen en mensen te gaan die een belangwekkend en vernieuwend buurtofbuurtgerelateerd initiatief ondernamen (good practices). De geselecteerdebuurtcasussen lopen uiteen van de Deventer Wijkaanpak tot ‘Justitie in debuurt’, de fysieke en sociale herstructurering van Hoogvliet, het RotterdamseOpzoomeren, en de Groninger Vensterscholen. Ze zijn derhalve geografisch gespreidgekozen, in zowel dorpen als kleinere en grote steden en omvatten zowelachterstands-, middenstands- als voorstandsbuurten. In het veldonderzoek isbovendien gestreefd naar variatie in de zin dat een aantal initiatieven al een relatieflange bestaansgeschiedenis heeft, naast een aantal recentere initiatieven.Ten slotte ging het ons zowel om specifiek buurt- en wijkbeleid van gemeentenen ‘sociale spelers’ (zoals de wooncorporatie, de school, de politie of het welzijnswerk),als om activiteiten die primair door buurtbewoners zijn geïnitieerd.25De gespreide selectie die is ontstaan, is te beperkt om zonder meer geaggregeerdte kunnen en mogen worden. Een kwalitatief onderzoek als het onderhavige kannooit representatief zijn voor (de staat van de buurt in) Nederland. Die pretentieheeft het dan ook niet. Er zijn dus geen vaste patronen uit af te leiden om bijvoorbeeldachterstandsbuurten in grote steden of kleine kernen op het plattelandondubbelzinnig te beschrijven. Iedere buurt heeft z’n eigen geschiedenis enproblematiek; vormen van buurtbeleid moeten daarom altijd zo flexibel zijn datze de context recht doen. Dit rapport mondt daarom niet uit in één recept voor‘de’ aanpak of ‘de’ oplossing; het laat veeleer zoekrichtingen zien die in de alledaagsepraktijk naar voren komen. Het veldonderzoek heeft wél houvast gegevenbij het identificeren van de aspecten en voorwaarden die bijdragen aan het succesvan een bepaald initiatief of die dat juist bedreigen. Het empirische onderzoek is

vertrouwen in de buurtmet andere woorden ondersteunend geweest bij het kunnen formuleren van debestuurlijke voorwaarden en spanningsvelden.Beperkingen die voortvloeien uit de gekozen focusBuurten worden beïnvloed door tal van economische, fysieke, sociale en demografischefactoren. Gegeven die omstandigheden kan de buurt mogelijk eensteentje bijdragen aan de aanpak van sommige alledaagse leefbaarheidsproblemen.Die werkzaamheid betreft met name een aantal kleinschalige collectieveproblemen; de buurt is natuurlijk geen panacee voor de oplossing van alle mogelijkemaatschappelijke problemen. Daarmee zouden we de potentie van hetonderwerp overtrekken; veel problemen hebben nu eenmaal een schaal die deomvang van een buurt (ruim) overschrijdt. Veeleer spelen met name gemeenten,rijk en andere publieke schaalniveaus een rol in de voorziening daarin, door hetcreëren van publieke voorzieningen, regelgeving en -handhaving, en anderevormen van publieke interventie. Ook is het niet allemaal win-win: problemen‘opgelost’ in buurt a kunnen die in buurt b navenant vergroten (het opjagen vanjunks bijvoorbeeld). De buurt kan er dus toe doen – tot op zekere hoogte, onderbepaalde voorwaarden.261.5 0pbouw van het rapportIn hoofdstuk 2 volgt een historische schets en een contextbeschrijving van hetbuurt-, wijk- en plattelandsbeleid. Dat hoofdstuk fungeert tevens als contrast:het laat zien dat de eerdere aandacht voor de buurt en het buurtbeleid vaak geïnspireerdis geweest vanuit een institutionele logica, dat wil zeggen om een beterebeleidsuitvoering van de overheid en andere publieke instanties tot stand te brengen.Niet alleen het stedelijk wijk- en buurtbeleid komen ter sprake, ook gaathoofdstuk 2 in op de plattelandsontwikkelingen en het daar gevoerde beleid en detransformatie van veel platteland tot ‘woondorpen’.In de hoofdstukken 3 en 4 brengen we vervolgens de belangrijkste empirischebevindingen op de onderscheiden leefbaarheidsterreinen in beeld. Het verrichteveldonderzoek beoogt in de eerste plaats een antwoord te bieden op de eersteonderzoeksvraag: kunnen activiteiten in buurten bijdragen aan de aanpak vanalledaagse leefbaarheidsproblemen die mensen ondervinden en, zo ja, hoe kan dieaanpak vorm krijgen, zowel inhoudelijk als procesmatig? Daarbij bevat hoofdstuk3 de weergave van de ervaringen en lessen vanuit de optiek van bewoners enveldwerkers. Hoofdstuk 4 ontvouwt de belangrijkste empirische bevindingen alswe ons verplaatsen in de rol van overheid en sociale spelers. Wat zijn met anderewoorden op bestuurlijk gebied de spanningsvelden en lessen? In beide hoofdstukkenis tevens een belangrijke specifieke deelproblematiek verwerkt, namelijkhoe zich in de grote steden problemen van achterstand, armoede en segregatieontwikkelen, en met welke diversiteit aan beleid daarop wordt gereageerd, enmet welk resultaat.

inleidingHoofdstuk 5 gaat vooral over de tweede onderzoeksvraag: kunnen buurtinitiatievenen buurtbeleid bijdragen aan het versterken van sociaal en politiek vertrouwen?Het richt zich op de condities waaronder ‘buurtbeleid’ kan bijdragen aanhet sociale vertrouwen in de samenleving. We wijzen op de dreigende kloof inhet politiek vertrouwen onder grote delen van onze bevolking en proberenvragenderwijs een relatie te leggen met mogelijke aangrijpingspunten die debuurt kan bieden voor het overbruggen van die kloof.In hoofdstuk 6 ten slotte analyseren we wat een en ander betekent voor degemeentelijke overheid en sociale spelers, waarbij de derde onderzoeksvraagcentraal staat: hoe kan een buurtbeleid het beste vorm en inhoud krijgen? Wereiken bestuurlijke handvatten aan voor twee beleidssporen: de ‘sociale herovering’die met name nodig is in achterstandsbuurten, en een algemener ‘kansgedrevenbuurtbeleid’, dat inhoud kan krijgen in buurten waar sociale heroveringniet het primaire probleem (meer) is. We gaan ook in op de ondersteunende rolvan rijk en provincies en sluiten ons rapport af met een oproep aan de politiek omin wisselwerking met de buurt te experimenteren met nieuwe vormen van lokaledemocratie.27

28vertrouwen in de buurt

uurt-, wijk- en plattelandsbeleid in nederland2 buurt-, wijk- en plattelandsbeleid innederland2.1 positionering van onderzoekEen empirisch onderzoek naar buurtinitiatieven en naar de buurt als object ofaangrijpingspunt van leefbaarheidsbeleid moet worden geplaatst in een historischecontext. Daartoe schetst dit hoofdstuk de geschiedenis van het stedelijkbuurt- en wijkbeleid in Nederland (par. 2.2), alsmede van het plattelandsbeleid:hoe om te gaan met kleine kernen, voorzieningen en dergelijke op het platteland(par. 2.3). Stad en platteland worden beide behandeld, omdat we explicietverschillende contexten willen meenemen in de verdere analyse.Dit hoofdstuk geeft een beeld van hoe beleidsmakers, met name na de TweedeWereldoorlog, dachten over het aanpakken van leefbaarheidsproblemen opkleine schaal: buurtbeleid, kleinekernenbeleid, en dergelijke. Paragraaf 2.4 plaatstde conclusies van het hoofdstuk in het perspectief van de belangrijkste problemendie momenteel in buurten spelen en de beleidsreacties daarop. Daarmeevormt dit hoofdstuk tevens de opmaat voor hoofdstuk 3, waarin we op basis vanonze empirische bevindingen in beeld brengen wat er momenteel zich (al) inbuurten aan kleinschalige initiatieven ontwikkelt om leefbaarheidsproblemenaan te pakken.292.2 geschiedenis van de wijkaanpak2.2.1 inleidingBuurt- en wijkbeleid, het contact maken met burgers, verkleining van de afstandtussen burgers en bestuur, zelforganisatie, en eigen initiatieven en verantwoordelijkheidvan burgers zijn (verwante) onderwerpen die momenteel volop in debelangstelling staan. Nationale en lokale beleidsmakers lijken op zoek naar hetschaalniveau van wijk en buurt voor sociale interventie (Uitermark 2003: 8).Geheel nieuw is die belangstelling zeker niet. Er zijn in de naoorlogse periodeenkele golven van belangstelling geweest voor buurt en wijk en een daaropgericht beleid (De Boer 2001). Direct na de Tweede Wereldoorlog was de wijkaanpakpopulair, om in de jaren zestig als schijnbaar irrelevant van het beleidstoneelte verdwijnen. In de jaren zeventig kwam ze weer op in het kader van destadsvernieuwing en de (wijk)welzijnsplanning, om in de jaren tachtig weer inte zakken, toen de bestuurlijke aandacht zich verlegde naar grootstedelijke revitalisering.Sinds de jaren negentig ondergaat de wijkaanpak een derde golf vanpopulariteit: eerst de sociale vernieuwing en later de stedelijke vernieuwing zijndaarbij de aanstichter geweest.In elk van deze periodes speelt op een of andere manier de angst voor ongewensteverschillen een rol. Te grote verschillen tussen (groepen) mensen zouden de so-

vertrouwen in de buurtciale cohesie in de samenleving kunnen ondermijnen. Differentiatie vraagt omoverbrugging (bridging): contacten leggen met en je kunnen bewegen in eenbredere maatschappelijke context dan de eigen referentiegroep. Een te grote differentiatiekan daarom de samenleving onder spanning zetten. Grof gezegd ging hetdaarbij in de jaren vlak na de oorlog om een sociaal-culturele bezorgdheid overmogelijke ontworteling en bandeloosheid – die immers in de crisisjaren eenvoedingsbodem waren gebleken voor het fascisme – maar ook om aversie tegende toen al omstreden zuilenstructuur. In de jaren zeventig was de wijk de aangewezenplek om iets te ondernemen tegen sociaal-economische ongelijkheid diehet gevolg was van onrechtvaardig geachte verschillen in inkomens, kennis enmacht. In de jaren negentig speelde de angst voor een maatschappelijke tweedeling,deels langs etnische lijnen, een belangrijke rol bij de (tweede) wedergeboortevan de wijkaanpak. Deze drie ‘golven’ worden in de volgende subparagrafenuitgebreider beschreven.30Uiteraard valt er ook het nodige te zeggen over de ideeën en concepten die noglanger geleden een rol speelden. Met de opkomst van de industrialisatie groeide alin de tweede helft van de negentiende eeuw de overtuiging dat de overheid eenactief beleid op het gebied van volkshuisvesting zou moeten voeren; dit om tegemoette komen aan de deplorabele omstandigheden waaronder de arbeidendebevolking vaak leefde. Deze ‘moderne’ opvatting over een overheidstaak op hetgebied van de volkshuisvesting mondde in 1901 uit in de Woningwet, die demogelijkheden opende tot financiering van volkswoningbouw. In het kader vandeze sociale woningbouw kregen woningcorporaties belangrijke uitvoerendetaken. De woningcorporaties steunden toen in de regel op socialistische ofconfessionele grondslag.In die tijd, die zich kenmerkte door een trek van mensen van het platteland naarde stad (urbanisatie), werden de ideeën over woningbouw en samenlevingsopbouwvooral aan het platteland ontleend. Het platteland werd geïdealiseerd;de stad daarentegen stond voor anonimiteit, gevaar en kwade verleidingen.De socialistische en confessionele corporaties bouwden dan ook (‘rode’ resp.‘blauwe’) dorpen aan de randen van de steden – zo deden de nieuwe stadswijkenzich althans voor. Aldus ontstonden Betondorp (Amsterdam), Duindorp (DenHaag), Tuindorp en Sportdorp (Rotterdam). Ook als het in de benaming nietexpliciet tot uitdrukking werd gebracht, hadden de stedelijke nieuwbouwwijkenvaak een dorps karakter en een daarop geënte morfologische structuur. Dit kwamtot uitdrukking in de ‘tuinstadgedachte’: bouwen in lage dichtheden; eengezinswoningenmet tuinen, parkjes en boompartijen om het geheel een landelijkaanzien te geven (Nelissen 1979).2.2.2 de jaren veertig en vijftig: de eerste golf van wijkaanpakDe crisisjaren en de Tweede Wereldoorlog hadden duidelijk gemaakt dat democratischburgerschap geen vanzelfsprekendheid was. Mensen waren hun vertrouwenin de traditionele democratische instellingen kwijtgeraakt. Gemeenschaps-

uurt-, wijk- en plattelandsbeleid in nederlandzin was nodig om te voorkomen dat mensen onderdompelden in de massa. Diegedachte lag direct na de oorlog ten grondslag aan de eerste golf van de wijkaanpakgedachte.Men wilde wat nieuws en anders, en dit nieuwe zou in de wijk totstand kunnen worden gebracht (De Boer 2001: 2). Het gemeenschapsdenkenwerd de centrale invalshoek. Wijken zouden niet alleen moeten functioneren alssociale gemeenschappen, maar ook als een nieuwe vorm van democratie. Metname in de grote steden koesterde men hoge verwachtingen over de mogelijkhedenvan de wijk. Naast oplossingen langs de lijn van zuilen was gemeenschapslevenop wijkniveau daarmee een nieuw ideaal.In de opkomst van de wijkgedachte in deze periode van naoorlogse wederopbouwkwam dus een sociaal-cultureel aspect – het moderne stedelijk leven zouleiden tot vervlakking en anonimisering, en om dat tegen te gaan was er behoefteaan kleinere eenheden – samen met een bestuurlijk aspect: de wens tot politiekeen bestuurlijke vernieuwing. Waar kwam deze wijkgedachte precies vandaan?Enerzijds was er een link met de naoorlogse doorbraakgedachte, dat wil zeggende doorbreking van de confessionele zuilenstructuur die Nederland op datmoment al zo’n driekwart eeuw bij elkaar hield. Anderzijds kon er ook eenverband worden gelegd tussen de opkomst van de wijkgedachte in Nederland ende in Engeland en in de Verenigde Staten opgekomen community-idee (De Boer2001; Reijndorp 2002).31Wij en de wijkgedachteIn de literatuur uit deze jaren zijn deze verschillende motieven voor de wijkgedachteterug te vinden. Heel expliciet zijn ze geformuleerd in een boekje van W.F.Geyl, getiteld Wij en de wijkgedachte, uitgegeven in 1946 door de ‘Contactcommissievoor de wijkgedachte’ van het Nederlands Instituut voor Volkshuisvestingen Stedenbouw. Rijk geïllustreerd en in eenvoudige taal – het is gericht aan alleburgers van Nederland – wordt uitgelegd wat de wijkgedachte inhoudt. Hetboekje beschrijft hoe de samenleving in de loop van de tijd verandert van eeneenvoudig en voor mensen overzichtelijk leven naar een steeds ingewikkelder enonoverzichtelijker wereld. Processen als bevolkingsgroei, technologische ontwikkeling,groeiende handel en toenemende specialisatie – in een stroomversnellingvanaf de industriële revolutie – hebben geleid tot steeds meer onderlinge afhankelijkheidvan mensen. Tegelijkertijd zijn ook de sociale spanningen toegenomen,omdat de problemen van de samenleving ingewikkelder, onoverzichtelijkeren schijnbaar onoplosbaar zijn geworden.Om die problemen op het gebied van huisvesting, onderwijs en zorg het hoofd tebieden, is sectorale wetgeving niet voldoende geweest, een centrale aanpak isnoodzakelijk. Maar als tegenwicht tegen deze centralisatie is ook decentralisatienodig “die de enkele burger in staat stelt zélf verantwoordelijkheid te dragen enzijn stem te laten horen”. Beter dan in de bewoordingen van dit boekje is de wijkgedachteniet samen te vatten:

vertrouwen in de buurt“Er moet iets gedaan worden om de gemeenschapszin en het contact tussen overheid en burgerijte bevorderen, om het inzicht in de problemen van het leven weer mogelijk te maken, en om delevensomstandigheden voor allen op hoger peil te brengen. Wij mogen verder afglijden naar dechaos niet toestaan! Daarom moet de samenleving geleed worden en iedere sociale eenheid devoorzieningen geven die er in thuis horen. Om het gezin en de woning heen moeten duidelijk zichaftekenen: de buurt, de wijk en de stad. Stad en land, land en wereld zijn dan ook nog onderlingverbonden. Maar het zijn vooral de buurt en de wijk, waar wij nú aandacht aan moeten geven,omdat dit eenheden zijn van menselijk formaat, die de enkeling kan overzien en waarin hij alsmens een rol kan spelen” (Geyl 1946).32De auteur roept vervolgens ieder “die inziet wat de wijkgedachte voor hem kanbetekenen, die begrijpt dat het in het algemeen zijn leven er zinvoller en rijkerdoor kan worden, zowel door het streven naar zijn verwezenlijking als resultaat”op om in de eigen omgeving de wijkgedachte te bespreken, een wijkvereniging tevormen en een wijkraad bijeen te roepen. “Wacht niet tot anderen de kastanjesuit het vuur halen, blijf niet aan de kant staan, maar doe wat er gedaan kanworden – zélf en nú.” Samengevat moet de wijkgedachte tegenwicht bieden aanschaalvergroting en centralisatie bij de overheid door het stimuleren van vormenvan decentralisatie die gebaseerd zijn op gemeenschapszin en individuele verantwoordelijkheidvan elke burger.Het einde van de eerste golfDeze eerste vorm van wijkbeleid heeft een aantal jaren een (beperkt) effect gehad.Zo zijn er bijvoorbeeld in de jaren vijftig in steden als Rotterdam wijkraden opgericht.In de tweede helft van de jaren vijftig lijkt de wijkgedachte echter grotendeelsalweer ten onder te zijn gegaan. Een verklaring daarvoor is dat de gedachteniet spoort met de centrale ideeën die in die tijd de stedenbouw overheersen:metropolitisme en functiescheiding. Het beeld van de burger als metropolietwordt populair, en dat verdringt de gedachte dat de burger onderdeel is van eengemeenschap op een klein schaalniveau.Er worden in de jaren vijftig ook grote nieuwbouwwijken gebouwd, nadrukkelijkals onderdeel van de stedelijke agglomeratie en met een duidelijke functiescheidingdie haaks staat op het ideaal van wijken als kleinschalige, zelfstandigegemeenschappen met een eigen voorzieningenpakket. Deze geplande wijken zijnbedoeld als woongebieden; voor voorzieningen kunnen de bewoners naar debinnenstad. Om tegemoet te komen aan de woningnood komen in deze tijd ook‘groeikernen’ tot stand: dorpen rond de randstad die in relatief korte tijduitgroeien tot uitgestrekte (slaap)steden, maar zonder stedelijke historie, cultuurof voorzieningen.De kritiek van Van Doorn: wijk geen enclaveDe gedachte dat de wijk in principe een integratiekader voor mensen zou kunnenzijn, lijkt anno 2005 weinig schokkend, maar betekende voor de jaren veertig eenstatement van de eerste orde. Ze hield immers een indirecte veroordeling in van

uurt-, wijk- en plattelandsbeleid in nederlandde vigerende integratie die verliep binnen de kaders van de levensbeschouwelijkezuilen.De spanning tussen het nieuwe concept van de wijkgedachte en de verzuildewerkelijkheid is door de socioloog Van Doorn beschreven in zijn essay ‘Wijk enstad: reële integratiekaders?’ (1955) dat zo ongeveer het einde bezegelde van deeerste bloeiperiode van het wijkdenken. Van Doorn trok de betekenis van de wijkals integratiekader in twijfel, met name omdat hij er een te systematisch planmatigegedachte van samenlevingsopbouw in zag. Hij benadrukte dat er geen a-prioriredenwas om te denken dat een wijk een gemeenschap zou vormen, zich alseen gemeenschap zou laten plannen, of een gemeenschap zou moeten zijn. VanDoorn geloofde niet in het idee van een hechte buurt- en wijkgemeenschap. Hijbenadrukte dat om het dicht op elkaar wonen in stedelijke buurten zo probleemloosmogelijk te laten verlopen we juist onpersoonlijke verhoudingen moestenwaarderen: vriendelijkheid op afstand als voorwaarde voor vreedzame coëxistentie.De wijkgedachte daarentegen achtte hij te sterk historisch gebonden, aangezienze niet “meegroeit met de veranderingen die zich de laatste decennia in destedenbouw én de sociale structuur hebben voltrokken”. Kortom: wijken en hetconceptuele denken over wijken stonden niet buiten de maatschappij, maarmaakten er deel van uit.33Verder was volgens Van Doorn de wijkgedachte te weinig gedifferentieerd,emotioneel en ideologisch, en beklemtoonde ze te veel de lokale samenlevingsstructuur,onder verwaarlozing van andere mogelijkheden van integratie vanmensen in de samenleving. Van belang was dat het leven van de stedeling zichuitstrekte over een veel groter deel van de stad dan de eigen wijk, en dat dewerkelijke gemeenschap niet door het toevallige of gedwongen contact met deburen werd bepaald, maar door de vrije keuze van geestverwanten.We halen deze historische beschouwing hier aan omdat zij zeker niet gedateerdis, maar refereert aan een terugkerende reflex: als er bijvoorbeeld in buurtengevoelens van onveiligheid worden beleefd, wat moet er dan gebeuren?Moeten oplossing en aanpak dan ook primair in (die) buurten worden gezocht?Of zijn het argumenten en aanleidingen om in het algemeen te pleiten voor eenbeter veiligheidsbeleid, dan wel woningbouwbeleid, onderwijsbeleid, enzovoort?2.2.3 de jaren zeventig: de tweede golf van wijkaanpakNa de teloorgang van de wijkgedachte in de tweede helft van de jaren vijftigspeelde de wijk als integratiekader enige tijd nauwelijks een rol van betekenis,totdat in de jaren zestig en zeventig de naoorlogse woningnood grootscheepswerd aangepakt. Tal van geheel nieuwe stads- en dorpswijken werden gebouwd.Een stedenbouwkundige en volkshuisvestelijke invalshoek stond daarbij aanvankelijkvoorop, maar gaandeweg ging de aandacht ook uit naar onderwerpen alsfysiek en sociaal beheer en leefbaarheid. Wat het begrip ‘leefbaarheid’ betreft,

vertrouwen in de buurtvolgen we hier de omschrijving die het Sociaal en Cultureel Planbureau (scp)aanhoudt: het samenspel tussen fysieke kwaliteit, sociale kenmerken en veiligheidvan de woonomgeving (De Hart 2002: 25).StadsvernieuwingDe aspecten fysiek en sociaal beheer en leefbaarheid waren sterk aan de orde toenvanaf de late jaren zeventig de stadsvernieuwing in de grote steden, om te beginnenin Rotterdam, op gang kwam. Na de oorlog, waarin een half miljoen woningenverloren waren gegaan, was jarenlang alles gericht geweest op het bouwenvan zoveel mogelijk nieuwe woningen. In de twee decennia na de oorlog werdenmaar liefst twee miljoen nieuwe woningen uit de grond gestampt. Die naoorlogsebouwgolf leidde er ook toe dat de sociale huursector in Nederland relatief grootwerd, waarbij de woningcorporaties een belangrijke rol speelden. Pas met de doorstaatssecretaris Heerma (1988-1994) ingezette veranderingen werd dit stramienomgebogen (Priemus 2003).34De meeste van deze naoorlogse wijken waren gestoeld op de ideeën van ‘hetNieuwe Bouwen’. In de jaren vijftig was die architectonische stroming (‘lucht,licht en ruimte’) zeer populair, maar zij leidde wel tot wijken die nu worden ervarenals dogmatisch en identiteitsloos. De wijken lieten door hun eenvormigheiden samenstelling voor bewoners weinig mogelijkheden toe voor een ‘wooncarrière’in de wijk – noch een die correspondeerde met inkomensgroei, noch eendie correspondeerde met levensloop.De bouwenergie die in de naoorlogse decennia was gestopt in nieuwe woonwijkenhad als neveneffect dat bestaande wijken met name in de grote steden warenverkrot. De noodzakelijke inhaalslag was aanvankelijk voornamelijk ruimtelijkvormgegeven; de gebruikte instrumenten waren sloop, nieuwbouw en renovatie.De uitvoering van dit ‘stenen stapelen’ werd geregisseerd vanuit projectgroepen.Voor te vernieuwen objecten (straat, blok, buurt) werd vanuit de gemeente eenprojectgroep opgericht met daarin ambtenaren van de betrokken diensten envertegenwoordigers van de desbetreffende woningcorporaties, winkeliers enbewoners. Door vanuit een dergelijke groep te werken, was er sprake van‘bouwen voor de buurt’, heel anders dan de technocratische planning die in deperiode daarvoor overheerste.Na enkele jaren ‘stenen stapelen’ groeide het besef dat eenmalig vernieuwen nietvoldoende was en kwamen naast nieuwbouw en restauratie ook fysiek en sociaalbeheer op de agenda van de projectgroepen. In die geest was Delft bijvoorbeeldaan het begin van de jaren tachtig een van de eerste gemeenten die buurtbeheer –later wijkbeheer – opstartte.Het werken in de projectgroepen was voor gemeenten “de eerste ervaring metintersectorale en probleemgerichte samenwerking tussen verschillende partijen,onder wie georganiseerde bewoners” (De Boer 2001). In Rotterdam en Amsterdambracht het ook al langer sluimerende gedachten over binnenstedelijke decen-

uurt-, wijk- en plattelandsbeleid in nederlandtralisatie in een stroomversnelling en kwam het tot stadsdelen en deelgemeenten.In andere steden, zoals Den Haag, leidde dit binnen de gemeente tot deconcentratievan het gemeentelijk apparaat. Ook andere gemeenten zijn geleidelijk eenaantal zaken op kleiner binnengemeentelijk niveau gaan organiseren, om dichterbij de burger, de buurt en de wijk te zitten.In deze nieuwe bestuursvormen komt dus het idee tot uitdrukking om hetbestuur dichter bij de burger te brengen, op een kleinere schaal. Daarmee is hetook te zien als een poging om de politieke legitimatie te versterken voor deaanpak van leefbaarheidsproblemen. Al met al heeft het een nieuwe impuls gegevenaan buurt- en wijkaanpak.WijkwelzijnsplanningIn dezelfde tijd dat de stadsvernieuwing het werken in wijken opnieuw vormgaf,werd ook vanuit de welzijnshoek de wijk als beleidseenheid onder de aandachtgebracht. Dit gaf nóg een kader voor een intensivering van contacten tussenbestuurders, ambtenaren en burgers. De vooroorlogse organisatie van hetwelzijnswerk langs de lijnen van de zuilen brokkelde af; overheidssubsidiëring en-bemoeienis kwamen daarvoor geleidelijk in de plaats. Door die transitie werdhet welzijnswerk steeds complexer en onoverzichtelijker, terwijl gelijktijdig degebruikers van voorzieningen steeds hogere eisen gingen stellen aan de dienstverlening.35De toenemende kritiek leidde in 1974 tot de zogeheten Knelpuntennota van deregering, waarin werd geconcludeerd dat het welzijnsbeleid aan verandering toewas. Die verandering hield met name in dat het welzijnsbeleid onder verantwoordelijkheidvan de lokale overheid zou komen, en dus ook plaatselijk moestworden opgezet. In de grote steden werd het welzijnsbeleid per wijk opgezet.Voor het inrichten van het lokale beleid werd samengewerkt met de welzijnsinstellingenter plaatse en met vertegenwoordigers van de gebruikers ervan.Erfenissen uit de jaren zeventig en tachtigDeze vormgeving van het wijkwelzijnswerk zou overigens niet lang duren: zijverzandde al spoedig in bureaucratie en werd uiteindelijk door het tweede kabinet-Lubbers(1986-1989) opgeheven. Niettemin is in de ‘werkorganisatie’ dewijkgerichte benadering uit de jaren zeventig en tachtig nog steeds terug tevinden.Ook vormen van stadsvernieuwing en fysieke herstructurering liepen onverminderddoor en leken een semi-permanente beleidsopgave te worden. Ging hetdaarbij in de jaren zeventig om het herstel van vooroorlogse wijken, daarnawaren de wijken uit de jaren na de oorlog (zoals Hoogvliet en Pendrecht inRotterdam, de Westelijke Tuinsteden in Amsterdam of Kanaleneiland in Utrecht)aan ingrijpende renovatie toe. Daarbij werd de stadsvernieuwing in de jarennegentig opgevolgd door ‘stedelijke vernieuwing’, maar het wijkbeheer werddaarin een permanent aandachtspunt. In Deventer en Delft bijvoorbeeld groeide

vertrouwen in de buurthet buurtbeheer sinds de jaren tachtig uit tot een heel pakket van wijkbeheerinstrumenten.Voor elke wijk kwam er een ambtelijke wijkcoördinator, een wijkbeheeroverlegmet bewoners, en werden periodieke inventarisaties opgesteld vande huidige situatie en wijkprogramma’s met concrete activiteiten voor de nabijetoekomst. Andere gemeenten kregen een vergelijkbaar instrumentarium (Hazeuet al. 2005; zie ook hoofdstuk 4).Met deze vormen van democratisering kwam tot uitdrukking dat de hoogtijdagenvan de verzuiling tot het verleden behoorden. De basis werd daarmee gelegd voorhet aanspreken van burgers als lid van een (sub)lokale gemeenschap, niet onderscheidennaar levensbeschouwing. In deze tweede golf van wijkaanpak voerdeniet zozeer het gemeenschapsdenken, maar vooral interventiedenken de boventoon(Reijndorp 2002: 15). Het ging dus niet om een beweging ‘van onderop’,maar meer om een concept ‘van bovenaf’. De nagestreefde versteviging van burgerschap– door burgers meer te betrekken bij de overheidsinterventies – pasteook in de politieke tijdgeest, die wellicht het beste kon worden samengevat in hetmotto van het kabinet-Den Uyl (1973-1977): spreiding van kennis, inkomen enmacht.36De deconfiture van de tweede golfVoor de opleving van de wijkaanpak waren dus drie elementen verantwoordelijk:(1) de afbrokkeling van de verzuiling, (2) een streven naar meer sociaaleconomischegelijkheid, en (3) een veranderende verhouding tussen burger enoverheid: dat wil zeggen de komst van een mondiger burger, die noopte tot een‘klantvriendelijker’ overheid.Maar ook aan de tweede golf van wijkaanpak kwam al snel een einde. Zorgenom economische groei en behoud van werkgelegenheid gingen in de jarentachtig de boventoon voeren in samenleving en beleid; de belangstelling voorsociaal-economische gelijkheid nam navenant af. De impuls die de stadsvernieuwingeerder had gegeven, was in de geïnstitutionaliseerde kaders ingedaald.Verder was er tegen het eind van de jaren tachtig geen sprake meer van wijkwelzijnsplanning.De mislukking daarvan was te zien als een leerzame illustratievoor de veranderende verhouding tussen overheid en burger. Ze bewees hetfailliet van een technocratische planning: de overheid faalde al bij deze eerstepoging van enige omvang om het welzijn van de burger vorm te geven volgenseen van bovenaf opgelegd plan (De Boer 2001: 8).Weinigen kijken hier nu nog van op, maar het illustreert vooral dat we in twintigjaar tijd collectief anders zijn gaan denken over processen van beleid maken:hiërarchische concepten zijn vervangen of aangevuld door netwerk-, multiactor-,en stakeholder-benaderingen. Die mislukking van planning leidde ondermeer tot een zekere opwaardering van het proces als doel op zich: zeker zobelangrijk als de formele uitkomst van inspraak en planning is het praten en hetelkaar ‘ontmoeten’ (overheid en burgers; burgers onderling) als zodanig.

uurt-, wijk- en plattelandsbeleid in nederlandEen ander aspect van (het mislukken van) de welzijnsplanning was dat dit nogvooral ging over het beleid van overheid en instellingen, terwijl allengs hetinzicht groeide dat niet zozeer het beleid vertrekpunt diende te zijn, maar dedagelijkse problemen die burgers ondervonden. De vraag moest dus niet zijnwat de burger van deze of gene nota of een bepaald bestemmingsplan vond,maar hoe men samen straat, buurt en wijk leefbaar kon houden. Zo transformeerdendagelijkse leefbaarheidsproblemen tot fundament van de huidigebuurt- en wijkaanpak anno 2005.2.2.4 de jaren negentig: de derde golf van wijkgericht beleidDe derde opleving van wijkgericht beleid kenmerkte zich door grote, landelijke,sectoroverschrijdende beleidsimpulsen vanuit de rijksoverheid. Een voorloperhiervan was het probleemcumulatiegebiedenbeleid. Dit hield in dat gemeentenvoor specifieke wijken waarin zich een opstapeling van problemen voordeed,budget bij het ministerie van Binnenlandse Zaken konden aanvragen. Aanvankelijkging het hierbij nog om een beperkt budget van zo’n tien miljoen guldenper jaar, dat door het ministerie zelf in handen werd gehouden. In de jarennegentig werden de integrale beleidsimpulsen vanuit het rijk die aangrepen opsublokaal niveau steeds omvangrijker. Concreet ging het daarbij om socialevernieuwing, stedelijke vernieuwing en het grotestedenbeleid (gsb). Dezebeleidsimpulsen overlapten elkaar deels, maar worden hieronder afzonderlijkbeschreven.37Sociale vernieuwingDe voorgaande ontwikkelingen – emancipatie van de uitvoering, opwaarderingvan het proces, dagelijkse problemen van de burger als vertrekpunt – legden debasis voor de derde bloeiperiode van de wijkaanpak, die van de jaren negentig.Die periode begon met de sociale vernieuwing, die het derde kabinet-Lubberseind 1989 als zijn motto koos; daarmee sloot het aan op een van onderop begonneninitiatief. Sociale vernieuwing was een begrip dat eerder in Rotterdam totontwikkeling was gekomen, als vervolg op het rapport van de commissie-Idenburg,Het nieuwe Rotterdam in sociaal perspectief. Het was te zien als nieuwevorm van of etiket voor samenlevingsopbouw, onder meer als reactie op detechnocratie en bureaucratie in het dagelijks beheer in buurten, en op de spanningsverhoudingtussen grootstedelijke ambities en de ervaren problemen inbuurten.Om een indruk te geven: in concreto bestond de sociale vernieuwing in Rotterdamonder meer uit het Opzoomeren – gezamenlijk de straat schoonmaken,spontaan begonnen in de Opzoomerstraat in de Rotterdamse deelgemeenteDelfshaven – en het ‘Op-de-koffie-project’, dat erop was gericht de lokale politicien burgers dichter bij elkaar te brengen doordat een politicus bij een groepjebuurtbewoners op de koffie ging. De bewoners konden dan tijdens dezegesprekken hun hart luchten over de problemen die ze in wijk en stad ervoeren(Blokland-Potters 1998: 232).

vertrouwen in de buurtOp rijksniveau werd de sociale vernieuwing in 1995 opgevolgd door de stedelijkevernieuwing en het grotestedenbeleid als de belangrijkste beleidsimpulsen om dewijk in ere te herstellen. Dit illustreerde ook de broosheid van beleidsconceptenop dit terrein: die leken niet veel langer dan één kabinetsperiode mee te gaan enhadden duidelijk geen diepe verankering in het overheidsbeleid. In zijn indringendeanalyse van vijftien jaar onderzoek naar de relatie van de stedenbouw methet dagelijks leven concludeert Reijndorp (2004: 36) met enige verbazing: “Het ismerkwaardig hoe snel de idealen van de stadsvernieuwing, het ‘bouwen voor debuurt’, werden overschaduwd door het massieve beeld van de achterstandswijk.Van de mondige burger, actief in actiegroepen en buurtcomités, veranderde ‘debewoner’ vrijwel van de ene op de andere dag weer in een voorwerp van socialeinterventies.”38Achtergrond van de sociale vernieuwing was dat na het no-nonsensebeleid vande jaren tachtig (met omvangrijke bezuinigingen op de collectieve voorzieningen)er weliswaar economisch herstel was gekomen, maar dat ook het besef wasgegroeid dat grote groepen mensen niet meedeelden in de vooruitgang. De werkloosheidbleef aanvankelijk nog hoog, de integratie van allochtonen was over dehele linie genomen geen succes en steeds meer mensen raakten in een maatschappelijkisolement. Sommigen vreesden daarom voor een tweedeling in de samenleving.Tegen die achtergrond tilde de nieuwe cda/pvda-regering (1989-1994) hetconcept sociale vernieuwing naar kabinetsniveau. Het ministerie van BinnenlandseZaken kreeg de leiding in de implementatie. Die kenmerkte zich door eenprocedurele, bestuurlijke aanpak: de rijksoverheid wilde de voorwaarden scheppenvoor lokale sociale vernieuwing door middel van decentralisatie en deregulering(geen nieuwe subsidieregelingen, maar bestaande regelingen bundelen toteen brede doeluitkering). Daarbij gaf het kabinet de gemeenten het advies hunbeleid te richten op buurten en wijken en meer zeggenschap te geven aan burgers.In de loop van de daaropvolgende jaren gaven de gemeenten er inderdaad eenwijkgerichte invulling aan. Er kwamen nieuwe initiatieven tot stand en vastgelopeninitiatieven raakten weer vlot. De gemeenten leerden om problemensamen met anderen (bewoners en organisaties) aan te pakken. Dat lukte vooralbij projecten die waren gericht op het verbeteren van de leefbaarheid. In dit kaderwon de wijkaanpak – nu ingezet als vorm van interactieve beleidsvorming –opnieuw aan populariteit. De ideeën van de jaren vijftig waren daarin nogherkenbaar: burgers deden dingen samen op een voor hen overzichtelijke schaal,en tegelijkertijd zou dat burger en overheid dichter bij elkaar brengen.Stedelijke vernieuwingDe stadsvernieuwing die vanaf de jaren zeventig was begonnen, was aanvankelijkgedacht als een eenmalige en dus eindige inhaaloperatie vanwege ‘achterstalligonderhoud’ (in met name buurten van rond 1900). Maar al snel na de start bleekdat ook in de vernieuwde wijken en in nog niet al te oude (voor- of naoorlogse)

uurt-, wijk- en plattelandsbeleid in nederlandwijken de verloedering kon toeslaan. De conclusie was dat er blijvend geïnvesteerddiende te worden in de vernieuwing van woningen en bijbehorendeopenbare ruimte. Die blijvende investering noemde men stedelijke vernieuwing.Het concept werd in 1997 vastgelegd in de gelijknamige nota van het ministerievan Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu (vrom).Stedelijke vernieuwing was dus een voortzetting van de stadsvernieuwing, maaromvatte ook de zogenoemde herstructurering van – met name naoorlogse –wijken. Die herstructurering hield in dat de bestaande woningvoorraad werdverbeterd, maar ook gedifferentieerd, zodat er een grotere variatie in soortenwoningen en bijbehorende prijsklasse kon ontstaan. Het beoogde resultaat – vanwijken met zowel koop- als huurwoningen in verschillende prijsklassen – moestafdoende zijn om de vorming van achterstandswijken te voorkomen.Dat met woningdifferentiatie dit doel zou kunnen worden bereikt, stond overigensal vanaf het begin van de stedelijke vernieuwing, zelfs al in de nota van 1997,ter discussie. Ondanks die kritiek werd het principe ook in het gsb voorgeschreven(bzk 2002) en werden ook nieuwbouwwijken volgens het differentiatieprincipegebouwd. Deskundigen bleven daarbij hun twijfels houden bij die opgelegdepolitiek van fysieke – en daarmee beoogde sociale – menging. Empirisch viel hetsucces ervan niet aan te tonen. Een deskundige als Duyvendak (1998) sprak in ditverband van een ‘plekken’-politiek, die eruit voortkwam dat de politiek niet goedwist om te gaan met groepen en groepsverschillen.39GrotestedenbeleidHet gsb vormde vanaf 1995 het kader waarin sociale vernieuwing en stedelijkevernieuwing gezamenlijk verdergingen. Het eerste kabinet-Kok (1994-1998) hadop het ministerie van Binnenlandse Zaken een staatssecretaris voor Grotestedenbeleid;het tweede kabinet-Kok (1998-2002) benoemde daarvoor zelfs eenminister. Doel van het gsb was het integraal aanpakken van fysieke, sociale eneconomische problemen. Eerst was dat gericht op de vier grote steden; later werdhet programma uitgebreid met andere grote en middelgrote steden, zodat er eentotaal van 25 ontstond. Vanuit de rijksoverheid werd een wijkaanpak niet opgelegd:het Actieplan gsb 2002-2009 schreef nauwelijks een werkwijze voor, welprioritaire thema’s. Deze thema’s waren:1 veiligheid, integratie en inburgering, maatschappelijke opvang van kwetsbaregroepen, sociale cohesie;2 investeringen in jeugd en onderwijs;3 herstructurering van wijken – nadrukkelijk om de trek uit de steden vanmensen met midden- en hoge inkomens tegen te gaan;4 verbetering van de economische structuur en het ondernemersklimaat.Voor deze thema’s stelden de steden samen met het rijk maatwerkconvenantenop, en legden verantwoording af voor het halen van de doelen die daarin werdengeformuleerd. Het gsb had derhalve niet alleen als doel om problemen integraalop te lossen, maar ook om de verantwoordelijkheden van de steden, het kabinet

vertrouwen in de buurten het coördinerende ministerie van Binnenlandse Zaken duidelijk af te bakenen.Daarnaast werden er procesdoelstellingen geformuleerd: de actieve betrokkenheidvan burgers, bedrijven en instellingen bij beleidsontwikkeling, prioriteringen uitvoering, regionale afstemming en integrale gebiedsgerichte aanpak, vooralin de aandachtswijken. Mogelijk mede gestuurd door deze procesdoelstellingenkozen gemeenten vaak een wijkaanpak, om te werken aan de inhoudelijke doelenvan het gsb. De doelen en processen van het gsb sloten vaak goed aan op wat aleerder in gemeenten binnen wijkgericht beleid viel. In Deventer bijvoorbeeldbevatte de Monitor Leefbaarheid en Veiligheid – die verplicht was voor elke staddie deelnam aan het gsb – voor het grootste deel dezelfde indeling en indicatorenals de eerdere effectevaluaties van de wijkaanpak.Het gsb vormde dus een kader waarin wijkgericht werken goed paste; aangemeenten werd overgelaten of zij daarvoor ook werkelijk kozen. Het werken aanproblemen van verschillende aard op een niveau dat voor mensen overzichtelijkwas, bracht de oorspronkelijke wijkgedachte weer in beeld. Ditzelfde gold voorhet streven naar actieve(re) betrokkenheid van burgers bij het overheidshandelen.402.2.5 recente ontwikkelingenDe meest recente ontwikkelingen in het kader van het buurt- en wijkbeleid vande nationale overheid zijn het programma ‘Onze buurt aan zet’ (voorafgegaandoor ‘Heel de buurt’) en het ‘56-wijken-beleid’. Daarnaast is er door negen departementenen 25 grote steden in 2001 het Kenniscentrum Grote Steden opgericht,dat tot taak heeft om de uitwisseling van kennis en ervaringen op gsb-terrein testimuleren. Het kenniscentrum geeft verder een Kenniskrant uit, houdt eenKennisnetwerk in de lucht, en heeft samen met de Nederlandse Organisatie voorWetenschappelijk Onderzoek een langjarig onderzoeksprogramma op dit terreinin het leven geroepen. Relevante kennis op dit terrein is verder aanwezig bij metname het Nederlands Instituut voor Zorg en Welzijn, Verwey-Jonker Instituut,Forum en het Landelijk Centrum Opbouwwerk (lco).Onze buurt aan zet/Heel de buurtIn 2001 ging in het kader van het gsb en in samenwerking met het lco en hetInstituut voor Multiculturele Ontwikkeling Forum, het impulsprogramma ‘Onzebuurt aan zet’ van start. Gedurende drie jaar experimenteerden dertig steden metparticipatie van wijkbewoners in aandachtswijken. Het programma richtte zichop het vergroten van veiligheid, leefbaarheid, integratie, participatie en socialecohesie. Het programma liep in 2004 af.‘Onze buurt aan zet’ was de opvolger van het soortgelijke programma ‘Heel debuurt’ uit 1998. Nevendoel van dat laatste programma was om enige samenhangte brengen in de ‘projectencarrousel’; soms werd het niettemin gepercipieerd alseen onderdeel daarvan (De Boer et al. 2003: 11). ‘Heel de buurt’ was aanvankelijkdoor het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (vws) uitgewerkt alseen Nederlandse variant van het Amerikaanse caring communities-concept, maar

uurt-, wijk- en plattelandsbeleid in nederlandgaandeweg werd er veeleer aangesloten bij de Nederlandse opbouwwerktraditie.Hoewel ingezet als vws-beleid, bleek gaandeweg dat het ministerie van vromeen minstens zo belangrijke betrokkene was: herstructurering van wijken bleekvaak de dominante beleidsimpuls te zijn. Uit de evaluatie van het programma (DeBoer et al. 2003) bleek dat het ‘droppen’ van landelijke doelstellingen en stramienenniet werkte. Verder was een algemene conclusie dat het succes van ‘Heel debuurt’ groter was naarmate de lokale partners eigenzinniger waren in het bepalenvan de lokale doelstellingen. Inzoomend op de concrete projecten was deuitkomst een variatie van successen en mislukkingen.56-wijken-beleidIn het kader van de stedelijke herstructureringsopgave lanceerde het ministerievan vrom in 2002 de ‘56-wijken-aanpak’. Het was bedoeld als pilot-project.Achtergrond was dat in de ogen van de beleidsmakers het proces van stedelijkevernieuwing te langzaam verliep. Een probleem bij de grootscheepse en langdurigeherstructurering van verouderde wijken was dat zij bijna steeds vooraf werdgegaan en gepaard ging met verloedering. Sommigen meenden zelfs dat projectontwikkelaarsen (andere) woningbezitters daar bewust op aanstuurden omdatdat uiteindelijk leidde tot – profijtelijkere – grootscheepse nieuwbouw.Het 56-wijken-beleid hield in dat het departement van vrom aan 56 achterstandswijken(aanvankelijk was er sprake van 50 ‘prioriteitswijken’) extra instrumentenbeschikbaar stelde om verloedering tegen te gaan, daarover met henconvenanten afsloot en prestatieafspraken maakte. In dat kader moesten dewijken een Wijk Ontwikkelings Plan (wop) maken.412.3 plattelandsontwikkeling en -beleid2.3.1 inleidingDe buurt en de wijk worden in de regel vooral gekoppeld aan steden, stedelijkleven, en (groot)stedelijke problematiek. Het platteland heeft deels een overeenkomstigeproblematiek (bijvoorbeeld probleemjongeren of eenzame ouderen),maar kent voor een deel ook andere en additionele perikelen. Wat tegenwoordigplattelandsbeleid heet – doorgaans voorafgegaan door het adjectief ‘vitaal’ (lnv2004) – is dan ook op een andere manier totstandgekomen, en laat zich nietanaloog beschrijven als het resultaat van opkomende en ondergaande golven vande stedelijke wijkaanpak. De structurele veranderingen in de agrarische sector ende weerslag daarvan op het dorps- en gemeenschapsleven zijn de belangrijksteaandrijvers van het plattelandsbeleid.De belangrijkste overeenkomst met de problematisering van het buurtleven ineen stedelijke omgeving is dat ook ten aanzien van het platteland het thema ‘socialecohesie’ voortdurend wordt geproblematiseerd (Innovatienetwerk GroeneRuimte et al. 2003: 13). Hoewel er vaak zorgelijk wordt gedaan over het teruglopenvan de sociale cohesie in veel plattelandsgemeenten, stelt onderzoek daar-

vertrouwen in de buurtnaar elke keer weer vast dat die sociale cohesie relatief sterk is (Lammerts enDoĝan 2004). De beeldvorming van het platteland – boeren die het niet langerkunnen bolwerken, afnemende werkgelegenheid, een leeglopend platteland,verdwijnende voorzieningen, afstervende dorpen – is al te eenzijdig. Feitelijkeontwikkelingen zijn dat oorspronkelijke boerendorpen geleidelijk ‘woondorpen’zijn geworden, waarin oud- en nieuwkomers in de regel een uitgebreid verenigings-en gemeenschapsleven instandhouden, en waar men een uitgesprokendorpstrots ten toon weet te spreiden. Kortom, de strekking van deze paragraaf isdat voorzover de beleidsuitgangspunten nog zijn geënt op de vermeende ‘zieligheid’van het platteland, dat misplaatst lijkt te zijn.2.3.2 de stand van het platteland42Het platteland vervult een diversiteit aan functies: werken in en buiten de landbouw,wonen, recreëren, instandhouden van de natuur. Op dit moment kent hetplatteland de volgende sociale problemen:• Verstedelijking. Het gaat daarbij niet in de eerste plaats om de geplande verstedelijkingvan oprukkende Vinexlocaties, maar met name om de sluipende‘witte schimmel’ aan dorpen, ‘verrommeling’ van het platteland, en permanentebewoning van vakantiewoningen.• Ontboering. Het afnemende agrarische belang roept vragen op over detoekomst van de boer.• Ontgroening en vergrijzing. Demografisch gezien neemt het aandeel van jeugdigenop het platteland meer dan gemiddeld af, terwijl het aandeel van ouderenmeer dan gemiddeld stijgt, ook omdat een deel van de vutters en gepensioneerdenvan de stad naar het platteland trekt.• Verschraling. Efficiëntieoverwegingen geven een voortdurende impuls totschaalvergroting van private en publieke voorzieningen. Met name in de kleinekernen leidt dat tot verschraling. Het aantal voorzieningen en de bereikbaarheidervan neemt af, mede omdat er in de dorpen geen sprake is van een navenantetoename van de woningvoorraad en van het aantal inwoners om dezebeweging te compenseren.Opvallend is dat in deze opsomming het probleem van de leegloop van het plattelandontbreekt. Ondanks het feit dat het aantal boeren gedurende de afgelopenhalve eeuw is gedecimeerd, is er – op de Veenkoloniën, het Oldambt in Groningen,en een enkel Zeeuws eiland na – geen sprake van een afname van de plattelandsbevolking.Veel Nederlanders hebben immers een voorkeur voor een woonomgevingmet een landelijk karakter, zo blijkt regelmatig uit onderzoek terzake.In ons kleine land is de stad vaak niet ver weg en de infrastructuur is in het algemeengoed. Een groot deel van de plattelandsdorpen huisvest dan ook veelmensen die in een min of meer naburige stad hun werk hebben (gehad).Desalniettemin is er tegelijkertijd een apart plattelandsbeleid tot ontwikkelinggekomen, dit mede vanuit de Europese Unie (eu) die zich Uniebreed zorgenmaakt over leegloop van het platteland, het wegtrekken van jongeren naar steden

uurt-, wijk- en plattelandsbeleid in nederlanden het onverzorgd achterblijven van ouderen. De veelgehoorde litanie vanverschralende kleine kernen vereist in de Nederlandse context echter nuancering.Een aantal voorzieningen op het platteland is inderdaad in de loop der jarenverdwenen (Van der Kooij 2003): het aantal winkels is sterk gedaald en de zogehetenhoge-ordevoorzieningen zoals ziekenhuizen zijn zelfs helemaal geconcentreerdin stedelijke gebieden. Andere voorzieningen blijven echter in de ruralegebieden in aantal vrij constant – basisscholen, dorpshuizen, bibliotheken, huisartsen– en het verenigingsleven bloeit er in het algemeen.Door de opkomst van televisie, auto, computer en dergelijke worden mensenmobieler en contactrijker. Verreweg de meeste mensen die op het plattelandwonen, hebben daardoor voldoende mogelijkheden om van huis te gaan, enmaken daar ook gebruik van. Als dorpsvoorzieningen verschralen, is dat dusvooral ten detrimente van ouderen die in deze ontwikkelingen het minst kunnen‘meekomen’. En daarbij geldt nog specifieker dat met name de minst draagkrachtigenen minst mobielen daar de nadelen van ondergaan.Naast deze demografische en sociale ontwikkelingen neemt al decennialang hetrelatieve maatschappelijke en macro-economische belang van de agrarische pijlerbinnen de Nederlandse economie af. Hoewel in 2001 nog bijna 70 procent van allegrond in gebruik was door de landbouw, droeg de sector (inclusief bosbouw envisserij) slechts een kleine drie procent bij aan het nationaal inkomen; in 1950was dat nog vijftien procent (lei 2000: 11). Ook het aandeel van de land- en tuinbouwin de nationale werkgelegenheid is met een kleine vier procent beperkt vanomvang. Bovendien geeft de werkgelegenheid in de landbouw door de stijgendearbeidsproductiviteit een continue daling te zien. De economische druk op deNederlandse landbouw leidt er ook toe dat een toenemend aantal agrariërs geheelof gedeeltelijk uitwijkt naar andere bronnen van inkomsten, zoals natuurontwikkelingen recreatie. Veelal is niet meer dan tien procent van de beroepsbevolkingnog actief in de agrarische sector. Dit staat in het licht van de verandering die zichheeft voltrokken van agrarische ‘werkdorpen’ die geleidelijk vooral ‘woondorpen’zijn geworden (zie verder par. 2.3.5; vgl. ook Thissen 2001).43Het denken over het platteland sinds de Tweede Wereldoorlog laat zich wellichthet beste in beeld brengen door onderscheid te maken tussen de jaren vijftig enzestig (par. 2.3.3), de jaren zeventig en tachtig (par. 2.3.4) en de periode vanaf dejaren negentig (par. 2.3.5).2.3.3 de jaren vijftig en zestig: organisatie van efficiënte voedselvoorzieningEen halve eeuw geleden speelde een groot deel van het leven op het plattelandzich af binnen de grenzen van het dorp. De meeste bewoners waren er geboren engetogen; sommige familienamen kwamen al twee eeuwen in het dorp voor. Demeeste bewoners vonden in en rond het dorp werk en het dorp voorzag in hunbehoeften aan de meeste voorzieningen. In de spaarzame vrije tijd kwam men

vertrouwen in de buurteigenlijk weinig buiten het dorp. Voor velen was een reis buiten het dorp verbondenmet gevoelens van onzekerheid (Thissen 2001: 11).Kort na de oorlog veranderde dit pastorale beeld in rap tempo. De komst van deEuropese Economische Gemeenschappen stimuleerde tot een grootscheepserationalisatie in de landbouw. Het Europese landbouwstructuurbeleid leidde totde organisatie van een efficiënte, hoogproductieve voedselvoorziening. Daartoewas een schaalvergroting van de landbouwbedrijven vereist, die in Nederlandwerd bevorderd door onder andere ruilverkaveling en door de uitgifte van steedsgrotere nieuwe percelen cultuurgrond in de IJsselmeerpolders. Boeren werden inde toenmalige beleidsdocumenten betiteld als ‘blijvers’ en ‘wijkers’. Het beleidwas erop gericht zo sociaal mogelijk de ‘wijkers’ te laten wijken, zodat de blijversin de internationale concurrentie mee konden komen en de voedselvoorzieningop zich konden nemen (Bauwens et al. 1990). Een deel van de oplossing voor het‘kleine-boerenvraagstuk’ – zo heette dat toentertijd in beleidsnota’s en rapportenvan het Landbouw-Economisch Instituut – bood de opkomst van de intensieveveehouderij.44Door de rationalisatie was er niet meer voor iedereen emplooi op het platteland,dreigde er overbevolking, en moest er een zekere migratie naar de steden op gangkomen. De aanmerkelijke uitstroom van boeren naar de emigratielanden Canada,Australië en Nieuw-Zeeland had daartoe al eerder een aanzet gegeven. Vanaf hetmidden van de jaren zestig werden ook op het platteland de gezinnen kleiner,waardoor de demografische druk afnam om in de landbouw z’n bestaan tevinden. Algemeen gesteld konden in deze periode de stad en het plattelandbetrekkelijk vredig coëxisteren. Daarenboven was de schaalvergroting in hetwinkelbestand en andere voorzieningen nog niet zover op gang gekomen dat ditals problematisch werd ervaren.2.3.4 de jaren zeventig en tachtig: romantisering en voortgaandeeconomiseringCultureel ontwikkelde zich vanaf het eind van de jaren zestig en het begin van dejaren zeventig een omslag: er ontstond een trek naar het platteland. Stedelingenbegonnen het platteland aantrekkelijk te vinden, ook als vestigingsplaats. De‘eigen auto’ begon gemeengoed te worden en de mogelijkheden om te forenzennamen daarmee toe. En niet alleen de stedelingen kwamen makkelijker naar hetplatteland; plattelanders hadden ook steeds vaker een auto. De mogelijkheden diedat schiep, verzwakten geleidelijk de binding met de eigen woonplaats. Diebinding vloeide minder voort uit noodzaak, maar was meer een zaak van keuze,en daarmee onderwerp van overweging en afweging.In deze periode ging schaalgrootte een belangrijke rol spelen: agrarische bedrijvenwerden groter, coöperaties fuseerden, supermarkten en cash-and-carry’skwamen op, waardoor dorpskruideniers hun winkel moesten sluiten. Deze enverwante ontwikkelingen werden in die tijd vooral gezien als uitdrukking van

uurt-, wijk- en plattelandsbeleid in nederlandmodernisering van het platteland en werden niet als problematisch ervaren.‘Werkdorpen’ maakten de omslag naar ‘woondorpen’.De belangrijkste ontwikkelingen hadden dus te maken met een cultuurkenmerk(romantisering van het platteland) en een structuurkenmerk (stijgende welvaartdie het ook makkelijker maakte om mobiel te zijn); met bewust(plattelands)beleid hadden ze weinig uit te staan. Om sociale problemen indorpen aan te pakken, investeerde de Nederlandse overheid in multifunctionelevoorzieningenaccommodaties, veelal in de vorm van dorpshuizen (Bok 2003).Het onderbrengen van zoveel mogelijk voorzieningen onder één dak was goedkoperdan allemaal aparte voorzieningen. Bovendien konden multifunctionelevoorzieningen maatschappelijke meerwaarde hebben vanwege hun uitstraling opde omgeving. Een aantrekkelijk gebouw nodigde uit tot gebruik (verenigingen,clubs) en kon daarmee de sociale samenhang in een gemeenschap versterken. Hetdroeg bij aan de burgerzin van de dorpsbewoners en de identiteit van het dorp.2.3.5 het tegenwoordige platteland: woondorpenIn de jaren negentig zet de snelle vermindering van het aantal boerenbedrijvenzich voort. In de periode 1994-2003 beëindigen bijvoorbeeld per dag gemiddelddrie melkveehouders hun bedrijf. In samenhang met die ontwikkeling dragendorpen steeds minder een agrarisch karakter en gaan zij op ‘woondorpen’ lijken(Thissen 2001). Beleidsmatig valt het accent steeds minder op de economischeprestatie van de agrarische sector en het belang ervan voor de Nederlandse economie.Veranderende opvattingen over natuur, landschap en milieu leiden vaker totspanning met gangbare productiemethoden en cultuurtechnische ingrepen in hetlandschap, en beginnen in deze periode ook meer in het landbouwbeleid door teklinken (Bauwens et al. 1990: 5). Boeren voelen zich ‘moderne verschoppelingen’die worden belast met allerlei knellende milieuregelgeving, met name voor mesten bestrijdingsmiddelen. Ondernemers in de intensieve veeteelt beleven bovendieneen aantal grote ‘rampen’: varkenspest, bse, mond- en klauwzeer, vogelpest.45Een aansluitende ontwikkeling die in de jaren negentig aandacht krijgt, is deverstedelijking van het platteland. Nederland verstedelijkt in hoog tempo, enonder de economische, politieke en culturele invloedssfeer van de stad veranderengrote delen van het platteland van karakter (Asbeek Brusse et al. 2002: 16). Ditmondt uit in de vrees dat het waardevolle platteland verder verloren gaat. Of dezetendens moet worden geaccepteerd of juist gekeerd, is nog steeds in discussie inde politieke en publieke arena’s. Het platteland heeft mede daardoor tegenwoordigin de eerste plaats te maken met het algehele ruimtelijkeordeningsbeleid. Inde Nota ruimte (vrom 2004a) wordt primair ingezet op decentralisatie, en insamenhang daarmee doet het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit(lnv) met zijn Agenda voor een vitaal platteland (lnv 2004) een uitnodigingaan andere (publieke en private) partijen om ook werk te maken van een‘vitaal platteland’.

vertrouwen in de buurtStad en platteland zijn de afgelopen halve eeuw dus naar elkaar toe gegroeid; nietalleen in geografische zin, maar ook sociaal. Het is steeds eenvoudiger gewordenvia de media en andere informatiekanalen kennis te nemen van ontwikkelingenen ideeën elders. Stedelijke leefstijlen zijn algemener geworden en hebben zichover het platteland verspreid (Van der Knaap 2002). Zo neemt op het plattelandde arbeidsparticipatie van vrouwen toe. Dat heeft uiteraard gevolgen voor deinrichting van het sociale leven en de aanwezigheid van voorzieningen. De socialefunctie van vrouwen binnen een dorp, bijvoorbeeld in de vorm van burenhulp,komt daarmee onder druk te staan. Gecombineerd met de vergrijzingstendensneemt daardoor de behoefte aan publieke zorgvoorzieningen toe;voorzieningen die tegelijkertijd onder druk staan van nationaal-publieke tendentiesvan beheersing en bezuiniging (‘verschraling’) en fusies/schaalvergroting.46In de jaren negentig komt ook het denken over plattelandsontwikkeling op endoemen de contouren van een specifiek plattelandsbeleid op. Thema’s als plattelandsvernieuwingof de instandhouding van het milieu en het landelijk erfgoedkomen op de agenda, vanaf 2000 ook als de zogenoemde ‘tweede pijler’ van hetgemeenschappelijk landbouwbeleid van de eu (Terluin en Venema 2003). Op hetNederlandse platteland bestaan, net als in steden, aanzienlijke verschillen inwelvaart. De excentrisch gelegen streken kampen tot op de dag van vandaag metstructurele werkloosheid, slechte bereikbaarheid en onvoldoende bevolking omde meest essentiële voorzieningen in stand te houden. Ze worden gekenmerktdoor een extreme vergrijzing. Armoedestudies wijzen in de richting van delenvan het platteland, vooral in de provincies Groningen en Friesland: van de zogenaamde‘top-100-gebieden’ (de gebieden met de hoogste armoedescores) behoortiets minder dan een kwart tot het ‘arme platteland’.De economische herstructurering van het platteland heeft verreikende gevolgen,met inbegrip van een verscherpte sociale problematiek. Een voorbeeld zijn deversnelde bedrijfsbeëindigingen in de intensieve varkenshouderij in de BrabantsePeel. Daar is de agrarische sector een belangrijke economische en culturele drager,waarmee een omvangrijke toeleverende en verwerkende industrie is verbonden.De sluiting van agrarische bedrijven werkt dus door in de werkgelegenheid vanaanpalende activiteiten van het veevoederbedrijf, het bedrijf dat stallen bouwt,het garagebedrijf, de loonwerker, de trucker die de dieren afvoert, de verwerkendeindustrie, enzovoort. Daarmee kan ook het verenigingsleven in de dorpenin gevaar komen, dat niet alleen financieel afhankelijk is van mensen in hetbuitengebied, maar ook drijft op hun inbreng.Dit is echter veeleer een uitzondering dan een algemeen beeld voor alle dorpsleven.In veel dorpen zijn de voormalige boerinnenbonden getransformeerd totverenigingen van plattelandsvrouwen, die met gezamenlijke inzet van oude ennieuwe dorpelingen een voortgezette bloei laten zien. Vergelijkend onderzoeklaat zien dat in het algemeen de sociale cohesie op het platteland, afgemeten aanalle gebruikelijke criteria daarvoor, hoger is dan in steden. Bij vragen naar desaamhorigheid in de buurt, de gehechtheid aan de buurt, het zich thuis voelen in

uurt-, wijk- en plattelandsbeleid in nederlandde buurt, de omgang met mensen in de buurt en het contact met directe burenscoren woonmilieus op het platteland onveranderlijk hoog (De Hart en Dekker2003; De Hart 2002: hoofdstuk 4; scp 2003: hoofdstuk 7; InnovatienetwerkGroene Ruimte et al. 2003: 15).2.4 conclusies in perspectiefDe buurt als object van beleid en de buurt als aangrijpingspunt van beleidIn paragraaf 2.2 zijn drie golven van aandacht voor buurt- en wijkbeleid beschreven.In de eerste naoorlogse golf zien we de buurt en de wijk vooral als object vanbeleid figureren: de buurt wordt gezien als zelfstandige entiteit van zingeving enandere kwaliteiten die eraan worden toegeschreven. In de twee latere golven is debuurt meer aangrijpingspunt van beleid. Beleidsmakers en -uitvoerders ‘ontdekken’dat het draagvlak voor en de kwaliteit van beleidsvorming en -uitvoeringworden vergroot wanneer het buurtniveau wordt ingeschakeld als aangrijpingspunt.In dit rapport, dat wordt aangedreven door vragen van sociale cohesie en vertrouwen,is aandacht voor beide geboden: de buurt als object én de buurt als aangrijpingspunt.Daarbij geldt ook een dynamisch verband: wil de buurt als objectkunnen functioneren, dan is er in ieder geval in sommige buurten eerst een socialeherovering nodig waarbij de buurt aangrijpingspunt is om grote bevolkingsgroepenbeter te betrekken in arbeid, onderwijs, participatie, huisvesting,welzijn, enzovoort. Dit wordt in de volgende hoofdstukken nog uitgewerkt intermen van een tweesporenbeleid.47De stedelijke problematiekDe in paragraaf 2.2 beschreven golven van wijkaanpak zijn onderdeel van denaoorlogse veranderingen in het sociale leven en beleid. Wanneer we zoeken naarde onderliggende factoren van die ontwikkelingen, hebben we natuurlijk in deeerste plaats van doen met de economische veranderingen. Gedurende de eerstedecennia na de oorlog was de industriële economie voor de steden en de stedelijkewerkgelegenheid nog van groot belang. Dat leidde in de jaren zestig tot eenhoge jaarlijkse economische groei en een overspannen arbeidsmarkt. Vrouwenzorgden nog voornamelijk voor het gezin en andere huishoudelijke taken enboden zich nog niet en masse aan op de arbeidsmarkt.Om aan die spanning tegemoet te komen, werden de eerste gastarbeiders naarNederland gehaald. Gastarbeiders heetten zij, omdat ze naar algemene belevinghier tijdelijk te gast waren zolang de arbeidsmarkt overspannen was. Toen de‘gastarbeid’ een permanenter karakter begon te vertonen, kwamen ook de vrouwenen gezinnen van de allochtonen over naar Nederland. Deze groeiende groepmensen vestigde zich vrijwel geheel in de steden, met name de grote steden. Ditmondde na verloop van tijd uit in de problematiek zoals we haar nu kennen: grotegroepen, wonend in achterstandswijken, waarvan de mate van integratie nu alsproblematisch wordt ervaren. Het zijn mensen die op de arbeidsmarkt slechtere

vertrouwen in de buurtkansen hebben, niet alleen omdat zij minder zijn geïntegreerd (slechte taalbeheersing),maar ook omdat de industriële werkgelegenheid is afgekalfd en deopgekomen diensteneconomie om andere kwaliteiten vraagt.De opkomst van die diensteneconomie, inclusief de typisch verzorgingsstatelijkevoorzieningen als de gezondheidszorg en het onderwijssysteem, heeft wél bijuitstek hand in hand kunnen gaan met de arbeidsemancipatie van met name deautochtone Nederlandse vrouwen. Wie deze ontwikkelingen terugvertaalt naarhet stedelijke leven ziet – uiteraard ruwweg – het beeld van op de arbeidsmarktopererende autochtone mannen en vrouwen, allochtone mannen die deels eenbaan hebben en deels in een uitkeringssituatie zitten, en allochtone vrouwen diegeen baan hebben, weinig zijn geïntegreerd, en – klem zittend tussen enerzijds detradities van moederland en geloof en anderzijds de westerse samenleving waarinze leven, maar waarin zij niet zijn geworteld – vat proberen te houden op man,kinderen en hun eigen leven.48Al met al is de stedelijke bevolkingssamenstelling in 60 jaar tijd sterk veranderd.Daarmee zijn ook de problemen van individuen en groepen gewijzigd, wat zijnneerslag krijgt in buurten en wijken. Als we in het volgende hoofdstuk deuitkomsten van het actuele veldonderzoek in beeld brengen, is het dan ook zaakom bovenstaande problematiek van ‘de meervoudig kwetsbare burger’ in dehuidige tijd op het netvlies te hebben. Die contrasteert met de in dit hoofdstukbeschreven eerdere golven van buurt- en wijkbeleid en de aanleidingen daarvoor.Plattelandsontwikkeling en -beleidWat de ontwikkeling van het platteland betreft, is van belang dat de relatieveachteruitgang van de agrarische sector en de daaraan gekoppelde werkgelegenheider niet toe heeft geleid dat het platteland is leeggelopen. De fysieke afstandenin Nederland zijn zodanig dat ook veel voormalige stedelingen zich indorpen zijn gaan vestigen. In dorpen zijn wel veel voorzieningen verdwenen,maar er is ook het nodige voor teruggekomen. Wat het sociale leven betreft, doennieuwkomers volop mee in het doorgaans bloeiende verenigingsleven en anderedorpsinitiatieven, en stimuleren daarmee de dorpstrots. Ook daarvan zullen wein het volgende hoofdstuk een aantal voorbeelden aanhalen. Die staan in deanalyse van dit rapport dan ook niet in het traditionele lnv-beleidsperspectief,dat vooral is geënt op het idee dat de vitaliteit op en van het platteland onder drukzou staan.De aanhoudende toestroom van nieuwkomers heeft er ook toe bijgedragen dat destedelijke levensstijl geleidelijk in plattelandsgemeenten dominanter is geworden.Traditionele verschillen in onderlinge betrokkenheid tussen stad en plattelandzijn ook kleiner geworden (pon 2004). Die sociale ontwikkeling is verderin de hand gewerkt door de opkomst van de televisie en andere informatiemedia.In gedragingen en opvattingen zijn dorpelingen meer op stedelingen gaan lijken.Tot een grote anonimisering op het platteland heeft dat niet geleid; socialeverbanden zijn er in het algemeen hecht verankerd. Natuurlijk zijn er wel dorpen

uurt-, wijk- en plattelandsbeleid in nederlandmet ‘eigen’ problemen, maar die hangen met name samen met hun (beperkte)schaal en ligging. De nadelige effecten van ontgroening, vergrijzing en verschralingvan (publieke en private) voorzieningen die zich voordoen, concentrerenzich in de regel bij beperkte groepen die te jong of te oud zijn om het dorp makkelijkuit te kunnen. Maar voor het gros van de dorpelingen geldt tegenwoordig datzij in staat zijn om de ‘hele wereld’ te beleven.49

50vertrouwen in de buurt

empirische bevindingen: het perspectief van bewoners3 empiristische bevindingen: het perspectiefvan bewoners3.1 eerste onderzoeksvraag: kan de buurt ertoe doen?Dit hoofdstuk doet verslag van het empirisch veldonderzoek dat voor dit rapportis verricht. Daarbij staat de eerste onderzoeksvraag centraal: kunnen activiteitenin buurten bijdragen aan de aanpak van alledaagse leefbaarheidsvraagstukken diemensen ondervinden?Ten behoeve van het veldonderzoek spraken we met ‘trekkers’: mensen die metsoms grote inzet buurtinitiatieven ontplooiden. Zij vertelden over hun successen,maar ook over de drempels voor verandering die ze hadden moeten overschrijdenof ontwijken en de mislukkingen op hun weg vooruit. We spraken metbewoners, met veldwerkers van sociale spelers of private partijen, en met beleidsmakersbij overheid en sociale spelers. Door die drie invalshoeken ontstond ereen scherp beeld van de problemen en aanpakken daarvan die in kleinschaligeomgevingen worden gevonden.We benaderden onze interviewpartners met een open vraagstelling: zij, niet wij,bepaalden de gespreksagenda. In feite ging het steeds om twee vragen: om welkeredenen (negatief of positief) word je ’s nachts wakker, en wat zou jedoen/vragen als je de vrije hand had? De antwoorden op die open vragen vertaaldenzich in concrete aanbevelingen, die we in de volgende paragrafen hebbenverwerkt. Waar dat verhelderend voor hun standpunten kon zijn, hebben we detekst gelardeerd met citaten die steeds zijn aangegeven met behulp van aanhalingstekens.De interviewverslagen zijn in de regel ter controle en aanvullingvoorgelegd aan de verschillende gesprekspartners.51Hoofdstuk 3 brengt de sectorale empirische bevindingen vooral vanuit de optiekvan bewoners (vraaglogica) en frontlijnwerkers – mensen die in het veld indirecte wisselwerking met bewoners uitvoering geven aan het beleid van desociale spelers – (provisielogica) in beeld. Daardoor ontstaat – het moet wordenbenadrukt – een eenzijdig beeld. Bewoners hebben wensenlijsten en wordenvaak niet belemmerd door de noodzaak van het maken van afwegingen of hetwaarborgen van rechtsgelijkheid zoals de overheid dat wel moet doen. Aan hunwaarnemingen en aanbevelingen mag daarom niet de conclusie worden verbondendat de raad het daarmee altijd volledig eens is. In hoofdstuk 4 worden deempirische bevindingen daarom opnieuw bekeken, maar ditmaal vanuit hetperspectief van overheid en sociale spelers (institutionele logica): wat zijn debestuurlijke lessen die kunnen worden geleerd van de onderzochte praktijkgevallen?We gaan in beide hoofdstukken in op de processen die effectief blijken tezijn, en de instrumenten die daarbij van nut zijn.De drie logica’s staan vanzelfsprekend niet scherp tegenover elkaar (wrr 2004).Ze hebben elkaar nodig, en de crux is veeleer hoe ze elkaar ontmoeten. Als dat op

vertrouwen in de buurteen goede wijze gebeurt, versterken ze elkaar. In zo’n en-en-situatie ontstaat ersynergie, dat wil zeggen meerwaarde voor bewoners, overheid en sociale spelers.Alleen als die synergie ontstaat, doet de buurt ertoe. Pas in hoofdstuk 6 formuleertde raad zijn eigen beleidsaanbevelingen hiertoe.De leefbaarheidsterreinen die hier aan de orde komen zijn: de fysieke inrichtingvan de directe woon- en leefomgeving (par. 3.2), veiligheid (par. 3.3), onderwijsen kinderopvang (par. 3.4) en sociale infrastructuur (par. 3.5). Een buurtgerichtebenadering kan, zo laat ons veldonderzoek zien, op elk van de geselecteerde leefbaarheidsterreineneen toegevoegde waarde hebben. In het verslag van onzesectorale bevindingen zijn steeds drie onderwerpen onderscheiden. In de eersteplaats verhaalden onze gesprekspartners over de werkelijke of door hen gepercipieerdemeerwaarde van een specifieke buurtactiviteit. Uit hun betogen valtechter ook af te leiden aan welke voorwaarden een gerichte beleidsaanpak uit hunoogpunt moet voldoen. Daarbij zijn twee dimensies te onderkennen: de beleidsinhouden het beleidsproces. In de volgende paragrafen zullen we deze driesplitsingconsequent handhaven.523.2 de fysieke inrichting van de woonomgevingDe buurt heeft een mogelijke meerwaarde voor bewoners en biedt ook een effectiefen efficiënt aangrijpingspunt voor het beleid van overheid en wooncorporaties.De subparagrafen 3.2.1 en 3.2.2 gaan hier verder op in. Om deze meerwaardete verwerkelijken, vereist dat beleid echter – meer dan nu meestal gebeurt – eeninhoudelijke differentiatie naar buurt, waarbij bovendien integraal wordt uitgegaanvan de behoeften van bewoners en minder van de institutionele logica vanbeleidsmakers (zie verder par. 3.2.3 en 3.2.4). Procesmatig dienen sterkere accentente worden gelegd op coproductie (burgers als medeproducent van hun leefomgeving)en het houden van een gepaste afstand tot bewoners (par. 3.2.5 en 3.2.6).3.2.1 meerwaarde voor bewoners: geborgenheid, eigenheid en hettegengaan van isolementDe buurt is een fysieke entiteit. Fysieke aspecten blijken bij te dragen aan (a) (eengevoel van) veiligheid en geborgenheid; (b) een eigenheid en eigenaarschap; (c)het tegengaan van het isolement van kwetsbare groepen of individuen. Hiernaworden deze bevindingen toegelicht.Veiligheid en geborgenheidBewoners hechten aan het uiterlijk van hun buurt, de inrichting van hun straat enhet voorzieningenniveau in hun directe omgeving. Ze willen er zich lekkervoelen, op hun gemak. Het fietst ’s avonds niet prettig langs dichte struiken ofover slecht verlichte fietspaden. Lege parkeergarages en donkere bedrijfsterreinenworden als onveilig ervaren. Als je zorgt dat er ook buiten kantooruren activiteitenzijn, wordt het veiliger. “Bij de Arena werkt het: daar heb je ’s avonds aanloopvoor de uitgaansgelegenheden en de bios.” Een verloederde openbare ruimte

empirische bevindingen: het perspectief van bewonersdaarentegen draagt bij aan een ongemakkelijk gevoel en leidt gemakkelijk totoverlast en criminaliteit.De fysieke inrichting vraagt derhalve om beheer. Beleidsmakers zouden zich daarmeer op moeten richten: “Het beheer is uiteindelijk belangrijker dan de opzet.”Vanzelfsprekend speelt daarbij in de eerste plaats het tegengaan van verloederingeen rol. Hondenpoep, zwerfvuil en graffiti wedijveren met kapotte straatverlichtingen losse stoeptegels om eerste hulp. Een sociaal sterke buurt is beter in staaten bereid om zelf de openbare ruimte op orde te houden. Bewoners steken zelf dehanden uit de mouwen: vegen samen hun straat, planten collectief bollen in hungeveltuintjes of maken een kunstwerk voor hun flat. Het kan ook groter en structureler:in Deventer beheren buurtbewoners een hondenuitlaatterreintje en inhet Rotterdamse Hoogvliet beheert een ‘vereniging van wijkeigenaren’ een aantalparken. Maar een sociaal sterke buurt heeft ook behoefte aan ontmoetingsplaatsenvoor jong en oud, waar mensen “gonzen”, zoals een gesprekspartner hetnoemt. Buurtwinkels of schoolhekken, zeggen ook anderen, zijn er niet alleenvoor het doen van boodschappen of het ophalen van kinderen. Mensen hebbenwat met hun buurt en met hun buren.Eigenheid en eigenaarschap“Collectieve armoede nodigt niet uit om trots te zijn”, vatte een gesprekspartnerin ons veldonderzoek bondig samen. Een buurt wordt ‘eigen’ en mensen voelenzich eigenaar indien de fysieke omgeving voor hen speciaal is: wanneer het goedis om ‘thuis’ te komen. Het is zaak goede voorzieningen voor ontmoeting enontplooiing te scheppen. We treffen veel voorbeelden aan van hoe dat kan,bijvoorbeeld multifunctionele buurtcentra en scholen, niet te massaal en niet tever van huis: “De maat die je moet hanteren, is de afstand die je kunt afleggenmet een kinderwagen of een rollator”, vindt een gesprekspartner. Deze voorzieningenzijn vaak uit nood geboren, omdat bestaande gebouwen zijn verdwenenen een gedeelde huisvesting voordelen biedt.53Scholen – bijna steeds samenwerkingsverbanden van veel sociale spelers –vormen veelal de spil van de wijk. Soms zijn daar ook voorzieningen voor kinderopvang,een overblijfruimte en een gymzaal gehuisvest. Op het plattelandgroeien de dorpshuizen uit tot basis voor de jongerensoos, kinderdagverblijf,ontmoetingsplaats voor het biljarten of bingo voor ouderen. Zorgverleners –bijvoorbeeld thuiszorgorganisaties met hun consultatiebureaus – bundelen hunactiviteiten met die van gemeente, wooncorporaties en ondernemers, zoals eenpostkantoor, bank of stomerij.Buurtproblemen zijn echter het grootst in de steden. “Je zal hier maar wonen! Eris hier voor jongeren niks te beleven.” Als je op straat minder problemen wilt,moet je de eigenheden creëren waar mensen behoefte aan hebben en waaraan eenbuurt zich kan optrekken. Een voorbeeld is de aanleg van speeltuinen, waarovereen bewonderende wijkagent meldt: “Dit is echt een pareltje. Wat ze hier allemaalniet voor elkaar krijgen, dat is ongelofelijk.”

vertrouwen in de buurtSportvoorzieningen, die de integratie onder bevolkingsgroepen veelal op eennatuurlijke manier bevorderen, zou je deels moeten zien terug te brengen van destadsrand naar de buurt. Dat gaat zomaar niet, want daar zijn in de regel (hogere)kosten mee verbonden. Gemeenten zullen daarom daarover in voorkomendegevallen eisen moeten opleggen aan projectontwikkelaars bij binnenstedelijkeplanontwikkeling.Ook kunst en cultuur zijn belangrijk. Een aantal gemeenten fleurt buurten op.Soms doen de bewoners dat zelf: na aanvankelijke scepsis verwelkomen zij meteen verwonderde “Goh, wat grappig”-acceptatie een ‘gekke’ winkel, fietsenstalling,kinderopvang of restaurant. Een buurtvereniging van een Amsterdamsevoorstandsbuurt bevordert de legalisering van een krakend kunstenaarscollectiefen koopt zelfs obligaties om een dure verbouwing van ‘hun’ pand mogelijk temaken. Even verderop werken en exposeren kunstenaars in een grote winkelruimte.54Op andere plaatsen gaat het anders. In de Amsterdamse wijk Bos en Lommer gaatde wijkkern rond het stadsdeelkantoor op de schop; er komt een multiculturelemarkt en een overloop over de snelweg om een geïsoleerde buurt aansluiting tegeven. In dorpen leiden burgerinitiatieven tot de aanleg van een verlicht fietspadvoor de schooljeugd van Nieuwendijk naar Gorinchem, de bouw van een sporthalin het Drentse Wijster, of een compleet woonwijkje in het Friese Reduzum.En meestal blijkt dat niet alleen de vaste kern zich aangesproken voelt; ooknieuwkomers – stedelingen in dorpen, migranten in grote steden – identificerenzich met de fysieke symbolen in hun nieuwe omgeving.Tegengaan van isolementIn alle toonaarden komt het terug: “Mix de buurt meer”, zeggen velen, waarbijhet gaat om de verdeling tussen jongeren en ouderen en tussen sterken en kwetsbaren.De jong-oudvraag is illustratief. Op het platteland is soms een tekort aanhuizen voor jongeren. “De jeugd wil hier verschrikkelijk graag blijven wonen,maar er is geen plek”, horen we. Maar ook voor senioren is er in dorpen somsgeen passende huisvesting, waardoor zij te vroeg moeten verkassen naar de stad.In het westen van Brabant hebben provincie, gemeenten, zorgaanbieders encliëntenorganisaties daarom een ‘zorgnetwerk’ opgezet, waarbinnen onderandere wordt gewerkt aan meer woonzorgcomplexen die beter zijn verspreidover het gebied. In Noord-Limburg dient het project ‘Leven in het Dorp’hetzelfde doel: een voorzieningenniveau dat het mogelijk maakt dat hulpbehoevendemensen zorg in hun eigen buurt kunnen vinden. Wooncorporaties zijnbelangrijke spelers in dit project: zij verzorgen uiteindelijk de fysieke aanpassingen,zoals de bouw van nieuwe woonzorgcomplexen en aangepaste woningen.Steden hebben weliswaar meer te bieden, maar de geboden kwaliteit schiet somstekort. Voor ouderen en mensen met een beperking is het van belang dat ze hunzorgvoorzieningen op een bereikbare afstand hebben. Het zoeken is naar nieuwe,betere oplossingen. In Zaandam zijn bijvoorbeeld een verpleeghuis, buurtcen-

empirische bevindingen: het perspectief van bewonerstrum en kinderopvang onder een dak verenigd; in Hilversum wordt alle dienstverleningvoor senioren op een multifunctionele locatie gebundeld; in Rotterdambewandelt Humanitas nieuwe wegen. Een van onze gesprekspartners zegt het zo:“We moeten niet langer doorgaan met de stoffige manier van oudjes opbergen.”3.2.2 meerwaarde voor overheid en wooncorporaties: handvat vooractieDe fysieke inrichting van de leefomgeving van burgers kan voor overheid enwooncorporaties direct en indirect meerwaarde opleveren. Te denken valt aande positieve signaalwerking die er van overheidsingrepen uitgaat of de groterebetrokkenheid van buurtbewoners bij het beleid. Een ander punt is de meerwaardevoor wooncorporaties doordat de waarde van hun panden stijgt na buurtacties.Meerwaarde voor de overheidEr gaat een sterke signaalfunctie uit van fysieke ingrepen in de onmiddellijke leefomgevingvan mensen. “Bewoners zien dat de stad hen serieus neemt; er wordtin hun wijk geïnvesteerd. Dat mist zijn uitwerking niet.” Soms zijn het grotedingen: de herinrichting van het Schiedamse Schieveste is bijvoorbeeld gepaardgegaan met zeer zichtbare manifestaties: een ijsbaan in de winter, een strandvoetbaltoernooiin de zomer. Dat is echter niet zonder risico: “De gemeente heeft weltijd voor die prestigeprojecten, maar er is geen geld om gewoon de straat netjes tehouden.” Bij opiniepeilingen staan hondenpoep en zwerfvuil meestal boven aande klachtenlijstjes van bewoners. Veel gemeenten kiezen daarom voor schoonmaak-en reparatieacties om hun burgergerichtheid te benadrukken. Een snelleklachtenafhandeling, bijvoorbeeld door een gemeentelijke klusbus, wordt bijnaaltijd gewaardeerd: “Dat werkt prima, je belt en ze maken het. Daar zijn we ergover te spreken.”55Buurtactiviteiten vormen ook een handvat voor sociale betrokkenheid. In de matedat het versterken van sociale betrokkenheid een doel vormt van overheidsbeleid,is dus sprake van een mogelijke meerwaarde van buurtbeleid. De DeventerSchoon Familie – burgers die intekenen voor het schoonhouden van hun buurt –staat daarbij zeker niet alleen; in veel buurten grijpen bewoners naar de bezem ofnemen zij de verantwoordelijkheid over voor hun groen. Rond het chiqueWilhelminapark in Utrecht ontwikkelden bewonersgroepen bijvoorbeeld eenserie initiatieven met uitwaaiering naar parkeerbeleid, hangjongeren, voetballendeyuppen en het voorkomen van vandalisme; de buurtwebsite van deMauritsstraat getuigt daarvan. De buurt beproeft ook de mogelijkheid voor deaanleg van het eerste particuliere glasvezelnet van Nederland. Elders vraagt eengemeente samen met een projectontwikkelaar aanstaande bewoners via eenwebsite naar hun mening over de inrichting van speeltuintjes en parkjes.Meerwaarde voor wooncorporatiesCorporaties zijn sinds het eind van de jaren negentig volgens het Besluit BeheerSociale Huursector (bbsh) belast met een sociale verantwoordelijkheid. De

vertrouwen in de buurtverplichting om te investeren in de leefbaarheid van de fysieke omgeving gaat uitvan het maatschappelijk belang plus het veronderstelde eigenbelang van decorporatie: ook de waarde(stijging) van het onroerend goed is in het geding.Investeren in betere huisvesting en omgevingskwaliteit, zo luidt de redenering,vergroot het draagvlak voor buurtbetrokkenheid. Mensen willen niet meer weg,maar gaan meewerken aan de verzorging van de eigen leefomgeving en sprekenanderen daarop aan. De leegstand is lager, het onderhoud goedkoper, de bewonersmeer zelfredzaam, de wisselwerking prettiger.56De koplopers onder de corporaties zijn aan de slag gegaan. Door het creëren vaneen gevarieerder woningbestand wordt gestreefd naar in sociaal opzicht meergemengde buurten. Dit beleid is gebaseerd op de achterliggende overtuiging bijbeleidsmakers dat integratie via differentiatie verloopt, en dat daarom het meer‘mengen’ (van soorten woningen en voorzieningen, en daarmee mensen)gewenst is; overigens laat (empirisch) onderzoek weinig ‘hard’ bewijs zien voordeze overtuiging (Blokland-Potters 1998; Duyvendak en Hortulanus 1999). Erzijn voorbeelden van corporaties die samen met de sociale dienst de helft van dewerklozen in hun buurt weer aan de slag kregen, samen met zorginstellingenbuurtvriendelijke huisvesting voor gehandicapten regelden, vrijwillige buurtwachtenen buurtbemiddelaars stimuleerden, migranten hielpen bij hetwegwijs maken, en in een dorp een campus van drie basisscholen bouwden(rooms-katholiek, protestants-christelijk en openbaar) met negentien klaslokalen,een sportzaal, kinderopvang, peuterspeelzaal, naschoolse opvang, voorschoolseopvang en een bibliotheek.Het peloton van de corporaties moet echter nog worden geprikkeld tot creatiefnadenken over hun sociale taken (Hazeu 2004). Dekt de waardestijging van hetonroerend goed de kosten, vragen bestuurders zich af. De koepelorganisatieAedes houdt bij hoeveel er elk jaar wordt geïnvesteerd voor dit doel, maar analyseertniet het maatschappelijk rendement ervan. Hoewel gevoelsmatig correct,is er geen hard bewijs voor een waardestijging in geval van een toegenomenfysieke en/of sociale aantrekkelijkheid van een buurt. Er is hier dus behoefteaan een kwantitatieve onderbouwing om de – terechte – vragen beter te kunnenbeantwoorden. Indirect is wel bekend dat een betere kwaliteit van de fysiekeomgeving (bijvoorbeeld groen) leidt tot hogere huizenprijzen. Ook veiligheidrendeert. Met behulp van een statistische analyse rekenen Marlet en Van Woerkens(2004a) voor dat elk extra geweldsmisdrijf per 1.000 inwoners de waardevan een gemiddeld huis met zo’n 1.100 euro vermindert.Er zijn ook steeds meer hoopgevende praktijkvoorbeelden. Op de AmsterdamseZeedijk wemelde het zo’n 20 jaar geleden van junks en zwart geld. De nvZeedijk, een burgerinitiatief gesteund door de gemeente en een aantal banken,kocht het merendeel van de panden, knapte ze op en verhuurde of verkocht zeweer aan bonafide ondernemers. Door de afgenomen criminaliteit en overlaststeeg de waarde van de panden in de straat: het aankopen en opknappen had16 miljoen euro gekost, de huidige waarde wordt geschat op 27 miljoen euro.

empirische bevindingen: het perspectief van bewonersElders liep de doorstroom in een slechte stadsbuurt van circa acht procent perjaar na gerichte buurtactie onder leiding van de wooncorporatie terug totminder dan vijf procent. Hiermee werd een grote kostenpost ingeperkt; dealternatieve oplossing – sloop – was per saldo duurder geweest. Toen na felbewonersprotest werd geïnvesteerd in de grootschalige herstructurering vanAmsterdam-Zuidoost, daalden de werkloosheidscijfers snel en raakt de Bijlmerlangzaam van zijn negatieve imago af (Engbersen et al. 2005).In de volgende twee subparagrafen behandelen we twee beleidsinhoudelijkeaspecten die samenhangen met de fysieke inrichting van de leefomgeving inbuurten: differentiatie naar buurt (par. 3.2.3) en integraal beleid (par. 3.2.4).3.2.3 differentiatie naar buurtDe ene buurt is de andere niet. De behoeften van bewoners waarop beleidsmakersmogelijk moeten inspelen, verschillen en dat geldt ook voor hun kwaliteitenwaarop ze kunnen bouwen. Hoewel we noodgedwongen moeten generaliseren,zijn er grote verschillen in de accenten die bewoners leggen op deinrichting van de buurt in achtereenvolgens achterstandsbuurten, middenstandsbuurten,dorpen en voorstandsbuurten.57Achterstandsbuurten: nadruk op huisvesting en openbare ruimteIn achterstandsbuurten komt de buurt vooral in beweging voor het opheffenvan bronnen van onmiddellijke ergernis, zoals een kapotte afvalbak, slechteisolatie of een slecht werkende kachel. Bewoners verenigen zich vervolgens inactie tegen wooncorporatie, huiseigenaar of gemeente. Daarnaast bestaatbijzondere aandacht voor het versterken van centrale basisvoorzieningen,zoals ‘eigen’ schoolgebouwen en recreatieve voorzieningen. Er is echter vooraleen inhaalslag nodig om de bestaande verloedering van de openbare ruimtetegen te gaan. Overheid en sociale spelers hebben daarin een rol. Steeds meercorporaties stellen wijkbeheerders aan en dat werkt vaak prima. Een beleidsmedewerkervan een woningbouwvereniging zegt over zulke wijkbeheerders:“Ze hebben een belangrijke signaalfunctie voor ons. Ze zijn als het ware onzeogen en oren in de wijk. Ze hebben als taak het oplossen van kleine klussen inen rond de woningen, maar ook een duidelijke sociale functie.”De overlast neemt af, maar dat gaat niet vanzelf. Het vertrouwen van bewonersmoet worden hersteld en dat begint ermee dat er iemand van de corporatieter plaatse aanwezig is om vragen te kunnen beantwoorden. In de keldervan een flatblok richtte een corporatie een wijkpost in, van waaruit drie buurtmeesters‘hun’ buurt opruimden en mensen aanspraken op het veroorzakenvan rommel. Het is inderdaad opvallend schoon op straat: “Het opruimen isniet zo moeilijk, in twee tot drie maanden was het schoon. De kunst is om hetdan ook de volgende jaren te doen.”

vertrouwen in de buurtEen heel ander type ‘opruimactie’ is nodig in wijken waar grote aantallen illegalenin particuliere huurpanden voor overlast zorgen, zoals in de RotterdamseTarwewijk. Daar worden huisjesmelkers ‘opgejaagd’ om de overlast terug tebrengen en panden te werven voor bonafide kopers of huurders. Indringendemaatregelen worden niet geschuwd: als een huisjesmelker na een waarschuwingdoorgaat met illegale verhuur, wordt zijn lucratieve inkomen hem ontnomendoor zijn pand te ‘verzegelen’ met een stalen deur (Engbersen et al. 2005).58Middenstandsbuurten en dorpen: nadruk op voorzieningen en buurteigenheidIn middenstandsbuurten valt de grote betrokkenheid van bewoners op. Ongeachtde huidskleur of sociale achtergrond, zo leert de ervaring; bewoners doen in grotemate mee. Zij komen enthousiast opdagen bij de buurtschouw, waar de gemeentelijkediensten tezamen met de buurt kijken wat er moet worden opgeknapt.Zij zijn ook bereid de handen uit de mouwen te steken “omdat mensen voorelkaar wat doen, samen bladeren opruimen, sneeuw ruimen, ook bij elkaar”.Fysieke overlast is een terugkerende bron van ergernis; veel burenruzies ontstaandoor geluidhinder. En ze ergeren zich als iemand anders hun territoir bevuilt,bijvoorbeeld door afval van balkons te gooien of naast containers te dumpen.Bewoners hebben ook een sterke binding met de voorzieningen in hun buurt,bijvoorbeeld de speeltuin, het buurtcentrum of de seniorenhuisvesting. Zij makenzich druk om de verkeersveiligheid en denken mee over fietspaden en ‘kindlinten’,waarop de kinderen voorrang hebben op weg naar school. Zij maken zichzorgen als voorzieningen verschralen of als de pinautomaat verdwijnt. Overheiden sociale spelers, zeggen onze gesprekspartners, moeten hierover meedenken:hoe kan je zoveel mogelijk bundelen, zodat de menselijke maat van onze buurtenzo goed mogelijk behouden kan blijven en ze een solide thuisbasis blijvenvormen? Het gaat immers om belangrijke eigenheden zoals een woonzorgcomplex,een consultatiebureau, een contactpunt voor senioren of een brede school.In wijken met veel jongeren zijn meerdere jongerencentra nodig, vindt eenAmsterdamse opbouwwerkster: “Er is in deze wijk maar één jongerencentrum;daar zit een groepje in, dus de andere groepen komen daar niet. Terwijl er, geloofik, zo’n 5.000 kinderen in de wijk wonen!”Voorstandsbuurten: nadruk op ‘privatisering’In de ‘nette’ buurten eigenen de bewoners de openbare ruimte langs formele ofinformele weg als het ware zich toe. Het groen wordt door particulieren inbeheer genomen. Natuurgebieden kennen veel onbetaalde toezichthouders.“Het park is geadopteerd door de buurt: jonge mensen zonnen op het gras bij devijverpartijen en er is een groot grasveld waar veel wordt gevoetbald.” InAmsterdam maken yuppen en grachtengordelbewoners zich zorgen over detoestand van leegstaande en vervallen gebouwen en over het parkeerbeleid(buitenstaanders moeten worden geweerd of op z’n minst betalen). De tweeverdienersin verscheidene binnensteden willen meepraten over werk/privé-voorzieningen(kinderopvang, openingstijden) en kleinschalige winkels en horeca

empirische bevindingen: het perspectief van bewoners(kroegen, terrasjes). En niemand – bewoners noch ondernemers – wil overlastvan junks of van rommel.3.2.4 integraal beleidIn hoeverre kan een beleid voor de inrichting van de buurt integraal van de grondkomen, dat wil zeggen in onderlinge samenspraak tussen de betrokken spelers.Bewoners blijken zeker te ‘verleiden’ te zijn tot betrokkenheid bij hun buurt,omdat het bij de fysieke inrichting om voor hen wezenlijke belangen gaat en ookde overheid en andere partijen hebben er voordeel van. Daartoe gelden, zeker inhet geval van grootschalige herstructureringen of nieuwbouw, twee succesvoorwaarden:(a) een doorbreking van de overmatige eenzijdigheid van het bestaandebeleid door een grotere gebiedsgerichtheid en daarbinnen een betere afstemmingtussen de fysieke en sociale pijlers; (b) een concretere invulling van de socialeverantwoordelijkheid van de wooncorporaties. We lichten beide factoren toe.Grotere gebiedsgerichtheidEen belangrijk element van integraal werken op het fysieke terrein is dat gemeentenen hun voornaamste partners bij bouw – wooncorporaties en projectontwikkelaars– meer gebiedsgericht gaan werken. Nu zijn ze veelal sterk projectgerichten definiëren daardoor de begrenzing van hun plannen te eng. Deze tekortkomingkan schadelijk zijn: de verbanden raken zoek en dat leidt tot versplintering:gaat het over een enkel blok flats of een hele buurt, met inbegrip van de openbareruimte en sociale voorzieningen? Gaat het over een enkel project of over eenportefeuille van projecten in een langer lopend totaalprogramma? Gaat het ophet platteland alleen om nieuwbouw (‘rood’) of ook om het behoud van de landbouw,recreatie en natuur (‘groen’)?59Er zijn voorbeelden van (deel)gemeenten die gebiedsgericht werken: de Rotterdamsestadsdelen Feijenoord en Charlois werken samen op de Dordtselaan, diede scheiding van hun gebieden vormt. Enkele wooncorporaties en sommige groteprojectontwikkelaars zijn bereid kosten en baten te spreiden over een breedgebied en over een langere tijd. Zij beheersen bovendien de kunst van het samenwerkenmet derden. Het probleem zit bij de ‘kleine scharrelaars’ die uit zijn opsnel geld verdienen. Goedkoop wordt dan duurkoop, temeer omdat de bestaandewet- en regelgeving onvoldoende houvast biedt en omdat op het niveau van de(deel)gemeente de overheid vaak te zwak is om weerstand te bieden tegen dedruk van grondeigenaren en projectontwikkelaars.Vooral in herstructureringsgebieden is aandacht vereist voor een betere afstemmingvan enerzijds de fysieke en anderzijds de sociale overheidspijlers. Beleidsmakersconcentreren zich meestal op de fysieke pijler (huizen, straten, wijken) enverliezen de sociale pijler (mensen en hun samenhangen) uit het oog. Eenopbouwwerker vat het bondig samen: “Het effect van fysieke investeringenwordt versterkt door investeringen in sociale netwerken in de woonomgeving.Iedereen wil gezellig en mooi wonen.” De moraal wat betreft dat ‘sociale investe-

vertrouwen in de buurtren’ is volgens onze gesprekspartners: eerder beginnen en later eindigen. Nu is debehandeling van mensen in een te herstructureren buurt soms heel onpersoonlijk:in extreme gevallen ontvangen buurtbewoners een brief in de bus met boodschap“uw huis wordt gesloopt en u gaat verhuizen”.Te vaak dicteert tijdens herstructureringen de bouwkraan de leefbaarheid: “Helebuurten jarenlang dichtgetimmerd laten staan: dat is vragen om moeilijkheden.”En men neemt bovendien te gemakkelijk aan dat het project na oplevering klaaris. Een herstructureringsprofessional: “Maar in feite begint het dan pas.” Hij pleitervoor om in het budget meteen een post voor beheer en onderhoud te reserveren,zodat niet na oplevering de verpaupering door gebrek aan sturing al kaninzetten, zoals in veel gerenoveerde wijken te constateren valt. Alleen dan is er demogelijkheid om een normaal sociaal en economisch leven te organiseren en tebehouden. De buurtmeester van een corporatie valt hem bij: “Stenen en gebouwendoen niets. Wat je fysiek kan doen, is het schoon, netjes en veilig houden,maar verder gaat het om het sociale. Stabiliseren, het zover krijgen dat mensenhier graag willen blijven wonen, kan alleen met mensen.”60Waar in het kader van een integrale aanpak gebiedsgerichte kaderafspraken zijngemaakt, moet een ding niet uit het oog worden verloren: er dient rekening teworden gehouden met de vereisten van een buurtoverstijgende coördinatie enaansturing. Er komen ons verschillende mogelijkheden van coördinatie ter ore. InRotterdam kiest men ervoor bovenlokale partijen (regiogemeenten, landelijkeoverheid) bij operaties te betrekken. In Amsterdam worden oplossingen voor‘bovenmaatse’ problemen eerder gezocht in creatieve en pragmatische samenwerkingtussen de decentrale organisaties: voor de stedelijke vernieuwing is hetBureau Parkstad opgericht, waarbinnen vier stadsdelen samenwerken; ook politieen justitie werken op dit schaalniveau samen (Engbersen et al. 2005: 100, 116).Concretere invulling van de sociale verantwoordelijkheid van dewoningcorporatiesWat doen wooncorporaties aan het vormgeven van een integraal beleid? Insidersin achterstandsbuurten wijzen op grote verschillen: sommige corporaties doenveel, maar het merendeel is lethargisch of is uit op winstmaximalisatie. Een aantalvan onze gesprekspartners is van mening dat veel corporaties hun oorspronkelijkedoelstellingen zijn vergeten: “Werken zij nog voor de onderkant van desamenleving?” De menselijke maat is zoek. Door het proces van schaalvergrotingin deze sector lijken corporaties te groot en te sterk voor hun omgeving en krijgenze te weinig tegenspel, noch van bewoners, noch van de overheid (Hazeu et al.2005). Enkele ontpoppen zich als economisch gedreven vastgoedbedrijven en“veredelde projectontwikkelaars”, die zich van de sociale aspecten (te) weinigaantrekken. Zij hebben stadsdeelbesturen en -raden en hun ambtenaren “in hunzak” door hun veel grotere en deskundigere apparaat en weigeren soms om meete werken als ze hun zin niet krijgen. Dat is volgens onze zegslieden een reden totzorg, omdat een overmatig accent op marktwerking een uitoefening van socialetaken uitsluit.

empirische bevindingen: het perspectief van bewonersHoe kunnen wooncorporaties worden gestimuleerd tot een betere invulling vanhun sociale rol? Er is veel mogelijk indien de bestaande voorschriften en gebodenworden verhelderd en aangescherpt. Ze staan nu in het bbsh, maar de bijdragevan corporaties aan de leefbaarheid is te abstract benoemd en behoeft naderespecificatie. Corporaties moeten binnen nieuw te maken kaderafspraken kunnenrekenen op de steun van andere actoren, uiteenlopend van overheid, politie totmaatschappelijk werk. En daarnaast dient het beleid te worden onderbouwd metharde economische berekeningen (waardestijging bij verbeteren van een buurt).Tot slot wordt gepleit voor openbare rapportages, gebaseerd op visitatie, waarbijzowel de goede als slechte voorbeelden in de schijnwerpers worden gezet. Dehuidige vrijblijvendheid is te groot om de sociale pijler voldoende tot zijn recht telaten komen.De twee subparagrafen die hierna volgen, behandelen twee procesmatige aspectendie samenhangen met de fysieke inrichting van de leefomgeving in buurten:samenwerking en coproductie bij beleidsvoorbereiding (par. 3.2.5) en gepasteafstand bij de uitvoering van beleid (par. 3.2.6).3.2.5 coproductie bij beleidsvoorbereidingEen voormalig stadsdeelvoorzitter zegt: “Trotse bewoners zijn de beste ambassadeurs,beter dan bestuurders en politici.” Als bewoners trots zijn op hun buurt,zijn ze bereid mee te denken over het beleid van overheid en corporaties. Huninbreng moet dan zowel inhoudelijk als procesmatig serieus worden genomen.Dat is nu te vaak nauwelijks het geval. Twee factoren vragen daarom om eengerichte aandacht: (a) beleidsmakers dienen meer oog te hebben voor de drijfverenvan bewoners; (b) er moet sprake zijn van een evenwichtige betrokkenheidvan bewoners.61Meer oog voor de drijfveren van bewonersBeleidsmakers houden te weinig rekening met de woonwensen van de buurtbevolking.Dit probleem wordt treffend onder woorden gebracht door een communicatieadviseur:“Veel partijen, en dan met name gemeenten, zien de wijk alsstatische eenheid: een soort gebied dat stilstaat en niet verandert.” Dat wektwrevel. In dorpen speelt deze problematiek net zo. Plattelandsgemeenschappenlopen bijvoorbeeld te hoop tegen nationale of provinciale ‘vrieskastscenario’s’ uitde ruimtelijkeordeningshoek, die beperkingen opleggen aan het wonen enwerken van de eigen bevolking. Starters op de woningmarkt wonen het liefst inhun eigen dorp, senioren willen zo laat mogelijk of het liefst in het geheel nietverkassen. Beleidsmakers denken echter vaak in termen van ‘plaatsen’: als die ernu maar genoeg zijn in een bepaalde regio, is het beleid sluitend.De problematiek wordt nog meer op de spits gedreven in de grote steden. NeemRotterdam. Beleidsmakers wijzen op de voortdurende verarming van de stad. Zijhalen statistieken aan die laten zien dat ‘jonge, laagopgeleide en arme mensen’instromen, terwijl ‘oudere, hoger opgeleide en rijkere mensen’ de stad uit trekken

vertrouwen in de buurt(Engbersen et al. 2005). Maar wanneer deze grootstedelijke beleidsmakers zichzouden verplaatsen in de in- en uitstromers zelf en in hún persoonlijke huisvestingssituatie,ontstaat misschien een ander beeld.Instromers zijn de afgelopen twee decennia vooral arme migranten, die in eenhardekern-achterstandsbuurt “met vijftien man in een souterrain” en vaak illegaalin handen vallen van huisjesmelkers. Zij hebben maar een doel: zo snelmogelijk zien weg te komen. De doorstroming is dan ook hoog, met eengemiddelde verblijfsduur van minder dan een jaar. Zodra zij de kans hebben,verhuizen ze naar relatief grote flats, die oorspronkelijk voor grote autochtonegezinnen waren bedoeld, of worden ze door corporaties geplaatst in een buurtmet lotgenoten.62Wijken met relatief veel slechte woningen ‘verzwarten’ zo in korte tijd enontwikkelen zich tot achterstandsbuurt; het Rotterdamse Hoogvliet en Schiemonden het Amsterdamse Bos en Lommer zijn daarvan voorbeelden. De doorstromingis hoog, omdat vrijwel alle bewoners hun flat zien als een tijdelijkeopstap naar iets beters. Bewoners tonen daarom weinig interesse in “samenleven”.Pas na een volgende verhuizing naar een middenstandsbuurt – van de Bijlmernaar Almere of van de Maasstad naar Alexanderstad – lukt dat. Dan blijkt demiddenklasse verrassend homogeen te zijn: allochtonen en autochtonen zijn“allemaal gehecht aan hun buurtje” dan wel aan de eigen (koop)woning.Als deze huisvestingsdrieslag een adequate beschrijving van de werkelijkheidgeeft, rijzen andere beleidsvragen dan nu meestal aan bod komen. Is het bijvoorbeeldwel juist om naar de statistieken van een gemeente te kijken en niet naar hetgrotere gebied met inbegrip van de buurgemeenten, waar de witte of steeds vakerook de zwarte vlucht uit de achterstandsbuurten wordt opgevangen? Zijn degrote steden misschien voortreffelijke “opwerkfabrieken” – het woord komt uitRotterdam – die jonge, laagopgeleide en arme mensen met het ouder wordenprecies geven waarnaar ze zoeken: een opleiding en betere economische omstandigheden?Moeten we ons dan niet veeleer richten op het bewust aansturen vande ‘productieplanning’, vraagt een aantal beleidsmakers zich af: niet te veelinstroom om de fabriek niet te overbelasten, maar tegelijk de productiechefs welbelonen voor het invullen van hun belangrijke maatschappelijke rol?Evenwichtige betrokkenheid van bewonersVeelal blijft de representativiteit van buurtorganisaties een vraag. Steeds weerzijn we geconfronteerd met klachten over “de grote bekken” van een sprekendeminderheid, die het overleg naar zich toetrekt. Gemeenten en sociale spelersmogen zich niet beperken tot de ‘vaste’ bewonersvertegenwoordigers met eengeringe behoefte aan participatie van anderen, zo vernemen we. De oude garde,vaak met grote verdiensten voor de buurt, is meestal behoudend ten aanzien vande fysieke inrichting van de buurt. Bij de aanleg van een tram- of metrolijn verenigenzij alle tegenstanders, niet de potentiële gebruikers. Bewoners zijn voorstandervan het kappen van bomen voor hun deur, maar ‘de buurt’ is tegen.

empirische bevindingen: het perspectief van bewonersHet is ook niet eenvoudig de juiste overlegvorm te vinden: worden bewoners pasheel laat op de hoogte gesteld, dan is het onvermijdelijk dat ze protesteren.Worden ze echter in een te vroeg stadium betrokken, dan zijn ze niet altijd teinteresseren: meepraten over milieuvoorschriften en afstemming met anderegemeentelijke plannen is niet echt aantrekkelijk. De mate waarin bewonerscommunicatie op prijs stellen varieert: de ene bewoner vindt het voldoende meete praten over de kleur van dakpannen, de ander wil al meepraten als er nog geenletter op papier staat. Het komt erop aan de ‘juiste’ bewoners te betrekken en zeniet te overvragen.Niet alleen bewoners, maar ook ambtenaren worden soms overvraagd. Zij zijnaan de ene kant soms tot veel in staat, bijvoorbeeld bij de snelle realisatie van hetMoederKind-centrum ‘Anne Tefle’ – een pareltje gehuisvest in een noodgebouwin Bos en Lommer – dat werd geïnitieerd door allochtone moeders. Aan de anderekant hebben politici en ambtenaren, vooral in deelgemeenten en dorpen, bredeportefeuilles en beperkte ondersteuning; wijkcoördinatoren op het gemeentehuismoeten bijvoorbeeld in hun eentje de uitvoering van een groot aantal activiteitenbegeleiden. Te vaak zijn beleidsmakers mede daardoor te traag of willen het temooi maken: bewoners hebben een korte tijdshorizon. Een jongen van zestienschreef een prachtige brief waarin hij de deelgemeente verzocht een kleineruimte te bieden om leeftijdsgenoten te ontmoeten. De enthousiaste deelgemeentewerkte een veel groter plan uit voor een jongerencentrum voor jongensvanaf tien jaar, maar de realisering daarvan duurde een paar jaar. Het Moeder-Kind-centrum dreigt nu ook onder zijn eigen succes te bezwijken: het wordtopgenomen in de plannen voor een groter welzijnscentrum, met alle nadeligegevolgen voor de moedergroep van dien.63Er is overigens wel een toenemende ervaringsbasis rond het betrekken van bewoners.Huizenbezitters voelen zich bijvoorbeeld verantwoordelijker voor hunwoning en hun woonomgeving. Verenigingen van eigenaren zijn vaak een beginvan sociale samenhang. Huurders van de Rotterdamse wooncorporatie WoonbronMaasoeverskunnen daarom hun woning kopen met 25 procent korting opde marktprijs; bij verkoop – aan de corporatie, maar tegen marktprijs – wordt dewinst of het verlies gedeeld met de corporatie. Lelystad had grootscheepse sloopplannenin een verloederende wijk van pas 20 jaar oud. De wooncorporatieknapte echter een aantal woningen mooi op en verkocht ze. Door het voorbeeldvan het eigen bezit gaan inmiddels andere bewoners ook beter met hun huis enbuurt om.Soms is een lange adem vereist om een werkelijke betrokkenheid tot stand tebrengen. In het Rotterdamse Hoogvliet bijvoorbeeld vindt een ‘ombouw’ plaatsvan 8.200 naar 4.000 sociale woningen en komen er meer duurdere huurwoningenen koopwoningen. Halverwege de herstructurering is het inmiddels veiligergeworden: “Je kan de straat weer op”, zoals een bewoonster ons uitlegde, “maarnog niet alleen.”

vertrouwen in de buurt3.2.6 gepaste afstand bij uitvoeringVelen waarschuwden ons: het is niet verstandig bewoners altijd hun zin te gevenen je mag als uitvoerder ook best wat van hen vragen. Niettemin zijn er tweepunten waar de uitvoering van het beleid verbetering behoeft: (a) de vormgevingvan bewonersbetrokkenheid; (b) de toespitsing van spelregels.Vormgeving van bewonersbetrokkenheidOm een sociale rol te kunnen spelen moeten de wooncorporaties ‘hun’ (potentiële)bewoners kennen. Daarin schuilt echter veelal een probleem, zoals eenverbaasde projectontwikkelaar opmerkt: “Ze weten vaak niks van de wensen vanbewoners.” Een bewoner woont al veertien jaar in een flat, maar hem is nog nooitdoor de corporatie gevraagd hoe het hem bevalt. De schaalvergroting van corporatiesheeft enerzijds stellig zijn positieve kanten. Een hogere professionaliteit,meer durf en meer denkkracht zijn van grote waarde, mits de corporatie in haarorganisatiemodel een duidelijke gebiedsoriëntatie weet te behouden. Te vaak isdat echter niet het geval en leiden schaal plus toegenomen zelfstandigheid tot eentoenemende afstand tot (potentiële) bewoners.64Zo zijn enkele corporaties ertoe overgegaan de vroegere huismeester te ontslaan.Daarvoor in de plaats is er één beheerder aangesteld voor maar liefst 18.000woningen. Bel je, dan krijg je een traag en slecht geïnformeerd callcenter.Misschien, zeggen onze gesprekspartners, moeten er spelregels voor corporatiesworden opgesteld, zoals per 500 woningen een huismeester, die als een soortbuurtmeester is aangekoppeld aan de buurtagent en andere sociale spelers. Diehuismeester handhaaft de regels, houdt de galerijen schoon en voorkomt hetontstaan van een puinhoop bij afvalcontainers. Waar hij er is, werkt dat vaakgoed. In feite is hij voor de bewoners het gezicht van de corporatie en, andersom,fungeert hij als de ogen en oren van die corporatie. Hij vormt een vraagbaak voorbewoners, spreekt hen aan en bemiddelt in conflicten tussen buren. Dat heeftook een belangrijke symbolische waarde. Bewoners zien dat de corporatie hunproblemen serieus aanpakt; het blijft niet bij mooie woorden.Ook in het Rotterdamse wooncomplex De Peperklip werd met een structureleaanpak begonnen door de bergingen, waar veel overlast was van illegale feestenen drugsgebruik, grondig op te knappen. Dat kweekte goodwill bij de bewoners,die zagen dat de corporatie zich aan haar woord hield. Een corporatie in Rotterdambenoemde een ‘sociaal manager’ die een voetbalproject organiseerde voorlawaai trappende jongens, met als gevolg dat ze geen overlast meer bezorgdenmaar lid werden van een voetbalvereniging – op kosten van de corporatie.Wooncorporatie Vestia creëerde de functie van floormanager, mede omdat ze dekwaliteit van het gangbare welzijnswerk onvoldoende en te vrijblijvend vindt.De oud-opbouwwerker is er blij mee: “Het is heerlijk om met corporaties tewerken. Ze hebben massa en daadkracht; een verademing vergeleken met hetwelzijnswerk. Ze zien het nut in van sociale, fysieke en economische belangen.”

empirische bevindingen: het perspectief van bewonersHet betrekken van corporaties bij het welzijnswerk vormt een terugkerendonderwerp. Een oud-bestuurder van een grote stad spreekt van “het failliet vande welzijnssector”. Hij legt uit: “Het is een misverstand dat er veel geld zit in defysieke pijler en geen geld in de welzijnspijler. Geld in de welzijnspijler is alleenregulier geïnstitutionaliseerd geld. ’t Zit vast in ruimte, personeel, en zo. Er is eengebrek aan ruimte om met dat geld om te gaan. De fysieke pijler kan veel flexibelermet het geld omgaan.” Ook de samenwerking binnen de sociale pijler kanbeter: “De spelers in de sociale pijler concurreren elkaar de tent uit.” Daardoorworden bewoners óf overladen met zorg óf helemaal niet bereikt. Dat mag overigensdeels ook hun geldgever, de overheid, kwalijk worden genomen. Aan desociale kant is alleen geld voor kortlopende projecten en dat moet ook nog doorlopendworden bevochten.Toespitsing van spelregelsGemeenten ontwikkelen een scala van instrumenten om bewoners te betrekkenbij het beheer van ‘hun’ openbare ruimte. We vermeldden al buurtschouwen,waarbij gemeentelijke diensten, agenten en beheerders van wooncorporaties metbewoners door een buurt lopen om ter plekke te registreren waar extra onderhouden beheer nodig zijn. Er zijn schoonmaakacties in vele vormen: naast de‘Deventer Schoon Familie’ bijvoorbeeld de ‘Fleur Delft Op’-acties, waarbij degemeente met extra veegwagens en groenbeheerders naar een buurt toe komt engereedschap meeneemt voor bewoners die mee willen doen. Een aantal gemeentenkent ook het zogenoemde ‘burgerinitiatief’, dat het bewoners mogelijk maaktom zelf ideeën voor hun eigen straat of buurt rechtstreeks in te dienen bij degemeente. Bijna altijd gaat het om fysieke aspecten: het plaatsen van bloembakkenin een straat, het aanleggen van drempels, enzovoort. Sommige plaatsen,waaronder Utrecht, maken gebruik van beheerconvenanten: bewoners nemen opeigen initiatief het beheer over van de gemeente van een park, pleintje of speelplaats,en leggen de afspraken daarover vast.65Er worden ook geheel andere convenanten uitonderhandeld tussen corporaties,welzijnsorganisaties en huurderscommissies (namens de bewoners) met betrekkingtot leefregels (woonetiquette). Ze blijken te werken als er stevige sanctieszijn. Dat laatste betreft overigens een gevoelig punt. Wooncorporaties, zegt eenaantal van onze gesprekspartners, hebben een te beperkt instrumentarium omeen volwaardige sociale speler te kunnen zijn. De rol van door corporaties aangesteldehuismeesters is bijvoorbeeld buitenshuis – in de openbare ruimte – nietvanzelfsprekend en soms ook verre van gemakkelijk: op straat heeft geen enkeleburger meer bevoegdheden dan een ander. Niet-overheidsdienaren kunnen geensancties opleggen in huis, op school, op het sportveld of op het werk. Maar debuurtmeesters, en vele anderen, kennen het geheim: “Je moet soms praten alsBrugman. Alles draait om goed kunnen praten.”Ook de huurbescherming kan effectieve actie belemmeren. Alleen in extremegevallen kunnen corporaties iemand uit huis zetten. Is een hele buurt er slechtaan toe, dan grijpen ze soms naar de botte bijl van herstructurering, dat wil

vertrouwen in de buurtzeggen sloop. Daartussenin zit (te) weinig om effectief om te gaan met bijvoorbeeldoverlastveroorzakers in of rond woningen. Wooncorporaties staan daaromvoor de keus: óf zelf zorgverleners aanstellen óf samenwerken met bestaandeorganisaties. Een aantal trok het initiatief naar zich toe en richtte met partners alshet maatschappelijk werk, geestelijke gezondheidszorg, verslaafden- en daklozenopvang,politie en ggd, een particuliere overlegkoepel op. Per probleemgevalwerd een regievoerder aangesteld, want “als iedereen gaat coördineren en regisseren,zien we tussen de bomen het bos niet meer”. Vooral wanneer cliëntentoestemming geven voor het uitwisselen van informatie, is de aanpak effectief.3.3 veiligheid66De meerwaarde van de buurt op het gebied van veiligheid is onomstreden. Buurtnetwerkendragen bij aan een versterkt gevoel van veiligheid onder bewoners. Eendirectere betrokkenheid van de burger verhoogt bovendien de feitelijke veiligheidin objectieve zin. Steeds meer realiseren politie en overheid zich dat, wanneer hetgaat om preventie, de buurt een eerste verdedigingslinie kan vormen tegen criminaliteit.In de subparagrafen 3.3.1 en 3.3.2 wordt de meerwaarde van buurtactiviteitenop dit punt verder onderzocht. Zowel inhoud als proces van het buurtbeleidbehoeft daartoe bijstelling. Inhoudelijk is het essentieel dat burgers hun eigen verantwoordelijkheid(kunnen) dragen, uitgaande van het aloude principe: wat gijniet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet. Dit vereist een differentiatiedie uitgaat van de behoeften en kwaliteiten van bewoners (par. 3.3.3). Het vereistechter ook een cultuuromslag bij politie en overheid, resulterend in meer integraalbeleid (par. 3.3.4). Ook op dit terrein is de voortgang gebaat bij een doordachteprocesbenadering waarbij weer de coproductie met buurtbewoners en een gepasteafstand bij de uitvoering vooropstaan (par. 3.3.5 en 3.3.6).3.3.1 meerwaarde voor bewoners: (gevoel van) veiligheidDagelijks sociaal contact vormt een voorname bron van gevoel van veiligheid.Een hoofdcommissaris stelt dat sociale cohesie niet alleen de belangrijkste factorvormt voor veiligheidsbeleving, maar ook voor de feitelijke veiligheid. Criminologischonderzoek bevestigt dat sociale controle bevorderlijk is voor zowel defeitelijke veiligheid als de subjectieve veiligheidsbeleving in een buurt (Sampsonet al. 1997; scp 2002; Engbersen et al. 2005). In sociaal sterke buurten wordenminder criminele activiteiten ondernomen en werkt de buurtpreventie beter.Een voormalig opbouwwerker, gerijpt in de hetere buurten van de Rotterdamsebinnenstad, laat er daarom geen twijfel over bestaan: “Individuele oplossingenzijn collectief stom. Niemand voelt zich veiliger als iedereen grotere sloten op dedeur gaat plaatsen; wél als je met een drankje in je deuropening gaat zitten enpraat met bewoners in de straat.” Het trefwoord is vertrouwen. Als je weet dat jeburen te vertrouwen zijn, dan voel je je veilig op straat. Vertrouwt een bewonererop dat de politie echt optreedt, dan is zijn aangiftebereidheid groter. En eenbewoner moet een particuliere beveiligingsdienst wel vertrouwen om de sleutel

empirische bevindingen: het perspectief van bewonersvan zijn voordeur uit handen te geven. Zelfs de samenwerking aan veiligheiddoor professionals moet zijn gebaseerd op vertrouwen: elke partij moet erop aankunnen dat de ander zijn taken goed uitvoert.Andersom kan werken aan veiligheid ook het vertrouwen vergroten. In hetDrentse dorp Nieuwlande koos de gemeente ervoor via de verbetering van deverkeersveiligheid te werken aan het vertrouwen tussen dorpsbewoners engemeentebestuur. In Rotterdam-Schiemond vergrootte de wooncorporatie hetvertrouwen van veel huurders door een aantal probleemgezinnen elders te plaatsen.Maar het zijn vooral bewoners zelf die zich op effectieve wijze organiseren.De buurtwachten in grote steden en de buurtpreventieverenigingen in het Gooigetuigen ervan. Zoals een Tilburgse initiatiefnemer zegt: “Als je andere organisaties– gemeente, politie, instellingen – wilt organiseren, kan dat alleen als je eerstjezelf organiseert.”De politie kan een dergelijke eigen verantwoordelijkheid van buurtbewonersondersteunen, bijvoorbeeld door het verschaffen van goede informatie enpreventieadviezen. Na eventuele aanpassing van de veiligheidsvoorzieningen aaneen woning wordt een politiekeurmerk afgegeven, dat korting geeft op de verzekering.Politie en gemeente (als vergunningverlener en -handhaver op vele gebieden)sluiten ook vrijwillige convenanten met horecaondernemers die, soms inruil voor een zekere coulance met betrekking tot andere vergunningen, meewerkenaan preventief veiligheidsbeleid, onder meer door de inzet van gecertificeerdeportiers. Verder zijn er samenwerkingen met buurtwachten in achterstandswijkenen met buurtpreventieverenigingen en particuliere beveiligingsdiensten invoorstandsbuurten; we komen erop terug.673.3.2 meerwaarde voor overheid en politie: eerste verdedigingsliniebij bewonersZonder een grotere eigen verantwoordelijkheid van de burger voor preventie is ergeen wezenlijke doorbraak te verwachten in de bestrijding van kleine criminaliteit.Zoals een hoofdcommissaris het uitdrukt: “Geef ons 10.000 extra blauw enwe lossen niet tien, maar vijftien procent van alle problemen op. Maar dat laatnog steeds 85 procent onopgelost. Wil je naar 50 procent opgelost, dan moet erdraagvlak zijn bij de burger.” Het probleem is echter dat het draagvlak in de eigenwoonomgeving beperkt is. Veiligheidsvrager en politie vinden in het algemeendat het bestrijden van onveiligheid (criminaliteit, onordelijkheid) één duidelijkeverantwoordelijke kent, en dat is de politie. Maar dat sluit hulp van anderebetrokkenen niet uit. “Als iedere partner zijn eigen verantwoordelijkheid pakt”,zegt een politieagent, “kunnen wij ook meer. Er komt nog te veel op de schoudersvan de politie in plaats van burgers, gemeenten, corporaties en andere instanties.”Hij en zijn collega’s vroegen bijvoorbeeld om een nieuw soort buurtschouw,waarbij de wijkagent samenwerkt met wooncorporaties, gemeente en vooralbewoners bij de analyse van de veiligheid in een buurt en de aanpak van knelpunten.“Daar zijn we nog niet; dat staat nog in de kinderschoenen.”

vertrouwen in de buurtTegelijk geldt echter: “De politie is arrogant en ziet zichzelf veel te veel alsvertegenwoordiger van veiligheid in de samenleving. Alles wat daarmeesamenhangt, behoort in die visie ook alleen aan de politie toe.” Dit alleenrechtwordt in de hand gewerkt door andere partijen: de gemeente legt bijvoorbeeldte veel verantwoordelijkheid op het ‘blauwe’ bord. Daardoor vallen er gaten:“In de praktijk is er nauwelijks sprake van een gezamenlijke aanpak; vrijwelalles wordt door de politie gedaan.” Burgers worden ook te veel als slachtoffergezien: “Zodra iets uit de hand dreigt te lopen, is de eerste reactie om zwaar tegaan sturen.” En bewoners worden door de ‘monopolist’ zeker niet uitgenodigd,laat staan uitgedaagd om medeverantwoordelijkheid te dragen. Informatieover een inbraak of zelfs een verdachte auto wordt bijvoorbeeld zeldendoorgegeven. Het proefproject Burgernet in de provincies Zuid-Holland,Utrecht en Gelderland probeert hier wat aan te doen, maar er is een lange wegte gaan.68Burgers moeten worden gestimuleerd om te fungeren als de ogen en oren vande politie in hun buurt. Het lijkt zo vanzelfsprekend dat een buurttrekkerverbaasd vraagt: “Dat is toch geen nieuws?” Om daarna te concluderen dat dekoppeling tussen informatie en actie in zijn buurt had geleid tot “het vormenvan een web”. Er was geen gebrek aan informatie, bijvoorbeeld over systematischeinbraakpatronen, maar te vaak werden de verbanden niet doorzien en duskon de actie niet goed worden gericht. Nu houden bewoners en politie elkaarop de hoogte en handelen in goede afstemming, waardoor de politie meervraaggericht gaat werken. In gezamenlijkheid bereiken de buurtpreventie ende politie zo een hoger niveau van veiligheid.Maar politie en buurt kunnen niet zonder de actieve steun van de overheid, inonze terminologie zijn dat de politieke en ambtelijke beleidsmakers. Die overheidis echter nauwelijks op preventie ingesteld. Waar de wet- en regelgeverbij grote infrastructurele projecten wel een milieueffectrapportage voorschrijft,is dat niet het geval bij een ‘veiligheideffectrapportage’ in een nieuwbouwwijk.Waar wel om milieugecertificeerd hout voor raamkozijnen wordtgevraagd, wordt er geen certificering gevraagd van goede sloten op de bijbehorenderamen. Verder belonen prestatiecontracten repressie, maar niet preventie;een aantal van onze gesprekspartners op veiligheidsgebied is er niet blijmee. De effectiviteit, maar ook de innovatie van wijkagenten wordt erdoorgeremd; zij moeten een bepaald aantal bekeuringen halen in plaats van tevoorkomen dat die bekeuringen nodig zijn. Zij wijzen ook op het ‘Haarlemsyndroom’:Haarlem had, zo vertellen ze, als Nederlands preventiekoploperprima resultaten behaald, maar betaalde dat uit met het inleveren van politiesterkte.3.3.3 differentiatie, bouwend op de kwaliteiten van een buurtOm de effectiviteit van het beleid te vergroten, moet het mogelijk zijn eenbepaalde mate van differentiatie in politieaanpak te realiseren. Geïnterview-

empirische bevindingen: het perspectief van bewonersden bij de politie laten daar geen aarzeling over bestaan. Hoewel elke buurt eeneigen karakter heeft, kan een gedifferentieerde veiligheidsaanpak zich in hoofdlijnentoespitsen op achterstands-, middenstands- en voorstandsbuurten.Achterstandsbuurten: handhaving van regelsIn een typische achterstandsbuurt zijn twee zaken van belang: voldoende menskrachten dominante aanwezigheid van politie en justitie om wetten en regelsovertuigend te kunnen handhaven; dat geldt bij uitstek waar er hot spots wordenaangepakt. Een politiefunctionaris beschrijft het bloemrijk: “Stoere agenten metholsters, liefst een grote, zwarte Amerikaanse slee, een dominant politiebureaumidden in de wijk.” De agenten op het Amsterdamse Rembrandtplein, eenkleine tien jaar geleden berucht om zijn onordentelijkheden, herkregen de greepop de horecabezoekers mede door hun sterke aanwezigheid met een mobiele posten, zeggen ze, de witte politiejacks die maakten dat ze voor elkaar en voor goedwillendehorecaportiers en kwaadwillende raddraaiers ook om drie uur ’s nachtsduidelijk herkenbaar waren.Er zijn echter forse drempels om een dergelijke dominante aanwezigheid in depraktijk te realiseren. Een differentiatie naar politiebureaus met een fysiekeuitstraling die past bij de buurt is momenteel niet goed mogelijk binnen hetbeleid, en ook de zwarte slee is weinig waarschijnlijk. De witte jacks zijn (nog)geen onderdeel van de uniformplannen van de landelijke politie, en het ‘Justitiein de Buurt’-programma (jib) staat onder bezuinigingsdruk. Een eveneenswegbezuinigde wijkagent kwam, na breed protest, weer terug, maar met tebeperkte ureninzet. En als je het zou willen, is een hogere betaling van het politiewerkin moeilijke buurten ook niet mogelijk.69Een gestaalde opbouwwerker waarschuwt: “Gedoogbeleid is funest voor dezebuurten, want jongeren nemen te gemakkelijk een loopje met de wet. Bovendienverschilt hierdoor de manier van handhaving van de wet per wijkagent. Jongerenhebben dat feilloos door en ervaren het al snel als oneerlijk.” Repressie is naar deindruk van onze gesprekspartners duidelijk succesvol, vooral indien zij gevolgdwordt door een structurelere oplossing, waarbij veelal inschakeling van hetjeugd- en opbouwwerk wenselijk is.De noodzaak van lik-op-stukbeleid is mede het gevolg van de sterke socialebanden en scherpe sociale controle onder bewoners in achterstandsbuurten. Zovertonen sommige groepen randgroepjongeren extreme onderlinge solidariteit:“Als je ruzie met een van hen hebt, krijg je heel de groep op je nek.” Vanwege hetrisico van represailles is er bovendien in de buurt een geringe aangiftebereidheid.Zachte heelmeesters maken echter stinkende wonden. Laat je de spanningen telang oplopen, dan moet de Mobiele Eenheid er uiteindelijk aan te pas komen, wattraumatiserend werkt voor winkeliers en bewoners. Overigens is het onderscheidtussen repressie en preventie volgens een wijkagent in een Amsterdamse achterstandswijkkunstmatig: hij voelt zich persoonlijk betrokken bij alles wat ergebeurt op het gebied van leefbaarheid en veiligheid, en zet zich vanuit die

vertrouwen in de buurtbetrokkenheid in voor zowel grote als kleine zaken, voor zowel repressieve alspreventieve activiteiten.Er zijn zinvolle experimenten met het inzetten van criminele jongeren alstoezichthouder: “met dieven dieven vangen”. Of de afname van het aantal diefstallenin een winkelcentrum met 80 procent, zo werd ons lachend verteld, hetgevolg was van de drukke bezigheden van de voormalige daders of van de afwezigheidvan voor herkenning bevreesde broeders, is onduidelijk. Het werken metzowel positieve als negatieve rolvoorbeelden is sowieso van belang in deze buurten.Positieve voorbeelden moet je nadrukkelijk organiseren, want ‘geslaagde’bewoners vinden het niet altijd prettig om te worden aangesproken als lid vaneen bepaalde clan. Maar ook negatieve voorbeelden, met nadrukkelijk ‘verliezerimago’,zijn van belang en kunnen worden versterkt door bijvoorbeeld zichtbaretaakstraffen in de buurt.70Op veiligheidsgebied is een combinatie van groepsaanpak en individueel perspectiefgeboden. Jongeren vormen veelal een onderdeel van netwerken die inverschillende mate en op uiteenlopende manieren het spoor bijster raken. Datvraagt om een gedifferentieerde aanpak. Criminele jeugdgroepen – in Amsterdam-Nieuwwestbijvoorbeeld niet minder dan zeven – vergen een harde aanpakgericht op het breken van de groep en op het toeleiden van de jongeren naaronderwijs en werk. Bij overlast gevende en hinderlijke groepen – respectievelijkvier en veertien – is een meer welzijnsachtige aanpak op zijn plaats: enerzijdsrepressief om te voorkomen dat de groep afzakt naar crimineel gedrag, anderzijdsgericht op een positief alternatief (Engbersen 2005: 102).Dit laatste betreft een vaak onderschat punt. In achterstandsbuurten leerden wevan gemotiveerde ‘trekkers’ – welzijnswerkers, vrijwilligers, politiemensen – eenwijze les: schrijf nooit een mens geheel af, maar bied hem een uitweg – zoals jeeen vijand nooit geheel moet omsingelen zodat hij aan vluchten blijft denken.Het Rotterdamse Opboxen bijvoorbeeld biedt hoop aan jongeren – vaak voorzienvan een aanzienlijk strafblad – waar andere instanties geen kans meer zien. Vanuitde Marokkaanse gemeenschap werd het project ‘En nu iets positiefs’ opgezet omjongeren een alternatief te bieden voor een criminele carrière, werkervaring op tedoen en hun negatieve imago in de wijk te doorbreken (Engbersen 2005: 114).Elders vonden voormalig dak- en thuislozen een gesubsidieerde baan als straatadvocaat,een functie waarin ze nu zelf optreden als contactpersoon voor en pleitbezorgervan dak- en thuislozen.Middenstandsbuurten en dorpen: nadruk op uitleggen en zelfverantwoordelijkheidHet verschil met de achterstandsbuurten uit zich in een andere opstelling en aanwezigheidvan de politie. De wijkagent beweegt zich niet per Amerikaanse slee,maar op een mountainbike. Hij is ook niet aan het boeven vangen, maar richt zichop preventie van (gevoelens van) onveiligheid en daartoe moet ‘de buurt’ hemvaak zien en makkelijk kunnen bereiken. “Het is heel belangrijk om bij mensen

empirische bevindingen: het perspectief van bewonersop de koffie te gaan en te horen wat er allemaal speelt.” Het trefwoord is respect:zonder wederzijds respect is er geen basis voor samenwerking en juist die samenwerkingis essentieel voor een op preventie gericht veiligheidsbeleid.Respect moet je niet alleen geven, maar zelf ook verdienen. Zelfredzaamheid isdaarom iets wat je moet leren en dat vereist een directe betrokkenheid van oudersen andere opvoeders. Een politieagente wees bijvoorbeeld op het rij- en parkeergedragvan ouders bij het wegbrengen van hun kroost naar de buurtschool in eenwoondorp. Allemaal nette mensen, die hun auto’s op de stoep zetten en tegenhun kinderen zeggen dat ‘ze’ meer parkeerplaatsen voor de deur moeten aanleggenen het vastlopende verkeer beter horen te regelen. Je moet gewoon bezig blijvenmet het elkaar aanspreken op kleine dingen, zegt een stadsdeelvoorzitter:vergunningen, fietsen zonder licht, monumentenzorg, en dergelijke. “Het gaaterom dat de binnenstad een prettige plek wordt om te wonen en niet alleen eenplek is voor de man met de grote bek.” De politie kan dat ondersteunen: “Handhavingzie ik als een middel voor sociale integratie.”Twee hoofdcommissarissen schetsen de hoofdlijnen van een beleid met eenbeperkt aantal voor de burger herkenbare thema’s, waarbinnen de burger zijneigen positie herkent en het belang dat overheid en politie daaraan geven. Zeleggen een nadruk op die eigen rol en hoe die in de praktijk inhoud kan krijgen;veiligheid begint bij jezelf. Dit kan worden geïllustreerd met de beveiliging vanhet eigen huis, maar ook met de opvoeding van de kinderen. Zoals een politiemanons meldde: het blijft een merkwaardig fenomeen dat mensen wel hunkroost berispen voor het weggooien van een prop op straat, maar een momentlater blijmoedig met hetzelfde kind op de fiets door een rood licht rijden.71Voorstandsbuurten: meer individuele invullingEen succesvolle voortrekker: “Het is onzin dat mensen niet meer te organiserenzouden zijn. Als zij een gezamenlijk belang hebben, lukt het wel.” Particulierebuurtpreventie kan ervoor zorgen dat een groep individuen successen boekt dievoor ieder afzonderlijk onhaalbaar zijn. Een goede informatie-uitwisseling staatvoorop. Potentiële inbrekers werken met succesformules. Er waren in een kleinebuurt van zo’n 100 woningen meer dan 30 identieke inbraken te betreuren voordatbuurt en politie in actie kwamen. Daarom is nu een ‘e-buurtnetwerk’ opgericht,waaraan 60 procent van de bewoners bijdraagt, bijvoorbeeld voor hetmelden van hangjongeren, prostitutie, afval en drugsoverlast. De wijkagent leestmee en heeft maandelijks contact met de buurttrekker, onder andere om informatiete vergelijken.Op andere plaatsen worden particuliere beveiligingsbureaus ingeschakeld opkosten van de buurt. Er is geen centraal – zeg: Haags – politiebeleid op dit gebied.Een regiocoördinator: “Wij hebben geen beleid. Als er afspraken zijn gemaakt,dan gaat dat waarschijnlijk via de wijkagent in de desbetreffende buurt.” Eenwijkagent: “We hebben geen specifiek beleid met beveiligingsbureaus. Uit ervaringkan ik zeggen dat we erg goed met ze kunnen samenwerken.” Het werkt

vertrouwen in de buurtomdat, zoals hun gesprekspartner bij een particuliere beveiliging het zegt, desamenwerking is gestoeld op onderling vertrouwen en goed persoonlijk contact.Informatie wordt uitgewisseld en surveillancediensten worden afgestemd. Deextra beveiliging lijkt te werken: het aantal inbraken is gestabiliseerd of zelfs afgenomenen dat leidt tot grote tevredenheid bij bewoners.Iedere buurt zou een eigen buurtpreventievereniging moeten hebben, zo meldteen wijkteamchef, omdat door hun sociale band de onveiligheidsgevoelens vanbewoners erdoor verminderen. Welke andere bindende factoren zouden er in ditsoort buurten kunnen zijn? Na lang nadenken: “Bij de aankoop van groenvoorzieningenin een dorp, overlast van een sporthal... Maar nee, mensen organiserenzich toch vooral rond het thema veiligheid.” Veel mensen worden lid uit solidariteit:ze willen niet bekendstaan als ‘meelifter’. Een voorzitter meldt met trots“169 leden van de ongeveer 200 huizen in de buurt”, met een vergaderopkomstvan 50 tot 80 procent. Niet-meedoen aan de particuliere beveiliging is aanleidingtot oproer: “Je wilt het niet zeggen, maar het is eigenlijk asociaal.”72Over hoe de ontwikkelingen verder zullen gaan, zijn de meningen verdeeld. Metbetrekking tot voorstandsbuurten zegt de politie: “Wat je ziet, is dat mensenmeer geld overhebben voor hun eigen veiligheid. Zij zien het als hun eigenverantwoordelijkheid.” De particuliere beveiliger ziet in de nabije toekomstweliswaar een verdere groei van het aantal buurtpreventieverenigingen, maarmet goede kans ook een beweging in de richting van gated communities: “Je zietdeze ontwikkeling al bij industrieterreinen.” En een Rotterdamse stadsmarinierwijst op het tekort aan menskracht bij de politie, “dus doen we een beroep op departiculiere beveiligingsdiensten in het gebied: ‘Help ons!’” We moeten kijkennaar New York, zeggen hij en een aantal binnenstadswerkers, waar gewerktwordt met zogeheten Business Improvement Districts, en waar een baatbelasting(opslag op de onroerendzaakbelasting) direct ter beschikking komt van hetsamenwerkende bedrijfsleven, die zorgt voor het extra beveiligingswerk binneneen buurt.3.3.4 integraal beleidBij uitstek op het punt van veiligheid hecht de burger aan integraal beleid; het‘1-1-2-loket’ getuigt daarvan. Maar ook hier blijkt de werkelijkheid weerbarstig,met name op drie punten: (a) de doorbreking van uniforme aanpakken door eensterker accent op gebiedsgericht beleid, met daarbinnen een hoofdrol voor debuurtagent; (b) de doorbreking van de overmatige hiërarchie op veiligheidsgebied;(c) een betere afstemming van de inzet van sociale spelers. De praktijkgevallenlaten zien dat er oplossingen zijn, maar er is wel werk aan de winkel.Doorbreking van uniforme aanpakken door een gebiedsgerichte aanpaken buurtagentDe wijkindeling van gemeenten houdt weinig verband met de buurtbeleving vande bewoners. Er zijn vaak sterk uiteenlopende buurten binnen één wijk en elke

empirische bevindingen: het perspectief van bewonersbuurt vraagt idealiter een eigen gebiedsgerichte aanpak. Dat zou echter leiden toteen onwenselijke mate van versplintering met te hoge kosten. Je kan niet voor elkklein buurtje een apart politiebureau inrichten, noch een eigen buurtagentaanstellen. Door de inrichting op kleine schaal heeft ook elk jib-kantoor eenbeperkte bezetting. Bij ziekte of zwangerschap is het moeilijk om de continuïteitte garanderen. Dit is een van de redenen om in de toekomst jib in Amsterdamanders in te richten: in plaats van een wijkkantoor komt er per stadsdeel eeneenheid voor elke doelgroep.Maar op één punt mogen volgens onze gesprekspartners geen compromissenworden toegestaan en dat betreft de personele invulling van de politiemensenaan de frontlijn. Alle gezag komt wat de bewoners betreft integraal bijeen binneneen enkele persoon: ‘hun’ buurtagent. Wil je wat op het gebied van de veiligheid,dan moet de rol van dit centrale aanspreekpunt worden versterkt. De gebiedsgerichtheidvia de buurtagent vergroot wel de noodzaak van een horizontaleafstemming tussen buurten. Veel problemen kunnen niet op buurt- of wijkniveauworden opgelost omdat de oorzaken van een grotere schaal zijn.Drugsoverlast en zware criminaliteit zijn daar voorbeelden van. Dit wordt welhet ‘waterbedeffect’ genoemd: als in de ene buurt een actie wordt gehouden omdrugsoverlast te verminderen, vertrekken dealers en gebruikers naar een anderebuurt. Omgekeerd kan de aanpak van drugsoverlast met behulp van een opvanghuiseen aanzuigende werking hebben op gebruikers van elders. En politiemensenwijzen erop dat de problematiek van een totaal verziekte omgeving somsalleen kan worden opgelost door herstructurering van gehele woonbuurten enspreiding van de bewoners over een veel breder gebied. Alleen aandacht voorveiligheid per buurt is dus nooit voldoende. Buurtaanpakken moeten passenbinnen plaatselijke, landelijke en soms zelfs internationale aanpakken van ‘grote’criminaliteits- en veiligheidsproblemen.73Doorbreking van de overmatige hiërarchie op veiligheidsgebiedSamenwerking op buurtniveau wordt niet altijd van hogerhand gesteund. Soms,als oplossingen voor de frontlijnwerkers in de buurt voor de hand liggen, is datspijtig. Afstand verblindt dan, zeggen ze. Die afstanden kunnen vrij kort zijn; eenagent die een groep buurtouders wilde ondersteunen, werd tegengehouden doorzijn wijkchef. Veelal zijn de afstanden echter langer en is ‘Den Haag’ erbij betrokken.De jib-medewerkers en hun buurtvrienden zijn bijvoorbeeld enthousiastover wat ze tot stand brengen, maar het ministerie van Justitie is weinig positief.Het gevolg is dat er nu bezuinigd en gedecentraliseerd wordt. De continueringvan de jib’s wordt daardoor afhankelijk van het politieke draagvlak in de desbetreffendegemeente.Buurtsamenwerkingsverbanden lopen echter soms ook vast op de functioneleorganisatie van gemeenten. Je hebt bijvoorbeeld voor de aanpak van één straat inAmsterdam-Centrum te maken met een groot aantal verschillende partijen:vanuit de overheid zijn er alleen al de inspecties voor bouw- en woningtoezicht,

vertrouwen in de buurtbestemmingsplannen, milieudienst, keuringsdienst van waren, enzovoort. Omdaarmee om te gaan, heb je beroepskrachten nodig en die moeten dan bovendiennog behoorlijk goed en vasthoudend zijn. Hetzelfde geldt overigens voor deomgang van deelgemeenten met ‘hun’ stadhuis of met nationale autoriteiten; eris soms weinig liefde te bespeuren. Een Amsterdams stadsdeelbestuurder klaagdeover het gebrek aan mogelijkheden om te sturen op de handhaving en het bepalenvan de prioriteiten daarin. De sturing vindt plaats vanuit diverse andere richtingen:door politie, gemeente, via landelijke convenanten, via politieregioconvenantenen via afspraken op wijkniveau. De prioriteiten verschillen per niveau:landelijk staat criminaliteitsbestrijding bovenaan; op wijkniveau zijn dat parkeerendrugsoverlast.74Betere afstemming van de inzet van sociale spelersDe behoefte aan integraal beleid gaat verder dan alleen via de figuur van eenbuurtagent. Als kerntaak van de politie geldt dan wel “boeven vangen”, maardoor de geleidelijke afbouw van het welzijnswerk raakt ook de politie bij diewelzijnstaken betrokken. Te veel andersoortige problemen zoals het bemiddelenbij woonoverlast liggen, zeker na kantoortijd als de sociale werkers naar huis zijn,toch op het bordje van de politie. Die vorm van integraliteit leidt tot ongewenstetaakvervaging. De politie beweegt zich binnen de driehoek veiligheid-verdraagzaamheid-leefbaarheid,maar moet veiligheid centraal stellen.Op een aantal terreinen is goede voortgang gemaakt. Zo speelt de ‘buurtregisseur’soms met succes een integrerende rol bij de aanpak van incidenten die in deogen van politie en justitie beperkt ernstig zijn, maar door bewoners als zeerernstig worden ervaren. Hij fungeert daar als aanvoerder van het overleg van desociale spelers; denk aan wijkagent, buurtconciërge, opbouwwerker, jongerenwerkeren sociale-dienstmedewerker. ‘Hardekernjongeren’ worden bijvoorbeeldin kaart gebracht en speciaal in de gaten gehouden. Zeer complexe gevallenworden overgedragen aan een gemeentelijk ‘hardekernteam’ en dat “sleurt danaan de echte probleemgevallen”.Kaderafspraken tussen alle betrokkenen kunnen ook een goede basis bieden voorhet verbreken van de destructieve banden die soms ontstaan in (te) beslotengemeenschappen. Het succes van de Amsterdamse aanpak om hardekernjongerenin resocialisatietrajecten te plaatsen, is voor een groot deel afhankelijk van devraag of ze daarna terugkeren in hun oude buurt en in hun oude vriendengroep,en zo opnieuw in het criminele circuit verzeild raken (Engbersen 2005: 108).Dergelijke kernen zijn soms te hard en te crimineel voor een aanpak door individuelefrontlijnwerkers. De verantwoordelijke partijen brengen daarom in toenemendemate hun kennis en middelen bij elkaar om hardnekkige vraagstukken opte lossen door middel van een gezamenlijke aanpak. Er ontstaan dan vitale coalities– om in termen van Tops (2002) te spreken – zoals de interventieteams vanOvertoomse Veld. In Rotterdam zijn stadsmariniers aangesteld: ambtenaren metalle nodige bevoegdheden en vrijheden om in te grijpen in onveilige wijken, endie puur op concrete resultaten worden afgerekend.

empirische bevindingen: het perspectief van bewonersDe verantwoordelijkheid voor preventie is echter meestal niet bij één duidelijkepartij gelegd. Een deel van het probleem is terug te voeren op organisatorischeaspecten. De politie was vroeger georganiseerd per soort beleid (parkeerpolitie,milieupolitie), maar werkt nu sterker wijkgericht. Als dat ook het geval is binnenhet gemeentelijk apparaat, is de politie daardoor beter in staat om samen te werkenmet de gemeentelijke diensten. In een aantal Utrechtse wijken zijn de politie en dewijkambtenaren in hetzelfde gebouw gehuisvest: “Je loopt nu zo bij elkaar binnen.”Eenzelfde positieve reactie komt van professionals bij jib: de werkwijze sluitbeter bij hen aan dan organisaties op stedelijk of nog hoger niveau. Bij veelgemeenten gaat het echter nog zo soepel niet: “Gemeenten werken niet met eenwijkmanager of buurtbeheerder. In de praktijk komt het erop neer dat je vooralles een ander mannetje nodig hebt.” Problemen worden dan soms verdervergroot door de passiviteit van gemeenteambtenaren bij de handhaving van hetvergunningenbeleid. Stadhuiscollega’s namen pas na gebleken succes het voortouwover van de politie bij het organiseren van ‘bestuurlijke gesprekken’ met ineerste instantie ‘meestribbelende’ horecaondernemers.3.3.5 coproductie van beleidOm te komen tot vormen van coproductie van beleid, waarbij ook de traditioneleveiligheidsvragers meedenken, is voortgang op twee punten nodig: (a) ruimtevoor derden; (b) grotere verantwoordelijkheid van niet-traditionele partijen.75Ruimte voor derdenDe politie moet potentiële meedenkers serieus nemen en dat is, gezien de traditionelemonopoliegedachte ten aanzien van veiligheid, geen vanzelfsprekendheid.De grootste cultuuromslag, concluderen binnen- en buitenstaanders, dientechter inhoud te krijgen onder politici en ambtenaren. Zij moeten immers ruimtelaten voor de samenwerking van buurtbewoners en politie. Voor integrale samenwerkingmoeten vaak verschillende budgetten worden gecombineerd. Soms is erook sprake van vervaging of verschuiving van taken en verantwoordelijkheden.Maar vooral: zij moeten niet naar aanleiding van elk incident te hulp snellen enniet te bang zijn voor ‘ongelijke’ behandeling. Een politiefunctionaris omschreefhet probleem kernachtig: “Ik krijg er buikpijn van als politici of ambtenarenpraten in termen van ‘we moeten burgers erbij betrekken’; daar gaat het namelijkniet om. Waar het om gaat, is dat politici en ambtenaren zichzelf betrokkenmoeten voelen bij burgers.”Het trefwoord is ook hier vertrouwen. In Amsterdam ontwikkelde een samenwerkingsverbandvan ondernemers en bewoners een buurtvisie uitdrukkelijkzonder ambtelijke inbreng. ‘Acties uit het verleden’ hadden het vertrouwen vande betrokkenen in de gemeente geminimaliseerd. Ook in het overleg over deveiligheidssituatie rond het Amsterdamse Rembrandtplein speelde ‘oud zeer’ eenrol: een conflict tussen ondernemers en gemeente was nog altijd van invloed ophet vertrouwen van de ondernemers. Dat soort wonden moet helen.

vertrouwen in de buurtBovendien moet worden gewaakt voor het ‘afpakken’ van of oneigenlijk omgaanmet succesvolle initiatieven. De initiatiefnemers van de Tilburgse buurtmail envan een Gooise buurtpreventieclub bewaren bijvoorbeeld een afstand tot autoriteiten,omdat ze bang zijn ‘ingekapseld’ te worden. De politie kan het buurtinitiatiefaanwijzen als bewijs dat er voldoende burgers bij hun werk wordenbetrokken en “dan word je een excuus-Truus van de politie”. Of je wordt hetaangrijpingspunt voor andere ‘moeilijke’ onderwerpen op de gemeentelijkeagenda die niets met veiligheid, maar wel met de buurt te maken hebben – debestrating van een zandweg bijvoorbeeld “en daar zijn we niet voor opgericht”.76Grotere zelfverantwoordelijkheid van niet-traditionele partijenDe buurtveiligheid kan aanzienlijk worden verbeterd als andere partijen dan detraditionele een bijdrage leveren. Het gaat in de eerste plaats om georganiseerdebewoners en private partijen. Op steeds meer plaatsen patrouilleren inmiddelsbuurtwachten in goede samenwerking met de lokale wijkpolitie. Hun inzet issoms verbluffend: in Rotterdam-Schiemond surveilleert een vaste, zeer multiculturelegroep van veertien vrouwen en mannen drie avonden per week.Hun draagvlak onder de buurtbewoners is groot, zo bleek uit een deur-aandeur-handtekeningenactiewaarbij 400 van de 1400 huishoudens tekendenvoor voortzetting van de buurtwacht. En hun resultaten mogen er zijn: ze droegenin 2003 bij aan de op een na grootste verbetering in de veiligheidsstatistiekenvan de stad.Ook winkeliers verwisselen steeds vaker hun rol van consument naar die vancoproducent van veiligheidsdiensten. Dat mag best wat kosten, zegt een supermarktchef,want “als ik vandaag een incident heb, heb ik volgende week 200klanten minder.” Er is daarom “zeker over te praten” dat hij meebetaalt aanbuurtpreventie. Hij kent ook zijn pappenheimers en heeft met “de jongens”gepraat en daarbij duidelijke regels gesteld: niet met meerdere jongens tegelijk dewinkel in, mandje mee, geen grote mond, alle winkeldiefstal wordt bij de politieaangegeven. Een aantal personeelsleden werkt bovendien ’s avonds bij een bewakingsbedrijf,en weet dus om te gaan met overlast. En hij sponsort ook buurtfeestenmet drinken en koffie, “omdat het een wisselwerking moet zijn tussen debuurtwinkel en de buurt”.Er zijn tegelijk vraagtekens te plaatsen bij buurtwachten en particuliere beveiligingen.Ook de politie onderkent dat: “Ik omarm ze, maar we moeten er wel voorwaken dat bewoners geen eigen rechter gaan spelen. De politie moet wel hetoverzicht houden.” Dat overzicht is echter beperkt; het is bijvoorbeeld onbekendhoeveel buurtpreventieverenigingen particuliere beveiligingsbureaus hebbeningeschakeld. En er is ook nog het principiële punt dat de facto de buurt “hetwerk van de politie doet”. Dat is ook zo, erkennen de trekkers, maar er zijn’s nachts maar vijf à tien agenten op straat in heel de stad. Bovendien is er nog devraag van de zwartrijders – bewoners die niet meebetalen – en de meeliftendenaburige buurten die profiteren: “Als de politie er is, dan hoeft de beveiliging erniet te zijn en andersom.” Daartegenover staat het waterbedeffect: hoewel de

empirische bevindingen: het perspectief van bewonersgetallen niet haarscherp zijn, lijkt het erop dat de grotere controle in de beterbeveiligde buurten zich doorvertaalt in meer inbraken elders.Voor een effectieve aanpak in achterstandsbuurten is ook vereist dat de socialespelers meedenken en -werken. De wooncorporaties en het welzijnswerk noemdenwe al, maar ook de betrokkenheid van scholen telt mee. Kinderen leven inmeerdere werelden en sommigen raken daarbij de weg kwijt. De straat wordt eenonveilig territoir en dat slaat terug op criminaliteitscijfers, schoolprestaties(uitval), maar ook op leefbaarheid. De brede school kwam in deze buurten totstand vanuit de gedachte: houd de kinderen zo lang mogelijk achter de schoolhekken,waar de straat hen niet kan bereiken.Scholen nemen ook initiatieven op het gebied van de veiligheid. Een regionaalopleidingencentrum liet leerlingen bijvoorbeeld een veiligheidsprogramma voorde buurt ontwerpen, gekoppeld aan het opstellen van spelregels voor de schoolzelf. Het inmiddels overbekende Terra College in Den Haag – een voorbeeldschoolop dit terrein – was vóór de moord op de conrector bekroond vanwege hetsuccesvolle convenant dat de leerlingen sloten met politie en openbaar vervoerom onveiligheid en overlast in trams te beperken.773.3.6 gepaste afstand bij de uitvoeringEen preventieve aanpak kan alleen succesvol zijn als bewoners geloven dat eenbetere veiligheid begint in eigen huis en buurt, en dat de politie hen daarbijsteunt. Zoals een politieman het uitdrukt: “Met z’n tweeën ergens op af gaan,maakt je dapper.” De politie moet daartoe af van het idee dat een machtsmonopolie– het gebruik van wapens is voorbehouden aan de politie – zich automatischvertaalt in een veiligheidsmonopolie: de burger heeft de politie nodig, maar datgeldt evenzeer andersom. Een wijkagent reflecteert: “Het gaat erom de buurtbewonershet gevoel te geven dat je ze serieus neemt.” In de praktijk worden vorderingengemaakt, maar twee onderwerpen vragen om nadere aandacht: (a) sterkereburenbetrokkenheid; (b) betere informatievoorziening en regie.Sterkere burenbetrokkenheidGoede afspraken bevorderen de samenwerking voor veiligheid. Het moet duidelijkzijn wie er eindverantwoordelijk is en wie welke taak op zich neemt. Deelsheeft dat te maken met bevoegdheden: alleen politie en justitie – en soms voorspecifieke taken ook stadswachten of toezichthouders – zijn bevoegd tot repressiefoptreden. Wanneer bewoners bijvoorbeeld in hun eigen buurt gaan patrouilleren,is het dus een voorwaarde dat zij in het geval dat er repressie nodig is, depolitie snel kunnen inschakelen. De buurtwachters in Rotterdam-Schiemondhebben daarom met de wijkagent afgesproken dat hij binnen een paar minutenter plekke is als ze bellen. Hun signaalfunctie zou weinig zin hebben als dieafspraak niet was gemaakt. De schoolwijkagenten in Den Haag hebben met descholen afgesproken dat die verantwoordelijk zijn voor de veiligheid binnen hunmuren. In de Amsterdamse binnenstad werken ondernemers en bewoners effec-

vertrouwen in de buurttief samen aan veiligheid, maar geven aan: “We hebben constante rugdekking vande politie, die hebben we ook nog steeds nodig.” In de Lingewijk in Gorinchemwerken wijkcoördinator, wijkagent en wijkbeheerder nauw samen, maar sprekenper situatie af wie er wat moet doen.Het gaat echter nog te vaak mis. Soms met kleine, alledaagse dingen, bijvoorbeeldhet niet terugmelden wat er met een aangifte is gebeurd. Maar er zijn ook serieuzeremanco’s. De politie stuurde de mensen die aangifte deden van een grootaantal identieke inbraken een brief dat het onderzoek niets had opgeleverd en dezaak was gesloten: “Twee dagen na aangifte, dus die moet gepost zijn op dezelfdedag dat je er was.” De bewoners voelden zich afgescheept en schreven een “polemischebrief” naar de wijkteamchef, die vervolgens meldde: “Nederland isverrot, ons bureau is met zeven moorden bezig, dus aan inbraken kunnen wegeen prioriteit geven.” Dat was geen aanleiding tot collectieve buurtblijdschap.Maar de politiechef gaf ook een belangrijke voorzet: “Als jullie zelf meedoen, stellenwij voor korte tijd twee agenten met gsm beschikbaar.” De bewoners beslotentot buurtpatrouille en werden daartoe geïnstrueerd door de wijkagent.78Op andere plaatsen zijn eveneens stappen genomen met vormen van meesturen,bijvoorbeeld bij het vaststellen van veiligheidsprioriteiten binnen de buurt en bijhet verrichten van een wijkschouw. In een aantal gemeenten bepalen buurtbewonerseen deel van de werkzaamheden van de stadswachten. De gemeente Leidenexperimenteert met zogenoemde politieambassadeurs: actieve bewoners diedoor wijkagenten worden geselecteerd voor een cursus over het politiewerk en,naast hun oog- en oorfunctie, kunnen helpen bij de aanpak van specifieke buurtproblemen.In Amsterdam overleggen politie, ondernemersvereniging, stadsdeel, gemeentelijkedienst en horecabrancheorganisatie over praktische oplossingen voorproblemen. De politie ziet zichzelf daarbij als een intermediair tussen praktijk(horeca) en beleid (gemeente). Een café kreeg bijvoorbeeld na een verbouwing tehoren dat een gevelverlichting die er al tien jaar had gehangen, niet mochtworden herplaatst. Omdat het licht bijdroeg aan het veiligheidsgevoel, verklaardede wijkpolitie zich bereid om, zo nodig, te bemiddelen. De meerwaarde van hetoverleg wordt voor de ondernemers, en daardoor via die band voor de politie,vergroot doordat niet alleen veiligheidsonderwerpen op tafel komen, zoals een tedure ophanging van de jaarlijkse kerstverlichting.Ondanks de vele lichtpunten is de cultuuromslag bij bewoners en politie nogverre van voltooid. In achterstandsbuurten vertellen buurtbewoners de wijkagentvan problemen, maar doen uit angst voor represailles geen aangifte.In – verondersteld mondige – voorstandsbuurten lopen klachten over geluidsoverlastnog te vaak via de politie en is de zelfredzaamheid op dit soort puntengering. Pas als aanjagers hun buurt in beweging krijgen, verandert er iets. Politieen overheid kunnen die beweging stimuleren. Horecabazen worden door krachtdadigedreiging met sancties ervan overtuigd dat meewerken aan gecertificeerde

empirische bevindingen: het perspectief van bewonersportiers in hun beste belang is. Gemeenten geven een startsubsidie voor deoprichting van buurtpreventieverenigingen.Betere informatievoorziening en regieMensen zijn potentieel snel bereid in actie te komen als het gaat om veiligheid.Een goede wederzijdse informatieverschaffing dient daarom een sleutelrol tevervullen in de wisselwerking tussen politie en bewoners en tussen buurtbewonersonderling. Volgens de initiatiefnemer van de Tilburgse buurtpatrouille enhet bijbehorende elektronische buurtnetwerk is dat de basis voor een effectieveaanpak van (potentiële) inbrekers. Soms gaat het om incidenten in de buurt zelf,zoals de systematische serie garage-inbraken in een Tilburgse buurt. Maar ookincidenten buiten de buurt kunnen een rol spelen: een bericht in de media heeftveel effect. Bewoners hebben problemen met een – in hun ogen – ‘zachte’ aanpakvan veelplegers. Zij signaleren dat ervaren boefjes de organisaties en professionalstegen elkaar uitspelen. Een stevige aanpak, bijvoorbeeld werkstraffen in debuurt, heeft voor hen een belangrijke symbolische functie: er is aandacht voor debuurt en ook aandacht voor hun onveiligheidsgevoelens. Publicatie van cijfersover de veiligheid kan ook mobiliserend zijn: “Hoezo is onze wijk onveilig?”,reageerden wijkbewoners in Deventer op de uitkomsten van bewonersonderzoek,en op eenzelfde manier werden bewoners van twee Utrechtse wijkengeprikkeld.79Ook de informatievoorziening binnen de kring van overheid en sociale spelersbehoeft verbetering. Informatie vormt de basis voor prestatieafspraken, eeninstrument dat nadere aandacht behoeft in het kader van een betere preventiedoor buurtbetrokkenheid. Een lager aantal aangiften kan bijvoorbeeld het gevolgzijn van een succesvolle aanpak, maar ook van een gebrek aan vertrouwen in deafhandeling, waardoor bewoners afzien van het doen van aangifte. Hoe meerinformatie beschikbaar is, hoe beter een passende oplossing kan worden gevonden.In het jib-project blijkt de uitwisseling van informatie een succesfactor tezijn. Daardoor kunnen zaken sneller worden afgehandeld, kan er maatwerkworden geleverd, en kan de aanpak beter worden afgestemd. In Amsterdamhoudt de politie voor 600 veelplegers een dossier gereed met alles wat de jongerenhebben misdaan, en wanneer de veelpleger voor de volgende misstap wordtopgepakt, wordt hij met het hele dossier voor de rechter geleid.Op veel plaatsen wordt voortgang gemaakt, maar tegelijk doen zich tussen debetrokken instanties echter problemen voor met betrekking tot de privacyregelgeving:organisaties kunnen niet onbeperkt informatie over personen onderlinguitwisselen. Betrokkenen doen er soms laconiek over – “Ik heb af en toe echtzoiets... ik zeg ‘doe-oe-oei’ en we doen het” – maar geven toe dat de wetgeving desamenwerking bemoeilijkt. Zijn mensen er zelf van overtuigd dat zij er baat bijhebben om geholpen te worden, dan geven ze toestemming gegevens te koppelen.Criminelen hebben er echter juist baat bij dat er niet tegen hen kan wordensamengewerkt. De huidige regelgeving en praktijk werpen daardoor drempels opvoor een effectieve aanpak.

vertrouwen in de buurt3.4 onderwijs en kinderopvangOnderwijs is het kristallisatiepunt van de ontwikkeling in de wijk, zo meldt eenstadsdeelbestuurder. En die wijk heeft een meerwaarde voor bewoners, onderwijsals overheid, zo zal blijken in de subparagrafen 3.4.1 en 3.4.2. Om dezemeerwaarde te verwerkelijken, dient inhoudelijk te worden tegemoetgekomenaan de noodzaak tot differentiatie naar buurt en aan integraal beleid, zeker waarhet brede scholen betreft. De subparagrafen 3.4.3 en 3.4.4 gaan hier dieper opin. Het proces van wisselwerking is bij scholing van bijzonder belang: zoals deouden zongen, piepen de jongen. De beleidsvorming wordt daarom gekenmerktdoor coproductie en uitvoering door een gepaste afstand tussen bewoners enuitvoerders. Deze punten komen ter sprake in de subparagrafen 3.4.5 en 3.4.6.3.4.1 meerwaarde voor bewoners en scholen80Woonbuurt en geslacht vormen in Amsterdam de belangrijkste voorspellersvan uitval in het voortgezet middelbaar beroepsonderwijs (vmbo) – belangrijkernog dan bijvoorbeeld etniciteit (Gemeente Amsterdam 2003). De ontwikkelingskansenvan kinderen zijn te vergroten door integrale aandacht voorhun hele leefwereld: gezin, school en straat. De kloof tussen die verschillendewerelden is vaak groot, zeker onder allochtone ouders van de ‘eerste generatie’.Kinderen kunnen hun verhaal niet kwijt, ouders begrijpen de vragen niet diehen bezighouden en kunnen ook niet thuis voortbouwen op hun leerstof.Ouders hebben er soms geen weet van dat hun kinderen zich op straat of opschool heel anders gedragen dan thuis. Door de ouders en de buurt de schoolbinnen te halen, ontstaat er meer overlap tussen de drie leefwerelden. Ook hetonderwijs heeft daar baat bij.Dit kan beginnen met een versterkte ouderbetrokkenheid, vooral op de basisschool.Ouders volgen bijvoorbeeld elke twee weken een cursus, waarin zehetzelfde leren als hun kinderen in die periode. Allochtone leerlingbegeleidersen contactpersonen onder ouders, soms via id-banen (‘Melkertbanen’), wordeningezet om vooral moeders meer bij school en onderwijs te betrekken.Er komen faciliteiten om het schoolbezoek door ouders te stimuleren: ouderkamer,bibliotheek, sport, thuiszorg en consultatiebureau. Een van onzegesprekspartners meldt dat zijn school de ouders zelfs verplicht om minimaaléén keer per week op school te komen voor instructies over het spelletje dat zedie week met hun kind thuis gaan doen. “Maar ze komen graag.” In Amsterdamheeft een stadsdeel een vergaande aanpak ontwikkeld voor ouders die het nietzo nauw nemen met de leerplicht: komen de kinderen herhaaldelijk te laat terugvan vakantie, dan krijgen de ouders het eerste jaar een waarschuwing, hettweede jaar een sanctie en het derde jaar een formele boete. En het werkt: hetaantal kinderen dat het begin van het schooljaar mist, is met meer dan de helftverminderd (Engbersen et al. 2005).

empirische bevindingen: het perspectief van bewonersHet betrekken van ouders op middelbare scholen is moeilijker, vanwege de veelgrotere schaal en fysieke afstand. Maar ook hier kan de nabije omgeving bijdragendoor het bieden van stageplaatsen. “Onderwijs vindt niet alleen op schoolplaats”, benadrukt een directeur van een vmbo. “Ook de ploegleider van hetvakkenvulteam in de supermarkt geeft onderwijs. Dat is misschien wel belangrijkerdan het beroepsonderwijs van de scholen.” Het bij elkaar brengen vanscholen en bedrijven, in ieder geval in detailhandel en het midden- en kleinbedrijf,biedt een kans de jeugdwerkloosheid effectief te bestrijden. De schoolmoet dus niet alleen ‘voeten in de buurt’ hebben, maar de buurt moet daarvoorook openstaan.Dat is niet altijd het geval. “Anonimiteit is een van de grootste problemen waarmeede wijk kampt”, stelt een stadsdeelvoorzitter. De school biedt dan eennatuurlijke sociale voorziening in de buurt; ook in kleine dorpen is een schoolvaak de enige residentiële voorziening. “De stad en de wijk zijn voor sommigebewoners nu eenmaal te groot. Er moet een dorpser karakter komen; de bredescholen kunnen daarvoor zorgen.” De meeste ouders storten zich met hun inzetop hun ouderplicht: je doet mee met de buren. School is immers de plaats waar“onze kinderen” worden opgeleid, en “ieder wil van nature het beste voor zijnkinderen”.81Een toenemend aantal scholen geeft de relatie met de buurt expliciet een plaatsbinnen een ontwikkeling als ‘brede school’. De brede school is in Nederland eenbetrekkelijk nieuw concept, geïnspireerd door voorbeelden in Scandinavië en deVerenigde Staten. Met tien jaar ervaring zijn er nu meer dan 500 basisscholen enhun aantal groeit. Al deze scholen verschillen, maar vertonen steeds een of meervan de volgende kenmerkende elementen: (1) de organisatie van een doorgaandelijn in de ontwikkeling van kinderen door samenwerking tussen scholen,peuterspeelzalen en kinderopvang; (2) samenwerking met andere professionalsin de omgeving van de school, waaronder met name welzijnsorganisaties, maarook politie, jeugdhulpverlening, bibliotheken, wijk- en buurtorganisaties,sportscholen, muziekscholen en theaters; (3) het betrekken van ouders bij deschool; (4) de organisatie van buitenschoolse activiteiten voor kinderen; (5) hetstreven naar een functie als centrum of “kloppend hart” van de buurt.Een goed, multifunctioneel gebouw bevordert de buurttrots; liefst iets te mooivoor zijn omgeving biedt het ook een stimulans voor goed onderwijs en vooronderwijsvernieuwing. Een mooi gebouw is prettig binnenkomen voor iedereenen prettig werken voor de leerkrachten. Het gebouw vormt ook het cementvan de samenwerking binnen brede scholen. Het is een ‘voorzieningeneiland’,met naast de basisschool ook een schoolmaatschappelijk werker, schoolarts, e-center en buurtcafé. Vlakbij, soms zelfs in hetzelfde gebouw, is een politieposten een welzijnspost ten behoeve van naschoolse activiteiten. Het gebouw is ook’s avonds open en heeft daarom twee beheerders. De nabijheid van andere socialespelers bevordert de samenwerking, die voorheen problematisch was.

vertrouwen in de buurt3.4.2 meerwaarde voor de overheidVanuit de overheid gezien biedt de wisselwerking tussen buurt en school eenmeerwaarde. Een school is een werkplaats voor sociaal gedrag: het aanleren vannormen en waarden (wrr 2003). De betrokkenheid van leerlingen bij hun buurtvormt daarvan een onderdeel. Jongeren zijn niet meer gewend om “samendingen te doen”, waardoor normen vervagen. Veel problemen met individueleleerlingen kunnen alleen worden opgelost dan wel beheersbaar blijven in samenwerkingmet sociale spelers in de buurt. Door de school beter te verbinden met deomringende samenleving (sportverenigingen, culturele en recreatieve activiteiten)wordt sociaal gedrag bevorderd, is het idee. Zwerfvuilteams maken in hetkader van community learning bijvoorbeeld driemaal per jaar de wijk schoon ofontwerpen een veiligheidsprogramma voor de buurt, gekoppeld aan spelregelsvoor de leerlingen zelf.82Op voorbeeldscholen wordt inhoud gegeven aan externe samenwerkingen,waarbij leerlingen leren een grotere sociale verantwoordelijkheid te dragen,bijvoorbeeld voor het voorkomen van ongeregeldheden en onveiligheid in hetopenbaar vervoer of het runnen van een buurtbioscoop of -restaurant binnende eigen school. Elders onderwijst de ggd leraren hoe zij door hun klasgenotenaangewezen leerlingen kunnen opleiden tot gediplomeerde conflictbemiddelaars.Scholen kunnen daarnaast fungeren als aangrijpingspunt voor de uitvoering vansociaal beleid. Voor beleidsmakers zijn zij effectieve ogen en oren in een buurt:“Vanuit de brede school hoor je veel beter dan vanuit de gemeente wat er leeft.”De school biedt bovendien de mogelijkheid om de burger te bereiken. De schoolkan voor de buurt een katalysator zijn, een bloeiend buurtcentrum. Het is eensignaal naar de omgeving: ‘wij’, bestuurders, geven om jullie en nemen jullieserieus.Scholen vormen de plaats waar problemen zich concentreren. Basisscholen inachterstandsbuurten hebben door de concentratie van laagopgeleide, vaak allochtonebewoners in hun omgeving, te maken met een instroom in de jongste klassenvan leerlingen met een achterstand in hun taal-, motorische en socialeontwikkeling. Door de keuze van hoger opgeleide ouders voor scholen met eenbeter imago wordt de concentratie van achterstanden op andere scholen vergroot.Dat vraagt van de scholen een specifieke aanpak, gericht op het wegwerken vandeze achterstanden. Speciaal in achterstandsbuurten moet er ook rekening meeworden gehouden dat veel kinderen uit een eenoudergezin afkomstig zijn. In deRotterdamse wijk Pendrecht geeft een school aan dat de bevolkingssamenstellingvraagt om een ruime accommodatie voor tussenschoolse opvang: doordat 58 vande 59 Antilliaanse gezinnen bestaan uit een alleenstaande moeder met kinderen,moet er elke dag voor minstens 60 leerlingen tussenschoolse opvang kunnenworden geboden.

empirische bevindingen: het perspectief van bewonersDe concentratie van leerlingen met achterstanden en andere risicofactoren werktdoor in het voortgezet onderwijs, met name in het vmbo, omdat de meeste leerlingenuit een achterstandssituatie daarheen gaan. Een vmbo-directeur vraagtzich af wat de zin ervan is om Duits verplicht te stellen voor leerlingen met driejaar achterstand in hun Nederlands. vmbo’s zijn in vergelijking met de basisschoolveel grootschaliger en verderaf gelegen. Leerlingen verdwijnen met deoverstap naar het voortgezet onderwijs voor een groot deel van de week uit debuurt, en daarmee uit het zicht van ouders en hulpverleners.Het onderwijs krijgt ook een hoofdrol toebedeeld op het kwetsbare terrein van deintegratie. roc’s geven taalcursussen voor ‘oudkomers’. Zij experimenteren met‘natuurlijk leren’ of ‘omgevingsgericht leren’. Daarbij is de taal direct bruikbaar inde eigen omgeving van allochtone ouders en sluit zij aan bij de schoolwereld vanhun kinderen of bij een buurthuisactiviteit. Er wordt bijvoorbeeld ingegaan opvragen als ‘hoe overleg je met een leraar?’, ‘wat is een ouderavond?’ en ‘wat doende kinderen op een kleuterschool?’. Om een overmatige zwartkleuring van debuurtschool tegen te gaan wordt witte ouders gevraagd als blok hun kroost in teschrijven. Op deze wijzen kan de school een eigen bijdrage leveren aan de integratievan allochtonen en autochtonen in de buurt.In onze gesprekken wijzen enkele bestuurders erop dat scholen, door hun diepeverankering in zowel overheid als buurt, goede bruggen kunnen vormen tussendie twee. Brede scholen, met hun wijdvertakte samenwerkingsverbanden, zijnaantrekkelijke kanalen voor beleidsmakers en sociale spelers. Rijksprogramma’sen gemeentelijke acties lopen relatief soepel via de school. Van verschillendekanten wordt gewezen op de speciale positie van de schoolleiding: schoolhoofdenzijn vaak de ‘oudste’ buurtnetwerkers met een grote kennis van enbetrokkenheid bij de buurt. Zij moeten daarom door bestuurders wordengekoesterd als gratis buurtmanagers, die professionaliteit paren aan eigenbelang.833.4.3 differentiatie naar buurtEen buurtgericht beleidsaccent op onderwijsgebied moet inspelen op de behoeftenvan leerlingen en hun ouders, maar ook van andere buurtbewoners. Diebehoeften verschillen van buurt tot buurt, maar in algemene zin kan een aantalhoofdpunten worden onderscheiden.Achterstandsbuurten: verkleinen van discontinuïteitenIn achterstandsbuurten raken te veel leerlingen het spoor bijster bij de overgangnaar een nieuwe school, hetzij bij de eerste gang naar de basisschool, hetzij bij deovergang naar het middelbaar onderwijs. De kans op afhaken – in de vorm vanhet ontstaan van onoverbrugbare achterstanden of schooluitval – kan wordenverkleind door extra aandacht te schenken aan risicoleerlingen. Basisscholenwerken hard aan het inlopen van taalachterstanden van allochtone leerlingen.Onze gesprekspartners wijzen echter op een kernprobleem: “Voor sommigekinderen gebeurt alles op school, maar bij hen thuis gebeurt er niets.” Het zijn

vertrouwen in de buurtveelal de ouders die struikelen over de te hoge drempels waarmee zij zich geconfronteerdzien. Zij spreken de taal niet en voelen zich onzeker. De directeur vaneen zwarte school in een achterstandsbuurt van een grote stad wil het liefste“voor alle nieuwkomers de cursus die Máxima ook heeft gehad – een ‘dompelbadbij de nonnen’ waar ze heel intensief de Nederlandse taal leren”.Er zijn te weinig vraagbaken waar ouders terechtkunnen. Er zijn intermediairs(‘paraprofessionals’) nodig om bruggen te slaan tussen allochtone ouders en– merendeels witte – leerkrachten. Een allochtone assistente ouderbetrokkenheidvertelt: “Ouders moeten zich hier veilig voelen. Vaak zijn ze hier net komenwonen. Eerst moeten we ze laten zien dat we voor hen openstaan en we zewelkom heten; ze kunnen hier ook kennismaken met andere ouders in de wijk.Pas later, als ze zich op hun gemak voelen, benaderen we ze voor activiteiten.”84Andere scholen vergroten de ouderbetrokkenheid door de inzet van buurtmoeders,die bij medeouders thuiskomen om de voortgang van hun kind te bespreken.Daardoor zijn zij goed geïnformeerd over de thuissituatie en hebben ze eenbelangrijke signaleringsfunctie. Op school geven zij instructie aan de ouders overspelletjes en werkjes die ze thuis met hun kinderen kunnen doen. Maar lang nietoveral worden ouders voldoende serieus genomen, getuige een boze dochter overhoe haar moeder tegemoet werd getreden: “Hé, die vrouw met het hoofddoekjestelt opeens intelligente vragen.”Op veel basisscholen worden op dit gebied grote inspanningen geleverd en deresultaten zijn soms bewonderenswaardig. Het is zaak speciaal aandacht te bestedenaan de motivatie van de onderbouwleerkrachten, want in de jongste groepenzien de leraren nog weinig resultaat van hun inspanningen. Je moet hen blijvenwijzen op het eindresultaat, benadrukt een ervaren schoolhoofd. Zij wijst aanmet haar handen: “Het mooiste van onderwijs is hier (laag) beginnen en daar(hoger) uitkomen.” Pas op video’s van groep 3 en 4 of bij de eindmusical vangroep 8 zie je hoeveel vooruitgang de kinderen hebben geboekt.De overgang van basisschool naar middelbare school gaat gepaard met grotediscontinuïteiten. De kleine schaal van de basisschool, de nabijheid van ‘thuis’ ende geborgenheid van de buurt worden overboord gegooid. Tezelfdertijd beginnende hormonen te gieren en de fysieke leefwereld van vooral jongens vergroot zichvan de buurt naar de wijk of zelfs de stad of regio. De drie werelden waarin jongerenleven – gezin, school en straat – worden abrupt verder uit elkaar getrokken enleerlingen raken hun houvast kwijt. Van de leerlingen die blijven zitten in deeerste klas van het voortgezet onderwijs (meestal vmbo), haalt het grootste deelhet einde van de opleiding niet.Weer vormt de onbekendheid van ouders met het nieuwe onderwijssysteem eenstruikelblok; zij snappen bijvoorbeeld het belang van huiswerk niet en kunnenhun tieners nauwelijks begeleiden. Die handicap wordt groot indien de middelbareschool ook nog buiten de eigen wijk is gelegen en zich daardoor onttrekt aan

empirische bevindingen: het perspectief van bewonershet zicht van de vaak weinig mobiele ouders. Wil men de schooluitval beperkenen het verharden van jeugdgroepen tegengaan, dan is een versterkte betrokkenheidvan ouders en leraren rond de overgang naar de middelbare school gewenst.De huidige vrijblijvendheid is te groot en meer ingrijpende, verplichtendebetrokkenheid is in het belang van zowel leerlingen en hun ouders als van leerkrachten.Daarvan is nu op beperkte schaal sprake. Slechts enkele voorbeeldscholensplitsen grote gebouwen in kleinere eenheden met een eigen identiteit, waarhet makkelijker is een discipline te handhaven en de saamhorigheid van groepente bevorderen. Een vast team van onderbouwleraren zoekt de ouders van ‘hun’leerlingen thuis op om de brug te slaan.Het aantal lichtende praktijkvoorbeelden is kleiner dan bij het basisonderwijs.Allochtone hbo-studenten fungeren als rolvoorbeelden voor brugklassers, doorhen te helpen met huiswerkcursussen en door aan hun kant te staan. Volwassenendienen als buddy voor jongeren om hen te ondersteunen bij het vinden vanhun weg. Maar het blijft veelal dweilen met de kraan open. Ook door de massaliteitvan de vmbo-scholen en de wijkgebondenheid van de sociale spelers (politie,welzijnswerk) worden eventuele problemen te laat gesignaleerd.Ouders zijn zich vaak niet bewust van wat hun kinderen op straat uitspoken.Buurtinterventieteams – politie en jeugdwerk – beginnen hen daarop aan te sprekenen ze kijken ook naar spijbelen. In Amsterdam-Slotervaart is daarom eenteam van case managers ingesteld om in kaart te brengen waar de jongeren zijngebleven die zijn afgehaakt. Hierdoor wordt voorkomen dat de jongeren uit hetzicht van de hulpverlenende instanties verdwijnen. Alle instanties spreken gezamenlijkaf welke stappen er met de jongere worden ondernomen en wie wat gaatdoen (Engbersen 2005: 109).85Dorpen, midden- en voorstandsbuurten: buitenschoolse opvangZo druk als het is op en rond de scholen in de achterstandsbuurten, zo rustig ishet elders. Het schoolhek vormt nog steeds een sociale ontmoetingsplaats bijuitstek en de meeste ouders zijn op enigerlei wijze betrokken bij schoolactiviteiten.Oversteek- en overblijfmoeders zetten zich in, voorleesopa’s doen hun werk,vaders zitten in ouderraden of schilderen mee. Allen melden zich voor de uitvoeringenen presentaties van hun kroost. Maar er gebeuren weinig ‘bijzondere’dingen met de buurt. De schoolleiding spreekt stevige taal: “Een school is altijdeen Fremdkörper in een woonomgeving. Dat moet je bestrijden. Zorg dat deschool erbij hoort.” Het zou daarom goed zijn als een school faciliteiten biedt aande buurt, maar concrete plannen zijn er niet. Bij schoolfeesten stuurt de leerlingenverenigingvan tevoren brieven en na afloop worden buren bedankt met eenbos bloemen.Toch is er vooral in dorpen en in tweeverdienersbuurten een toenemende vraagnaar buitenschoolse opvang, die zich vertaalt in een verbreding van de school.Het activiteitenpakket concentreert zich op recreatieve bezigheden – muziek,sport – en op goede werk/privé-voorzieningen voor de ouders. Om het geheel

vertrouwen in de buurtbetaalbaar te houden, wordt de fysieke vormgeving van de brede school medetoegesneden op de behoeften van de buurtbewoners. Een gymnastiekzaal wordtvervangen door een sporthal die mede wordt gebruikt door buurtverenigingen;een zwembad wordt geïntegreerd in een multifunctioneel complex, zodat zowelleerlingen als buurtgenoten ervan profiteren. Maar de samenwerkingspartnerszijn ‘anders’ dan in achterstandsbuurten; het zijn niet zozeer de sociale spelers,maar vaker private partijen zoals crèches of sportverenigingen en muziekscholen.3.4.4 integraal beleid86Er wordt veel op het bord van scholen gelegd, wellicht te veel; veel gesprekspartnerswaarschuwen daarvoor. De kerntaak van scholen blijft toch het bieden vangoed onderwijs; wat daarna volgt zijn secundaire en tertiaire taken. Een te integraalbeleid, waarbij alle problemen van leerlingen – om niet te spreken van debuurt – worden doorgeschoven, geeft geen pas. Twee aspecten van de nietteminwenselijke bredeschoolvorming vragen echter om zorgvuldige invulling: (a) hetdoorbreken van de overmatige eenzijdigheid door de aanstelling van sterkebestuurders en onorthodoxe uitvoerders; (b) het beter afstemmen van de plannenvan sociale spelers.Aanstelling van sterke bestuurders en onorthodoxe uitvoerdersBinnen de gemeentepolitiek en de ambtelijke organisatie bestaan natuurlijkedrempels voor verandering. Steeds blijkt de verantwoordelijke wethouder of destadsdeelvoorzitter een doorslaggevende rol te spelen bij het uitdragen van hetbredeschoolconcept en het vrijmaken van geld. Zij organiseren het draagvlak,maar hun rol is vooral bepalend bij het ruimen van zich voordoende barrières,waarbij zij als rugdekker fungeren voor – vrijwel zonder uitzondering – onorthodoxeuitvoerders, die de voortgang van de gewenste ontwikkeling stellen bovende institutionele logica.Deze trekker – bijvoorbeeld een schooldirecteur of een ambtelijk projectleider –breekt gevestigde culturen en structuren af om nieuwe ontwikkelingen mogelijkte maken en zoekt de marges op van regelgeving en beleidskaders. Een pionierendedirecteur van een basisschool vond dat de sociale veiligheid in zijn wijkzodanig uit de hand liep dat hij zorgde dat hij in gesprek kwam met deelgemeente,politie en welzijn over de problemen in de wijk – en hij is toen gewoonbegonnen. Dat wekt onvermijdelijk weerstanden bij de gevestigde orde. Dewethouder of stadsdeelvoorzitter zet dan zijn politieke gewicht in om weerstandenin gemeentepolitiek en ambtelijke organisatie weg te nemen. Op die wijzewordt als het ware in de uitvoeringspraktijk gedereguleerd en geherreguleerd.Afstemming tussen sociale spelers“We moeten twee wethouders laten samenwerken; dat is nog moeilijker dantwee ministers.” Beleidsmakers lopen aan tegen scheidslijnen: politiek enbestuur zijn over het algemeen georganiseerd via gespecialiseerde, functionelebeleidskokers. Het blijkt moeilijk te zijn beleidsdoelen en geldstromen uit de

empirische bevindingen: het perspectief van bewonersverschillende beleidsvelden te combineren. We zien dat vooral bij brede scholen:zonder een professionele, vrijgestelde ‘oplossingsmakelaar’ is het bij elkaar brengenvan alle samenwerkingspartners en geldstromen vaak moeizaam. Ook demanier waarop verantwoording wordt afgelegd over de besteding van de budgettenverschilt sterk tussen onderwijs- en welzijnsorganisaties. In de welzijnssectorworden alle toegezegde gelden en budgetten geoormerkt naar doel metprecieze bestedings- en verantwoordingsregels die weinig armslag laten voormaatwerk. Er is mede daardoor sprake van een groot aantal coördinatiemechanismen,en dat wekt wrevel en beperkt de lust tot samenwerken vanuit het onderwijs:“De kans op bureaucratie is levensgroot.”Onze gesprekspartners hebben echter nog grotere problemen met het zogenoemde‘jojobeleid’. Een meerjarenperspectief is volgens succesvolle trekkers vanfundamenteel belang; je mag niet verwachten dat je met een project van een paarjaar wezenlijke maatschappelijke veranderingen kan realiseren. Het gaat om meerjarigeprogramma’s die zijn losgekoppeld van coalities en verkiezingen. In Groningenhebben gemeenteraad en college de financiering van het Vensterschoolproject(de Groningse variant van de brede school) vastgelegd voor tien jaar – dus aanzienlijklanger dan één collegeperiode. In Rotterdam-Hoogvliet maakten deelgemeenteen gemeente via de structuur van ‘Onderwijs Kansen Zones’ de aandachten middelen voor de bredeschoolontwikkeling structureel, en in het AmsterdamseBos en Lommer kreeg het project Capabel achttien jaar om de leerlingenbegeleidingstructureel vorm te geven. Ook andere sociale spelers moeten hun prioriteiten,inclusief de bijbehorende geldstromen, verleggen en zeker stellen.87Maar het zijn de positieve uitzonderingen. Scholen proberen te ontkomen aan hettijdrovende ‘potjes zoeken’. Steeds wordt het ontbreken van een structurelefinanciële basis verbonden met de relatie met politiek en bestuur: “Ze nemen onsniet serieus!” Het probleem van continuïteit is weer het grootst aan de kant vanwelzijn: financiering gebeurt meestal op project- of activiteitenbasis, waarbij hetgaat om kleine bedragen uit een financiële kraan die voortdurend en onvoorspelbaaropen dan wel dicht wordt gedraaid. Er is bijvoorbeeld onduidelijkheid overhet voortbestaan van gesubsidieerde banen voor ouderbetrokkenheidsassistenten,klassenassistenten en beheerders van gebouwen en de OnderwijskrachtenAllochtonen Levende Talen (AOLT’s) zijn afgeschaft, terwijl al dergelijke functieseen cruciale rol spelen in brede scholen en scholen met aandacht voor ouderbetrokkenheid.3.4.5 coproductie van beleidNa in de vorige twee subparagrafen te zijn ingegaan op enkele inhoudelijkebeleidsaspecten van onderwijs in de buurt, komt hierna het proces van wisselwerkingin de beleidsvorming aan de orde. Door activiteiten op de werkvloer telaten bedenken, is het mogelijk maatwerk te leveren in de relatie van school enbuurt: de uitvoerende mensen weten het beste welke activiteiten passen bij despecifieke samenstelling van de buurt- en leerlingenpopulatie. Echter, ook de

vertrouwen in de buurtbuurt en de andere sociale spelers moeten willen en kunnen meedenken over diewisselwerking. Bij het verhogen van de toegankelijkheid van de school voor debuurt gelden twee voorwaarden: (a) herstel van de menselijke maat; (b) betrokkenheidvan niet-traditionele partijen bij de invulling van de brede school.88Herstel van de menselijke maatMensen aan de frontlijn maken zich zorgen over de negatieve gevolgen van hetdoorgeschoten efficiëntiedenken: “Door het streven naar schaalvergroting haalthet ministerie van ocw met zijn regelgeving de creativiteit uit het onderwijs.”In school wordt het moeilijker voor docenten en schoolleiding om een veiligeomgeving te bieden voor leerlingen of ze aan bepaalde huisregels te houden, laatstaan hen waarden en normen bij te brengen. Maar ook voor het betrekken vanouders en buurtbewoners bij de school werpt de grote schaal van speciaalmiddelbare scholen drempels op. Aanspreekpunten verdwijnen of wordenformele loketten. Mensen krijgen minder individuele aandacht en kunnen zichmakkelijk terugtrekken in de anonimiteit. Het gaat er dus om het grote klein temaken, binnen een schoolgebouw bijvoorbeeld kleinere eenheden in te richtenwaarmee leerlingen en leraren zich kunnen identificeren en naar ouders enbuurtgenoten toe de hand kunnen uitsteken in een uitnodiging om mee tedenken over onderwerpen van wederzijds belang.Voorzieningen voor de ondersteuning van kinderen en hun ouders blijken nietop de juiste schaal te zijn ingericht. Zo is het bezoeken van een hulpverlener vaakeen (te) grote onderneming voor iemand die alle afstanden te voet aflegt en alleenop zijn eigen directe buurt is georiënteerd. Wanneer bestuurders, ambtenaren enprofessionals zich echter aanpassen aan de schaal van de klant of gebruiker,ontstaan er andere nadelen. In de eerste plaats wordt het coördinatieprobleem deorganisatie binnengehaald: één loket in de buurt maakt van een organisatie noggeen eenheid. In de tweede plaats is er de vrees voor precedentwerking: financierje voor de ene school buurtmoeders, dan moet je dat voor alle andere scholen inde stad ook doen. Geef je de ene school een nieuw gebouw, dan vinden de anderedat ze daar ook recht op hebben.De schaal van een school is ook bestuurlijk niet altijd de schaal van de anderebetrokkenen. In het bedieningsgebied van een bredeschoolsamenwerking kosthet overleg tussen twee concurrerende zorgaanbieders veel inspanning. Eldersheeft een school voor zeer moeilijk lerende kinderen een regionale functie, maarde gehandicapte leerlingen hebben wel baat bij het aansluiten bij bestaande bredescholen, die echter allemaal een sterke buurt- of wijkfunctie hebben. Ook deschaal van een organisatie voor kinderdagopvang past niet altijd bij die van deklanten: het oprichten van een vestiging in een klein dorp bleek “niet commercieelgedacht”.Betrokkenheid van niet-traditionele partijen bij brede schoolvormingDe brede school moet worden toegesneden op de behoeften van de buurt en er iseen opvallend grote ruimte voor dergelijk maatwerk. Het ministerie van ocw

empirische bevindingen: het perspectief van bewonersheeft geen ‘afdeling Brede School’, maar laat de oprichting en inrichting daarvanaan de gemeenten en de scholen over. Het concept is bewust ook niet scherpgedefinieerd, laat staan dat er wet- of regelgeving voor is ontwikkeld. Brede scholenvallen onder de reguliere wet- en regelgeving die voor alle scholen geldt. “Wedenken wel eens dat het een succes is omdat we er vanuit het rijk geen scherpedefinitie aan gegeven hebben”, zegt de verantwoordelijke ambtenaar. Voorloperswijzen inderdaad de weg in de ‘vrije ruimte’.In het Rotterdamse Hoogvliet en in Groningen verenigen soms complexe samenwerkingsverbandenvan sociale spelers zich rond één ideaal: het kind centraal,daaromheen de ouders en in een derde schil de buurt. Daarbij gelden twee voorwaarden.Ten eerste: de brede school moet voor alle betrokken spelers wel corebusiness zijn en niet iets wat ze erbij doen. Ten tweede: financiële en personelemiddelen worden – zonder oormerken – ingeleverd ten behoeve van een gezamenlijkepot. Indien immers alle initiatieven van de sociale spelers, met inbegripvan scholen, opbouw- en welzijnswerk, wooncorporaties en politie, uit één handworden aangestuurd, is er veel mogelijk.Onverlet de voortgang vraagt een aantal openstaande beleidsvragen om naderebeantwoording. Brede scholen behalen bijvoorbeeld geen meetbaar betere onderwijsresultatendan ‘normale’ scholen. De huidige aanpak is ook kwetsbaar tengevolge van onduidelijke verantwoordelijkheden. De tussenschoolse opvang isbijvoorbeeld niet goed geregeld: wie is verantwoordelijk en wie betaalt dekosten? Maar vooral: indien de brede school werkelijk inspeelt op de behoeftenvan leerlingen, ouders én buurtbewoners, hoe kunnen ouders en buurtbewonersdaarbij beter worden betrokken? Het lijkt vaak nog een inspanning van socialespelers onder elkaar: voor u, zonder u. Is het ook niet zaak om de versneldeontwikkeling te stimuleren? En kan dat zonder een gericht rijksbeleid?893.4.6 gepaste afstand bij uitvoeringKrijgen professionals niet veel te veel op hun bordje als ze in één organisatie voorálles het aanspreekpunt zijn? De meesten van onze gesprekspartners zijn overtuigdvan het tegendeel: samenwerking betekent juist dat je de taken en verantwoordelijkhedenin goed overleg verdeelt. Er is daarom aandacht vereist voor: (a)de vormgeving van de ouderbetrokkenheid; (b) de toespitsing van spelregels metnadruk op een aangepaste beheersstructuur.Vormgeving van de ouderbetrokkenheidAllochtone ouders zijn in het algemeen gespitst op het onderwijs. Zij weten: inNederland moet je diploma’s hebben. Ze kijken echter hoog op tegen een veelheidvan echte of vermeende drempels zoals ‘ik spreek de taal niet goed’ of ‘ikweet niet hoe je moet vergaderen’. Veel eenoudergezinnen hebben specialeaandacht nodig en ook speciale kinderopvang. Brede scholen zijn er voor deouders in de eerste plaats omdat de straat onveilig is voor kinderen. Het gaaterom op hun behoeften en kwaliteiten in te spelen, zelfs als dat niet gebeurt

vertrouwen in de buurtvolgens de klassieke Nederlandse structuren. Het recept om hen te betrekkentekent zich af: probeer de ouders te bereiken via sleutelfiguren binnen hun allochtonegemeenschap of via leraren die hun taal spreken. Sluit aan bij wat kangroeien: als een opvoedingscursus niet werkt, maar een cursus wereldkoken wel,moet je dat doen. Houd de verantwoordelijkheid bij de ouders zelf; geen schijndemocratie.En differentieer wat je van mensen verwacht en waarop je ze kuntaanspreken: schoolbestuurder, voorleesmoeder, verver van de school, en dergelijkezijn heel verschillende maar nuttige vormen van ouderparticipatie.90De overheid heeft een taak bij het ruimen van drempels voor een grotere ouderbetrokkenheid.Ouders moeten de Nederlandse taal spreken en ze mogen daarop,zeggen leerkrachten en bestuurders, worden aangekeken. Het taalaanbod aanouders wordt echter veelal uitbesteed aan verschillende partijen en is daardoorchaotisch. Er zijn veel regels, bijvoorbeeld dat alleen taalcursussen mogenworden aangeboden aan vrouwen die voor 1998 in Nederland zijn ingeschreven.De kwaliteit van de aangeboden cursussen is moeilijk te bepalen door het uiteenlopendeniveau van de deelneemsters. En steeds is er de noodzaak van een groterecontinuïteit; de combinatie met het lage niveau van de cursisten – 30 tot 40procent volgde nergens onderwijs – is funest: na een halfjaar stilstand is het alfabetalweer vergeten.Leerkrachten moeten zich op hun beurt willen inleven in de ouders. Het onderwijsteamvan een nagenoeg zwarte basisschool maakte een studiereis naarMarokko. De directeur realiseerde zich: “Wat vraag je van die ouders? De schoolis maar zo’n klein onderdeel van hun leven!” De ouders zijn vooral bezig vanuithun armoede in Marokko een beter bestaan op te bouwen in Nederland, waar welkansen zijn. Hun buurt en de school zijn in hun ogen symbolen van een groterijkdom. De planmatige aanpak moet daarom door het hele lerarenteam wordengedragen, maar meestal wordt het opstellen en uitvoeren van zo’n plan opgedragenaan een individuele leraar. Leraren moeten kunnen communiceren met deouders, niet alleen om met hen te kunnen praten, maar ook omdat ze fungerenals vertrouwenspersoon. Het werken via niet-opgeleide of nauwelijks beschikbaretolken is een vak apart. En daarbij moeten de leraren voortdurend in de gatenhouden dat laagopgeleide autochtone ouders een groter probleem vormen danallochtone ouders. Zoals een gerijpte lerares het bondig samenvat: “Met hoogopgeleideallochtonen kun je praten.”Toespitsing van spelregelsEen multifunctioneel gebouw dat door verschillende partijen wordt gebruikt,roept vragen op over het beheer: wie is er verantwoordelijk voor het geheel, wieis de eigenaar van het gebouw, wie heeft de sleutel, wie is het aanspreekpunt voorde gebruiker? Het managen van dergelijke samenwerkingsverbanden van basisscholenmet meerdere sociale spelers vereist gerichte oplossingen, zoals hetaanstellen van een bredeschoolcoördinator. Daardoor kunnen de schoolleiding ende leraren zich concentreren op hun onderwijstaken en hoeven ze niet voortdurendgaten te vullen buiten hun eigenlijke takenpakket. De ideale coördinator of

empirische bevindingen: het perspectief van bewonerslocatiemanager is een pragmatische duizendpoot die erin slaagt om mensen tebinden en hen over muren heen laat kijken. Veel initiatieven beginnen op eenconcreet niveau, in reactie op een vaak acuut probleem. Ze richten zich op samenwerkingsvormendie snel zijn te realiseren, zoals buitenschoolse activiteiten voorkinderen, al vóór de overlegstructuur eromheen volledig is ingericht. Geblekensucces stimuleert ook andere partijen die met minder acute problematiek temaken hebben.Echter ook in ‘normale’ scholen dienen de banden met de buurt te worden aangehaalden zijn nieuwe structuren wenselijk. In vmbo-scholen gaat het daarbij omhet verbeteren van de relaties met het bedrijfsleven, zodat er betere stageplaatsenzijn met meer uitzicht op vast werk. Het is wenselijk om te experimenteren metnieuwe benaderingen; klassieke pogingen om te werken via het management zijnte afhankelijk van de inzet van enkele trekkers binnen het bedrijfsleven en stuitenbovendien te vaak op onbegrip bij de beoogde leermeesters op de werkvloer.Laat het initiatief meer vanaf de werkvloer opbloeien, zeggen onze zegslieden, alsware het een soort “guerilla”. Wanneer er binnen een bedrijf tien mensen zijn diejongeren willen opleiden, kun je daarna naar het management gaan om ditformeel vast te leggen.Om mensen en organisaties betrokken en enthousiast te houden, zijn zichtbareresultaten cruciaal. De meting daarvan is echter problematisch. Het aantal bingoavondenvoor buurtbewoners kan worden geteld, of men kan het percentageallochtone leerlingen dat deelneemt aan een activiteit berekenen, maar niet heteffect dat daarmee wordt bereikt. Het is nu eenmaal eenvoudiger het aantal deelnemendekinderen te registreren dan de mate waarin het kind zich ontwikkelt.Het is immers niet bekend hoe de ontwikkeling van een kind zou zijn geweestzonder de gekozen aanpak; het gaat bovendien om effecten op de lange termijn.91De resultaatmeting wordt voorts bemoeilijkt door de privacywetgeving. Soms,bijvoorbeeld in het begeleidingsproject Capabel en een brede school in Rotterdam-Hoogvliet,geven ouders formeel toestemming om gegevens binnen hetsamenwerkingsverband uit te wisselen. In andere gevallen is het niet duidelijk ofde privacy van de leerlingen wel is gewaarborgd, maar vinden de gesprekspartnershet een onderwerp van ondergeschikt belang. Een agent die met de schoolsamenwerkt om leerlingen overal in de gaten te kunnen houden, vindt: “Je kuntmij niet ontslaan van het feit dat ik iemand ken!”3.5 sociale infrastructuurHet begrip sociale infrastructuur duidt traditioneel op voorzieningen op degebieden welzijn, opbouw, jongeren, verslaafden, thuiszorg, enzovoort. Recentenota’s van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (vws) noemenook de burger als onderdeel van de sociale infrastructuur. Dat is een verbetering:een ‘normale’ sociale infrastructuur zou beleidsmatig moeten doelen op denetwerken, die ‘normale’ burgers onder ‘normale’ omstandigheden vormen om

vertrouwen in de buurtin hun sociale behoeften te voorzien. De civil society – het geheel van vrijwilligeverenigingen van burgers – speelt bijvoorbeeld binnen die netwerken een belangrijkerol. Waar het netwerk tekortschiet, kunnen de sociale spelers gericht helpenom de zich voordoende gaten te dichten en de burger(s) zo mogelijk weer naarhet ‘normale’ niveau te brengen. Dat brengt ons tot een definitie van het begripsociale infrastructuur: de sociale netwerken waarbinnen wij ons normaliterbevinden, indien nodig versterkt door gerichte vangnetten voor kwetsbare groepenmensen of voor individuen, die zonder die steun een aanvaardbare socialeomgevingskwaliteit zouden ontberen.92Het verwezenlijken van een goede sociale infrastructuur is dus voor de overheideen beleidsdoel. Maar vergeleken met ‘veiligheid’ bijvoorbeeld, ligt bij sociaalwelbevinden de eerste verantwoordelijkheid bij de burger; een goede buur isimmers beter dan een verre vriend. De overheid vervult een ondersteunende rolop onderdelen waar dat het vermogen van de individuele burger of vrijwilligeverbanden te boven gaat. Met deze definitie in het achterhoofd moeten devolgende bevindingen worden gelezen. Evenals in de voorgaande paragrafen gaathet om de meerwaarde voor alle betrokken partijen (par. 3.5.1 en 3.5.2), de inhoudelijkedifferentiatie van een integraal beleid (par. 3.5.3 en 3.5.4), dat procesmatigbouwt op coproductie en een gepaste afstand houdt in de uitvoeringspraktijk(par. 3.5.5 en 3.5.6).3.5.1 meerwaarde voor bewoners: sociaal vertrouwenDagelijks sociaal contact via buurtnetwerken is een bron van sociaal vertrouwendat zich weer vertaalt in het tegengaan van isolement en bovendien de basisvormt voor de sociale netwerken die het leven aangenamer maken. Zijn menseneenmaal actief in hun buurt, dan dragen de gezamenlijke activiteiten ertoe bij datze elkaar beter leren kennen en elkander uit de anonimiteit halen. Ze vragengemakkelijker om hulp, spreken elkaar aan op ongewenst gedrag en bouwenverder aan het sociale netwerk van de straat. Ze doen boodschappen voor ouderenen gaan samen naar de bingo: “Als het nodig is, ben je er.” Een sociaal sterkestraat is makkelijker schoon, heel en veilig te houden en de bewoners voelen zicheerder verantwoordelijk om daarin een rol te spelen. Het is hier heel netjes,constateerden tevreden bewoonsters, “omdat mensen voor elkaar wat doen,samen bladeren opruimen, sneeuw ruimen, ook bij elkaar. Je hoeft maar aan tekloppen en het is goed.”Buurtnetwerken zijn echter kwetsbaar. Bij een te hoge doorstroming van bewonersverdwijnt het ‘cement’ uit de samenleving en komt het niet snel meer terug.Een eenzijdig woningbestand, vooral in achterstandsbuurten, maakt dat socialestijgers, die als rolmodel kunnen functioneren, naar ‘buiten’ vluchten als ze daartoede mogelijkheid krijgen. ‘We’ zijn ook zeurders, er wordt veel geklaagd en‘ze’, overheid en sociale spelers, doen het niet snel goed. Het vertrouwen is zoek,maar dat geldt vaak ook het zelfvertrouwen: “Deze plekken hebben zo’n slechtimago dat mensen het op den duur zelf ook gaan geloven.”

empirische bevindingen: het perspectief van bewonersHet doel van sociale ingrepen mag daarom niet uit het oog worden verloren: hetgaat om het herstellen van het sociaal vertrouwen van bewoners, niet om hetwegnemen van de klachten over de verschillende diensten en instellingen dat inde literatuur veeleer onder het kopje institutioneel vertrouwen wordt gevangen.Je moet daarom bouwen op de kwaliteiten van de buurt: uitgaan van het goedevan mensen en zoeken naar mogelijkheden om gezamenlijk iets te doen. Hetsucces van het Thuis Op Straat-initiatief ligt bijvoorbeeld in het geven van “liefdeen aandacht aan kinderen en jongeren in de buurt”. Lukt dat, dan heeft zo’ninvestering in de toekomst ongetwijfeld een positieve doorwerking in de samenleving.Te veel sociale controle kan een buurt verstikken, en al te hechte gemeenschappenkunnen anderen buitensluiten. De bewoonsters weer: “Alles wordt in degaten gehouden, bijvoorbeeld als er een vreemde door de wijk loopt. Ze makenvan een mug een olifant.” Voor nieuwkomers is het soms lastig integreren.“Als vreemden hier komen wonen, voelen ze zich gemakkelijk buitengesloten.”Ligt dat aan de bewoners? “Kan ik me niet voorstellen. Ze doen het niet bewust.”Ze moeten hun deel van het vuile werk doen, handen uit de mouwen steken, enkrediet opbouwen om geaccepteerd te worden.933.5.2 meerwaarde voor overheid en welzijnsorganisatiesBestuurders zijn doordrongen van het belang van het herstel van sociale cohesie,met name in achterstandsbuurten: “Duurzame vrede kan alleen uit de buurt zelfvoortkomen.” Ontstaat die duurzame vrede – is het sociale buurtnetwerk sterkgenoeg om het zonder of met alleen individuele vangnetten van buiten te klaren –dan kan het welzijns- en opbouwwerk zich terugtrekken. Dit is een wezenlijkverschil met de andere sociale spelers: onderwijs, politie en wooncorporatieshebben een grotere permanente aanwezigheid en een blijvende infrastructuur.Ook het collectieve ‘product’ van de welzijnsorganisaties – welbevinden of leefbaarheid– is anders van aard en nog minder kwantitatief meetbaar dan school-,veiligheids- of bouwprestaties. We hebben het hier over de zogenoemde zachtesector.De meerwaarde van sociaal vertrouwen is direct meetbaar in de vorm van tevredenheidvan bewoners. Het belang dat daaraan moet worden gehecht, is echtervoor verschillende interpretatie vatbaar. Heeft de overheid bijvoorbeeld een taakom het welbevinden onder ‘haar’ burgers op te stuwen of dient ze zich te beperkentot het waarborgen van de kwaliteit van de vangnetten? Een keus voor deeerste mogelijkheid wordt in belangrijke mate ingegeven door de indirecteuitstraling van een groter sociaal vertrouwen. In subparagraaf 3.3.1 wezen wereeds op veiligheid, een onomstreden overheidstaak die via de band van eengrotere cohesie kan worden bevorderd.Ook het tegengaan van het isolement van kwetsbare groepen en individuen – eentoetssteen voor de kwaliteit van een samenleving – vormt een aanmerkelijke

vertrouwen in de buurtmeerwaarde voor het welzijnswerk. Maar een groter sociaal vertrouwen werktook door in de vorm van een kleinere sociale versplintering (eilandjesvorming,bijvoorbeeld in de vorm van arme en rijke getto’s) en een grotere economischewelvaart; sociaal kapitaal geldt als de smeerolie van een economie. In onzegespreksronde komen deze verbanden weinig aan de orde. De effecten zijn teindirect en zacht voor bespreking aan de frontlijn. Verderop, in subparagraaf5.4.3, zullen we hierop dieper ingaan, omdat juist deze indirecte doorwerkingeen hoeksteen vormt van ons onderzoek.3.5.3 differentiatie94Sociaal beleid richt zich in Nederland traditioneel op het versterken van vangnettenvoor kwetsbare groepen mensen of individuen die zonder die steun eenaanvaardbare sociale omgevingskwaliteit zouden ontberen. Het is dus nietverwonderlijk dat de beleidservaring vooral beperkt is tot achterstandsbuurtenen dorpen. Zelfs daar is de noodzaak tot differentiatie echter duidelijk. Bovendienkunnen er kanttekeningen worden geplaatst bij de beleidsarmoede metbetrekking tot midden- en voorstandsbuurten: is hier geen sprake van gemistekansen?Achterstandsbuurten: behoefte aan professionele ondersteuningIn veel achterstandsbuurten spelen sociale banden zich af binnen de eigen etnischegroep of zelfs binnen subdelen daarvan, extended families bijvoorbeeld. Debanden met andere groepen zijn vaak zwak ontwikkeld; bruggen met de ‘buitenwereld’zijn nauwelijks aanwezig. Die buitenwereld kijkt ook met een scheef oognaar de bewoners. “De postcode 1100 tot en met 1109 (de Bijlmermeer) wordt bijsollicitaties door personeelschefs opzij gelegd”, vertelt een vertegenwoordigervan het bedrijfsleven. “Wie wonen er in de Bijlmer? Mensen die zich elders niethebben kunnen handhaven.” En helemaal ongelijk hadden ze een aantal jarengeleden niet, want iedereen die werk kreeg verhuisde. Het besef drong door:wij – bewoners, overheid, sociale spelers, private partijen – moeten “het gat inde samenleving dichten”. Mensen moeten in Amsterdam-Zuidoost, maar ook inandere huidige achterstandsbuurten, willen werken én wonen.Waar we in de eerdere paragrafen konden wijzen op hoopgevende ervaringen, isdat minder het geval bij het herstel van de sociale infrastructuur. Gedeeltelijk kandaarop de overheid worden aangekeken. Welzijns- en opbouwwerk “krijgensteeds minder geld, maar worden wel voor steeds meer dingen verantwoordelijkgesteld”. De welzijnswerkers raken daardoor overvraagd; zij moeten schaken opte veel borden tegelijk. Door het versterkte accent op de ‘harde kern’ is de vereistetijd per probleemgeval sterk toegenomen. Steeds weer blijkt immers de sleutelvoor succes gelegen te zijn in de kleine schaal: er is veel persoonlijke aandachtnodig per persoon. Hun prestaties schieten echter tekort. Er is te veel bureaucratie;gemeenten en welzijnswerkers hebben te weinig aandacht voor mensen, teveel voor sectoren. Jongerenwerkers zijn bijvoorbeeld vooral “evenementenorganisatoren”.De energie die overheden en instellingen steken in de beleidsvoorbe-

empirische bevindingen: het perspectief van bewonersreiding staat niet in verhouding met de middelen die in de praktijk in de buurtworden gestoken; denk aan de te kleine aantallen jongeren- en opbouwwerkersaan de frontlijn. De sociale spelers zijn hiervan soms ook zelf doordrongen,getuige de volgende krachtige uitspraak: “Bij ons zitten mensen op kantoor. Deminder ervaren, minder geoutilleerde en minder betaalde mensen sturen wevervolgens het veld in.”De vraag wat er fout kan gaan in buurten heeft geleid tot een herontdekking vanstedelijke problemen. Het vooronderzoek ten behoeve van dit rapport vanEngbersen et al. (2005) naar sociale herovering in Amsterdam en Rotterdambrengt de gevolgde aanpak in beide steden indringend in beeld. Zij is gebaseerdop repressie, normstelling en – zo nodig – interventies in de private levenssfeer.De geïnterviewde veldwerkers benadrukken het belang van een integrale, samenhangendeaanpak met een sterk accent op interdisciplinair samengestelde interventieteamsen samenwerkingsverbanden. Daarbij vallen er ook verschillen teconstateren, bijvoorbeeld in de kwaliteit van de woningvoorraad, die in Rotterdamslechter is. Ook de mate waarin een beroep wordt gedaan op hogere enlagere schaalniveaus verschilt. Rotterdam wil in samenspraak met het rijk eenselectief vestigingsbeleid ontwikkelen, terwijl Amsterdam de nadruk legt op debetekenis van een decentrale aanpak.95Met Uitermark (2003: 148) concluderen we dat “de toestand van armoede ofkansarmoede wordt herleid tot het ontbreken van middelen om ingesloten teworden in sociale en vooral economische netwerken.” Daarom storten beleidsmakerszich op het herstel van de sociale cohesie. Daar is op zich niets verkeerdsaan, zolang zo’n aanpak maar een structureel vervolg heeft. Zoals Uitermark hetin zijn analyse uitdrukt: “De netwerken waar achtergestelde huishoudens vanzijn uitgesloten, zijn doorgaans grootschalig, maar in het kader van individueleprojecten of specifieke programma’s kunnen, ter compensatie, kleinschaligenetwerken worden gecreëerd op het individuele en buurtniveau.”Wanneer de sociale inhaalslag is voltooid, moet er een sociale cohesie bestaan dievoorkomt dat een buurt weer afglijdt. Dat vereist investeringen in kleinschaligeactiviteiten met uitgroeipotentieel. Her en der verspreid worden op dit terreininderdaad initiatieven ontplooid. De trekkers zijn echter, zoals Engbersen et al.(2005: 80) signaleren, “over het algemeen professionals van publieke en semipubliekeinstellingen”. Het probleem van veel achterstandsbuurten is dat“burgers zich terugtrekken uit de publieke sfeer en dat particuliere instellingen debuurt helemaal verlaten”. De uitbouw van de civil society vraagt dus om gerichteaandacht.Dorpen: nadruk op vrijwilligerswerkEr zijn treffende voorbeelden van dorpen met een enorme vrijwilligersinfrastructuuren een sterke sociale controle. In het Friese Weidum, met zo’n 500 inwonersin de leeftijdsgroep voor sociale activiteiten, zijn er zeker 400 daadwerkelijk openigerlei wijze ergens bij betrokken. Dat hoort ook zo, zegt een trekster: “Het

vertrouwen in de buurtuitgangspunt van het wonen in een dorp is dat je iets in het dorp doet.” Anderenvallen haar bij: “Je wilt erbij horen” en “Je investeert ook in jezelf door in degemeenschap te investeren.” De betrokkenheid van de bewoners wordt snel geregeld:“Die en die zetten we daarvoor in”, “Als jij ’t nu even vraagt, dan zegt ietoch geen nee.” Dat klopt, zeggen de aangewezen vrijwilligers: “Ik vond het welleuk... ik werd gevraagd en het was maar voor vijf jaar, dus het was te overzien”(met als onmiddellijke reactie: “Pas op, Wil, dat was ’t voor mij ook maar hetwerd zestien jaar.”)96Sociale controle brengt een zekere hiërarchie met zich mee, die veelal ontbreektin de stedelijke openbare ruimte. In de stad gelden de regels van de straat: geenenkele burger heeft meer bevoegdheden dan een ander, en de een kan de andergeen sancties opleggen zoals in huis, op school, sportveld of werk. In dorpenhebben buren echter verwachtingen van elkaar. Wijster in de gemeente Midden-Drenthe bouwde met 150 vrijwilligers (op 800 inwoners) een eigen sporthal,annex conferentieoord. Het Friese Hitzum, met 240 inwoners, telt zestien verenigingen,wordt met negen andere dorpen gekozen tot ‘Kern met Pit’ vanwegede herbouw van het eigen dorpshuis, en rekent bij het jaarlijkse kaatstoernooi opde inzet van 90 vrijwilligers. Plattelandsbewoners hebben ook verwachtingenvan publieke en private partijen. Het West-Brabantse Chaam is trots: “Weinigmensen uit Chaam vertrekken naar een verzorgingstehuis.” Toen de lokale bankuit het kleine Den Hout verdween en, ondanks hevig protest van de bevolking,ook de pinautomaat verviel, is het hele dorp – 1.200 man sterk – van bankgewisseld.De sterke sociale netwerken, met de daarbijbehorende wederzijdse verwachtingen,maken dat op het platteland andere spelregels kunnen gelden dan in de stad.Op het zwaar gereguleerde terrein van de kinderopvang geldt bijvoorbeeld datkinderen in dorpen elkaar beter kennen en er dus minder behoefte is aan eenminimumaantal opvangdagen om zo de onderlinge vreemdheid te beperken. Erzijn in plattelandsgemeenten minder problemen met verkeersveiligheid en debuurten zijn er veiliger. Er is meer behoefte aan naschoolse opvang dan aandagopvang omdat kleintjes met de auto worden meegenomen naar dagopvang inde stad, dicht bij het werk van de ouder(s). Er is meer betrokkenheid van dorpsbewoners(ook niet-ouders) bij de opvang van ‘hun’ kinderen.Overheid en sociale spelers houden hier vaak weinig rekening mee: collectieveregels zijn veelal ‘stadsregels’. De vestigingen van dienstencentra wordenbijvoorbeeld vermoedelijk btw-plichtig. Dat kan ze op het platteland de kopkosten: een tafeltje-dek-je-distributie in een dunbevolkt gebied kan nooit winstgevendzijn en dan toch btw betalen? Een trekster, verbouwereerd door zoveelonbegrip: “Dat kan toch helemaal niet!” Op het platteland moet je door schaalproblemenfuncties combineren, maar hoe multifunctioneler de voorzieningenzijn, hoe meer belemmerend de regelgeving werkt. Het dorpshuis valt bijvoorbeeldniet onder een duidelijk kopje: school, kinderopvang, sport, bar, enzovoort.Elke beleidskoker stelt echter zijn eigen eisen en dat bijt elkaar soms: moet je in

empirische bevindingen: het perspectief van bewonersde keuken nu gladde vloeren hebben vanwege de hygiëne of stroeve vloerenvanwege het valgevaar?In het verleden hebben stedelingen het platteland geromantiseerd en hebbenbeleidsmakers het ‘geknuffeld’. Het probleem van dorpen is – zoals in hoofdstuk2 is beschreven – echter niet dat ze leeglopen, maar juist dat het goed gaat met deovergang van een agrarische naar een woonfunctie. De zorgen gelden niet voorindividuele agrariërs (die inmiddels bijna overal een kleine minderheid van debevolking uitmaken), maar wel voor de toekomst van het verenigingsleven, dattraditioneel wordt gesponsord door lokale ondernemers, onder wie veel agrariërs.Daardoor kunnen de sociale structuren worden uitgehold. Zolang die nog stevigzijn, is de sociale cohesie bijna altijd sterk en zijn bewonersorganisaties in vaakverrassende mate zelfredzaam.Dat heeft overigens wel zijn mogelijke schaduwzijde, met name in de vorm vaneen risico van hobbyisme en erosie. Het aanbod van voorzieningen in buurtcentrais vaak niet gebaseerd op een inventarisatie van behoeften, maar is ingegevendoor wat vrijwilligers leuk vinden. En een aantal gesprekspartners wijstook op de grenzen van de zelfredzaamheid. Veel trekkers zijn buiten de eigenomgeving gehandicapt door een soort onzekerheid ten opzichte van de grotebuitenwereld. Zij koesteren hardnekkige vooroordelen over de mogelijkhedeniets tot stand te brengen waarvoor de medewerking van derden buiten het dorpnoodzakelijk is.97Midden- en voorstandsbuurten: investeren?Een overheid die hecht aan sociale betrokkenheid als basis voor zelfredzaamheiden probleemoplossend vermogen moet ook investeren in midden- en voorstandsbuurten.Een deel van die investering is defensief van aard, gericht op hetvoorkomen van ongewenste ontwikkelingen. De angst voor ‘verkleuring’ brengtmiddenstandsbuurten in onzekerheid. De grote steden geven veel geld uit aanachterstandsbuurten, maar doen veel minder uitgaven in de aanpalende buurtendie net buiten de achterstandscriteria vallen. Een ander deel is echter offensiefvan aard en dient om de economische en sociale aantrekkelijkheid van binnenstedente vergroten.Nauwelijks opgemerkt door beleidsmakers is er rond het midden van de jarennegentig een omslag opgetreden in de economie van onze binnensteden. Tot danwas het daar slecht toeven, maar daarna blijken centrale buurten het veelal goedte doen. De omslag heeft mogelijk te maken met een structurele verandering inde opbouw van steden. Steden proberen traditioneel functies te scheiden: ófindustrie, óf volkshuisvesting, maar zelden beide in één wijk. De klassiekeindustrie is nu nagenoeg verdwenen, ook omdat grote fabrieken veel eenvoudigerinpasbaar zijn in het buitengebied. Zakelijke en persoonlijke dienstverleningstegen echter met stip (Rienstra 2003).

vertrouwen in de buurt‘Goede’ binnensteden lijken in de economie van vandaag een nieuwe centrumfunctiete krijgen, waarin fysieke contacten een hoofdrol spelen. Vooral jonge,hoogopgeleide mensen stellen hoge eisen aan een sociaal aantrekkelijke binnenstad.De vele interviews die Müller (2002) en Van der Land (2003) in respectievelijkAmsterdam en Rotterdam verrichtten ten behoeve van hun proefschriften,schetsen daarvan een beeld. Nieuwe sociale netwerken krijgen er vorm. Ze zijnminder dicht geweven dan voorheen en hebben als knooppunten, naast de eigenwoonruimte, een aantal sociale trefpunten: kroegen, bistro’s, trapveldjes endergelijke. Daar worden de contacten onderhouden, die zowel sociaal als economischfunctioneel zijn. De overheid die deze binnensteden optimaal vorm kangeven, zal als een magneet nieuwe, hoogwaardige werkgelegenheid naar zichtoetrekken, is het idee.3.5.4 integraal beleid98Gegeven de eerder geconstateerde zwakte van de sociale pijler zijn de problemenbij het vormgeven van een integraal beleid relatief groot: het is immers moeilijksamenwerken met een onzekere en versnipperde partner. De noodzaak van eenstevige correctie wordt daarom van veel kanten onderschreven. Er is een behoefteaan: (a) een doorbreking van de bestaande verkokering; (b) een opfrisbeurt vanhet welzijnswerk.Doorbreking van de bestaande verkokeringHet sociaal beleid is in hoge mate verkokerd. Steeds klagen mensen aan de frontlijnover het grote aantal kleine en exact omschreven geldstromen van de rijksoverheid.Initiatiefnemers in de buurt verhuizen van het ene naar het andere loketen lopen op tegen verschillende, vaak complexe regels. Zonder adequate professioneleondersteuning redden ze dat niet. Het verlies aan tijd en zin is te groot enalleen de heel sterken hebben de energie om door te gaan.Politieke en ambtelijke machthebbers moeten begrijpen dat je van bovenaf nietalles kunt regelen en moeten daarom als een bulldozer de weg vrijmaken voor defrontlijn. Soms doen ze dat en dan worden ze er nog om geprezen, zoals de voormaligeAmsterdamse wethouder Schaefer en een aantal van zijn opvolgers. DeZeedijk was daar aan het begin van de jaren tachtig een no-go area. Een trekkervan het eerste uur herinnert zich: “De overheid faalde aan alle kanten. Ze wasniet in staat dergelijke grootschalige en complexe problemen op te lossen. Voordit soort problemen is het verticaal opereren – de verkokering – funest.” Eenwethouder zegt: “Wat je nodig hebt, is één sociaal vernieuwingsbureau, parallelaan het stedelijk vernieuwingsbureau. Eén pot en één gezamenlijke organisatie.Bij de fysieke pijler gaat dat goed; er wordt bijvoorbeeld steeds minder gevraagdom uitgebreide rapportages, maar op sociaal gebied is het vreselijk.” Velen doensuggesties. Er is behoefte aan een inventarisatie van de effectiviteit van socialeinvesteringen: een halvering van de regels op sociaal gebied moet mogelijk zijn,ook op Europees niveau. Je hebt een speciaal team nodig om doorbraken temaken bij het coördineren van de geldstromen.

empirische bevindingen: het perspectief van bewonersDe verkokering schaadt mensen op directe wijze. Er zijn schrijnende gevallen vanraddraaiers, met naam en toenaam bekend, die een buurt verzieken, maar nietgoed worden aangepakt omdat geen van de vele betrokken instanties zich verantwoordelijkweet en het opvoedingsprobleem echt aanpakt. Rotterdamse straatadvocatenroepen om een minister voor Jeugd, die op topniveau de dakloosheid enverslaving integraal aanpakt en een einde maakt aan de verschrikkelijke verkokeringvan de ministeries (vws, vrom, Justitie, bzk). “Ze doen allemaal maar zó’nstukje” (aangegeven tussen duim en wijsvinger). Dat werkt natuurlijk niet: “Deproblemen kunnen alleen worden opgelost als ze in samenhang met elkaarworden aangepakt.”Een probleem voor de overheid is de verkokerde beleidsuitvoering door de socialespelers. Het onderscheid op landelijk en provinciaal niveau tussen de separateen elkaar regelmatig concurrerende beleidstakken grotestedenbeleid (gsb) eninvesteringsbudget stedelijke vernieuwing (isv) moet bijvoorbeeld vervallen.Ambtenaren voeren stammenstrijden of ‘stribbelen mee’ over wie het voortouwheeft bij de beleidsformulering. Op gemeenteniveau zijn de netwerken vansamenwerkende instanties te zwak: “Iedereen heeft de buurt ontdekt, maar mengaat toch door met de sectorale werkwijze.” Wanneer dan een aantal partners ineen sociaal vangnet niet voldoende functioneert, vallen er gaten: “Het gaat omeen totaalpakket, lastige gasten moet je niet alleen aan willen pakken; dat moetje gezamenlijk doen.”99Opfrisbeurt van het welzijnswerkHet hoofdprobleem is volgens (potentiële) samenwerkingspartners de beperktekwaliteit in combinatie met de overbelasting van frontlijnwerkers. Ze rekenenhet de overheid aan dat met de voortdurende onzekerheid over de continuïteitvan het beleid, mensen geen carrièreperspectief hebben. Te veel winnaars zoekeneen andere werkkring, te veel blijvers zijn murw, soms zelfs cynisch geworden.De inzet van een buurtbeheerder door een wooncorporatie werd bijvoorbeeldgezien als kritiek op het eigen werk en als directe concurrentie. De nieuwe functionaris:“De opbouwwerkers waren vanaf het begin sceptisch over de haalbaarheidvan de plannen. Onmogelijk, zeiden ze. Het opbouwwerk was vooral goedin het klagen over de corporatie en de bewoners.” Omdat velen denken in termenvan problemen in plaats van kansen, komen die nieuwe initiatieven te weinig vande grond. Waar dat wel gebeurt, zie je goede ontwikkelingen. Thuis Op Straat enOpzoomeren zijn bijvoorbeeld interessante nieuwe vormen van opbouwwerk.Ernstiger is de verregaande institutionalisering van het welzijnswerk die velensignaleren: “Over de hele linie zie ik opbouwwerkers die te weinig breed insteken.Ze praten gewoon te veel en zijn te weinig doeners.” De geïnstitutionaliseerdewereld van het welzijnswerk sluit niet aan bij de sociale werkelijkheid. Inde buurt is bijvoorbeeld geen plek voor het vieren van religieuze feesten en categoraleactiviteiten; veiligheid heeft geen prioriteit. De rol van de straat wordtgemarginaliseerd ten gunste van ‘interactieve’ beleidstrajecten, aangestuurd doorde gemeente. Wat kun je er aan doen? De monopoliepositie van welzijnsorgani-

vertrouwen in de buurtsaties moet worden doorbroken, zeggen sommigen. Andere waarnemers, metveel frontlijnervaring, zijn harder in hun oordeel. “Met alles opnieuw beginnen”,zeggen ze: bij alles wat je doet, begin je nu in een verziekte verhouding. Metdezelfde middelen kun je veel meer goeds doen.In het kader van zo’n opfrisbeurt is ook aandacht vereist voor het opnieuw vastleggenvan verantwoordelijkheden en bevoegdheden. Velen beschouwen het alsonafwendbaar dat traditionele onderscheiden vervagen. Gemeentelijke wijkambtenaren,beheerders van wooncorporaties, en schoolleidingen nemen nu alsociale en veiligheidstaken op zich. Dit samengaan hoeft op zich geen slechtezaak te zijn; eerder wezen we bijvoorbeeld al op de grootschalige herstructureringvan wijken en op de brede scholen. De aansturing uit één hand en uit éénpot biedt daarbij ontegenzeggelijk voordeel.100De vervagende rollen veroorzaken echter ook problemen. Welzijns- en opbouwwerkersbegeven zich buiten hun territoir of worden aangekeken op ‘oneigenlijke’taken. Een geïrriteerde opbouwwerker: “Als ik een hele avond 20 of 30jongeren van de straat houd en ze vernielen vervolgens op weg naar huis eenbushokje, dan komt de politie mij vertellen dat ik moet zorgen dat ze dat nietdoen. Maar dat is hun taak. Ik wil niet afgerekend worden op kapotte bushokjes.”Omgekeerd is er het gevaar dat de wijkagent overmatig betrokken raakt inwelzijns- en opbouwpraktijken. Buiten kantooruren is er alleen de politie en daarkun je ook niet al je problemen neerleggen: “Zeker, een groot gedeelte van de tijdgaat op aan relatieproblemen en buurtconflicten. Dat hoort natuurlijk niet op onsbordje te liggen.”Belangrijker dan dit soort irritaties is echter dat de frontlijnwerkers en hun ‘klanten’weten aan wiens kant ze staan. Welzijnswerkers richten zich bijvoorbeeldnamens de gemeente op groepen bewoners. Opbouwwerkers – die uiteraard ookeen gepaste afstand horen te houden tot hun onderwerp – werken in de praktijktoch vaak als belangenbehartiger van het individu, denkend vanuit diens logicaen soms tegenover de overheid. Ook een wijkbeheerder van een wooncorporatiemoet een vertrouwensrelatie met bewoners opbouwen. Maar in het overleg metde wijkagent en de gemeentelijke wijkcoördinator over probleemgevallen tegelijkvoelen ze zich soms in de positie van een soort van spion voor politie engemeente: “Dat wil ik niet zijn; ik ben er voor de bewoners.” Mensen doen ookandere dingen dan waarvoor ze zijn opgeleid; ambtenaren begeleiden bijvoorbeeldinspraakprojecten voor bewoners.3.5.5 coproductie van beleid“Wat we missen in deze samenleving is het besef dat we een samenleving zijn.”De verantwoordelijkheid ligt altijd bij anderen, voegt de bestuurder toe: als jeburen herrie maken, bel je de politie in plaats van bij hen aan te bellen. Maar ookandersom worden er forse kanttekeningen gezet bij het gebrek aan een bindendevisie vanuit de overheid. Drie vrijwilligsters vertellen over een projectinitiatief in

empirische bevindingen: het perspectief van bewonershun provincie: “De gedeputeerde kijkt naar ons initiatief alleen maar als eenfinancieel iets. Wij verlangen naar een overheid die zelf iets positiefs wil enmiddelen daarvoor beschikbaar stelt. De provincie heeft geen enkele visie overde invulling van het plattelandsbeleid. Is de overheid onze opponent? Nee, wezouden ons verbonden moeten voelen met de overheid.”Anders dan in de eerdere paragrafen over fysieke inrichting, veiligheid en onderwijs,is er van vele kanten ongezouten kritiek op de beleidsmakers. Willen zijbuurtbewoners en sociale spelers verleiden tot constructief meedenken – coproductievan beleid – dan dient dat te gebeuren op basis van (a) een breed gedragenvisie; (b) een daaruit voortvloeiend evenwichtig beleid met voldoende continuïteit;(c) een effectieve betrokkenheid van bewoners met inzet van nieuwe benaderingen.Breed gedragen visieEr is een teveel aan visies, die echter onvoldoende breed worden gedeeld. Elk(nieuw) gekozen bestuur neemt nieuwe initiatieven, die nauwelijks de kans krijgenom te beklijven. Misschien komt dat wel, suggereren sommige gesprekspartners,omdat een positieve boodschap ontbreekt, gericht op betere kansen en eenrecord van zichtbare successen. “De overheid moet met een duidelijke visiekomen over de richting van de samenleving, vooral wat er moet gebeuren op hetgebied van immigratie en integratie.” Het blijft nu meestal hangen bij repressie,dat wil zeggen het tegengaan van overlast, en daar gaat op termijn weinig bindingvan uit.101Waar ze er wel zijn, kennen dergelijke positieve visies vaak drie elementen. Teneerste gaat het om economische/sociale doorgroeimogelijkheden, meestal éénop-éénte vertalen in werk. Trotse allochtonen zeggen: “Ik doe alles, maar ga nietop een Melkertbaan werken.” Dat bestempelt je definitief tot verliezer, en goedemigranten hebben de ambitie om te slagen. Zij zijn bereid daarvoor een prijs tebetalen, willen – anders dan de autochtonen in achterstandsbuurten – zelfsmengen, omdat het voor hen een maatschappelijk doel dient. Een tweede doelricht zich op de opleiding en ontwikkelingskansen van kinderen; het kwam gedetailleerderal aan de orde in paragraaf 3.4. De derde component behelst het bredebegrip sociale leefbaarheid, door een zegsman omschreven als de behoefte diemensen voelen om minder langs elkaar heen te leven, anonimiteit te doorbreken,betrokkenheid te vergroten.Dergelijke doelen, die zicht bieden op een betere toekomst en daardoor mensenkunnen inspireren om zich in te zetten, ontbreken te vaak. De politiek is ongeduldig,wil te snel resultaat zien. Er worden soms doelstellingen geformuleerd,die “onmogelijke verwachtingen” scheppen van de veldwerkers en hun werkdaardoor kwetsbaar maken. Vorig jaar werd het gsb-programma met een jaarverlengd tot 2004, waarbij alle outcome-doelstellingen met 25 procent werdenbijgesteld. De werkloosheid moet bijvoorbeeld met een kwart omlaag. “Dat iseen onzinnige en volstrekt planmatige benadering.” Vooral de vergelijking met de

vertrouwen in de buurtfysieke pijler maakt de kloof duidelijk. Een langetermijnvisie op fysiek en economischterrein is een vanzelfsprekendheid. Er is steeds voldoende geld “voorstenen en voor wie daaraan werken”. Aan de sociale kant is echter sprake van veelte grote beleidsdichtheid met programma’s die per kabinetsperiode veranderen,en van te kleine potjes voor kortlopende projecten. “De sociale pijler is vergevenvan regels. Hoeveel geld en energie daarin verdwijnt in plaats van in de mensenvoor wie zij bedoeld zijn – daar zou ik wel eens een rapportage over willen zien.”102Evenwichtig beleid met voldoende waarborgen voor continuïteitZelfs als er een visie is, wordt die nauwelijks vertaald in een zinvol beleid.Preventief beleid is zeldzaam; overheid en welzijnswerk doen hun huiswerk nietgoed. De beleidsagenda wordt veelal bepaald door incidenten zoals drugsoverlast,criminaliteit en zwart geld op de Amsterdamse Zeedijk aan het begin van de jarentachtig. Maatschappelijke onrust in de Bijlmermeer leidde in 1996 tot het zogenaamdeZwart Beraad van allochtone trekkers vanuit alle etnische groepen.Niemand van de bewoners had voordeel van de bouw van de Arena; het stadionverwerd daardoor tot symbool van de overheid die de lokale samenlevingnegeert. Het Opzoomerproject begon na een emotionele straatvergadering in deRotterdamse Opzoomerstraat met “een litanie van klachten” over vuil, kleinecriminaliteit en de lakse houding van gemeentelijke diensten. En dan is er nog debuurtvereniging Boze Emma die vanuit een gedeelde kwaadheid tot grote hoogtesteeg.Soms is er sprake van een latente vraag, dat wil zeggen een vraag die niet door debeleidsmakers en -uitvoerders is opgepikt, maar waarin door buurtbewonerswordt voorzien. Een huisvrouw die naast een basisschool woonde merkte aan hetschoolhek dat veel ouders bij toerbeurt elkaars kinderen ophaalden of anderenbetaalden voor de lunchopvang. Een buurtenquête wees uit dat er inderdaadbehoefte bestond aan meer gestructureerde kinderopvang. Ook elders bleek bijhuis-aan-huisenquêtes een onverwachte inbreng van ‘stille’ mensen met betrekkingtot buurtbehoeften. Klanten van het kruiswerk hadden vaak dezelfde, nietgeregistreerdevragen op het gebied van werk/privé-voorzieningen. Bij groteherstructureringen in achterstandsbuurten bleken informele bedrijfjes in eenzeer nadelige positie: hun huisvesting (vaak vanuit huis) zou worden gesloopt,maar omdat ze formeel niet bestonden, waren ze niet op het netvlies van debeleidsmakers verschenen.Beleidsmakers hebben vaak onvoldoende oog voor dergelijke behoeften ofschatten die verkeerd in. Overheden zouden zich meer op toekomstige ontwikkelingenmoeten richten. De voorspelbare toename van het aantal alleenstaande,sociaal geïsoleerde 80-plusvrouwen bereikt nauwelijks de maatschappelijke/politieke agenda. En nu al is het vrijwel zeker, zegt de directeur van een wooncorporatie,dat er – anders dan de overheid denkt – straks een aanzienlijke instroomvan Oost-Europeanen zal plaatshebben uit nieuwe eu-lidstaten, waarop de overheidzichzelf en anderen structureel zou dienen voor te bereiden. Andersom zienoverheden soms problemen die er in het geheel niet (meer) zijn. Dorpen worden

empirische bevindingen: het perspectief van bewonersbijvoorbeeld door de provincie verondersteld te lijden onder een gebrekkig openbaarvervoer en een tekort aan werkgelegenheid; uit bewonersenquêtes blijktechter dat dit achterhaald is.Het resultaat van onvoldoende huiswerk is bijna onvermijdelijk schotsje springen:ad-hocbeleid. “De grootste kunst is om beleidsresistent te zijn”, zegt eenervaren buurtwerker. Zoals geschetst in hoofdstuk 2 zijn er na de TweedeWereldoorlog meerdere ‘golven’ geweest van ‘buurtbeleid’ en wordt het meestebeleid niet gekenmerkt door langetermijnwaarborgen of verankering. Het ontgaatde wat cynische veldwerkers niet: “Een van de grootste problemen is dat er elkevier jaar verkiezingen zijn.” Bovendien hebben de gemeenten nog weer een anderverkiezingsritme. Daardoor ontstaat er jojobeleid. “De beleidscyclus duurt iederekeer maar vier jaar, dan wordt er nieuw beleid ontwikkeld. Dat is een ramp.”Het regent klachten: de basisuitgangspunten van beleid veranderen steeds, hetopbouw- en jongerenwerk is uitgehold en de professionele infrastructuur (maatschappelijkwerk, riagg, thuiszorg) wordt uitgekleed. “Je kan wel doorverwijzen”,zegt een wijkagent, “maar er is geen capaciteit om dat op te pikken.” Ookop jib – het werd nooit “een echte harde core business van Justitie” – wordt alweer bezuinigd. Om financiële redenen is besloten tot fusie van welzijnsorganisatiesen jongerenwerk; buurtcentra worden samengevoegd. De afstand totbewoners wordt daardoor echter vergroot.103Een nieuwe golf van bezuinigingen is op komst. Verslavingszorg, reclassering,onderwijsvoorrangsbeleid en voorschoolse opleiding staan onder druk. Leukedingen voor de mensen, zoals een internetcafé of een computercursus voor senioren,wankelen door het wegvallen van subsidies. De id- en wiw-banen(Wet inschakeling werklozen, beter bekend als Melkertbanen), waarop veel socialeactiviteiten drijven, worden teruggeschroefd. De woonzorgcoördinatie tenbehoeve van kwetsbare individuen wordt gefinancierd uit vernieuwingsgeld; eenpotje dat hoogstwaarschijnlijk bij een nieuwe bezuinigingsronde droogvalt. Hetoptimisme is gering, temeer omdat bij het formeren van publiek-private samenwerkingsverbandeneen langjarige garantie vanuit de overheid veelal doorslaggevendis om sleutelpartijen over te halen.Onze gesprekspartners plaatsen ook kritische kanttekeningen bij de doorgeschotenextramuralisering van zorgvoorzieningen. “Het is spitsuur in de wijk”, vatsocioloog Duyvendak het samen. Het heeft in veel gevallen voordeel dat mensenmet problemen niet worden opgesloten in tehuizen, maar in een buurt wordengeplaatst. Maar toch past enige voorzichtigheid: er is te weinig aandacht voor demogelijke overbelasting van zowel zorgbehoevenden als de buurt. Juist gehandicaptenhebben problemen met de gelijktijdige schaalvergroting bij sociale spelersen de daarmee verbonden onpersoonlijkheid en hogere mobiliteitsvereisten. Detoevloed van zorgbehoevenden legt bovendien een zware last op met name oudebuurten, waar de goedkope woningvoorraad is.

vertrouwen in de buurt104De problemen worden volgens onze zegslieden vergroot door de aanstaande Wetmaatschappelijke ondersteuning (wmo). Daarin worden veel taken naar degemeente overgeheveld (waar het welzijnsbeleid al zit), maar “de meestegemeenten zijn daarvoor volstrekt niet geëquipeerd”. Ze schrijven bijvoorbeeldvia aanbesteding de zorg in een wijk uit, maar weten vaak nauwelijks wat er leeftonder de bewoners en kunnen de aangeboden kwaliteit niet goed beoordelen.Als er dan ook nog bij de invoering van de wmo financiële gaten vallen door een– door velen gevreesde – decentralisatie-zonder-geld gaat het snel mis. Concurrerendezorgaanbieders laten hun prijzen zakken en denken zich te kunnenredden door een vlucht vooruit in fusies. Volgens een aantal gesprekspartners isdat paniekvoetbal. Fusies ontaarden echter in een interne gerichtheid en verderevervreemding van hun buurten. Bovendien blijven er op deze wijze alleen eenpaar grote aanbieders over: “Aanbesteden is goed voor het ontmantelen vanmonopolisten, niet voor kleine buurtinstellingen!” Uiteindelijk zal het misschienwel goedkoper zijn, maar het leidt er ook toe dat goed functionerende wijkwelzijnsnetwerkenworden afgebroken. In de dorpen wordt door de toenemendeconcurrentie tussen extramurale zorg en thuiszorg mogelijk ook het vrijwilligerswerkhet – onbedoelde – slachtoffer. Dat is een slechte zaak omdat het, indunbevolkte gebieden die sowieso vaak te maken hebben met een onvoldoendepersonele capaciteit, leidt tot een daling van de kwaliteit en een verschraling vanhet aanbod.Betrokkenheid van bewoners door de inzet van nieuwe benaderingenEen doordachte visie en een evenwichtig beleid zijn noodzakelijk, maar nietvoldoende. Veelal domineert de agenda van gemeente en sociale spelers, en is ernauwelijks sprake van coproductie van beleid. De bestuurdersagenda is voor demeeste bewoners immers een ver-van-mijn-bedshow. Sociale netwerken bouwje op door dingen samen te doen, en veel sociale activiteiten hebben een hoogbarbecue- of carnavalsgehalte. Dat is voor politici en ambtenaren moeilijk; zovindt een aantal van hen het Rotterdamse Opzoomeren niet de moeite waard.Bewoners en veldwerkers wijzen echter op de doorwerking: de omgeving wordtminder anoniem, mensen leren elkaar kennen als buren en buurtgenoten.Ontbreekt deze basis, dan pakken mensen niet gezamenlijk maatschappelijkeproblemen op: het is een voorwaarde voor sociale processen.De methodieken voor sociale cohesie ontwikkelen zich snel. Rotterdam maakt inhet kader van de ‘stadsetiquette’ bijvoorbeeld gebruik van een zogenoemdestraatladder: een hulpmiddel bij het in kaart brengen van het niveau van samenleven.Onderaan begint het met het kennen van je buren en het groeten vanelkaar. Op de hoogste trede van de straatladder sluiten straten contracten met desociale spelers waarin de taken voor beide partijen worden vastgelegd. Aan debeklimming van elke hogere trede kun je gericht werken, met de bewoners voorop.‘Kennen en gekend worden’ gaat vooraf aan verdergaande maatschappelijkebetrokkenheid. Dat is ook zichtbaar op andere plaatsen: het Drentse project‘’t Komp veur mekaar’ begon met het onderling in gesprek gaan van dorpsbewonersover hun mening en wensen over het eigen dorp. Die uitwisseling van

empirische bevindingen: het perspectief van bewonersideeën had een activerend effect. Mensen bleken over veel dingen hetzelfde tedenken; de wens van de ene bewoner bleek ook te leven bij de ander.3.5.6 gepaste afstand bij uitvoeringSucces staat of valt uiteindelijk bij de uitvoering en weer is het zaak om eengepaste afstand te bewaren tussen bewoners en uitvoerders: niet te dichtbij, maarzeker op sociaal gebied ook weer niet te veraf. Er is daarom behoefte aan actiegericht op (a) het tegengaan van het isolement van kwetsbare groepen en individuen;(b) de onderlinge betrokkenheid van buurtbewoners; (c) de toespitsing vanspelregels die de gewenste ontwikkeling kunnen stimuleren.Tegengaan van het isolement van kwetsbare groepen en individuenBeleidsmakers reageren in de regel pas indien er sprake is van een algemeen erkendprobleem. Mensen moeten dus eerst worden ‘klein gemaakt’ – geproblematiseerd– voor er iets voor ze wordt gedaan. Zeker kwetsbare mensen lijden daardooronnodige schade. Pas recent zijn we gaan denken over de kwaliteit van hún leven.Hun fysieke en sociale omgeving – met inbegrip van hun buurt – is cruciaal voorhet doorbreken van hun isolement. Beleidsmakers beginnen dit te beseffen.Veldwerkers en specialisten weten dat de oplossing is “dat mensen elkaar weer alsmens gaan zien”. Als mensen meer met elkaar omgaan, laten ze elkaar mindersnel vallen. Ze begrijpen beter wat er speelt. De sociale netwerken van kwetsbarenzijn echter vaak beperkt tot familie en vrienden. Wat ze meemaken vanbeleidsmakers en buurtbewoners laat zich het beste beschrijven als ontkenning:not in my backyard. Beleid is alleen gericht op kwetsbaren zelf, niet op de‘gewone’ mens en juist die moet de openingen bieden voor betrokkenheid. Tegelijktekenen de contouren van betere aanpakken zich echter af. Het gaat het kadervan dit rapport te boven om gedetailleerd in te gaan op elk van de verschillendegroepen kwetsbaren in onze samenleving. Er kunnen twee hoofdcategorieënworden onderscheiden: de afvallers, die anders zijn dan wij en waarmee ‘we’ onsin onze buurt ongemakkelijk voelen, en de senioren waartoe we zelf verwachtenlater ook te gaan behoren, maar die nu nog te weinig op ons buurtnetvlies staan.105De categorie afvallers omvat grote en diverse subgroepen mensen, elk met huneigen problematiek waarvan de gemiddelde Nederlander zich nauwelijks bewustis. Een aantal illustraties uit ons onderzoek geeft een indicatie van de problemenwaarmee de veldwerkers op dit moment worstelen. Ons land telt bijvoorbeeldzo’n 35.000 verkommerden en verloederden. Veelal verslaafd vormen zij de categorievan zorgmijders of ‘onbereikbaren’. Dit past zowel beleidsmakers als bewonersgoed, want boven aan hun prioriteitenlijst staat het trefwoord zero tolerance.De ‘hulp’ is hoofdzakelijk gericht op overlastbestrijding. Juist deze groep heeftdaarom behoefte aan pleitbezorgers die werken aan een opvang, of aan de openstellingvan een parkje als ‘huisvesting’. “Op het moment dat een verslaafde inde wijk onderdak wil, is iedereen tegen”, constateren twee Rotterdamse straatadvocatendie er hun vak van maken de onbereikbaren te bereiken. “Maar als je

vertrouwen in de buurtmet de bewoners in gesprek gaat, dan lukt het vaak wel.” Zeker jeugdige cliëntenhebben behoefte aan “bad, bed, brood, plus duidelijke regels maar met warmte”.Er is echter geen plek voor crisisopvang, waardoor echte zorgverlening haastonmogelijk is en werkers gefrustreerd afhaken. Wat overblijft is een ander soortprofessionals: zakelijker en minder betrokken.Ook ten aanzien van illegalen, in Nederland is dat een groep van tussen 110.000en 160.000 mensen, geldt een soort dubbele moraal: we doen net alsof ze er nietzijn. Zij vormen echter een aanzienlijke informele economie, met sterke accentenin de krantenbezorging, schoonmaakdiensten en horeca. Ze zijn tevens hetslachtoffer van illegale huisjesmelkers. Een projectontwikkelaar kocht een panddat kort daarna afbrandde en constateerde met verbazing: “We hebben 45mensen moeten herhuisvesten.”106De lijst is lang en telt veel kwetsbare mensen. Sommigen kennen we en erworden voor hen ook veel goede dingen gedaan; denk aan de geestelijk gehandicaptendie weer steeds vaker worden opgenomen in een buurt. Maar er zijn veleanderen die buiten de samenleving (dreigen te) vallen: ex-psychiatrische patiëntenen ex-gedetineerden die op het moment van hun terugkeer in de maatschappijstaan voor een mogelijk te grote overgang; randgroepjongeren met lange strafbladenen “met hele korte lontjes en ze lopen met aanstekers rond”, die vaaknergens meer kunnen worden geplaatst. Steeds weer gaat het om kwetsbaremensen die in een isolement verkeren omdat ‘wij’ ze niet zo moeten.Dit ligt anders bij de ruim 900.000 alleenstaande senioren die Nederland nu telten waarvan het aantal de komende jaren verder zal oplopen. Vooral alleenstaande80-plussers raken snel geïsoleerd. Speciaal bij vrouwen, die jarenlang hebbenmeegelift op contacten van hun echtgenoot, krimpt het sociaal netwerk nadathun man is overleden. Hun mobiliteit vermindert en door verhuizing naar eenverzorgingshuis op afstand van ‘hun’ buurtje raken ze ook fysiek ontheemd.Velen kwakkelen met de gezondheid en leven van een (te) kleine aow (zonderpensioen door het gebrekkig arbeidsverleden van ‘traditionele’ vrouwen). Ouderemensen durven de deur niet meer open te doen en lijden zelfs aan straatangst.Vanzelfsprekend tekenen zich ook op dit gebied contouren van oplossingsrichtingenaf, maar er gaapt een brede kloof tussen warme woorden en daden. Wenemen de ouderen veelal nog onvoldoende serieus. Dat kan anders; een gemeenteals Driebergen, met nu al meer dan 20 procent senioren, laat dat zien: “Van detien amendementen van het seniorenoverleg worden er negen overgenomen.”Veel senioren kunnen het niet (meer) aan om van het ene gemeenteloket naar hetandere te gaan; er is nu dus één loket. Als je senioren in hun omgeving wilthouden, moeten daartoe ook de voorzieningen bestaan.Het concept ‘levensloopbestendig wonen’ is echter nog heel open; er moet nogveel over worden nagedacht. Hebben de wooncorporaties ook wel voldoendezicht op hun eigen bewoners? Een 80-jarige vrijwilligster verhaalde smakelijk

empirische bevindingen: het perspectief van bewonersover de verhoogde toiletpot die ze wilde laten aanbrengen in haar nieuwewoning. Toen het haar te lang duurde, regelde ze het zelf bij de overkoepelendewelzijnsorganisatie. De tweede verhoogde toiletpot, waarmee de corporatie viermaanden later alsnog kwam en die ze niet mee terug konden nemen omdat er alvoor was getekend, is nu gratis bij haar thuis af te halen. Maar ze vertelde ook,met meer bezorgdheid, over de verkoop van beganegrondwoningen die geschiktzijn voor senioren: niet uit kwade wil, maar omdat de corporaties te weinig weethebben van de behoeften van ‘hun’ bewoners.Samenwerking, bijvoorbeeld van instellingen op het gebied van zorg en welzijnmet wooncorporaties en private dienstverleners of vrijwilligersorganisaties, blijktook hier een moeilijke vorm van werken te zijn, die bovendien wordt gecompliceerddoor de ophanden zijnde wmo. De concurrentie tussen zorgaanbieders leidtsoms tot grote vertragingen; er moet veel worden “gekneed en geplooid”, vooralop het niveau van directeuren en besturen. Een ambtelijke coördinator verklaarthaar succes: “Ik ben geen zwaargewicht, maar ik kan wel knippen en plakken.” Degemeente kan niet gebieden, maar wel bemiddelen en verleiden, bijvoorbeeld doorgrond voor een seniorencomplex goedkoop aan te bieden en de regie bij de uitvoeringover te nemen. Niettemin is er een brede personeelswerving van hoogopgeleidenmet commerciële én sociale achtergronden vereist, voordat de wooncorporatiesof de huidige intramurale instellingen de omslag kunnen maken van hetuitvoeren van rijksvoorschriften naar meer zelf handelen.107Het vrijwilligerswerk, van oudsher ook op dit terrein een steunpilaar, lijdt onderde afnemende bereidheid van mensen om zich in ‘continudienst’ in te zetten voorhun medemens. Een bejaarde vrijwilligster geeft voorbeelden van vrijwilligersinzetdie nog steeds werken: een praatlijn voor eenzame ouderen van twaalf tottwee uur ’s nachts of telefooncirkels waarbij tien ouderen elkaar elke ochtend ineen soort estafette bellen. Bij toerbeurt is eenieder ‘leider’ van de cirkel enbeschikt over de huissleutels en adressen van artsen en andere hulpverleners. Zevertelt ook van het huisbezoek dat alle bewoners rond hun tachtigste verjaardagkrijgen, maar waarbij ze zelf werd overgeslagen omdat de hulpverleners welwisten dat het haar goed ging. En dat is fout, vindt ze, want preventief huisbezoekis bedoeld om verborgen behoeften te ontdekken. Juist ouderen die stil zijn moetje opzoeken, anders hoor je ze niet.Onderlinge betrokkenheid van bewonersOm mensen te activeren, zijn vaak kleine zetjes nodig. Een ‘activerend leefklimaatonderzoek’kan de aanleiding vormen voor grote sociale processen, maar deechte resultaten worden bereikt in werkgroepen die bewoners vormen om hunwensen te realiseren. Een consulent van een West-Brabants Dorpspunt is nodigom vraag en aanbod van diensten bij elkaar te brengen – maar de consulenten zijnafhankelijk van wat mensen zelf bereid zijn te doen voor hun dorp. Een organisatieals de Stichting WijkAlliantie brengt mensen bij elkaar in een panel, maar hetbedenken van activiteiten, het organiseren van een feest en het regelen van sponsorsdoen bewoners zelf. Toch blijft professionele steun van buitenaf noodzake-

vertrouwen in de buurtlijk. In Deventer vertellen leden van een actieve bewonersgroep dat ze zonder dewijkaanpak – waarbinnen ze werden ondersteund door een opbouwwerker eneen gemeenteambtenaar en aanspraak konden maken op een wijkbudget – nooitop het idee gekomen waren gezamenlijk de overlast in hun straat aan te pakken.De steun die bewonersorganisaties nodig hebben, betreft vaak het wegwijsmaken in bureaucratische processen en het in contact brengen met de juistemensen. Maar ook het bemoedigend toespreken van mensen en hun laten zienwat ze kunnen vormt een belangrijke ondersteuning.108Om de veelgehoorde slagzin: “de eigen inbreng van bewoners moet meer wordenbenadrukt” in de praktijk handen en voeten te geven, moeten de frontlijnwerkersbeschikken over specifieke vaardigheden en instrumenten. Speciaal bij het bereikenen bedienen van allochtonen in achterstandsbuurten moeten ze – een terugkerendpunt – werken via herkenbare sleutelfiguren uit de eigen gemeenschap diedoor hun voorbeeld of als contactpersoon bruggen kunnen slaan. Prachtige verhalenhoorden we bijvoorbeeld over de zogenoemde barefoot recruiting die, beterdan de reguliere arbeidsvoorziening, mensen tot actie kon brengen bij het zoekennaar banen. Met als trekker de bemiddelaar, die aan het slot van de preek in eenzwarte kerkloods in de schaduw van grote flatgebouwen, de mededeling deed dat“we er waren en dat ze bij ons terechtkonden”. Het ondernemershuis dat een aantalmensen aantrok die ervaring hadden met outreaching, mensen die streetwisewaren en beschikten over een achterban in eigen – etnische – netwerken: een Ghanees,een Antilliaan, een Arubaan. De Marokkaanse jongens, die het zat waren omgestigmatiseerd te worden en een klussendienst in de wijk oprichtten. Ze dedendaar werkervaring mee op en legden sociale contacten met ouderen.Toespitsing van stimulerende spelregelsHet is een ervaringsregel: zorg, met respect voor de originele trekkers, voor rotatie.Bewonersraden maar ook verenigingsbesturen kunnen “verstenen”. Het zijnveelal dezelfde mensen die gedurende vele jaren betrokken zijn bij een socialeontwikkeling of activiteit. Panels en klankborden worden ‘ingekapseld’: mensenvoelen zich een onderdeel van de gemeente. Een jeugdhonk wordt gedomineerddoor een enkele groep met buitensluiting van anderen; in een speeltuinverenigingin een verzwarte Amsterdamse wijk hebben de inmiddels verhuisde autochtonebewoners het nog altijd voor het zeggen en komen de nieuwe allochtonebewoners er niet in.Het beperkte aantal buurttrekkers brengt echter ook gevaren van discontinuïteitmet zich mee. Omdat het vaak gaat om een kleine schaal – een paar mensen, eenkleine organisatie, één straat of buurt – lopen activiteiten risico op uitval: is netde verkeerde persoon ziek op het verkeerde moment, verhuist er iemand, dan kanalles in elkaar storten. Bovendien gebeurt veel op vrijwillige basis: dat betekentgrote betrokkenheid, maar vaak ook vrijblijvendheid. Zit iets tegen, dan kan eenvrijwilliger zonder meer opstappen. Dat wordt versterkt wanneer actieve bewonersbalen omdat niet iedereen zich kan of wil inzetten: “Sta je weer een paar uuraf te wassen.”

empirische bevindingen: het perspectief van bewonersIdealiter zou het welzijns- en opbouwwerk moeten worden beoordeeld op basisvan objectieve criteria. Bestuurders hebben de aandrang om de sociale spelersmet behulp van prestatieafspraken af te rekenen op resultaat en daarbij past “geengeitenwollen-sokkenmentaliteit meer”. Er moet veeleer “een soort dictator ofcommandotype aan het hoofd” – het is opvallend hoe vaak in deze sector wordtteruggegrepen op daadkracht uitstralende begrippen, wellicht om ‘het andere’van een nieuwe aanpak te illustreren: stadsmariniers, vliegende panters, beleidsbombardementen,zelfs de (onofficiële) naam vopo’s troffen wij aan. De werkelijkemeting is echter een probleem, dat vaak wordt ‘opgelost’ door het bijhoudenvan grote aantallen gegevens, die echter zelden wat zeggen over wat de doelgroepenwerkelijk nodig hebben of over de kwaliteit van het verrichte werk.Dat is ook buitengewoon moeilijk. Het veel gelauwerde Opboxen van vader enzoon Schildkamp in het Rotterdamse Hoogvliet kan bijvoorbeeld bogen op primaresultaten: in tien jaar tijd doorliepen circa 500 randgroepjongeren – velen voorzienvan een ruim strafblad en weinig vooruitzichten – een intensief begeleidingstrajectvan een halfjaar, waarvan een 45 procent doorstroomde naar eenopleiding, 35 procent naar een baan en tien procent een tweede traject volgde. Delaatste tien procent haakte af. Maar toch wijzen de trekkers erop dat het resultaatniet in de eerste plaats bestaat uit de succesvolle toeleiding tot werk of school,maar vooral uit een heel proces van resocialisatie dat moeilijk is te verantwoordenen bewijzen. Er is dus een dringende behoefte aan verbeterde methodiekenvoor een objectieve en zinvolle toetsing van resultaten.109Ook veel van het betere buurtwerk vertaalt zich in ‘onzichtbare’ of ‘stille’ socialecohesie, maar het georganiseerde leervermogen – experimenteren en daaruit leren– behoeft verbetering. Te veel successen blijven onzichtbaar, te veel veldwerkersblijven stil. Er zijn ook weinig prikkels om nieuwe benaderingen te ontwikkelenen te verspreiden. Wat bijvoorbeeld te denken van de nieuwe initiatieven op hetgebied van mediation (bemiddeling)? Opbouwwerkers richten zich op conflictbeheersingbij fricties tussen bewoners; wooncorporaties leiden bewoners op inbuurtbemiddeling, zodat er bij problemen niet direct professionals bij wordengehaald, maar een groep buurtbewoners zelf bemiddelt. Maar net als bij veiligheid‘scoor’ je niet met preventie, maar met repressie. Een van onze creatievegesprekspartners stelde daarom voor om – zoals in de gezondheidszorg en hetonderwijs – een inspectie in de maatschappelijke zorg in te stellen die op basisvan harde en zachte feiten kan komen tot een rapportage.3.6 conclusie: de buurt kan ertoe doen, ondervoorwaardenDe eerste onderzoeksvraag die ten grondslag ligt aan dit rapport luidt: kunnenactiviteiten van mensen in buurten bijdragen aan de aanpak van alledaagse leefbaarheidsproblemendie ze ondervinden, op met name gebieden van fysiekeinrichting, veiligheid, onderwijs en kinderopvang, sociale infrastructuur? Dithoofdstuk laat zien dat op elk van de vier onderzochte terreinen de vraag bevesti-

vertrouwen in de buurtgend kan worden beantwoord: de buurt kan een meerwaarde bieden voor zowelbewoners als overheid en sociale spelers. Die meerwaarde kan aanzienlijk zijn,maar valt moeilijk precies te kwantificeren. Bovendien zijn de door ons geselecteerdepraktijkgevallen mogelijk niet representatief voor heel Nederland; wekozen immers succesvolle gevallen en proberen daarvan te leren. Tabel 3.1 vat debevindingen samen.Tabel 3.1Mogelijke meerwaarde van buurtbetrokkenheidLeefbaarheidsvraagstuk Meerwaarde voor bewoners Meerwaarde voor anderebelanghebbendenFysieke inrichting • Veiligheid en geborgenheid Overheid• Eigenheid en eigenaarschap• Signaalfunctie• Tegengaan van isolement• Handvat voor sociale betrokkenheidWooncorporaties• Draagvlak voor buurtbetrokkenheid110Veiligheid • (Gevoel van) veiligheid Overheid en politie• Eerste verdedigingslinie bij bewonersOnderwijs en kinderopvang • Ontwikkelingskansen van kinderen 1 Overheid• Sociale voorziening (kinderopvang, • Werkplaats voor sociaal gedragontmoeting)• Uitvoering sociaal beleidSociale infrastructuur • Sociaal vertrouwen (tegengaan van Overheid en welzijnsorganisatiesisolement, sociale netwerken) • Herstel van sociale cohesie• Tegengaan van isolement1Ook voor scholenBron: Veldonderzoek wrrBewoners hebben een direct belang bij een betere oplossing van de alledaagseleefbaarheidsvraagstukken in hun buurt. Uit ons veldonderzoek springen devolgende aspecten naar voren:• (het gevoel van) veiligheid en geborgenheid via de lijnen van fysieke inrichtingen buurtpreventie;• het tegengaan van isolement van kwetsbare groepen of individuen met behulpvan de sociale infrastructuur en de fysieke inrichting;• de betere ontwikkelingskansen voor kinderen door het bij elkaar brengen vangezin, school en straat;• de versterking van de basis voor sociaal vertrouwen door de eigen sociale voorzieningenin de buurt (buurtcentrum, brede school);• de fysieke eigenheid en het bijbehorende eigenaarschap van de ‘eigen’ buurt;• de sociale netwerken die kunnen bouwen op een adequate sociale infrastructuur.

empirische bevindingen: het perspectief van bewonersMaar ook overheid en sociale spelers hebben een aantal directe belangen bij debuurt als object. Wooncorporaties zijn bijvoorbeeld gebaat bij het sterkeredraagvlak onder bewoners dat uit hun betrokkenheid bij de fysieke inrichtingen sociale infrastructuur voortvloeit; zelfs de waarde van hun panden wordthoger. De politie kan beter presteren door de samenwerking met buurtbewonersdie een eerste verdedigingslinie vormen tegen onveiligheid, en hetwelzijnswerk is gediend bij het tegengaan van isolement van kwetsbare groepenof individuen.Een deel van de directe meerwaarde voor overheid en sociale spelers is echtergelegen in de buurt als aangrijpingspunt van beleid. Het gaat daarbij om hetinschakelen van het buurtniveau om de kwaliteit van de beleidsvorming en-uitvoering te verbeteren. Optimale resultaten komen echter pas binnen bereikindien niet één buurt maar (bijna) alle buurten ‘meedoen’. Denk bijvoorbeeldaan de kwaliteit van de verdedigingslinie tegen onveiligheid en het handvatvoor sociale betrokkenheid dat uitgaat van de fysieke inrichting en het herstelvan een sociale infrastructuur. Ook het onderwijs biedt een werkplaats voorsociaal gedrag en kan, tezamen met de volkshuisvesting, worden benut tenbehoeve van de uitvoering van sociaal beleid en het bevorderen van de kwetsbareintegratie.111De buurt biedt echter geen kuur voor alle kwalen. Ons veldonderzoek toont aandat veel problemen niet in buurtverband kunnen worden aangepakt. We rekenendaartoe het bevorderen van de sociale mobiliteit van individuele bewoners en hetbestrijden van werkloosheid door middel van buurtwerkgelegenheidsbeleid.Uiteindelijk zal een beleid op deze terreinen ongetwijfeld ook zijn neerslaghebben in buurten, maar de dominerende aangrijpingspunten liggen elders, inbredere, buurtoverstijgende beleidskaders die gebruikmaken van geheel andersoortigeinstrumenten, zoals belastingfaciliteiten. De inspirerende initiatievenwaar we op onze speurtocht kennis van namen, moeten in die bredere kadersworden ingepast, maar leveren op zich geen rechtvaardiging voor een gerichtbuurtbeleid.Ons veldonderzoek biedt concrete handvatten aan beleidsmakers bij overheid ensociale spelers die durven vertrouwen in de buurt, als object en als aangrijpingspunt.Om bewoners daadwerkelijk te betrekken en zo het beste uit de buurt tehalen, dienen ze bij de vormgeving van een buurtgericht beleid aan een aantalvoorwaarden te voldoen. Tabel 3.2 geeft hiervan een overzicht.Bij die voorwaarden zijn in ons onderzoek op elk van de vier terreinen tweedimensies te onderscheiden: inhoud en proces. Mensen willen meepraten enmeewerken aan dingen die hen na aan het hart liggen en waarover ze ook wat temelden hebben. Ze willen bovendien dat overheid en sociale spelers hen serieusnemen en niet aan een lijntje van schijndemocratie houden.

vertrouwen in de buurtTabel 3.2Voorwaarden voor buurtgericht beleidFysieke inrichtingVeiligheidOnderwijs enkinderopvangSociale infrastructuurBeleidsinhoudDifferentiatie naarbuurt:Achterstandsbuurten• Huisvesting,openbare ruimte• Handhaving vanregels• Verkleinen vandiscontinuïteiten• ProfessioneleondersteuningMiddenstandsbuurten,dorpen• Voorzieningen,buurteigenheid• Zelfverantwoordelijkheid• Buitenschoolseopvang• Dorpen:vrijwilligerswerkVoorstandsbuurten• ‘Privatisering’• Individueleinvulling• Buitenschoolseopvang• Midden- en voorstandsbuurten:investeren?112Integraal beleidBeleidsprocesCoproductie bijbeleidsvoorbereiding• Gebiedsgerichtheid• Sociale verantwoordelijkheidvanwooncorporaties• Oog voor drijfverenvan bewoners• Evenwichtigebetrokkenheid vanbewoners• Gebiedsgerichtheid• Doorbreken vanhiërarchie• Afstemming metsociale spelers• Ruimte voor derden• Zelfverantwoordelijkheidvan niettraditionelepartijen• Sterke bestuurders,onorthodoxeuitvoerders• Afstemming metsociale spelers• Herstel vanmenselijke maat• Betrokkenheidvan niet-traditonelepartijen• Doorbreking vanverkokering• Opfrisbeurt vanwelzijnswerk• Breed gedragenvisie• Waarborgen voorcontinuïteit• BewonersbetrokkenheidGepaste afstand bijuitvoering• Bewonersbetrokkenheid• Toespitsing vanspelregels• Burenbetrokkenheid• Informatievoorzieningen regie• Ouderbetrokkenheid• Toespitsing vanspelregels• Tegengaan vanisolement• Onderlinge betrokkenheidbewoners• Toespitsing vanspelregelsBron: Veldonderzoek wrrMeer specifiek is uit ons veldonderzoek op deze twee punten een aantal conclusieste trekken.Ten aanzien van de beleidsinhoud:1 Differentiatie naar buurt. De ene buurt is de andere niet. Wil je bewonersinhoudelijk en procesmatig bereiken, dan is het zaak in te spelen op hun specifiekeproblematiek en op hun potentieel om daar wat aan te kunnen doen. Alsmensen merken dat overheid en sociale spelers hen serieus nemen en zebovendien aanspreken op zaken die voor hen van direct belang zijn, zijn zesneller bereid om ook zelf actief bij te dragen aan de aanpak van leefbaarheidsvraagstukkenin hun directe omgeving.2 Integraal beleid. Het bestaande beleid komt in de regel voort uit functioneelgerichte sectorale beleidskokers en wordt – zeker bij fysieke inrichting en

empirische bevindingen: het perspectief van bewonersveiligheid – verder gecompliceerd door de hiërarchische gelaagdheid van deoverheid. De vraag hier is hoe tot meer integrale beleidsvorming te komen. Indat kader behoeft ook de afstemming tussen de sociale spelers aandacht. Metname de sociale pijler is toe aan revisie.Ten aanzien van het beleidsproces:1 Coproductie van beleid. Waar voldoende samenhang bestaat, moeten beleidsmakersruimte durven bieden aan bewoners. Dat vereist dat zij hun eigen uitgangspuntenherbezien: het moet om mensen draaien en beleidsmonopoliesmoeten worden opgeheven. Verder is een breed draagvlak nodig om bestand tezijn tegen politieke wisselingen en publicitaire schokgolven. Nieuwe benaderingenvoor het betrekken van bewoners en andere ‘niet-traditionele’ partijenbij de beleidsvorming zijn beloftevol.2 Gepaste afstand bij uitvoering. Overheid en sociale spelers moeten dicht bijburgers zijn als en waar dat urgent is, maar moeten in andere gevallen juist eengepaste afstand houden, en zeker geen bewonersinitiatieven gaan ‘onteigenen’.Het gaat dus in het algemeen om het bewaren van een productieve afstand enspelregels die een goede wisselwerking tussen burgers en instanties bevorderen.Op sociaal gebied is verder speciale aandacht vereist om te voorkomen datkwetsbare groepen of individuen in een isolement raken.113In het volgende hoofdstuk gaan we nader in op de bestuurlijke lessen die uit deonderzochte praktijkgevallen zijn af te leiden voor de invulling van deze succesvoorwaarden.Daarbij besteden we ook aandacht aan de processen die effectiefblijken te zijn en aan de instrumenten die daarbij van nut zijn.

114vertrouwen in de buurt

empirische bevindingen op bestuurlijk gebied4 empirische bevindingen op bestuurlijkgebied4.1 raakvlak van logica’sDe systematische observatie van een groot aantal succesvolle praktijkgevallenleverde ons in het vorige hoofdstuk de bevestiging van de eerste onderzoeksvraagvan dit rapport: bij de aanpak van leefbaarheidsproblemen in de directe omgevingvan mensen kan ook de buurt een rol spelen. Op de vier onderzochte leefbaarheidsterreinen– fysieke inrichting, veiligheid, onderwijs en kinderopvang, socialeinfrastructuur – is een meerwaarde te realiseren met behulp van een buurtgerichtbeleid waarbij de buurt zowel object als aangrijpingspunt vormt. Uit deanalyse komen ook de succesvoorwaarden naar voren voor bewoners, socialespelers en overheid: (a) inhoudelijk verdient een aanpak de voorkeur die differentieertnaar buurt en die bij voorkeur integraal is; (b) een optimale procesaanpak isdie waarbij de beleidsvoorbereiding het resultaat is van een coproductie vanbewoners, overheid en betrokken uitvoerende instanties, en waarbij de uitvoeringwordt gekenmerkt door een gepaste afstand tussen bewoners aan de ene kanten overheid en instanties aan de andere kant.Velen herkennen zich hierin: bewoners, veldwerkers, maar ook beleidsmakers.Het probleem voor de overheid, en in wat mindere mate ook voor de socialespelers, is echter dat wat burgers en buurten met nadruk naar voren brengen nietnoodzakelijkerwijs ook de logica van een (deel)gemeente of het rijk is. De vraaglogicavan bewoners en ook de provisielogica van de sociale spelers verschillenvan de institutionele logica van de beleidsmakers bij de overheid en deels ook debestuurders van diezelfde sociale spelers. Die institutionele logica – de Raad voorMaatschappelijke Ontwikkeling spreekt van systeemlogica (rmo 2002) – heeftook zijn bestaansgronden. Er zijn grenzen aan de differentiatie naar buurt, omdatbeleid kan versplinteren en bovendien omdat een aanzet tot gelijke behandelingdiep in de ‘publieke genen’ zit. Een integrale aanpak kan schade doen aan functionelevaardigheden en kan schaalvoordelen verloren doen gaan. Soms, bijvoorbeeldals het om ernstige onveiligheid gaat, moet de overheid afzien van coproductieen zelf haar verantwoordelijkheid nemen met strak van bovenaf opgelegdbeleid. Een gepaste afstand is mooi, maar veronderstelt wel dat bewoners hundeel van de verantwoordelijkheden willen en kunnen invullen.115Het samenkomen van verschillende logica’s compliceert de wenselijke veranderingin concrete situaties. Zelfs als goedwillende vertegenwoordigers vanuit dedrie invalshoeken met elkaar aan tafel zitten en praten over oplossingen, begrijpenzij veelal vanuit hun eigen logica iets anders dan hun gesprekspartners. Zegebruiken dezelfde woorden, maar bedoelen er iets anders mee. Omdat hunachterbannen bovendien verre van homogeen zijn, vormt de verwarring eenvoortdurende bron van mogelijke misverstanden. De ‘definitie’ van het begripbuurt vanuit het perspectief van verschillende groepen bewoners en de overheidis daarvoor illustratief.

vertrouwen in de buurtHet gaat er in ons rapport niet om de ene logica boven de andere te stellen. Onsveldonderzoek reikt echter handvatten aan over hoe, zonder veronachtzamingvan de vereisten van de institutionele logica, oplossingen kunnen worden gevondendie beter aansluiten bij de vraaglogica van bewoners en deels ook bij deprovisielogica van sociale spelers. Omdat we in ons veldonderzoek ons vooralrichtten op de vraaglogica van bewoners, verwijzen we naar het wrr-rapportBewijzen van goede dienstverlening (wrr 2004) met de daarbijbehorende wrrverkenningvan De Boer en Duyvendak (2004) en ook de recente publicaties vanTonkens (2003), Kremer en Verplanke (2004) en Van Veenen (2004). Gezamenlijkbieden deze uitgaven een treffend beeld van de problemen die zich vanuit hetperspectief van de provisielogica voordoen in de huidige verhouding tot speciaalde institutionele logica op het terrein van het welzijnswerk.116In dit hoofdstuk analyseren we onze empirische bevindingen vanuit het perspectiefvan de beleidsmakers en -uitvoerders: hoe kunnen zij inhoud geven aan eenbuurtgericht beleid? We gaan er daarbij van uit dat zij bereid zijn te beginnen meteen schone lei, niet verblind door de traditie van een sterk institutioneel gedrevenbeleidsaanpak, maar rekening houdend met alledrie logica’s. De vier succesvoorwaardendie in het vorige hoofdstuk boven water zijn gekomen, blijken zich tevertalen in evenzoveel bestuurlijke spanningsvelden waarbinnen zij hun positiemoeten bepalen. Die spanningsvelden ontstaan doordat de vereisten van regulierbestuur botsen met de specificiteit van de buurt, met zijn kleinschalige problematieken,omstandigheden en oplossingspotentieel. Paragraaf 4.2 gaat hierdieper op in.Doorgaans zijn er geen ondubbelzinnige antwoorden op deze bestuurlijkevragen. Wat ‘gepast’ is, is situationeel bepaald en kan dus sterk verschillen perbuurt of per moment. Maar bestuurders zullen zich wel altijd rekenschap moetengeven van deze bestuurlijke spanningsvelden. Dat vereist vaak de creativiteit vaneen experimenterend bestuur: gebaande paden zijn veelal onvoldoende. Uit deexperimenterende praktijkcasussen die we hebben onderzocht, leren overheid,sociale spelers, bewoners en andere private partijen hun lessen. Om die redengaan we, aan de hand van onze empirische bevindingen, in paragraaf 4.3 nader inop de drempels voor verandering op bestuurlijk gebied.Paragraaf 4.4 sluit daarop aan. De vraagstelling luidt: welke vormen van organisatiestructuurzijn er voor de overheid in beginsel mogelijk om meer te focussenop de vraagzijde, oftewel de wereld en problemen van burgers en buurten? Voorgeïnteresseerde beleidsmakers is achterin dit rapport bijlage 1 toegevoegd, waaringedetailleerder aandacht wordt besteed aan de processen en instrumenten die eengewenste verandering kunnen bevorderen.In paragraaf 4.5 vatten we de conclusies van dit hoofdstuk samen. Die conclusiesdienen mede als opmaat voor de aanbevelingen in het slothoofdstuk.

empirische bevindingen op bestuurlijk gebied4.2 bestuurlijke spanningsveldenAan het einde van hoofdstuk 3 biedt tabel 3.2 een overzicht van de succesvoorwaardenvoor buurtbeleid en -initiatieven gezien vanuit bewoners. Die voorwaardenplaatsen overheid en sociale spelers voor een aantal bestuurlijke problemen:het kan niet allemaal zijn ‘u vraagt en wij draaien’. De politieke enambtelijke organisatie heeft ook haar eigen, institutionele logica en dat vergtonderbouwde keuzes. Voortbouwend op hoofdstuk 3 vloeien daaruit vierbestuurlijke spanningsvelden voort, die weer onder de twee dimensies ‘inhoud’en ‘proces’ kunnen worden gevangen.Ten aanzien van de beleidsinhoud spelen de volgende spanningsgebieden:1 Gedifferentieerde of uniforme aanpak? Sommige buurten kunnen meer problemenzelf oplossen dan andere buurten. Dit is afhankelijk van het feit of eenbuurt sociaal-cohesief is of juist wordt gekenmerkt door een cohesietekort.Het vereist dat het bestuur over voldoende mogelijkheden beschikt om tekunnen en willen differentiëren naar soort buurt. We stuiten hier op eenbelangrijk dilemma, omdat het bestuur altijd te maken heeft met beginselenvan gelijke toegang en rechtvaardigheid, en die moet zien te combineren meteen gedifferentieerde benadering (zie verder par. 4.2.1).2 Integrale of functionele (sectorale) aanpak? Efficiëntieoverwegingen leiden inde regel tot een organisatiestructuur die is geordend naar vakmatig specialisme.Is er daarentegen in bepaalde buurten sprake van een complex van veelomvattende,met elkaar verbonden leefbaarheidsproblemen, dan lijkt in beginseleen niet-verkokerde, integrale aanpak de aangewezen werkwijze te zijn (zieverder par. 4.2.2).117Bij het beleidsproces spelen de volgende spanningsvelden:3 Coproductie of opgelegd beleid? Moeten overheid en uitvoerende beleidsinstantiesfungeren als ‘bepaler’ die een beleidsaanpak – uiteraard democratischgedragen en verantwoord – opleggen, dan wel ‘gaan’ voor buurtinitiatieven diezich in coproductie met buurten ontwikkelen (par. 4.2.3)?4 Gepaste afstand houden of er dicht op zitten? Moeten openbaar bestuur en socialespelers zeer direct (hands on) betrokken zijn, dan wel juist meer afstand houdenom ruimte te laten voor van onder op komende buurtinitiatieven (par. 4.2.4)?Figuur 4.1 maakt deze vier spanningsvelden aanschouwelijk.Wisselwerking tussen inhoud en procesVoordat we overgaan op de bespreking van de vier spanningsvelden gaan we kortin op de wisselwerking die tussen de twee dimensies inhoud en proces bestaat.Zij vertonen een onderlinge samenhang; zij zijn geen ‘schuiven’ die onafhankelijkvan elkaar kunnen worden bediend.Een eerste illustratie daarvan is te vinden op het gebied van de fysieke inrichtingvan buurten, waarbij het gaat om de wisselwerking tussen de vereisten van een gedifferentieerdeaanpak naar buurt en de mogelijkheden van coproductie van beleid.

vertrouwen in de buurtFiguur 4.1Vier bestuurlijke spanningsveldenVraaglogicaInstitutionelelogicaAandachtspunten bijpositiebepalingInhoudGedifferentieerdUniform•Bouwen aan vertrouwen•Voorkomen van versplintering•Omgaan met ongelijkheidIntegraalFunctioneel•Versterken van buurtfocus•Waarborgen van evenwichtProcesCoproductieOpgelegd beleid•Óf: voortbouwen op stadhuisagenda•Óf: ondersteunen van buurtagenda118Gepaste afstandBron: Veldonderzoek wrrEr dicht op•Ruimte laten•Voortouw nemen wanneernodigIn achterstandsbuurten verloopt het bewonersoverleg bijvoorbeeld vaak moeizaam.Veel mensen zijn bestuurlijk onervaren en een deel van de allochtonenheeft een slechte taalbeheersing. Actieve buurtbewoners zijn voornamelijk relatiefgoed geschoolde, blanke 50-plussers; zij vormen de sprekende minderheid,die je echter normaliter juist niet op straat ziet. Het is dan ook twijfelachtig of zijde mening van alle bewoners weergeven. Buurtoverleg is veelal ook weinigtoekomstgericht. Zoals een bestuurder het uitdrukte: “Er wordt door bewonersveel geklaagd. Ik wil ze serieus nemen, maar dan moeten ze wel meer doen danalleen maar klagen.”Middenstandsbuurten en vooral dorpen blinken uit in het collectief overleg viawijkraden, klankbordgroepen, verenigingen van dorpsbelangen, enzovoort, en incollectieve actie, vooral in geval van een dreigende fysieke ingreep. Het FrieseReduzum, met zijn ruim 1.100 inwoners, kreeg vleugels toen wooncorporatie engemeente zo’n kleine 20 jaar geleden becijferden dat een woningbouwplanverliesgevend was en daarom niet kon doorgaan. De toenmalige trekkers van dedorpsvereniging zagen het anders: “We moesten iets gaan doen om het dorp teredden. Dit was een antwoord waar we geen genoegen mee wilden nemen. Wehebben het toen in eigen hand genomen.” Vijf inwoners waren bereid om risicodragendte investeren, de kerk stelde voor een vriendenprijs grond beschikbaar,onder de voorwaarde dat de eventuele winst naar het dorp zou terugvloeien.“Het werd een kassucces.” De winst werd ingezet als – vaak door de subsidiegever(s)verplicht gestelde – eigen inbreng van het dorp in nieuwe plannen met alshoofddoel het instandhouden van het sociale netwerk en het vergroten van deleefbaarheid in het dorp.

empirische bevindingen op bestuurlijk gebiedDe bewoners van voorstandsbuurten, vaak hoogopgeleid, staan bestuurlijk hunmannetje. Ze zijn zeer wel in staat dreigende ‘misstanden’ te signaleren en grijpensnel naar het wapen van de formele, individuele procedure via een advocaatof benaderen rechtstreeks de wethouder of de media. Een wethouder: “Wehadden plannen om het parkeerbeleid in deze buurt te veranderen. De bewonersverenigingenwaren het er niet mee eens en hadden de gemeenteraad in no timeom.” Hun verhouding met de gemeente is er een van haat-liefde. Buurtverenigingenhebben soms het gevoel als “de zeurende bewoners” te worden gezien.“Dat is ook niet zo heel gek, want we hebben nu eenmaal erg vaak gelijk en degemeente doet zijn werk niet goed.” Aan de andere kant zit de gemeente nietaltijd te wachten op vragen van de “biefstukken” (welgestelden) – dit teronderscheid van de “speklappen, karbonaden en gehaktballen”, armlastigendie elders onder minder comfortabele omstandigheden met grotere vragenzitten. Zoals een gekwelde bestuurder constateert: “Eigenlijk vind ik dat ze teveel invloed hebben; dat mag best iets minder” (vgl. ook Kremer en Verplanke2004).Een tweede illustratie van de wisselwerking tussen inhoud en proces treffen weaan op het gebied van de veiligheid. Hier is sprake van een sterke wisselwerkingtussen de wenselijke inhoudelijke differentiatie naar buurt en de bijbehorendewijze waarop afstand in acht wordt genomen bij de beleidsuitvoering. Wijkagentenvertellen dat hun aanpak is aangepast aan de buurt: in de ene wijk moeten zedirect en hard optreden, “plat kunnen praten en straattaal kunnen hanteren”; ineen andere wijk gaat het om “deftig kunnen praten en goed kunnen onderhandelenen uitleggen”. De ene buurt vraagt om een repressieve aanpak, in anderebuurten werkt een preventieve aanpak beter. De ene agent voelt zich niet prettigin een volkswijk, terwijl de andere juist voor geen goud in een “nette en bekaktebuurt” zou willen werken, maar een haat-liefdeverhouding onderhoudt met zijn‘eigen’ volksbuurt, getuige zijn antwoord op de vraag of hij er wil wonen: “Ik zouhier nog niet willen doodgaan!” Onder andere in Utrecht en Gorinchem wordt inde toewijzing van agenten aan wijken of buurten expliciet rekening gehoudenmet hun voorkeur voor een bepaalde wijk.119De sectorale bespreking van elk van de vier spanningsvelden zoals samengevatin figuur 4.1 en uitgewerkt in de volgende paragrafen is in die zin een vereenvoudigingvan de werkelijkheid, die alleen is gerechtvaardigd om de complexebestuurlijke vraagstukken toegankelijk te maken voor beleidsmakers en -uitvoerders.4.2.1 spanningsveld 1: gedifferentieerde of uniforme aanpak?Het is zaak om te differentiëren naar soort buurt: de ene buurt is de andere niet. Inde ene buurt kunnen van onderop dingen tot stand worden gebracht die in eenandere buurt niet goed denkbaar zijn. In de dagelijkse bestuurspraktijk wordt eeneerste, grofmazig onderscheid gemaakt tussen achterstandsbuurten, gekenmerkt

vertrouwen in de buurtdoor een cohesietekort, en ‘vreedzame’ buurten, waar in de regel sprake is vansociale cohesie. In het eerste geval – het centrale aandachtspunt van veel overheidsbeleid(zie hoofdstuk 2) – is een extra inspanning van overheid en socialespelers noodzakelijk om het alledaagse leven van mensen in de publieke ruimtein goede banen te leiden. Maar ook op het niveau onder deze ‘eerste-ordedifferentiatie’is de verscheidenheid aan buurten groot en moet dus een verdere,‘tweede-ordedifferentiatie’ mogelijk zijn. Beide soorten differentiatie zijn noodzakelijkvoor het bouwen aan vertrouwen. Maar als tegenhanger gelden het voorkomenvan versplintering van het politiek en ambtelijk apparaat en het omgaanmet mogelijke ongelijkheid in de publieke sfeer. Die elementen worden hiernauitgewerkt.120Bouwen aan vertrouwenOverheid en sociale spelers moeten inspelen op de problemen en kwaliteiten vanbuurtbewoners – en die lopen sterk uiteen. Tekorten aan sociaal vertrouwen(tussen bewoners onderling) en politiek vertrouwen (van bewoners ten opzichtevan hun democratische instituties) zijn in bepaalde buurten duidelijk groter danin andere. Waar weinig sociaal vertrouwen is, houden mensen minder rekeningmet elkaar en spreken zij elkaar ook minder aan op overlastgevend gedrag. Zehebben of zien blijkbaar minder mogelijkheden om hun directe omgeving teoverzien en te beïnvloeden.Bewoners hebben ook verschillende verwachtingen van overheid en socialespelers en ook die zijn van belang voor de vertrouwensopbouw. In achterstandsbuurtenverwacht men van overheid en sociale spelers dat die ‘hun ding’ doen.Een onderhandelend bestuur wordt ervaren als een zwakte en remt de opbouwvan vertrouwen in de publieke instanties. In middenstandsbuurten zal denadruk eerder liggen op voldoende ruimte voor de civil society. Die civil societyvoelt zich beloond als haar initiatieven door overheid en/of sociale spelersworden opgepakt. In voorstandsbuurten bestaan meer uitwijkmogelijkhedennaar de inzet van eigen middelen en heeft men vaak ook een betere toegang totde juiste organisaties en personen. De overheid kan meer op afstand blijven ensoms zelfs traditioneel publieke taken overlaten aan bewoners of aan particuliereorganisaties – bijvoorbeeld buurtpreventie of het beheer van het openbaar groen.Vertrouwen wordt gekleurd door een al dan niet beperkte traditie van samenwerking.In kleine dorpen blijkt bijvoorbeeld dat het bestaan van meerdere kerkenbinnen een buurt doorgaans niet bevorderlijk is voor de overbruggende socialecohesie (bridging). Daarnaast zijn de verschillen tussen regio’s aanzienlijk;bestuurlijk buurtbeleid kan in de ene regio goed werken, maar kan in een vergelijkbarebuurt in een andere regio of provincie een flop worden. Het onderscheidtussen stad en platteland behoeft geen nader betoog, maar er is ook nog verschiltussen noord en zuid (bepaalde vormen van buurtenquêteren werken wel in hetnoorden, maar moeizaam in het zuiden), katholiek versus protestant (protestantenzijn moeilijker toegankelijk, “maar als je die mensen voor je wint, dan zit je erook echt tussen”) en “zand versus veen”: sociale geschiedenis met als basis een

empirische bevindingen op bestuurlijk gebiedgedeeld bezit, zoals een gemeenschappelijke brink, tegenover een historie vansociale uitbuiting met als resultaat veel achterdocht en weinig samenhang.Buurten veranderen bovendien in de tijd en ook dat is van invloed op de socialecohesie, zeker als die veranderingen snel gaan. De bevolkingssamenstelling kanbijvoorbeeld van wit naar zwart omslaan (met integratieproblemen als gevolg), of– mogelijk relevanter – van rijk naar arm (gekoppeld aan fysieke verloedering), danwel van arm naar rijk (gekoppeld aan opknappen/herstructurering). In dorpenbestaan grote verschillen tussen nieuwkomers en autochtone bewoners; in stedentussen rijtjeshuis- en flatbewoners. De Haagse Moerwijk en het RotterdamseHoogvliet veranderden van naoorlogse nieuwbouwwijken in vergrijzende en verzwartendegebieden. Dit soort omslagen brengt z’n eigen bestuurlijke vragen metzich mee. Blanke westerlingen verdwenen bijvoorbeeld binnen een kleine tien jaarnagenoeg uit hun buurt, maar hielden nog wel alle voorzieningen in handen. Zijvormen nog steeds het bestuur van de speeltuinvereniging, bepalen daar het activiteitenaanbod(volksdansen en bingo) en laten geen nieuwe leden toe.Voorkomen van bestuurlijke versplinteringEen enigszins gedifferentieerde aanpak van leefbaarheidsproblemen per (soort)buurt is wenselijk, zo niet onvermijdelijk. Maar hoeveel differentiatie naar buurtenkan een politiek en ambtelijk apparaat aan? Deventer onderscheidt bijvoorbeeldbinnen zijn zes wijken niet minder dan 48 buurten, ingedeeld in vier categorieën,te weten aanpak-, aandacht-, preventie- en routinebuurten. De Utrechtsepolitie liet een onderzoek doen naar de meest wenselijke differentiatie, maarschrok terug voor de enorme versplintering die daarvan het gevolg zou zijn.121Wat is bovendien het meest zinvolle differentiatiecriterium? En is zo’n criteriumvan toepassing op alle door ons onderscheiden leefbaarheidsterreinen? Het isonwaarschijnlijk: schoolregio’s verschillen bijvoorbeeld van veiligheidsgebieden.Sinds de ontzuiling zijn overheden voortdurend op zoek naar alternatieve lijnenwaarlangs maatwerk kan worden geleverd: doelgroepenbeleid, probleemcumulatiegebieden,beleid voor alle wijken. De laatste jaren voert het ministerie vanvrom bijvoorbeeld een 56-wijken-beleid (zie par. 2.2.5), wat onvermijdelijk betekentdat wijken die (net) niet tot die doelgroep horen, buiten de ermee gemoeideadditionele publieke middelen vallen. Ieder aantal is natuurlijk arbitrair: waaromde middelen niet geconcentreerd op 20 wijken, of juist op 100?Omgaan met ongelijkheid in de publieke sfeerDifferentiatie dwingt tot het aanvaarden van een zekere mate van rechtsongelijkheid.“Voorlopers halen de hele kas leeg”, maar ze hebben tegelijk een belangrijkevoorbeeldfunctie. Om een maatschappelijk veranderingsproces op gang te brengenkan een gemeente bijvoorbeeld op basis van concrete projectaanvragenbepaalde buurten ‘voortrekken’ in plaats van de beschikbare middelen gelijkelijkte verdelen op basis van inwoneraantal of iets dergelijks. Uitzonderingen vergenechter een lastige verdediging; de bestuurlijke en politieke mechanismen zijn erveeleer op gericht om ‘gelijkheid’ tot stand te brengen: “Wil Zevenhuizen een

vertrouwen in de buurtdorpshuis? Dan krijgt Moerkapelle ook een dorpshuis!” De vragen zijn onvermijdelijk:waarom de een wel en de ander niet? Moet alle geld naar de koplopers ofjuist naar de achterblijvers? Beneemt het sterke accent op allochtonen in achterstandsbuurtenniet het zicht op en de aandacht voor de harde kern van autochtoneachterblijvers in dezelfde buurt?Wie ruimte wil scheppen om de nodige differentiatie aan te kunnen brengen inde omgang met (groepen) burgers en buurten, houdt in de praktijk een pleidooivoor decentralisatie, deconcentratie, verzelfstandiging en ‘sturen op afstand’,zodat voldoende ruimte ontstaat voor ambtelijke en professionele discretionairebevoegdheid. De overheid kan dan de ‘hoge’, publieke overheid blijven, terwijluitvoerende professionals ruimte krijgen om – gemotiveerd – verschil te kunnenen mogen maken (Ringeling 1978). Dit vereist een grote mate van professionaliteiten inhoudelijkheid: (politie)mensen die zien dat ze in de ene situatie andersmoeten optreden dan in de andere. En integer handelen, met de bijbehorendecontrolemechanismen, is daarbij het vanzelfsprekende sluitstuk: als dat aan twijfelonderhevig is, ontvalt in de publieke sfeer de basis voor een gedifferentieerde(buurt)aanpak.1224.2.2 spanningsveld 2: integrale of functionele (sectorale) aanpak?Een waarnemer vat het tweede spanningsveld bondig samen: “Iedereen heeft debuurt ontdekt, maar men gaat toch door met de sectorale werkwijze.” Wat zijnde mogelijkheden om een gebieds- of probleemgerichte aanpak en de wenselijkhedenvan het openbaar bestuur aan elkaar te koppelen? Twee aandachtspuntenstaan voorop: het versterken van de externe buurtfocus van beleidsmakers en-uitvoerders, tegelijk met het waarborgen van een bestuurlijk evenwicht tussenintegraal en sectoraal beleid.Versterken van buurtfocusIn woorden bestaat er een brede overeenstemming: het te voeren beleid moetintegraal zijn, dat wil zeggen dat de sectorale kokers met elkaar samenwerken omeen buurtproblematiek in zijn geheel te kunnen aanpakken. Veel leefbaarheidsproblemenvallen immers niet onder één sector. Initiatieven komen vaak pas vande grond als er financiële middelen worden gecombineerd uit meerdere bronnenen potjes, en dat is zeker op sociaal gebied geen sinecure.Bewoners en frontlijnwerkers hebben – bijna per definitie – liefst één overheidsloket.Men wil niet van het kastje naar de muur worden gestuurd in een labyrintvan (semi-)publieke instanties. Initiatiefnemers in de buurt raken makkelijk hetspoor bijster. Er is meestal wel één aanspreekpunt bij rijk of gemeente, maar erworden vaak doelstellingen geformuleerd zonder gezamenlijke focus. In de belevingvan de rijksoverheid is de uitvoering van veel beleid een taak (geworden)van gemeenten, corporaties, zelfstandige bestuursorganen, enzovoort, waardoorde versnippering is vergroot. Bovendien ontbreekt de aansluiting met de buurt:“Wat je mist als je het bestuurlijk breder trekt, is de voeding uit de wijk.”

empirische bevindingen op bestuurlijk gebiedHet integreren van sectorale kokers kan dus rekenen op een grote sympathie,maar vereist sterke managementvaardigheden. Want integrale samenwerkingtussen afdelingen, directies, overheden en instanties leidt makkelijk tot eengrotere ‘naarbinnengerichtheid’. Een gesprekspartner: “Van alle energie is 85procent gericht op elkaar. Intern overleg of het oprichten van een platform geldtals resultaat.” De coördinatieproblemen worden groter en de ermee gemoeidzijnde transactiekosten liggen navenant hoger. Iedereen houdt zich met allesbezig: “Er is overal sprake van ‘plaatsvervangend denken’: de raad denkt voor dewethouder, de ambtenaren voor de raadsleden, enzovoort.”Een overmatige integratie onderschat het probleemoplossend vermogen van debuurt en belemmert daardoor soms initiatieven. De overheid wil alle beleidsproblemenvan een bepaald (veelal groter) gebied tegelijk in zicht brengen, terwijlbewoners in de eerste plaats zitten met hun eigen microvragen. Bewonerswerden bijvoorbeeld bij een grootschalige gemeentelijke herstructurering betrokkenen zij ‘moesten’ meedenken over ontwikkelingen in de verre toekomst. Eenambtenaar: “Als het vlak naast de deur is, willen ze best meedenken. Maar zewillen binnen enkele jaren iets gerealiseerd zien.”Waarborgen van evenwichtEen integrale aanpak komt niet makkelijk van de grond en roept in organisatiesinterne weerstanden op. In de praktijk (van alle organisaties) nodigen doelmatigheidsoverwegingenuit tot clustering van eenheden op grond van inhoudelijkespecialisatie. Dit leidt tot schaalvoordelen en brengt met zich mee dat functionelevaardigheden zich verder kunnen ontwikkelen. Bovendien – niet onbelangrijk –verzetten staande organisaties zich in de regel tegen verandering: als vuistregelgeldt dat het belangrijkste doel van een organisatie is het behoud ervan. Daar zitook wel wat in: een gebieds- of probleemgericht beleid dat zich voortdurendaanpast aan de zich voordoende vraagstukken biedt weinig stabiliteit.123Integraliteit heeft nog een andere keerzijde. Een wethouder twijfelt: “Wat is derode draad voor de gehele gemeente als elf buurten een eigen plan maken, en watzijn de financiële kaders? Hoe voorkom je dat de laatste indieners van plannenvoor een lege ruif komen te staan, terwijl je tegelijk snel wilt handelen metbetrekking tot de voorlopers? Hoe kan een gemeente met meer clubs tegelijkpraten over en werken aan hetzelfde onderwerp? Stel, je wilt advies van één seniorenraad,maar de oude buurtclubs verzetten zich en het kost veel energie en tijdom hen over te halen. Bovendien zijn er dan vermoedelijk veel afhakers. Vanbovenaf forceren is niet verstandig, maar integraliteit heeft zijn prijs.”Het is dus zaak om een evenwicht te vinden tussen integraal en sectoraal. Onvermijdelijkis er sprake van een organisatiematrix met functionele én integrale(meestal gebiedsgerichte) dimensies. De wethouder: “Met het oog op arbeidsdelingen specialisatie zal het gemeentelijk apparaat altijd een minimum aan sectoraleorganisatie moeten houden.” De keuzebepaling wordt bij dit bestuurlijkespanningsveld verder gecompliceerd door het gevaar van de vervaging van kern-

vertrouwen in de buurttaken: welke taken komen op het bordje van partijen die betrokken raken bij desociale infrastructuur, zoals wooncorporaties, politie en onderwijsinstellingen?Een kanteling van een dominante sectorale organisatievorm naar een gebieds- ofprobleemgerichte organisatie heeft dus zijn prijs (zie verder par. 4.4.2).4.2.3 spanningsveld 3: coproductie of opgelegd beleid?Een derde spanningsveld waarvoor beleidsmakers staan is: willen zij fungerenals ondersteuner voor initiatieven van onderop, die de weg plaveit voor anderen– bewoners en veldwerkers – of van bovenaf als vaststeller en handhaver vanspelregels? In de praktijk is er natuurlijk altijd een snijpunt van ondersteunen enbepalen. Maar het risico is groot dat het beleid dubbelzinnig is: er wordt als hetware op beide paarden tegelijk gewed of te vaak van paard gewisseld. Het gaathier om een fundamentele bestuurlijke keuze die daarna een consequenteuitwerking behoeft: het is óf de stadhuisagenda (dan wel die van de wooncorporatie)die vooropstaat, met daarna de vraag hoe bewoners kunnen worden betrokken,óf het is de agenda van bewoners die bepalend is, met vervolgens de vraaghoe overheid en sociale spelers daaraan tegemoet kunnen komen.124De aanbodgedreven benadering: voortbouwen op stadhuisagendaDe normale, aanbodgedreven benadering van gemeenten manifesteert zich in debenoeming van wijkwethouders die, naast hun inhoudelijk-sectorale portefeuille,ook direct kunnen worden aangesproken op de gang van zaken binnen een specifiekewijk. De wijkgerichtheid uit zich in de vormgeving van de politieke en ambtelijkestructuur: de wijkwethouder houdt wijkspreekuur, heeft een wijkbudgeten wordt bijgestaan door een wijkambtenaar (dan wel -coördinator of -manager),die het contact onderhoudt met het wijkteam waarin ook de wijkagent en de wijkwelzijnswerkerszitting hebben.Er is op vele plaatsen op dit terrein voortgang gemaakt. Onze praktijkgevallen inDeventer en Delft gelden als voorlopers op dit punt. Hun medewerkers gevenadvies aan andere gemeenten naar aanleiding van hun eigen ervaringen. Om deagenda van de backoffice op het gemeentehuis echt te beïnvloeden – zo menen zij– mogen de wijkambtenaren niet te licht zijn; de kokers blijven anders bepalend.Kijk uit met wijkraden, die meestal worden geselecteerd door de gemeente: erzitten vaak niet de juiste mensen in en hun samenstelling is te weinig representatiefvoor de buurt. En vooral: voorkom een overmatige bureaucratie; de wijkbenaderingkan stuklopen op topzware systemen en procedures. Een oud-wethouder:“Als je kijkt hoe de zaken nu zijn georganiseerd, dan is de sturing schijnbaarbottom-up. Er is echter een grote leemlaag aan bureaucratie opgebouwd in degrote steden. Er is een nieuw middenveld ontstaan. De werkelijke doelgroepwordt niet bereikt en eigen initiatief van bewoners komt niet van de grond.”De vraaggedreven benadering: ondersteunen van buurtagendaAan de andere kant van het bestuurlijk spectrum staat de minder ver ontwikkeldevraaggedreven benadering, waarbij de gemeente zich opstelt als ondersteuner

empirische bevindingen op bestuurlijk gebiedvan initiatieven van bewoners en veldwerkers. Er gelden, zoals bij de brede scholenen buurtpreventie, nauwelijks top-down-doelstellingen, maar er is ruimtevoor bottom-up-maatwerk. Enkele gemeenten experimenteren met de uit deVerenigde Staten overgewaaide abcd-benadering: wijkactivering die niet uitgaatvan de behoeften van bewoners, maar voortbouwt op hun sterkten (kwaliteiten)(Kretzmann en McKnight 1999; Davelaar et al. 2002). Niet langer worden vragenlijstenrondgestuurd om de behoeften te peilen, maar veeleer worden avondengeorganiseerd over buurtveiligheid met als vraag: wat kan de buurt zelf doen enhoe kunnen overheid, sociale spelers maar ook private partijen zoals de supermarkt,daarbij helpen? En in toenemende mate berust zelfs die initiërende taakniet meer bij de overheid, maar wordt die uitbesteed aan sociale spelers of staathet eigen buurtinitiatief voorop.Buurten worden bijvoorbeeld uitgedaagd om een eigen buurtvisie op te stellen,met inbegrip van een sterkte-zwakteanalyse en een werkplan voor de komendejaren. Het woordje ‘eigen’ wordt benadrukt: niet langer houden externe bureausof vrijgestelde ambtenaren de pen vast. De aanbevelingen in de buurtvisieworden besproken in de gemeenteraad, waar het door de grote betrokkenheid vande insprekende bewoners soms levendig toegaat: het is immers hún documentdat ter discussie staat. Er ontstaat dan een menging van de specialistische kennisvan beleidsmakers met de ‘lokale kennis’ van bewoners die de specifieke contextkennen van de problemen in hun buurt. Idealiter leidt dit ertoe dat men over enweer leert om het nodige begrip op te brengen voor elkaars problemen en werkwijzen(Sabel 2004).125Het serieuzer nemen van bewoners kan ver gaan. Voor de start van de herstructureringvan Hoogvliet informeerden de wooncorporatie WoonbronMaasoevers ende deelgemeente alle bewoners door middel van ruim 20 bijeenkomsten in eengebied met 1.500 inwoners: “De zalen puilden uit.” De bewoners kregen drieplannen voorgelegd van verschillende architecten en zo’n 300 bewoners brachtenhun stem uit. “De gemeente had voorkeur voor plan a, WoonbronMaasoeversvoor plan b, maar de bewoners kozen plan c en dat is het dus geworden.”Maar het blijven witte raven. Het besef van het gezamenlijke belang en het nutvan publiek-private samenwerkingsverbanden moet veelal nog doordringen totde overheidsburelen, met inbegrip van die in Den Haag.4.2.4 spanningsveld 4: gepaste afstand of dicht erop?Overheid en sociale spelers staan voor een vierde fundamentele keus waaraan zijzich tot nu toe in belangrijke mate hebben onttrokken: hoeveel ruimte laten zeaan de buurt? Bewoners zijn ambivalent en weten dat: “Wij burgers vragen omeen uitdijende staat en tegelijk om een overheid die zich niet te veel met onsbemoeit.” Overheid en sociale spelers moeten daarom ruimte laten voor bewonersen private partijen, maar tegelijk zonder aarzelen het voortouw nemen waaren wanneer urgente situaties publieke taakuitoefening vereisen.

vertrouwen in de buurtRuimte latenOverheid en sociale spelers kunnen de kaders scheppen, bijvoorbeeld eengebouw neerzetten of vergunning voor buitenschoolse opvang verlenen, maarmoeten verder “op zo groot mogelijke afstand” blijven. Zij hebben vaak moeiteom maat te houden: “Te vaak springt de overheid te gretig in en knijpt ze de initiatievendood.” Overheid en sociale spelers beloonden Marokkaanse buurtwachtersdoor hen vaak te benaderen en op te zoeken. Mede daardoor kwamen debuurtwachters te weinig toe aan hun zelfgekozen kerntaak: rondlopen op straat.“De overheid koloniseert de initiatieven”, zegt een van onze gesprekspartners.Bewoners organiseerden bijvoorbeeld een opvang voor straatprostituees, waaropde enthousiaste gemeentelijke begeleiders het initiatief overnamen en de betrokkenheidtussen prostituees en buurt verloren ging. In een van de dorpen namenwelzijnsstichtingen het vrijwilligerswerk over, met negatieve gevolgen. De directeurvan de wooncorporatie die het Rotterdamse Peperklipproject tot een succeswist te maken ging daar low profile mee om: ze kende de kwetsbaarheid van haarsucces en bewust hield ze de publiciteit en de overheid een beetje buiten de deur(Hazeu et al. 2005).126De gemeente moet ‘de kunst van het loslaten’ beheersen en ambtenaren moetenvooral niet helpen, maar bewoners hun gang laten gaan, zelfs als ze beter weten.Ambtenaren blinken uit in het geven van informatie, maar zijn slecht in hetontvangen daarvan: “Ze kijken met oogdoppen op en luisteren met oordoppenin.” De vereiste houding wordt treffend onder woorden gebracht door een ervarenoud-wethouder: “Als ik denk aan de rijksoverheid en buurt- of wijkbeleid,dan denk ik vooral ‘niet doen’. De overheid moet zich in principe niet met buurtenbemoeien. Niks is zo erg als een wijkprojectbijeenkomst waar een gemeenteambtenaarbinnenstapt en zegt: ‘Ik heb er geen verstand van, maar ik heb wel deleiding’.”Dat moet anders. Straatteams, bestaande uit opbouwwerker, jongerenwerker enbuurtagent, worden gecoacht in het niet-afpakken van bewonersinitiatieven. Enzelfs de leiders van die bewonersinitiatieven moeten zichzelf inhouden: “Als wepannenkoeken gaan bakken, moeten we niet zelf voor alle spullen zorgen, maarbewust ook dingen vergeten; het gaat namelijk niet om het bakken. Ze moetendan meel vragen bij de buurman, elektriciteit aftappen bij de buurvrouw, enzovoort.”Maar vooral zijn er de bestuurders nodig die zichzelf en hun ambtenarenkunnen beheersen en, ook als het spannend wordt, hun zenuwen in bedwangkunnen houden.Het voortouw nemen als dat nodig isVele geïnterviewden benadrukken het: uitvoerders moeten de buurt niet doodknuffelen.Zij moeten dicht bij de bewoners staan en hun vragen kunnen beantwoordenals ze vastlopen, maar “zakelijk blijven, zeker niet pamperen en nietwelzijnsachtig worden”. De betrokkenheid en invloed van buurtbewonerskunnen te groot zijn; in dorpen en voorstandsbuurten lijken zij soms hun eigen

empirische bevindingen op bestuurlijk gebiedgang te gaan. Overheid en sociale spelers kunnen zinvolle rollen spelen, onder devoorwaarde dat zij steeds de eigen zwakten in het oog houden. Een oud-wethouder:“Het lukt wel om betrokken partijen bij elkaar te brengen. Het is echter deoverheid die consequent niet levert, maar wel wil zeggen wat anderen moetendoen.” Het is heel lastig met de overheid een zakelijke overeenkomst te sluiten.Hij noemt een voorbeeld: “Een supermarkt zegt: ‘Wij willen investeren als degemeente ook voor zeven jaar meedoet’, maar gemeenten tekenen alleen perjaar.”Soms mogen overheid en sociale spelers geen afstand nemen. Speciaal in achterstandsbuurtenis een ‘nabije’ overheid van belang om de verloedering van deopenbare ruimte tegen te gaan, de veiligheid te waarborgen, ouders meer bij deschool van hun kinderen te betrekken en waar nodig de sociale vangnetten teversterken. Begrippen als zero tolerance, Sterke Staat en lik-op-stuk komen nietzonder reden regelmatig terug in onze interviews. Een trekker van het eerste uurin hartje Amsterdam verwoordt zijn hartenwens “meer ruimte voor het particulierinitiatief”, maar voegt onmiddellijk toe: “’t Is wat tegenstrijdig. Ze moetenafstand houden, maar wel snel reageren als het misgaat.”Onder bepaalde omstandigheden mag de overheid niet terughoudend zijn bij het‘onteigenen’ van de lessen die er in een buurt worden geleerd. Buurtschoonmaakactiesof sociale activiteiten zoals het Rotterdamse Opzoomeren – ooit begonnendoor bewoners van de Opzoomerstraat – werden ook elders gestimuleerd door degemeente. Opboxen, dat zich in eerste instantie richtte op Antilliaanse jongens inHoogvliet, groeide uit tot “het putje voor de hele stad Rotterdam”. Problemen enoplossingen zijn vaak buurtoverstijgend; denk aan drugsoverlast, hangjongeren,prostitutie, illegaliteit en armoede. Als je veel overeenkomstige problemen ziet,moet dat agendazettend voor de beleidsmakers zijn.1274.3 drempels voor veranderingHet voorgaande laat zien dat overheid en sociale spelers zich geconfronteerdweten met een aantal bestuurlijke spanningsvelden, juist waar bij het directeonderwerp van ons onderzoek – de kleinschalige aanpak van leefbaarheidsproblemen– in het veld duizenden bloemen bloeien. Overheid en sociale spelershebben een aanmerkelijke dosis bestuurlijk vernuft ontwikkeld in het omgaanmet het vereiste veranderingsproces. Velen realiseren zich dat de kans op succesvolleverandering/cultuuromslagen toeneemt bij een gerichte en doordachteaanpak. Veelal is daarin een volgorde te herkennen: beleidsmakers hebben eenbepaalde visie ontwikkeld, maar weten dat de praktijk weerbarstig is. Mensenzeggen wel de goede woorden, maar passen hun gedrag te weinig of niet aan. Datis niet omdat het ‘slechte’ mensen zijn, maar veeleer door de drempels voorverandering waarvoor ze zich zien gesteld: de waarden en normen die de beleidsmakersvoor ogen hebben en die vaak op zich redelijk worden gedeeld door hundoelgroepen, zijn niet sterk genoeg ontwikkeld om tot een voldoende gedragsveranderingte leiden.

vertrouwen in de buurtIn de hiernavolgende subparagrafen besteden we aandacht aan de vier voornaamstedrempels voor bestuurlijke veranderingen zoals die uit ons veldonderzoeknaar voren zijn gekomen. Weer is daarbij een onderscheid te maken naar inhouden proces. Paragraaf 4.3 sluit af met een beknopte bespreking van de essenties vanverandermangement en het bijbehorende instrumentenbord.4.3.1 inhoud: inspiratiedrempels voor nieuw beleidTwee drempels doen zich in de eerste plaats gelden wanneer beleidsmakersinhoudelijke aanpassingen overwegen. Het zijn inspiratiedrempels: ze belemmerenin de eerste plaats het uitkristalliseren van een gedeelde visie. Het gaat om:(a) een onbegrip voor de drijfveren van derden; (b) remmende structuren ensystemen.128Onbegrip voor de drijfveren van derdenElke institutie heeft haar eigen drijfveren. Enerzijds zijn die gelegen in de takenen de visies die de mensen binnen een institutie verenigen. Samenbindendevisies zijn echter zeldzaam; ze bieden te weinig handvatten voor gezamenlijkeactie met beoogde samenwerkingspartners, of dat nu andere overheidsinstantieszijn, sociale spelers, private partijen of bewoners(organisaties). Anderzijds zijn ersoms ook fundamentele verschillen in de cultuur die samenwerking kunnenbemoeilijken. In het meest extreme geval kunnen vertegenwoordigers met elkaarpraten zonder elkaar te verstaan, eenvoudig omdat ze op een andere golflengtezitten: de drie logica’s waarover we eerder spraken. ‘Ze’, de anderen met hunvraaglogica of provisielogica, begrijpen ‘ons’ niet, en dat ervaren zij omgekeerdhetzelfde ten aanzien van onze institutionele logica.We verwezen al een aantal malen naar de verschillen tussen de fysieke en socialepijlers (par. 3.2.3 en 3.5.2), maar ook de ‘zachte’ welzijnshoek en de ‘harde’ economischesector bieden levendige illustraties van cultuurverschillen. Het succesvan het Rotterdamse Opzoomeren wordt bijvoorbeeld door een aantal gesprekspartnerstegelijk gezien als zijn valkuil: “In de ogen van instellingen en gemeentelijkediensten kan het daarom maar weinig voorstellen. Die denken dan: daarheb je weer zo’n opzoomerfeestje, -etentje of -activiteitje. Instellingen willenniet begrijpen wat buurtbewoners willen en nodig hebben. Het denken gaat teveel in de richting van wat bewoners kunnen betekenen voor de instelling, en datis de verkeerde benadering. De agenda van instellingen is hoofdzakelijk deleidraad.”Een dergelijk onbegrip voor wat anderen motiveert, kan vernieuwing in de wegstaan. De bestaande orde is – bijna onvermijdelijk – gericht op instandhouden: jeweet wat je hebt, maar niet wat je krijgt. Dat leidt tot not invented here-denken.We kwamen gevallen tegen van een ‘stadse’ kinderopvangorganisatie die zichniet wilde aanpassen aan ‘dorpse’ behoeften, van welzijnsorganisaties die hunmonopoliepositie niet wilden opgeven, van basisscholen die ‘meestribbelden’met betrekking tot buurtinitiatieven, en – veel – van inactieve wooncorporaties,

empirische bevindingen op bestuurlijk gebiedthuiszorgorganisaties en terughoudende bedrijven en bedrijvenverenigingen. Zewerken primair vanuit hun eigenbelang, dat is verengd tot het voortbestaan vande organisatie. Bestuurders zijn bovendien soms bang om zich aan koud water tebranden en hebben last van territoriumdrift. Toen de provincie Limburg bijvoorbeeldhet beleidsthema Samen bouwen aan vitale kernen, wijken en buurtenlanceerde, waarschuwde de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (vng)onmiddellijk om niet “op de stoel van gemeenten of – nog erger – van de burger tegaan zitten”.Remmende structuren en systemenOverheden zijn beperkt in hun verantwoordelijkheden en daardoor in hunmogelijkheden in te spelen op de specifieke problematieken van ‘hun’ buurten.De sturing van de politie-inzet vindt bijvoorbeeld elders plaats: door de politiezelf, de gemeente, via landelijke convenanten, via politieregioconvenanten, en viaafspraken op wijkniveau. Landelijk staat de criminaliteitsbestrijding bovenaan;op buurtniveau doorgaans parkeer- en drugsoverlast.Aan de andere kant zijn (deel)gemeentelijke overheden vaak niet toegerust voorhet takenpakket dat ze wél worden geacht uit te voeren. Het ontbreekt ze bijvoorbeeldaan kennis en menskracht om adequaat tegenspel te bieden aan sterkederden (bijvoorbeeld projectontwikkelaars en wooncorporaties, zie par. 3.2.2).Als die kwalitatief onderbezette overheidsapparaten dan ook nog te maken krijgenmet een piekbelasting, lopen ze het risico overvraagd te worden. Degemeente Moerdijk heeft de ambtelijke bezetting van een plattelandsgemeente,maar is opgezadeld met een stedelijke problematiek: de aanleg van de hogesnelheidslijnen van twee snelwegen dwars door de gemeente, de bestuurlijke coördinatievan een groot industrieterrein met uitbreidingsplannen, en de mogelijkeherstructurering van een aantal buurten.129Een specifieke problematiek van deel- en plattelandsgemeenten is dat ambtenaren,vooral door hun brede portefeuilles, schapen met vele poten moeten zijn. Zijmoeten inzicht hebben in de relevante regelgeving en de wegen naar beschikbarepotjes kennen. Het scheelt een stuk als je een ervaren netwerker op pad stuurt inplaats van een uitzendkracht met vier maanden ervaring. Er zijn ook nauwelijksdoorgroeimogelijkheden en als het beleid wordt gekenmerkt door een hoogjojogehalte is dat weinig motiverend. Ambtenaren worden bovendien ruwwegbetaald naar het aantal inwoners in hun gebied, ongeacht de zwaarte van hetwerk. De beteren hebben daarom de neiging om weg te trekken naar beterbetaalde functies bij grotere gemeenten of bij de provincie. Het is de achilleshielvan de lagere overheid: te veel doorstroming waardoor ook de trekkers verdwijnen,en het ambtelijk apparaat te weinig deskundigheid en stabiliteit kent (par.3.2.3).Vergelijkbare problemen doen zich voor onder politici in plattelandsgemeentenen achterstandsbuurten. Er is sprake van een relatief hoge doorstroming; slechtseen klein deel van een stadsdeelraad heeft bestuurlijke ervaring. De betaling van

vertrouwen in de buurtwethouders en ook hun status houden niet over: “Als je in ons stadsdeel bestuurderwas, betekende dat dat je niet goed was.” Ook voor voorlieden van socialespelers is het geen aantrekkelijk gebied: “Je kon hier niet scoren.” Bewonersweten wel wat nodig is: politieke partijen moeten zwaargewichten sturen omduidelijkere lijnen uit te zetten en ook vast te houden. Waarom huurt de burgemeesterniet gewoon een paar man in om in de moeilijkste wijken “de kar los tetrekken”? Het is nu een chaos: “iedereen doet maar wat.”4.3.2 proces: vertrouwensdrempels voor nieuwe uitvoeringOok aan de proceskant doen zich drempels voor, die blijkens ons veldonderzoekregelmatig belemmerend werken bij de uitvoering van nieuw beleid. Het gaatditmaal om vertrouwensdrempels: bewoners en veldwerkers geloven onvoldoendein de intenties van beleidsmakers en aarzelen hen te volgen of actief meete denken. De oorzaken zijn gelegen in: (a) een korte tijdshorizon; (b) onzekeresleutelhouders.130Korte tijdshorizonBeleidsuitvoerders en bewoners hebben beiden een korte tijdshorizon. Als danbovendien beleidsmakers geen continuïteit inbouwen, ontstaat onvoldoendeverankering. Dat is een serieus probleem, omdat de oplossing van veel leefbaarheidsvraagstukkeneen lange adem vereist. De fysieke inrichting van buurten isgebaat bij een gebiedsgerichte benadering met een langetermijnperspectief, nietbij een optelling van eenmalige projecten. Veiligheid in de buurt moet zijngestoeld op een voortdurende waakzaamheid van bewoners. De verankering vanouderbetrokkenheid in het onderwijs en de vorming van brede scholen bestrijkenlangere perioden. En de sociale infrastructuur kan niet zonder vertrouwen, dat– zoals vaak wordt gezegd – te voet komt (maar te paard vertrekt).Ons veldonderzoek biedt vele illustraties van politici en bewoners die in ditopzicht tekortschieten. De politiek wil (te) snel scoren; elke vier jaar zijn erverkiezingen en de media bieden zelfs zoveel tijd niet. Dit kan, speciaal op sociaalterrein, leiden tot jojobeleid met de bijbehorende demotivatie en schade tengevolge van weggegooid geld (zie par. 3.5.3). Bewoners hebben vaak een verkeerdtijdsperspectief. Overheidsbeleid is in hun ogen een ver-van-mijn-bedshow mette weinig bevrediging van kortetermijnwensen. Beleidsmakers moeten hiermee,wellicht met tegenzin, rekening houden. Een onvoldoende draagvlak en te groteonrust leiden tot onbestendigheid. Het is dus zaak het beleid ‘op te dienen’ inkleinere, hapklare brokken. Het is ook zaak zogenoemde early wins – snelle enmisschien zelfs goedkope successen – te boeken en daarmee de publiciteit tezoeken. Dat vereist een zorgvuldige regie.Onzekere sleutelhoudersBij elke verandering is een klein aantal mensen bepalend voor het welslagen vanhet gehele proces. Zij moeten de verantwoordelijkheid nemen voor grote beslissingen,het vereiste politieke en maatschappelijke draagvlak bewerkstelligen, hun

empirische bevindingen op bestuurlijk gebiednek uitsteken bij de uitvoering, onderhandelingen voeren met beoogde partnersen rust in eigen huis bewaren als het om welke reden dan ook spannend wordt.Als deze sleutelhouders voor de verandering zelf in de stress schieten en onzekerworden, zullen ze ‘bevriezen’ en zich passief opstellen. In ons veldonderzoektroffen we daarvan verschillende voorbeelden aan. In de sociale sector leidde hetinconsistente beleid tot onzekerheid en demotivatie. De geldkraan werd te vaakopen- en dichtgedraaid en de vrije beleidsruimte op- en teruggeschroefd. Andereveldwerkers perkten zich in, vermoedelijk om overbelasting van hun agenda tevoorkomen.Evenzo worden buurttrekkers geconfronteerd met ontmoedigende situaties,bijvoorbeeld wanneer ambtenaren en deskundigen op uitdagende buurtplannenreageren met: “kan niet werken”. Zo’n afhoudende opstelling werkt door tot opbuurtniveau. Een opbouwwerker: “Er zijn straten die om iets kleins voor elkaar tekrijgen, werkelijk een Tweede Wereldoorlog moeten uitvechten.” Tegelijk tekentzich het recept voor succes af: vrijgevochten bewoners, veldwerkers of wijkambtenarendie ‘hopeloze’ taken naar zich toetrekken. Zij zoeken daarbij de zekerheidvan een groep gelijkgezinde medetrekkers, wars van bureaucratie en neenzeggers,vaak nauwelijks democratisch gelegitimeerd maar wel resultaatgericht.Zij worden in de rug gedekt door hoger geplaatsten, bijvoorbeeld een wethouderof een topambtenaar. Hun rol als ‘witteboordensleutelhouder’ is het vrijhoudenvan de sleutelhouders in het veld, desnoods met wat plooien van de spelregels enenig gebruik van hun positie waar dat nodig is om bureaucratische blokkades opte ruimen.1314.3.3 verandermanagementZoals al eerder is gezegd, hebben overheid en sociale spelers een dosis bestuurlijkvernuft ontwikkeld in het omgaan met het vereiste veranderingsproces. Dewaarden en houdingen die de beleidsmakers voor ogen hebben, zijn onvoldoendegedragen en uitgewerkt om tot de gewenste gedragsverandering te leiden bij hundoelgroepen. De drempels voor verandering zijn daarvoor te hoog. Verandermanagementricht zich door een welgekozen inzet van instrumenten op het beïnvloedenvan dit evenwicht. We zullen op deze plaats geen uitgewerkte aandachtbesteden aan dit onderwerp, maar verwijzen de aspirerende beleidsmaker en-uitvoerder naar bijlage 1 van dit rapport voor een gedetailleerdere beschrijvingvan onze empirische bevindingen. Verandermanagement begint zich te ontwikkelenvan een kunst tot een wetenschap en ook ten behoeve van buurtgerichtbeleid zijn daarvoor aan ons veldonderzoek veel handvatten te ontlenen. De (aanstaande)bestuurder kan zich daarmee verder bekwamen.Bestuurders dienen een weloverwogen keus te maken uit de vier groepen instrumentenvan het ‘bestuurlijk instrumentenbord’ in figuur 4.2. Door te inspirerenkunnen zij de gewenste waarden en houdingen (attitudes) versterken. Door hetopstellen van een actieplan worden die veelal enigszins abstracte waarden ennormen geconcretiseerd in de vorm van toetsbare, op gedragsverandering

vertrouwen in de buurtgerichte plannen. Vervolgens worden de resultaten daarvan teruggekoppeld naarde waarden en normen. Dat kan tot een bijstelling daarvan leiden, maar bij geblekensucces ook tot een positieve bevestiging van het ‘nieuwe’ gedrag. Ten slotte –veelvuldig onderschat en verwaarloosd – dient het veranderde gedrag te wordenverankerd, zodat ook na afloop van het veranderprogramma het nieuwe gedragals vanzelfsprekend geldt en bestuurders de handen vrij hebben voor volgendebeleidsprogramma’s, wellicht op geheel andere terreinen.Figuur 4.2Bestuurlijk instrumentenbordTerugkoppelen132InspirerenWaarden,houdingDrempelsGedragVerankerenOpstellen actieplanEen specifiek onderdeel van de verankering van nieuw beleid heeft recent inbestuurlijk Nederland veel aandacht getrokken. Het betreft het al dan niet kantelenvan de gemeentelijke en zelfs provinciale organisatiestructuur; de provincieLimburg zette in dat verband opmerkelijke stappen. In de volgende paragraafgaan we daarom nader in op de organisatievormen die het de overheid mogelijkmaken meer te focussen op de behoeften en kwaliteiten van burgers en buurten.4.4 nieuwe structurenIn ons veldonderzoek deelden velen van onze gesprekspartners hun inzichtenmet betrekking tot de bestuurlijke spanningsvelden en de drempels voor veranderingwaarvoor overheid en sociale spelers zich geplaatst zien bij de zoektochtnaar een passende bestuurlijke vormgeving. Daarbij kunnen twee verschillendestromingen worden onderscheiden. De eerste gaat uit van de institutionele logicavan de beleidsmakers. Deze bouwt, zwart-wit getekend, voort op de inbreng vanbuurtbewoners die willen meedenken over visie en beleid van de overheid ensociale spelers. De tweede daarentegen baseert zich op een vraaglogica en gaat uitvan de ‘buurtagenda’ van bewoners. Op het oog lijken de verschillen soms klein;bij beide aanpakken wordt uiteraard rekening gehouden met de ‘andere’ logica.

empirische bevindingen op bestuurlijk gebiedToch gaat het om een fundamentele keuze: wie is de burger, wie de overheid enwat dient hun onderlinge rolverdeling te zijn?Bewoners en veldwerkers staan bijna per definitie aan de kant van de vraaglogicaen hun voorbeelden zijn kleurrijk. Een aanbodgedreven thuiszorg is strakgepland op minuten per technische handeling: één minuut pleisterplakken endan weer weg. Uitkeringsgerechtigden kunnen terecht bij de sociale dienst omkredieten en begeleiding aan te vragen voor het opzetten van een onderneming,maar de reactie op een telefoontje van een veldwerkster is kenmerkend: “Maar ikken die persoon toch helemaal niet, voor mij is het een papieren dossier.” In hetvorige hoofdstuk schreven we al over de neiging van overheden om te denken intermen van ‘stenen’ in plaats van mensen (par. 3.2.2) en om politie en socialespelers af te rekenen op basis van prestatiecontracten met ‘foute’ criteria (par.3.3.3 en 3.5.3). De institutionele logica kent eigen loketten per overheidskolom; devraaglogica prefereert één loket.De institutionele logica heeft echter ook zijn sterkten. Een eventuele kantelingvan aanbod- naar vraaggedreven beleid noodzaakt tot een fundamentele aanpassingvan organisatiestructuren. Een verticale, functionele vorm moet wordengetransformeerd in een vlakkere, horizontale organisatiestructuur. Dit vereisteen forse ingreep met alle bijbehorende onrust en vertraging van dien. Het isbovendien de vraag of de voordelen wel opwegen tegen de nadelen: misschienkan de beoogde grotere betrokkenheid van bewoners worden gerealiseerd metbeperktere en simpelere aanpassingen. De volgende subparagrafen gaan in kortbestek in op de voornaamste kenmerken van beide aanpakken.1334.4.1 functionele organisatie met verzwaarde coördinatieVanuit de institutionele logica domineert in de bestuurlijke vormgeving hetbelang van de functionele/sectorale vaardigheden (kwaliteiten en efficiëntie vande backoffice). De nadelen hiervan (complexiteit, verkokering) worden gecompenseerddoor stevige coördinatiemechanismen. Dit biedt het voordeel van eenminimale verandering en verstoring, het behoud van kennis en een goedeaansluiting op de structuren van andere overheidslagen en het maatschappelijkmiddenveld. De knapste illustratie troffen we aan in Deventer, dat een toegespitsteaanbodgedreven structuur en bijpassende interactieve processen ontwikkeldevoor z’n wijkaanpak, met inbegrip van een gedetailleerd handboek.Op veel plaatsen zijn bestuurlijke antwoorden geformuleerd, waarbij de ambtelijkeorganisatie enerzijds haar dominante verticale lijnen behoudt en anderzijdsde gebiedsgerichte politieke coördinatie versterkt door de aanstelling van wijkwethoudersmet daarachter een wijkapparaat in velerlei vormen. We wezen al opde zo representatief mogelijk samengestelde wijkraden, die het gemeentebestuuren de raad gevraagd of ongevraagd adviseren. Dat advies wordt meegenomen bijhet formuleren van een wijkprogramma van de gemeente.

vertrouwen in de buurtDe ambtelijke structuur wordt veelvuldig aangepast vanwege de behoefte aaneen grotere gebiedsgerichtheid. In de praktijk volgt men daarbij de lessen uit hetbedrijfsleven, waar belangrijke producten worden toevertrouwd aan productmanagers.Op vergelijkbare wijze coördineren wijkcoördinatoren de activiteitenbinnen een wijk vanuit de verschillende gemeentelijke beleidskokers. Zijbrengen echter veelal ook externe partijen bij elkaar, bijvoorbeeld het buurtcentrumen de basisschool rond het oplossen van overlast door hangjongeren, ofalle partijen die betrokken zijn bij het opstellen van plannen in het kader van hetInvesteringsbudget Stedelijke Vernieuwing (isv). In een aantal gemeentenwordt hun positie versterkt door hen te benoemen tot wijkmanager van eengebiedsbeheersteam of van een wijkbureau waarin ook mensen huizen uit devoornaamste diensten.134Het blijft echter een hybride positie. Een wijkcoördinator is als ambtenaar onderdeelvan de gemeentelijke organisatie en moet uitvoeren wat zijn ambtelijke enpolitieke bazen hem opdragen. Als contactpersoon voor zijn wijk moet hij tegelijkzijn oren en ogen wijd openhouden en signalen vanuit de wijk het ambtelijkapparaat inbrengen. De bewoners herkennen deze bestuurlijke spagaat: “Hetwijkbureau is de burgers in de wijk goedgezind, maar zit veelal in het conflictmodelmet de centrale stad.” En met alle kritiek is er ook op het platteland welsympathie voor de dorpscoördinator: “Het is per definitie een moeilijke functie,want zij zit overal tussenin, maar hoort nergens bij.”De invulling van de baan is mede daarom sterk persoonsafhankelijk, maar zelfsde allerbeste functionaris kan het niet alleen. De coördinatoren ontlenen hunkracht aan de steun die zij krijgen van hogerhand: de burgemeester, wethouderen/of gemeentesecretaris. Een betrokkene verhaalt waarom in zijn gemeente veelkan: “Dat kan omdat we een burgemeester hebben die wil. Hij heeft van eengesloten organisatie een open organisatie gemaakt.” Het gaat vaak niet om grotedingen, maar ze bepalen wel zijn positie in de ambtelijke samenleving. Tijdenseen buurtvergadering vragen buurtbewoners bijvoorbeeld of ze een doelpaalkunnen krijgen op hun trapveldje. Een wijkcoördinator: “Dan gaat er een halveavond verloren omdat het hoofd Groenvoorziening dat niet wil omdat het metmaaien een probleem geeft. Ik zeg dat vervolgens toch toe. En dan zegt dewethouder: ‘U heeft het gehoord, die doelpaal komt er.’”Wijkcoördinatoren zijn er in alle soorten en maten en met een rijke variatie inbetiteling. ‘Wijkregisseurs’ bij de politie hebben in één straat te maken met eengroot aantal partijen, vanuit de overheid alleen al de inspecties voor bouw- enwoningtoezicht, ambtenaren belast met bestemmingsplannen, milieudiensten,enzovoort. ‘Programmamakelaars’ bevorderen de totstandkoming van samenwerkingsverbandenin het kader van brede scholen. De sleutel voor de samenwerkingtussen centrale stad en deelgemeente bij herstructurering is de ‘accountmanager’die zich binnen de gemeentelijke diensten concentreert op dedeelgemeente.

empirische bevindingen op bestuurlijk gebiedGeconfronteerd met patstellingen of grotere acties die meer menskracht endeskundigheid behoeven of buurtoverstijgend zijn, schakelen overheden over opeen tijdelijke ‘versneller’. Een Rotterdamse stadsmarinier zegt bijvoorbeeld: “Hetis dan de kunst om die patronen te doorbreken. Ik ga niet als een breekijzer tewerk, maar ben meer een stimulator.” Grote gemeenten en provincies doen ookeen beroep op hun projectmanagementbureau (pmb). Het Amsterdamse pmbbemiddelt tussen een bonte verzameling partijen, zoals krakers, culturele groepen,corporaties en vastgoedmakelaars over onderwerpen uiteenlopend vanculturele broedplaatsen, infrastructuurontwikkeling en woningbouw.Tegelijk waarschuwen veteranen van de wijkaanpak: maak het niet te moeilijk envergeet niet dat de wijk vooral een administratieve eenheid is. Onthoud dat debuurt van de meeste bewoners kleiner is en dat ze vragen om eenvoudige productenen processen. Jaarplannen, wijkbeheer- en wijkontwikkelingsplannen schietenhun doel voorbij; het is onduidelijk welke invloed bewoners hebben en hetzijn zaken die te ver van hun bed zijn. Een enkeling heeft alle geloof verloren:“Het hele wijkgericht werken is onzin: er zit één afdeling Wijkgericht Werken inhet stadhuis en die doet voor elke wijk hetzelfde. Hoe kan je nou in een stad, waareen grote diversiteit aan wijken is, in elke wijk hetzelfde doen?” Het is extreemgesteld en doet ongetwijfeld velen tekort, maar voorstanders van de kantelingsgedachte(par. 4.4.2) benadrukken dat de wijkaanpak veelal is uitgedacht doorinstellingen en diensten en dus vorm heeft gekregen vanuit hun institutionelekijk op maatschappelijke problemen en de bijbehorende afbakening van ‘debuurt’.1354.4.2 gekantelde organisatieVanuit de vraaglogica wordt de vormgeving van bestuurlijke processen sterkerbepaald door de behoeften van bewoners en veldwerkers aan de frontlijn (differentiatie,niet-verkokering, terughoudendheid). De voordelen zijn een grotereherkenbaarheid en toegankelijkheid voor de burger en een eenvoudiger focus opkerntaken met op termijn de daarbijbehorende waarschijnlijkheid van eengrotere effectiviteit en efficiëntie van het gehele apparaat. Tilburg, Zaanstad,Delft en Moerdijk kantelden bijvoorbeeld hun ambtelijk apparaat en bestuurlijkeprocessen om zich beter te kunnen richten op de vraag van de burger.De kanteling heeft tot gevolg, zo is de veronderstelling, dat ambtenaren beterworden aangestuurd en dat zij zich meer richten op producten die passen bij debehoeften van bewoners. De vraaglogica van de burger moet resulteren in eenondersteunende overheid die meer ruimte laat voor de initiatieven vanuit debuurt. Dat vereist – nog meer dan voor de succesvolle doorvoering van zwaarderecoördinatievormen binnen een functionele organisatie – een sterke burgemeesteren een dito gemeentesecretaris. Als duo moeten zij strak leidinggevenaan zowel een samenwerkend collegeteam als aan het ambtelijke apparaat datonvermijdelijk aftast hoe dik de nieuwe horizontale lijnen binnen de organisatiein de praktijk worden getrokken. Zo nodig moet op dat punt volstrekte

vertrouwen in de buurtduidelijkheid worden geboden door het doorhakken van operationele knopen.Dit geldt, zeker in het duale stelsel, ook in de richting van de gemeenteraad.Ervaren waarnemers waarschuwen ons: “De politiek moet zich minder met deburger bemoeien en meer de agenda voor de stad bepalen.” Pas daarom op,waarschuwt een buurttrekker: “De nieuwe regenten zijn opgestaan.” Ze wijzenop het risico van cliëntelisme en een overmatige bemoeienis van de raad metuitvoeringsdetails.136Het lijkt inderdaad bijna tegennatuurlijk voor ambtenaren en politici om veelruimte te laten voor een eigen invulling per buurt. Een adviseur overweegt: “Tja,kennelijk is de overheid mentaal niet in staat te denken hoe zij de burger het bestekan bedienen. De overheid heeft niet die bedieningsagenda, maar een stadhuisagenda.”Een wethouder had de grootste moeite om zijn – deskundige – ambtenarenervan te weerhouden de buurtoverlegvergaderingen te bezoeken: “Laat zemet rust!” Om daarna ‘ja’ te zeggen tegen de actieplannen van de bewoners, “ookal dacht ik van sommige plannen: is dat nou nodig?” Ambtelijke buurttrekkershebben een dringende behoefte aan ruimte, zowel in de richting van hun stadhuiscollega’sals naar de raad. Wat is, met een aantal jaren frontervaring, je hartewens?,vragen we aan Willem, een ambtenaar die is belast met buurtbeleid.Wijzend op zichzelf hoopt hij op “bestuurders die dit soort rare snuiters blijvendekken. Alleen dan heb je de durf en de ruimte om buiten begane paden tetreden.” Hij boft, de wethouder kent zijn plaats in de duale besluitvorming meteen gekantelde organisatie: “Mijn rol is Willem vrij te houden.”Maar – het is de essentie van de vraaglogica – Willems rol is in de eerste plaats debuurtbewoners vrij te houden en hen als ondersteuner te inspireren tot eengrotere zelfredzaamheid. Een ervaren oud-wethouder vertelt ons: “Je moetuitgaan van een positief engagement van bewoners. Dus niet eerst een planopstellen en daarvoor draagvlak proberen te creëren, maar vanuit draagvlak eenplan ontwikkelen en verwerkelijken.” Nog meer bepalend dan de gemeentelijketrekkers zijn daarom de initiatiefnemers in de buurten. Wat heb je nodig om desolidariteit tussen bewoners en hun verbondenheid met hun buurt om te zettenin een succesvolle samenwerking? De lessen verschillen vanzelfsprekend perbuurt, maar de drieslag waarvan we leerden in het Friese Reduzum is voor veelgevallen relevant:1 Buurtvisie. Het formuleren van zo’n visie vergroot de betrokkenheid van allebewoners en vertaalt zich in een gezamenlijk langetermijnperspectief. Voorveel initiatieven is immers een lange adem vereist. De buurtvisie maakt ookhet communiceren met de gemeente makkelijker.2 Buurtvereniging. Het succes schuilt in het betrekken van mensen bij het ontwikkelenen uitvoeren van plannen. “Zodra we een probleem hebben, wordter een werkgroep opgericht.” De ideeën en activiteiten moeten uit de werkgroepenkomen en het bestuur moet afstand houden. Mensen zijn maximaaldrie jaar lid van een werkgroep; dan moeten ze worden opgevolgd.3 Communicatiekanalen. Een gratis mededelingenblad of een website is essentieelvoor het onderhouden van de verbindingen waaronder opiniepeilingen

empirische bevindingen op bestuurlijk gebieden aankondigingen van de lokale overheid of het bekendmaken van stageplaatsenen vacatures in de buurt. Verenigingen betalen een bijdrage en mogen alleberichten plaatsen.Op vele plaatsen is blijkens ons veldonderzoek sprake geweest van buurtinitiatievenmet bewoners die ruimte vroegen en overheden die hun die ruimte gaven. Inhet West-Brabantse Nieuwendijk kreeg een zelfbenoemd comité de complexeaanleg van een verlicht fietspad naar Gorkum voor elkaar en is nu door dewethouder gevraagd om een masterplan uit te werken voor een multifunctioneelbuurtcentrum: “Nemen jullie het voortouw maar.” Daarbij is een aantal (financiële)spelregels vastgelegd en heeft de wethouder zich voor een halfjaar ‘teruggetrokken’.Het comité beschouwt zichzelf als een informeel netwerk, dat geregeldoverlegt met de grotere verenigingen (zoals de voetbalclub en de volleybalvereniging)en ook regelmatig dorpsbijeenkomsten organiseert.In Amsterdam ‘toverde’ de nv Zeedijk in 20 jaar tijd een van de beruchtste buurtenom tot een van de betere winkelstraten. Een trekker van het eerste uur benadrukthet belang van een ondersteunende overheid die ruimte laat: “Het gaat ompubliek-private samenwerking (pps). De som is meer waard dan de aparte delen.Er is te weinig uitwisseling tussen deze twee werelden. Er is in Nederland eenfundamenteel wantrouwen tussen overheid, bedrijfsleven en burgerij. Er is geentraditie in pps.”137Uit de vele praktijkgevallen waarover wij werden geïnformeerd, is een aantallessen af te leiden. In de eerste plaats benoemen trekkers zichzelf of worden zijgecoöpteerd. Criteria zijn betrokkenheid en empathie: het moet ‘leuk’ zijn omaan een gezamenlijke kar te trekken. Initiatieven werken goed “door mensen dieelkaar mogen”. De overheid moet dus niet te veel zeuren over de representativiteitvan initiatiefnemers, maar blij zijn als goede mensen zich voor goededoelen verenigen. Er is immers een tweede les die terugkeert op vele plaatsen:haak aan waar (nog) iets is. Indien de sociale netwerken in een buurt sterk zijn,moet je er niet aan morrelen, maar ze ondersteunen. Het is echter moeilijk omiets op gang te brengen als er geen samenhang (meer) bestaat. Zijn de netwerkenafgetakeld, dan is een sterke professionele infrastructuur bij de wederopbouwvereist.4.5 conclusie: met bestuurlijk vakmanschap veel tebereikenOns veldonderzoek geeft tal van indicaties over de voorwaarden waaronderbuurtinitiatieven succesvol kunnen zijn. Bij succes is er sprake van een meerwaardevoor zowel bewoners als overheid en sociale spelers. Beleidsmakers en-uitvoerders met aspiraties in deze richting staan echter voor een aanmerkelijkebestuurlijke uitdaging. Zij moeten hun positie bepalen ten aanzien van de viergesignaleerde spanningsvelden (par. 4.2). Zij moeten ook kiezen met welkeinstrumenten ze het beste kunnen omgaan met de drempels voor verandering

vertrouwen in de buurt(par. 4.3). De noodzakelijke veranderingen binnen hun eigen organisatie en daarbuitenkunnen zonder overdrijving worden omschreven met de term cultuuromslag.Het gaat om een andere wijze van werken waarbij de op dit moment dominanteinstitutionele logica opschuift ten gunste van de vraaglogica van bewoners.Dat tezelfdertijd ook de provisielogica van de sociale spelers om een hernieuwdeinvulling vraagt, is nader toegelicht in ons rapport Bewijzen van goede dienstverlening(wrr 2004) en compliceert hun bestuurlijke taakstelling verder.Ons veldonderzoek laat zien in welke richting zij de beleidsoplossingen moetenzoeken. Bij de spanningsvelden en de drempels is sprake van twee dimensies:inhoud en proces. Het zijn ‘echte’ dimensies, in de zin dat ze niet los van elkaarstaan, maar gezamenlijk het speelveld omschrijven waarop de oplossingen vormdienen te krijgen, zoals is uitgebeeld in figuur 4.3. De institutionele logica onderscheidtzich door een nadruk op een uniforme en functionele beleidsinhoud,aanbodgedreven processen en van bovenaf opgelegde regels door instanties diedicht op hun doelgroepen zitten. Het is een logica die goed aansluit bij de leefbaarheidsproblematiekin veel achterstandsbuurten waar de sociale cohesietekortschiet.138Diagonaal daartegenover op het speelveld staat de vraaglogica, met een inhoudelijkenadruk op gedifferentieerd en integraal beleid en beleidsprocessen dieFiguur 4.3Speelveld voor bestuurlijke veranderingInhoudVraaglogicaGedifferentieerdIntegraalUniformFunctioneelInstitutionelelogicaInspiratiedrempels• Remmende structuren, systemen• Onbegrip voor drijfveren derdenVertrouwensdrempels• Korte tijdshorizon• Onzekere sleutelhoudersOpgelegdEr dicht opCoproductieGepaste afstandProces

empirische bevindingen op bestuurlijk gebiedcoproductie nastreven bij de beleidsvorming en een gepaste afstand bij de uitvoering.Deze logica is toegesneden op de behoeften en kwaliteiten van buurten metjuist veel samenhang. Overheid en sociale spelers moeten daarbij als het wareterugtreden: vrijheid laten, decentraliseren, condities creëren waaronder mensenvrijwillige initiatieven nemen. Dit zijn elementen van een paradigma dat wezenlijkanders is dan het paradigma waarop buurt- en wijkbeleid in de jaren vijftig ofde jaren zeventig/tachtig op gebaseerd was. Haagse en gemeentelijke agenderingsmachinesmoeten enigszins op afstand worden gehouden.De bestuurlijke uitdaging wordt vergroot doordat veel, vooral grotere steden temaken hebben met zowel hot spots in achterstandsbuurten als – noem het maar –‘vreedzame’ buurten. Binnen een enkele organisatie moeten dus twee totaalverschillende culturen tot ontplooiing worden gebracht. Aan de top van die organisatiesmoet dat zelfs gebeuren door een en dezelfde personen. Dat stelt hogeeisen aan de betrokken bestuurders: het is slechts weinigen gegeven om in meerdere‘sporten’ te excelleren en op teamniveau is dat nog zeldzamer. Daarbovenopkomt de taakstelling die voortvloeit uit een verschuiving van de institutionelenaar de vraaglogica. Idealiter heeft die plaats wanneer de sociale inhaalslag in eenachterstandsbuurt zijn voltooiing nadert of wanneer beleidsmakers besluiten desprong te maken omdat ze dat passender bij de behoeften en kwaliteiten vanbewoners achten. In die gevallen dienen passende oplossingen te worden geformuleerdvoor de geschetste drempels voor verandering.139Een veranderingstraject moet zorgvuldig worden doordacht en uitgevoerd; deverschillende stappen die daar onderdeel van zijn hebben we in bijlage 1 uitgeschreven.Het succesvol doorvoeren van veranderingstrajecten, bewijst de praktijk,is vaak een combinatie van bestuurlijk vakmanschap, een goed begrip van decontext, een lange adem (volhouden, continuïteit ten aanzien van middelen enmensen), en ongetwijfeld ook een dosis geluk bij het grijpen van het goedemoment. We komen daarop terug in hoofdstuk 6, waar we beleidsaanbevelingenvoorleggen voor de gemeentelijke overheid en sociale spelers, maar ook metbetrekking tot de vereiste ondersteuning vanuit rijk en provincies, en ‘de politiek’.Eerst willen we in het volgende hoofdstuk onderzoeken in hoeverre onzeempirische bevindingen worden gedekt door het onderzoek van derden en of zeook van generieke toepassing zijn. Bovendien is de tweede onderzoeksvraag, diewe ons stelden, vooralsnog onbeantwoord: kunnen buurtinitiatieven en buurtbeleidbijdragen aan het versterken van sociaal en mogelijk ook politiek vertrouwen?

140vertrouwen in de buurt

de toegevoegde waarde van buurtgericht beleid5 de toegevoegde waarde van buurtgerichtbeleid5.1 tweede onderzoeksvraag: bijdrage aan sociaal enpolitiek vertrouwen?In de twee voorgaande hoofdstukken is, mede op basis van de onderzochte praktijkgevallen,een bevestigend antwoord gegeven op de eerste onderzoeksvraagdie we ons stelden. We concludeerden dat een buurtgericht beleid onder voorwaardenkan bijdragen aan de aanpak van een aantal leefbaarheidsproblemen:fysieke inrichting, veiligheid, onderwijs en sociale infrastructuur. Overheid ensociale spelers dienen dan wel adequaat om te gaan met de bestuurlijke spanningsveldenwaarvoor zij zich geplaatst zien. Dit vereist een grote inspanning opeen beleidsagenda die toch al zwaar is belast. Voordat de decentrale overheidbesluit een buurtgericht beleid te ontwikkelen, moet plausibel worden gemaaktdat de toegevoegde waarde daarvan zo groot is dat het de moeite loont. We willenbovendien geen overdreven verwachtingen creëren: buurtbeleid is niet de kuurvoor alle maatschappelijke kwalen. Op dat vlak kunnen vele mythen en misvattingenworden onderkend, die onder andere door Duyvendak en Hortulanus(1999) aan de kaak zijn gesteld.141Gegeven deze voorwaarden en relativeringen komt de vraag op wat daadwerkelijkde toegevoegde waarde van buurtbeleid is. De ‘bewijslast’ die we in dithoofdstuk op ons nemen, bestaat daarom uit enkele onderdelen. Allereerst zal inparagraaf 5.2 worden aangetoond dat de conclusies van de hoofdstukken 3 en 4niet slechts hun waarde ontlenen aan de geselecteerde praktijkgevallen, maar ookmeer generiek relevant zijn. Vervolgens moet worden vastgesteld of de inhoudelijkemeerwaarde van het buurtbeleid op de vier bestudeerde terreinen zodaniggroot is dat het (meer) prioriteit zou moeten krijgen op de beleidsagenda vanoverheid en sociale spelers. In deze instrumentele of functionele optiek ligt hetbuurtbeleid in het verlengde van de tweede en derde golf van buurt- en wijkbeleid(zie hoofdstuk 2). In paragraaf 5.3 gaat het erom hoe er betere resultatenkunnen worden geboekt door de buurt (meer) bij de beleidsvorming en -uitvoeringte betrekken.Deze twee paragrafen leggen de basis voor de behandeling van onze tweedeonderzoeksvraag: kunnen buurtinitiatieven en buurtbeleid bijdragen aan hetversterken van het sociaal en politiek vertrouwen? Het gaat ons daarbij om deindirecte maatschappelijke doorwerking: de toename van het sociaal en politiekvertrouwen die het gevolg kan zijn van een buurtgericht beleid. De buurtfungeert dan uitdrukkelijk als aangrijpingspunt voor beleid. Deze indirecte batengelden immers in zekere zin als een bijproduct, maar wel een bijproduct dat vangroot belang kan zijn.Zoals Fukuyama (1995), Putnam (2000) en anderen hebben betoogd, vormt sociaalvertrouwen de smeerolie van een samenleving; in essentie was dit ook het

vertrouwen in de buurtidee achter de eerste naoorlogse golf van buurt- en wijkbeleid. In paragraaf 5.4komt de vraag aan de orde of buurtinitiatieven en buurtbeleid aantoonbaar bijdragenaan een groter sociaal vertrouwen.Dat ligt problematischer als het gaat om het politiek vertrouwen, dat wil zeggenhet vertrouwen in de democratische instituties. De burgerschapsstijlen van eendeel van de bevolking kenmerken zich door wantrouwen dan wel onverschilligheid,waardoor zich haarscheuren voordoen in het politiek vertrouwen. Paragraaf5.5 biedt, uitgaande van bestaande theoretische raamwerken, enige handvattenom elk van deze stijlen beter te begrijpen.142Sociaal en politiek vertrouwen zijn dus niet zo sterk aan elkaar gecorreleerd – enzeker niet één-op-één – als men zou verwachten. Een beleidsaanpak die zichbeperkt tot het herstel van de sociale betrokkenheid (bijvoorbeeld via de versterkingvan civil society of de buurt), biedt geen zekerheid dat kan worden voorkomendat de haarscheuren in het politiek vertrouwen uitgroeien tot breuklijnen.Nieuwe hypothesen zijn daarom vereist om greep te krijgen op de oorzaken vaneen mogelijk afnemend politiek vertrouwen. Deze komen in paragraaf 5.6 tersprake. De conclusie in paragraaf 5.7 luidt dat de politiek een complexe politieketaakstelling te wachten staat.5.2 vergelijking met ander onderzoekHoe representatief zijn de resultaten van de gevolgde casusbenadering? De grotelijnen van de empirische bevindingen blijken niet beperkt te zijn tot de geselecteerdepraktijkgevallen. De relevantie van de onderzochte beleidsterreinen, endaarmee de relevantie van de onderzochte praktijkgevallen, wordt bevestigd inhet onderzoek van derden. Het meest overtuigend gebeurt dat door het ministerievan Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu (vrom) (2004b) metbehulp van het grootschalige Woningbehoefte Onderzoek 2002 (vrom 2003).Daaruit blijkt dat 88 procent van de Nederlandse bevolking met een gemiddelderapportcijfer van 7,7 (zeer) tevreden is met zijn woonomgeving. Naast een aantalobjectieve indicatoren zoals aandeel allochtonen en jongeren, inkomen en soortbebouwing, wordt die tevredenheid in hoge mate bepaald door drie van onze vierhoofdthema’s: de fysieke omgeving (de openbare ruimte en voorzieningen);overlast, criminaliteit en veiligheid; en de sociale omgeving (de mensen en hoemen met elkaar omgaat) (vrom 2004b: 45).Onze bevindingen krijgen ook steun vanuit de analyses van Van Dijk et al.(2000), die laten zien dat de sociale relaties in buurten – “de mate waarin bewonersmet elkaar contact hebben én de kwaliteit van dat contact” – kunnen bijdragenaan de oplossing van maatschappelijke problemen zoals (gevoelens van)veiligheid en leefbaarheid (figuur 5.1).

de toegevoegde waarde van buurtgericht beleidFiguur 5.1Sociale relaties als bron van leefbaarheid en veiligheidStatistische correlaties.52SlachtofferschapinbraakLeefbaarheid*-.20.31.29Sociale kwaliteit *-.31Perceptie vanvermogensdelicten-.44Slachtofferschapautocriminaliteit.28.35Gevoelens vanonveiligheid-.23143* Sociale kwaliteit heeft betrekking op de mate waarin bewoners met elkaar contact hebben en op de kwaliteitvan dat contact. Onder leefbaarheid verstaan we hier, in navolging van De Hart 2002, het samenspel tussenfysieke kwaliteit, sociale kwaliteit, sociale kenmerken en veiligheid van de omgeving.Enerzijds is er sprake van een direct effect (de pijl die vanuit sociale kwaliteit is getrokken en die rechtstreeksgaat naar leefbaarheid en onveiligheidsgevoel). Anderzijds zijn er ook indirecte effecten. Een lage socialekwaliteit in een buurt hangt samen met een relatief hoog percentage inbraken en meer inbraken in een gebiedverstevigen het gevoel bij burgers dat er relatief veel vermogenscriminaliteit in hun buurt voorkomt, en datidee leidt weer tot een gevoel van onleefbaarheid en onveiligheid. Via slachtofferschap van autocriminaliteitloopt een vergelijkbaar indirect effect. En bovendien heeft de factor sociale kwaliteit ook zelfstandig eeneffect op het idee dat er veel vermogenscriminaliteit in een buurt wordt gepleegd.Bron: Van Dijk et al. (2000)Van Poll (1997) volgt in zijn promotieonderzoek een andere benadering. Metgebruik van verschillende methodieken stelt hij vast welke factoren een rolspelen bij de beoordeling van de woon- en omgevingskwaliteit door burgers. Alsbelangrijkste buurtfactoren beschouwt hij: voorzieningen (bijvoorbeeld scholen,groen, openbare verlichting, openbaar vervoer, winkels); (sociale) veiligheidsrisico’s(bijvoorbeeld inbraak, vandalisme, drugs, straatroof, verkeer); sociale bandenin de buurt; milieuhinder (bijvoorbeeld geluidsoverlast, bodemverontreiniging);hygiëne/straatvuil (bijvoorbeeld vuilnis, afbraak, lelijke en verlaten gebouwen,onderhoud); en drukte (bijvoorbeeld bevolkingsdichtheid in de buurt, drukkestraten).

vertrouwen in de buurtOpiniepeilingen van de Consumentenbond, Motivaction en het Sociaal enCultureel Planbureau (scp) bieden verdere indicaties voor de relevantie van eenbuurtgericht beleid op gemeentelijk niveau. De Consumentenbond (2003) vroegeen kleine 4.000 burgers om 100 euro extra te verdelen over concrete bestedingsdoelenbinnen hun gemeentebegroting. Zij bleken het meeste geld te willenuitgeven aan meer blauw op straat, meer cameratoezicht en dergelijke (25 euro),op afstand gevolgd door beter onderhoud en schoonhouden van bestrating(14 euro). Weer daarachter bevonden zich de huisvesting voor burgers, het onderhoudvan scholen, de groen- en speelvoorzieningen en de vuilnisophaal. Het zijnalle doelen met een hoog buurtgehalte; in de top-negen vallen alleen belastingverlagingen snellere afhandeling van procedures niet onder die noemer.De gegevens van Motivaction bevestigen het belang dat ‘de burger’ hecht aanmaatschappelijke problemen met een belangrijk, zij het stellig niet exclusief,aangrijpingspunt in de buurt. Gevraagd naar de zaken die de gemeente het meestdringend moet verbeteren, staan veiligheid en openbare orde met voorsprong opde eerste plaats, gevolgd door de manier waarop mensen met elkaar omgaan(sociale kwaliteit), verkeersveiligheid, parkeerbeleid en publieke voorzieningen.144Tabel 5.1Meningen van bewoners over hun eigen buurtAlgemene tevredenheid, maar verschillen in beleving en gebruik(in % van respons 1 )Bewoners vanachterstands-Bewoners vanmiddenstands-Bewoners vanvoorstands-buurten 2buurten 3buurten 4Tevreden met de kwaliteit van de woningVeilig gevoel in huisPlekken of straten waar men ’s nachts liever niet komtBang om lastiggevallen of beroofd te worden in de buurtOverlast van bekladding en vernieling in de buurtOverlast van andere buurtbewonersGebruik van openbaar groen in de buurtGebruik van recreatiemogelijkheden in de buurt72914719331564557693341222116862879621720976771 Voor vetgedrukte getallen gelden statistisch significante afwijkingen van het gemiddelde (95%-betrouwbaarheidsniveau).2 Wijken waarvoor een meerjarenontwikkelingsprogramma (mop) is opgesteld.3 Geen achter- of voorstandswijken.4Inkomen hoger dan e 3.000 per maand, niet wonend in mop-wijk.Bron: vrom 2000, geanalyseerd door Motivaction

de toegevoegde waarde van buurtgericht beleidEnquêteonderzoek van het scp (2004) bevestigt voorts accenten uit ons eigenveldonderzoek. Ruim 80 procent van de mensen verwacht bijvoorbeeld in 2020meer zelf verantwoordelijk te zijn voor de veiligheid in de eigen woonomgeving;een kleine 90 procent denkt dat toezicht meer door particuliere beveiliging zalworden verricht en stemt daar in ruime meerderheid ook mee in (scp 2004: 481;zie par. 3.3). Burgers hechten ook belang aan de brede school; een kleine 60procent acht het waarschijnlijk dat in 2020 scholen zich buiten de gewoneschooltijd veel meer dan nu zullen bezighouden met zaken als naschoolseopvang, hulp bij opvoeding en huiswerkbegeleiding en ruim 60 procent acht datwenselijk (scp 2004: 404; zie par. 3.4).Ook de differentiatie naar soort buurt, zoals al is gesignaleerd in de hoofdstukken3 en 4, is in andere onderzoekingen herkenbaar. De meeste mensen zijn redelijktevreden met hun woning, maar er worden accenten geplaatst als het gaat om dedirecte woonomgeving (tabel 5.1). Zo wensen de bewoners van achterstandsbuurtenmeer aandacht voor hun veiligheid en de verloedering van de openbareruimte, terwijl in voorstandsbuurten wordt gevraagd om een zwaarder accent opde fysieke inrichting.Enigszins verrassend, zeker voor beleidsmakers die het platteland soms nog identificerenmet landbouw, is de grote gelijkenis tussen dorpen en steden (par. 2.3).Slechts op een beperkt aantal punten is er sprake van statistisch significanteverschillen tussen dorpelingen en stedelingen in hun leefbaarheidsbeleving(tabel 5.2). Vooral de veiligheidsbeleving weegt in grote steden veel zwaarder danop het platteland. Dit bevestigt de bevindingen van ons veldonderzoek en dat vananderen zoals Thissen (2001) en R. Engbersen et al. (2001; 2003): het platteland isniet meer wat het is geweest. De media, televisie vooral, brachten de wereldbinnenshuis. Met de komst van de ‘tweede auto’ zijn bovendien problemen vanfysieke mobiliteit (openbaar vervoer) minder zwaarwegend geworden en hebbenagrarische werkdorpen zich in toenemende mate ontwikkeld tot woondorpen,met steeds vaker een regionale economische en sociale oriëntatie (werk envertier). Instromers – veelal in de orde van 50 procent in een tiental jaren –worden snel opgenomen in dorpsgemeenschappen die worden gekenmerkt doornieuwe vormen van samenbinding, gebaseerd op een gedeelde trots.145De conclusie is dat het belang dat onze gesprekspartners tijdens het veldonderzoekaan de geselecteerde beleidsterreinen hechtten, breder wordt gedeeld, ookwaar mogelijk op dit moment (nog) geen sprake is van experimenten met eengrotere buurtbetrokkenheid.5.3 de inhoudelijke toegevoegde waardeOp elk van de onderzochte terreinen kan met behulp van een buurtgericht beleidgrote ‘winst’ worden behaald. Op dit moment is deze potentie echter omverschillende redenen nauwelijks verwerkelijkt in het bestaande beleid. Er ligtdus een uitnodiging aan beleidsmakers om de kansen aan te grijpen.

vertrouwen in de buurtTabel 5.2Mening van dorpelingen en stedelingen over hun gemeenteVerwachte accenten(in % van de respons 1 )Welke zaken moeten binnen uw gemeente het meest dringendworden verbeterd?Dorpsbewoners2OverigenVeiligheid en openbare ordeDe manier waarop mensen met elkaar omgaanParkeerbeleidGemeentereinigingSportvoorzieningenOpenbaar vervoerPublieke voorzieningen (school, ziekenhuis, postkantoor, enz.)2921181011242658332813719191Voor vetgedrukte getallen gelden statistisch significante afwijkingen van het gemiddelde146(95%-betrouwbaarheidsniveau).2 Stedelijkheid 4 of 5 (minder dan 1.000 adressen per km 2 en gemiddeld inkomen minder dan e 3.000 netto permaand).Bron: Motivaction5.3.1 winstkansen op verschillende leefbaarheidsterreinenKan een sterker accent op de buurt in termen van maatschappelijk rendementzodanig zinvol zijn dat de overheid er verstandig aan doet een buurtgerichtbeleid vorm te geven? Het gaat de reikwijdte van dit rapport te boven om eenkwantitatieve onderbouwing van alle kosten en baten te leveren en die bovendiente vergelijken met andere benaderingen met (deels) vergelijkbare doelen.De potentiële financiële voordelen lijken echter zo groot dat met een redelijkewaarschijnlijkheid mag worden gesproken van een tot nu toe gemiste kans.Stel, ter illustratie, dat op het terrein van de fysieke inrichting de waarde van hetonroerend goed door gerichte buurtacties met een procent zou toenemen. Dit isop basis van de bestaande inzichten zonder twijfel een lage schatting – wewezen in paragraaf 3.2 bijvoorbeeld op de meerwaarde van groen en veiligheid.Ons beperkend tot alleen het woningbestand van de wooncorporaties, datvolgens het ministerie van vrom op basis van de woz-taxatie in 1999 eenwaarde heeft van ruim 220 miljard euro, zou dit een stijging betekenen in deorde van 2 miljard euro. Of stel dat de kinderopvang door de brede scholenzodanig verbetert dat de arbeidsparticipatie van vrouwen verder kan toenemenvan de huidige 57 procent naar, zeg, 60 procent; nog steeds 13 procentpuntminder dan in een land als Denemarken (scp 2000: 98). Conservatieve schattingenduiden op een verdere toename van het binnenlands product als gevolg van

de toegevoegde waarde van buurtgericht beleidzo’n participatietoename met ruwweg 3 miljard euro (Keuzenkamp 2000;Winsemius en Houtepen 2002: 11).Welke besparing zou voorts zijn te realiseren bij de opvang van kwetsbare groepenen individuen – gehandicapten en senioren bijvoorbeeld – omdat de buurthierbij meer taken op zich neemt? En wat zijn de denkbare baten van een buurtgerichtbeleid op het gebied van veiligheid en onderwijs, bijvoorbeeld doordat demaatschappelijke kosten dalen ten gevolge van de afgenomen kleine criminaliteitof de verminderde schooluitval? Amerikaans onderzoek wijst op de vicieuzecirkel van sociale buurtkwaliteit en harde misdaad: “The combined measure ofinformal social control and cohesion and trust remained a robust predictor oflower rates of violence” (Sampson et al. 1997; zie ook De Hart 2002; Engbersen etal. 2005). We zullen ons niet wagen aan numerieke schattingen van de doorwerking.Het gaat echter steeds om grote bedragen en een – beperkte – verbetering opelk van dit soort punten is op basis van ons empirisch onderzoek denkbaar.Ook op andere beleidsterreinen, die in ons veldonderzoek niet zijn meegenomen,is sprake van tekortkomingen die (deels) op buurtniveau kunnen worden opgelost.De grote verschillen tussen buurten als het gaat om algemene gezondheidsindicatoren– zoals sterftekans, het percentage mensen met een chronischeaandoening of (gezonde) levensverwachting – worden mede bepaald door dekwaliteit van de sociale en fysieke omgeving (zie rivm 2000: 222 en de daarvermelde bronnen Mackenbach en Verkleij 1997 en Van Oers et al. 1998; ookPutnam 2000: 326 e.v.). En bij het milieubeleid, speciaal waar het betreft energiebesparingen de daarmee verband houdende klimaatverandering, kan een buurtaccentpositief bijdragen.147Over de indirecte, vooral kwalitatieve voordelen van de buurt als aangrijpingspuntvoor beleid, bijvoorbeeld in de vorm van een verbeterd sociaal en economischklimaat, spraken we nog niet; ook die kunnen vooralsnog als een bijproductworden beschouwd van een sterker buurtaccent op de vier besprokenbeleidsterreinen. Hoewel dus een nadere, zo mogelijk kwantitatieve uitwerkingzinvol is, mag op dit moment redelijkerwijs worden verondersteld: een extrabuurtaccent biedt het vooruitzicht van een maatschappelijke meerwaarde. Deeerste onderzoeksvraag zoals geformuleerd in hoofdstuk 1 kan daarmee ookvanuit de invalshoek van maatschappelijk rendement positief worden beantwoord:activiteiten van mensen in buurten kunnen bijdragen aan de aanpak vanalledaagse leefbaarheidsproblemen. In welke mate en hoe dat vorm kan krijgen,zowel qua inhoud als proces, komt in volgende paragrafen aan de orde.5.3.2 oorzaken van het niet benutten van winstkansenDe potentie van buurtgericht beleid is tot nu toe nog maar nauwelijks benut inbestaande beleidsaanpakken. De drie voornaamste oorzaken die daarvoorkunnen worden aangewezen, zijn: (a) veranderde inzichten; (b) onvoldoendeonderbouwde beleidstheorieën; (c) een niet altijd succesvolle beleidsuitvoering.

vertrouwen in de buurtVeranderde inzichtenIn hoofdstuk 2 is ingegaan op de kritiek van de socioloog Van Doorn (1955) op dekortstondige buurt- en wijkgolf aan het begin van de jaren vijftig van de vorigeeeuw. Belangrijk punt van zijn kritiek was de romantisering van het buurtidee alsbelangrijke vorm van ‘gemeenschap’ (die verloren was gegaan dan wel dreigde tegaan). Van Doorn gaf aan dat mensen meer contacten en integratiekaders haddendan de directe buurt waarin ze leefden. Een halve eeuw van economische enmaatschappelijke ontwikkeling verder is dat des te meer waar.148Ons onderzoek staat dan ook niet in het licht van het entameren van een ‘buurtbeleid’zoals dat sommigen aan het begin van de jaren vijftig voor ogen stond,refererend aan een organisch opgebouwde samenleving, vanuit cellen vanonderop: gezin, buurt, wijk, enzovoort (en ingaand tegen de verzuilde samenleving– dát was de politieke strekking ervan in dat tijdsgewricht). In dit onderzoekstaat daarentegen het idee centraal dat er doorgaans meer zelforganiserendvermogen bij mensen aanwezig is dan door beleidsmakers en -uitvoerders wordtverondersteld. Als we hier spreken van buurtbeleid bedoelen we iets anders: watzijn de mogelijkheden voor mensen op kleinschalige niveaus (de buurt) om zélfleefbaarheidsproblemen aan te pakken en welke condities bevorderen dat?Vervolgens is de vraag wat overheid en sociale spelers kunnen doen (en laten)om de condities daarvoor te beïnvloeden. Daarover handelt dit rapport.Netwerktheoretici zoals Wellman waarschuwen ook: wie ‘gemeenschap’ onderzoekt,moet niet bij de buurt beginnen (Blokland-Potters 1998: 73). In veel oudereliteratuur wordt een buurt als een gemeenschap gezien: een territoriale uitdrukkingvan een sterke binding. Later is die idee meer en meer losgelaten (voor eenrecent overzicht hoe ‘de buurt’ is geconceptualiseerd in 40 jaar sociaal-geografischonderzoek, zie Van Engelsdorp Gastelaars 2003). De meeste auteurs nemennu afstand van het ‘buurt = gemeenschap’-idee (Blokland-Potters 1998: 243).Wellman et al. stellen bijvoorbeeld vast dat mensen een veelvoud van relatiesonderhouden, waarvan vele buiten de buurt. Ook uit Nederlands onderzoek isbekend dat mensen zich weliswaar het meest verbonden voelen met degenen metwie zij bepaalde interesses in de vrije tijd delen, maar dat wordt direct gevolgddoor opleiding en werk (scp 2003). De sterk toegenomen participatie van vrouwenin het arbeidsproces en de grotere instroom plus de langere duur van opleidingenhebben sociale netwerken verruimd. Traditionele contacten, bijvoorbeeldin de buurt, verloren daarbij aan gewicht.We sluiten ons in dit opzicht aan bij Wellman en de zijnen. Klassieke buurtdefinitiesgaan uit van een gegeven aantal bewoners en een min of meer vanzelfsprekendebegrenzing, zoals een bepaalde geografische afmeting of een bestuurlijkadministratiefgeïnspireerde wijkindeling. Indien mensen zelf hun buurtdefiniëren, vanuit een buurtbeleving van een sociaal netwerk met voor henbelangrijke contacten, dan ontstaat er een ander beeld. Een aldus gedefinieerdebuurt kan bestaan uit een netwerk van sociale knooppunten: eigen woning, kroegen,bistro’s, parkjes, een winkelstraat met koffiehoek, enzovoort. Al het tussen-

de toegevoegde waarde van buurtgericht beleidliggende wordt dan als het ware overgeslagen. Gegeven deze relativering van hetbuurtbegrip blijft in dit rapport – waar de focus is gericht op de mogelijkhedendie mensen op kleinschalig niveau hebben om een aantal concrete leefbaarheidsproblemenin hun directe omgeving aan te pakken – een territoriale maat vanzo’n sociale archipel echter wel opgelegd. Zonder af te doen aan de sociale functiedie internationaal chattende minigemeenschappen voor mensen kunnen hebben,zijn we daar niet op gericht.Onvoldoende onderbouwde beleidstheorieënHet is duidelijk dat een buurtaccent kan bijdragen aan het formuleren van betereoplossingen voor leefbaarheidsproblemen, maar – zoals is aangetoond door VanDijk et al. (2000) – blijft een kritische instelling vereist. Veel bestaand buurt- enwijkbeleid, zeggen zij, is gebaseerd op beleidstheorieën die bij nadere analyse nietstandhouden. Het gaat daarbij om veronderstellingen over het mogelijke nut eneffect van bepaalde beleidsmaatregelen die zijn bedoeld om maatschappelijkeproblemen beter te kunnen aanpakken.Een tweetal van die veronderstellingen heeft betrekking op de veiligheid en leefbaarheidin buurten en vormt in veel gemeenten een belangrijke grondslag van hetbeleid. De slagzinnen waaronder het beleid ten uitvoer wordt gebracht, zijn aansprekend.De slogan ‘Schoon, Heel en Veilig’ gaat uit van de veronderstelling dat‘schoon’ en ‘heel’ factoren zijn die sterk, en misschien zelfs wel oorzakelijk, metverschillen in veiligheid samenhangen. Het is een motto dat goed aanvoelt: troeptrekt troep, fysiek gerommel leidt tot sociaal gerommel. Het anti-graffitibeleid inde Verenigde Staten biedt een onderbouwing voor het geloof dat de veiligheidbeleidsmatig kan worden bevorderd door ervoor te zorgen dat straten en buurtenschoon en heel zijn. Het motto ‘Veiligheid door Leefbaarheid’ gaat evenzo uit vande veronderstelling dat een laag niveau van leefbaarheid in een buurt doorwerkt ineen mindere veiligheid(sbeleving). Het zou dus zaak zijn de leefbaarheid te verbeterenom tegelijkertijd de subjectieve veiligheid ook te verhogen.149De veronderstellingen achter beide theorieën worden echter niet bevestigd doorstatistische analyses: er blijkt geen wezenlijke oorzaak-en-gevolgrelatie tebestaan tussen het schoon en heel houden van de openbare ruimte aan de enekant en veiligheid aan de andere kant, noch tussen leefbaarheid en veiligheid.Veeleer hebben beide dezelfde bron: een hoge sociale kwaliteit. Er geldt volgensVan Dijk et al. “dat er in buurten met een hoge sociale kwaliteit klaarblijkelijk eenhoge drempel is voor gedrag dat leidt tot verloedering. Als bewoners in een buurtop een aangename wijze met elkaar omgaan, dan remt dat asociaal gedrag. Inwijken en buurten waarin ‘iedereen’ langs elkaar heen leeft is die drempel erniet.” Zij concluderen: “Beleid gericht op de verbetering van de sociale kwaliteitvan wijken en buurten, zou derhalve een zeer hoge prioriteit moeten krijgen.”In een curieuze toevoeging merkt Van Veenen (2004: 188) op dat blijkens praktijkbeschrijvingenvan opbouwwerkers bewonersinitiatieven rond ‘Schoon, Heelen Veilig’ in veel gevallen niet leiden tot verbindingen tussen groepen, maar veel-

vertrouwen in de buurteer tegenstellingen vergroten. Autochtonen brengen overlast, vervuiling enonveiligheid vaak in verband met allochtonen. “Strategieën voor bewonersparticipatiewaarin buurtbeheer centraal staat kunnen in buurten-in-veranderingcontraproductief werken.”Beleidsuitvoering geen onverdeeld succesWeertman en Meegdes (2002) ondervroegen ambtelijk leidinggevenden enbestuurders van gemeenten met minder dan 150.000 inwoners over hun wijkaanpak.Het beeld dat zij presenteren is gemengd.150Aan de ene kant is het draagvlak onder raadsleden, bestuurders, externe partnersen onder de bevolking naar de mening van de respondenten groot. Alleen onderambtenaren heeft een derde volgens de eigen superieuren vraagtekens. Liefstnegen van de tien respondenten ziet een positief effect van wijkaanpak op debetrokkenheid van burgers bij de toekomst van de eigen wijk. De burgers zoudende leefbaarheid van de wijk positiever zijn gaan ervaren. Ook de wisselwerkingtussen burgers, externe partners en de gemeente is door de wijkaanpak verbeterd.Burgers hebben meer invloed gekregen op de besluitvorming van de gemeente enambtenaren hebben meer oog gekregen voor de wensen van de burgers. De overgrotemeerderheid van de gemeenten voert dan ook regelmatig overleg met wijkbewonersen -organisaties. In 18 procent van de gemeenten zijn volgens ditonderzoek wijk- of stadsdeelraden ingesteld met eigen bevoegdheden. Wijkplannenzijn daarin een belangrijk onderwerp van gesprek. In ongeveer twee derdevan de gemeenten is er een apart wijkbudget beschikbaar gesteld.Aan de andere kant sporen bij circa 70 procent van de gemeenten de behaalderesultaten niet met de verwachtingen van alle partijen. Men is te vaak ongedurig,wil te snel concrete verbeteringen zien, terwijl voor het oplossen van knelpuntengeduld is vereist, vooral op het terrein van de onderlinge communicatie enverantwoordelijkheidsverdeling. Een zorgpunt voor zowel bestuurders alstopambtenaren (40 tot 50%) betreft de kennis en vaardigheden van de betrokkenbeleidsmedewerkers. Alle andere belanghebbenden – met inbegrip van de bewoners,de externe partners en de raadsleden – worden op dit punt positief beoordeeld,de wijkmanagers zelfs opvallend hoog. De interne afstemming binnen degemeente is door wijkaanpak in de helft van de gemeenten echter niet verbeterd.Misschien komt dit mede doordat circa driekwart van de gemeenten de directeverantwoordelijkheid vaak (te?) laag in de organisatie heeft gelegd bij wijkcoördinatorenof wijkmanagers. Weertman en Meegdes (2002) concluderen ook dat dewijkaanpak vaak botst met de reguliere werkwijze en processen van gemeentenen externe partners (zoals de wooncorporaties). In een kwart van de gemeentebesturenontstaan geregeld conflicten over de verantwoordelijkheidsverdeling. Dematrix die wordt gevormd door specifieke, vaak functionele beleidskolommen ende horizontale integratie van de wijkaanpak blijkt lastig stuurbaar.Politici en ambtenaren verschillen van mening over het effect van wijkaanpak opde werkwijze van bestuur en raad. Twee derde van de bestuurders vindt dat de

de toegevoegde waarde van buurtgericht beleidwijkaanpak leidt tot een betere integrale besluitvorming binnen het gemeentebestuur;bij de ambtenaren denkt slechts een derde er zo over. In de gemeenteraad isde doorwerking minder duidelijk: 42 procent van de bestuurders meent dat deraad door de wijkaanpak meer integraal werkt, maar van de ambtenaren is slechts17 procent die mening toegedaan. Een ruime meerderheid van beide groepen ishet er wel over eens dat bestuurders door de wijkaanpak worden gestimuleerdom meer te luisteren naar de wensen van de burgers.Toch wijst juist op dit punt ander onderzoek, van de Nederlandse Woonbond(2004: 44-47), op tekortkomingen. Uit een enquête onder bewonersorganisatiesen vertegenwoordigers van gemeenten en wooncorporaties komt het beeld naarvoren van een forse perceptiekloof waar het de bewonersbetrokkenheid inherstructureringswijken betreft. Net iets meer dan de helft van de huurdersorganisatiesnoemt zich goed of voldoende betrokken, terwijl meer dan 90 procentvan de gemeenten en corporaties dit oordeel heeft. Het verschil wordt nog groterop het punt van de invloed op de herstructurering: iets meer dan 30 procentversus 80 procent. Er worden weliswaar vaak prestatieafspraken gemaakt tussende gemeenten en de corporaties waarbij bewonersorganisaties formeel betrokkendienen te zijn, maar slechts in 14 procent van de gevallen gebeurt dat daadwerkelijk.In feite lijkt het of alle partijen het slechts op één punt getalsmatig eens zijn:het moeizame verloop van het herstructureringsproces is niet te wijten aaninspraakprocedures, die te veel tijd zouden kosten. Veeleer loopt het stroef doorte veel procedures en regels, een gebrek aan geld en te weinig woningen voormensen die moeten verhuizen.1515.4 toegevoegde waarde door groter sociaalvertrouwenHet ligt voor de hand te vermoeden dat een buurtgericht beleid leidt tot eenbetere wisselwerking tussen bewoners onderling en meer sociaal vertrouwen. Ophet eerste gezicht lijkt dit geen groot zorgpunt te zijn waar het Nederland betreft.Longitudinale en vergelijkende studies hebben immers tot nog toe weinig steungegeven aan een beeld van een structureel afnemend sociaal vertrouwen. InNederland vindt een kleine 60 procent van de respondenten dat de meestemensen over het algemeen wel te vertrouwen zijn. Dat percentage steekt gunstigaf bij de 30 procent of minder voor de omliggende landen en het neemt bovendientot nu toe niet af (Dekker en Van den Broek 2004).Er is echter wel degelijk reden voor oplettendheid. Uit een nadere beschouwingblijkt dat er zich problemen, vaak nog nauwelijks zichtbaar, voordoen in het sociaalvertrouwen binnen onze samenleving. Bovendien doen zich kansen voor, diemet een gerichte aanpak kunnen resulteren in een betere maatschappelijkeontplooiing van grote groepen mensen. In het vervolg gaan we nader in op dezedreigingen en kansen. Ons eigen veldonderzoek levert te weinig meetpunten opvoor een statistische analyse van deze indirecte doorwerking, die het ook mogelijkmaakt te corrigeren voor de – sterke – externe ontwikkelingen.

Daarbij past enig voorbehoud. De verschillen tussen de stijlen zijn soms klein ende groepen zijn op veel punten niet homogeen. De burgerschapsstijlen bieden,net als traditionele indelingscriteria zoals leeftijd, opleidingsniveau of geslacht,daarom een beperkt handvat voor het voorspellen van gedrag in een concretesituatie. Geen enkele variabele is op zichzelf voldoende om alle gedrag te verklavertrouwenin de buurtSociologisch onderzoek door het onderzoeksbureau Motivaction (tekstbox 5.1)stelt ons echter in staat nauwkeuriger te kijken naar uiteenlopende burgerschapsstijlen,in feite de opstelling van de burger ten opzichte van de democratischeinstituties. Dat onderscheid biedt beleidsmakers een aangrijpingspunt voor eenbeter begrijpen van de empirische bevindingen met betrekking tot leefbaarheidsvraagstukkenzoals beschreven in de voorgaande hoofdstukken (par. 5.4.2). Tegendeze achtergrond concluderen we dat buurtgericht beleid kan bijdragen aan sociaalvertrouwen, dat wil zeggen onderling vertrouwen binnen een gemeenschap(par. 5.4.3). Dat sociaal vertrouwen kan vervolgens een positieve doorwerkinghebben op een aantal wezenlijke maatschappelijke terreinen (par. 5.4.4).Tekstbox 5.1Burgerschapsstijlen152Het onderzoeksbureau Motivaction vergaarde over een periode van zeven jaar een gedetailleerdgegevensbestand met betrekking tot gedrag, waarden en behoeften in het alledaagse leven vancirca 14.000 burgers. Het bestand wordt jaarlijks aangevuld door een representatieve steekproef,die aan huis wordt uitgevoerd met behulp van schriftelijke vragenlijsten (voor een uitgebreideretoelichting en verantwoording zie Spangenberg et al. 2003). Bouwend op het zo verkregen gegevensbestandheeft Motivaction met behulp van clusteranalyse sociale milieus onderscheiden, datwil zeggen groepen Nederlanders die op eenzelfde wijze in het leven staan. Zij delen basiswaardenten aanzien van werk, vrije tijd, relaties en hebben vergelijkbare ambities en esthetischeoriëntaties. De waardepatronen van elk sociaal milieu komen tot uiting in concreet gedrag,bijvoorbeeld op het gebied van media, politiek, mobiliteit, cultuurparticipatie en het gebruik vantechnologie. De sociale milieus zijn ten behoeve van ons onderzoek door Motivaction gegroepeerdin vier burgerschapsstijlen, waarbij de indeling in de eerste plaats is gebaseerd op eengedeelde opstelling ten opzichte van de democratische instituties.Wij zijn de onderzoekers M.A. Lampert en B. van der Lelij van Motivaction erkentelijk voor hun deskundigeen enthousiaste ondersteuning bij het verrichten van de beschreven analyses.5.4.1 vier burgerschapsstijlenBurgers stellen zich verschillend op ten opzichte van elkaar en tegenover instituties:zoals buurten verschillen, geldt dat ook voor individuen. In analyses vandie verschillen (ten opzichte van elkaar en in de tijd) kan het onderscheiden van‘burgerschapsstijlen’ behulpzaam zijn om vat op die verschillen en de ontwikkelingendaarin te krijgen. Voortbouwend op het gegevensbestand van Motivactionen het wrr-rapport De toekomst van de nationale rechtsstaat (wrr 2002: 100)kunnen vier van dergelijke ideaaltypische burgerschapsstijlen worden onderscheiden:afhankelijk, afzijdig, afwachtend en actief (figuur 5.2).

de toegevoegde waarde van buurtgericht beleidFiguur 5.2Situering van vier burgerschapsstijlenSociaaleconomischestatusHoogMiddenAfzijdigeburgers31%Afwachtendeburgers23%Actieveburgers20%Afhankelijkeburgers26%LaagBron: MotivactionTraditioneel Modern PostmodernWaarden153ren. Er zijn altijd tal van andere overwegingen die – contextgebonden en voortdurendveranderend in de tijd – van invloed zijn op de daadwerkelijke keuzes diemensen in hun buurten maken. We doen dus niet aan ‘reïficatie’: de stijlen zijncategorieën die nodig zijn om ‘een verhaal’ te verbinden aan de doorsneden vangrote dataverzamelingen. Een categorie van de werkelijkheid is natuurlijk nooitde werkelijkheid zelf. Het verhaal dat uit de indeling in burgerschapsstijlen insamenhang met ons veldonderzoek kan worden afgeleid is voor beleidsmakers en-uitvoerders uiterst relevant en in zekere zin zelfs alarmerend.In het vervolg van dit rapport zullen we, verwijzend naar deze burgerschapsstijlen,spreken van ‘afhankelijke’, ‘afzijdige’, ‘afwachtende’ en ‘actieve’ burgers.Afhankelijke burgersDe afhankelijke burgerschapsstijl wordt gekenmerkt door een gevoel van afstandtot de overheid en door problemen in het volgen van maatschappelijke veranderingen.Afhankelijke burgers kiezen veeleer voor een volgzame en gezagsgetrouwehouding dan voor een veeleisende en kritische opstelling. Zij zoekengeborgenheid, met als trefwoorden risicomijding en geen dromerij. In hunwisselwerking met de overheid en sociale spelers uit zich dat in een sterkebehoefte aan persoonlijk contact en toegankelijke informatie. Overheid en socialespelers kunnen bouwen op een aantal specifieke kwaliteiten: de relatiefoudere afhankelijke burgers – ongeveer een kwart van de bevolking – zijn behoudenden sober, maar veelal niet sociaal geëmancipeerd en zelfs star.

vertrouwen in de buurtHun buurt is beperkt tot de naaste buren en buurtvoorzieningen (buurtschool,-centrum, -kerk, -winkel), zoals dat in ons veldonderzoek werd uitgedrukt“een paar honderd meter beide kanten op”. Van der Land (2003: 69) noemt dit‘binding door nabijheid’. Afhankelijke burgers zijn, blijkens onze interviews,veelal echter wel te betrekken bij die buurt; denk aan de buurtwacht, de schoonmaakactieen – zeker in dorpen en besloten stadsbuurten – het nabuurschap.154Afzijdige burgersDe afzijdige burgerschapsstijl wordt gekenmerkt door een grote afstand tot overheiden politiek. Eigenbelang gaat voor algemeen belang, hetgeen overwegendtot uitdrukking komt in een wantrouwende en intolerante houding jegens gezag.Afzijdige burgers maken zich zorgen om hun economische posities (inkomens,prijzen en belastingen) en sociale vooruitzichten (immigratie van allochtonen).Binnen deze stijl lijkt primair plaats te zijn voor de rol van klant met een defensieve,consumentistische inslag. Afzijdigen hebben de behoefte ‘erbij’ te horen,het zijn materialistische zekerheidszoekers, die bijna voyeuristisch vergelijkenmet anderen of ze niet achteroplopen of worden achtergesteld. Zij zien zichzelfechter geenszins als groep maar als individualisten – de Amerikaanse onderzoekerFlorida (2002: xi) spreekt in dat verband van “a great paradox”. Het zijndrukke mensen, veelal anderhalfverdieners, en daardoor ‘krimpt’ hun wereld alshet ware: het gezin en de buurt tellen, maar verder sluiten ze zich relatief sterk af.Zij hebben moeite hun weg te vinden in het complexe en overvloedige informatieaanboddat hun wisselwerking met overheid en sociale spelers mede bepaalt.Ondanks hun beperkte sociale engagement en culturele geslotenheid is dezegrote groep – meer dan 30 procent van de bevolking – echter tegelijk zelfredzaam;het ‘eigen broek ophouden’ is tot een kunst verheven.Nog steeds is in Van der Lands termen sprake van ‘binding door nabijheid’, maarde schaal van hun buurt is groter dan die van de afhankelijke burgers; eengesprekspartner zei ons: “Zij doen mee zolang het te belopen is met een kinderwagenof een rollator.” In ons veldonderzoek uit hun buurtbetrokkenheid zich ineen palet van activiteiten. Ze zijn actief in de basisschool en de speeltuin, organiserenmee aan de buurtbarbecue en nemen deel aan manifestaties uiteenlopendvan het Oranjefeest en de kermis tot de lampionnenoptocht. Hun wantrouwenuit zich echter in collectief protest: kom hen bijvoorbeeld niet aan de fysiekeinrichting van de buurt. Bovendien lijkt het, zoals de recente gegevens van hetscp (2004) suggereerden, of ze zich wat terugtrekken op hun thuisfront. Hunsociale betrokkenheid is minder vanzelfsprekend dan voorheen.Afwachtende burgersDe afwachtende burgerschapsstijl wordt gekenmerkt door ongeïnteresseerdheidin de traditionele democratische instituties: mensen denken zichzelf te kunnenredden en overheid en sociale spelers als het ware niet nodig te hebben. Een kritischeen veeleisende houding wordt gecombineerd met calculerend en opportunistischgedrag, zoals bij klanten die hun consumentensoevereiniteit uitoefenen.Afwachtende burgers – iets minder dan een kwart van de bevolking – zijn op

de toegevoegde waarde van buurtgericht beleidzichzelf gericht, hun eigen identiteit staat voorop met trefwoorden als zelfbewust,assertief en egocentrisch. Maar overheid en sociale spelers kunnen ookbouwen op hun kwaliteiten: ze zijn veelal jonger, pragmatisch, cultureel open enondernemend van instelling. Hun brede netwerken zijn weliswaar vaak internationaal,maar hun werk is meestal lokaal gebonden. Dat leidt tot een sterk afwijkendebuurtbeleving: het gaat hen om ‘herkennen en herkend worden’.Hun buurt bestaat uit het eigen huis met daaromheen – vaak op enige afstand –sociale knooppunten met een sterke lokale identiteit: kroegen, bistro’s, winkels,fitnesscentra, enzovoort. Daarbuiten nemen zij deel aan virtuele netwerken,zolang ook die hen kunnen voorzien in hun behoefte aan thrills. Hun vorm vanbuurtbetrokkenheid blijkt ook uit onze interviews en die van Müller: ze zijn tevinden op de terrasjes aan grachten, de trapveldjes in het stadspark, de bootjes opde kanalen, bij zowel klassieke als popconcerten, bij trimmen en wanneer hunbelangen in het geding zijn zoals bij parkeerinspraak. Van der Land (2003: 71)spreekt van ‘binding door consumptie’; het gaat om een partiële betrokkenheidmet – in zijn woorden – “hele concrete, aanwijsbare plekken, mensen, beelden ofdingen”.Actieve burgersDe actieve burgerschapsstijl kenmerkt zich door vertrouwen in de overheid encoproductie van beleid. De actieve burgers – ruwweg 20 procent van de bevolking,met een aanzienlijk contingent babyboomers – gedragen zich kritisch dochwelwillend jegens de overheid, waarbij interactie en reflectie centraal staan. Zijworden daarbij gedreven door de behoefte aan (zelf)respect, hun houding wordtgekenmerkt met trefwoorden als maatschappijkritisch, bewust levend en overgrenzen heen denkend. Overheid en sociale spelers kunnen bouwen op hun zelfverantwoordelijkheid;ze zijn ook tolerant, analytisch en informatiegericht,sociaal geëmancipeerd en vaardig.155Ze zien hun buurt als een onderdeel van de stad en willen meedenken overinrichting, aansturing en beveiliging. Hun netwerken zijn hoogontwikkeld,vooral op het ‘klassieke’ middenveld, waardoor ze een verrassend effectievebeleidsinvloed kunnen uitoefenen. Ten opzichte van de andere burgerschapsstijlenspringen zij eruit door hun bestuurlijke betrokkenheid; ook hun buurtbetrokkenheidis, zo laat ons veldonderzoek zien, veelal afwijkend met een extra nadrukop buurtpreventie, directe beïnvloeding van beleidsmakers, zelfbeheer van openbaargroen, en een relatief hoog lidmaatschap van buurtverenigingen. Van derLand (2003: 70) noemt dit ‘binding door participatie’.5.4.2 uiteenlopende buurten en bandenWe hebben met behulp van toegespitste analyses van Motivaction de relatieonderzocht tussen de vier burgerschapsstijlen en de sociale omgeving waarin zijopbloeien en ook bijdragen aan sociaal vertrouwen. ‘Afhankelijke’ en ‘afzijdige’burgers concentreren zich meer dan ‘afwachtende’ en ‘actieve’ burgers op hun

vertrouwen in de buurtdirecte buurt (tabel 5.3). Hun sociale leven richt zich op familie en een paar goedeburen; zij willen wonen waar ze zijn opgegroeid en blijven zo lang mogelijk inTabel 5.3Burgerschapsstijlen en beleving van de leefomgevingAfhankelijke en afzijdige burgers zijn gericht op directe woonomgeving en veiligheid(instemmers in % van totale respons 1 )StellingenBurgerschapsstijlAfhankelijkAfzijdigAfwachtendActiefGem.NLStellingen over de directe leefomgevingMijn dagelijkse activiteiten spelen zich hoofdzakelijk af156in de buurt waar ik woonMijn sociale leven beperkt zich tot mijn familie en eenpaar goede burenIk vind het belangrijk om dicht in de buurt van mijnfamilie en/of vrienden te wonenIk zou graag in de omgeving willen wonen waar ik benopgegroeidIk blijf het liefst zo lang mogelijk in hetzelfde huis wonenIk vind het vervelend als er vaak nieuwe mensen inmijn buurt komen wonenIk wil graag trots kunnen zijn op de buurt waar ik woonIk heb goede contacten met mijn burenDe globalisering (toegenomen internationalisering) heeftmeer nadelen dan voordelen675769508344778252655773558240798048534563456532686939564064386831727940485168487637757845Stellingen over veiligheidIk ben het meest bezorgd over criminaliteit, orde en veiligheidIk ben het meest bezorgd over normen en waardenKinderen moeten hun ouders altijd gehoorzamenIk heb er een hekel aan wanneer mensen zich niet aan deregels houden‘Zero tolerance’ zou de veiligheid bij u in de buurt vergrotenIk voel me pas veilig in huis als er extra sloten op de deurenzittenMeer blauw (politie) op straat geeft me een veiliger gevoelIk woon het liefst in een buurt waarvan de meeste bewonersvan Nederlandse afkomst zijn896974943259878088537588275681767739597523466954785053841945734584536786265278661Voor vetgedrukte getallen gelden statistisch significante afwijkingen van het gemiddelde(95%-betrouwbaarheidsniveau).Bron: Motivaction

de toegevoegde waarde van buurtgericht beleidhetzelfde huis. Nieuwe mensen verstoren de geborgenheid; zij willen trots zijnop hun buurt, waar ze ook goede contacten hebben. Zij maken zich zorgen omveiligheid en over normen en waarden. Zij hebben ook een sterkere behoefte aaneen stevig optreden van ‘machtshebbers’: kinderen moeten hun ouders gehoorzamen,mensen zich aan de regels houden en zero tolerance is een goede zaak. Extrasloten, meer politie en niet te veel allochtonen en gedoe met mondialisering: ‘we’voelen ons niet op ons gemak.Aan de andere kant springen de afwachtende en actieve burgers eruit door hunopenheid (tabel 5.4). De meeste mensen zijn te vertrouwen, andersdenkendenverrijken de samenleving en de eigen buurt; internet biedt openingen voor hetleggen van nieuwe contacten.Tabel 5.4Burgerschapsstijl en sociaal vertrouwenAfwachtende en actieve burgers kenmerken zich door openheid(instemmers in % van totale respons 1 )StellingenBurgerschapsstijlAfhankelijkAfzijdigAfwachtendActiefGem.NL157De meeste mensen zijn wel te vertrouwenIk geloof in het goede van de mens/ben positief ingesteldIk voel me meer een bewoner van de wereld dan eenbewoner van NederlandIk heb contact met mensen uit andere landenIk zou graag een paar jaar in het buitenland willen wonenAndersdenkenden verrijken de samenlevingIk vind het leuk als er mensen bij mij in de buurt wonendie anders leven dan ikIk zou het leuk vinden om via internet nieuwe vriendente makenIk zou het leuk vinden om via internet lid te zijn van eenbepaalde vaste groep van mensen met gelijksoortigeinteresses (community)441025483056361493910283930524319205617435856725827337330506453836924265116385141645022211 Voor vetgedrukte getallen gelden statistisch significante afwijkingen van het gemiddelde(95%-betrouwbaarheidsniveau).Bron: MotivactionHetzelfde patroon is herkenbaar bij de motivatie binnen de verschillende milieus.Op de vraag “Waartoe voelt u zich aangetrokken?” zijn veel rapportcijfers hetzelfde:een gezond leven en vrede behoren bij alle stijlen tot de top-vier en ookaspecten als een rechtvaardige wereld en een zinvol leven scoren hoog (tabel 5.5).

vertrouwen in de buurtMaar de onderlinge verschillen zijn opvallend: afhankelijke en afzijdige burgersbenadrukken een gelukkig gezinsleven, je thuis voelen, huiselijkheid en geborgenheid,en een vaste relatie, terwijl de afwachtende en actieve burgers een relatiefsterker accent plaatsen bij vrienden en onafhankelijk zijn.Tabel 5.5Burgerschapsstijl en waardenAfhankelijke en afzijdige burgers plaatsen buurtaccenten(rapportcijfer: 1 = zeer onaantrekkelijk, 10 = zeer aantrekkelijk 1 )In hoeverre voelt u zich aangetrokken dooronderstaande idealen?BurgerschapsstijlAfhankelijkAfzijdigAfwachtendActiefGem.NL*158Gezond levenVredeGelukkig gezinslevenJe thuis voelenRechtvaardige wereldZinvol levenLiefdevol levenZelfvertrouwen hebbenLiefdeHuiselijkheid/geborgenheidVaste relatieHechte vriendschapVriendenFamilieGewaardeerd wordenOnafhankelijk zijnLevenswijsheid9,19,19,28,98,98,88,68,48,48,68,68,28,18,28,17,98,19,28,79,08,88,58,68,58,58,38,48,48,38,18,18,17,97,69,08,58,38,58,48,58,58,58,47,88,18,28,27,98,18,18,09,49,18,78,79,18,98,68,58,58,28,18,58,48,18,18,28,49,18,88,88,88,78,78,68,58,48,38,38,38,28,18,18,18,01 Voor vetgedrukte getallen gelden statistisch significante afwijkingen van het gemiddelde(95%-betrouwbaarheidsniveau).* Alleen gemiddelde score: 8 en hogerBron: Motivaction‘Afhankelijke’ en ‘afzijdige’ burgers zoeken kennelijk naar zekerheid. Sterkebanden met veel wederzijdse rechten en plichten zoals familie of institutieskunnen die zekerheid bieden. ‘Afwachtende’ en ‘actieve’ burgers aan de anderekant richten zich meer op zwakkere banden; denk bijvoorbeeld aan groepen(‘kuddes’; zie bijvoorbeeld Duyvendak en Hurenkamp 2004) of netwerken(zie ook Granovetter 1983). Putnam (2002: 22) onderscheidt in dit verband:• Samenbinding (bonding), gericht op de versterking van een veelal beslotengroep. Er is sprake van een diep vertrouwen: mensen berekenen niet of de

de toegevoegde waarde van buurtgericht beleidband hun voor- of nadeel brengt, maar gaan uit van de onverbreekbaarheid van‘sterke banden’. Familiebanden en het klassieke ‘buurtje’ met zijn sterkenabuurschap zijn voorbeelden. Het toetreden tot een dergelijke groep is moeilijk,maar ook uittreding stuit op hoge drempels. Dit laatste is bijvoorbeeld vantoepassing op voorzieningen en diensten die zijn opgezet voor een gemeenschappelijkbelang van leden van een vereniging, maar Chinese ondernemersen de maffia bieden evenzeer voorbeelden van samenbinding.• Overbrugging (bridging), leidend tot verbindingen tussen groepen. Opennetwerken zijn niet gebaseerd op diep vertrouwen zoals bij samenbinding.Veeleer gaat het om een veelheid van op zich zwakke banden, die tezamenechter – gelijk een spinnenweb – een krachtig netwerk kunnen vormen. Decontacten duren korter, maar strekken zich uit tot een bredere groep mensen,waartoe vaak ook buitenstaanders behoren. Er zijn relatief weinig belemmeringenom toe- of uit te treden. De netwerken vormen zich tussen ‘gelijken’ endienen in de eerste plaats ter bevrediging van sociale of economische behoeftenin de directe leefomgeving (bijvoorbeeld Rotaryclub of vrijwilligerswerk).Evengoed kunnen netwerken de bruggen vormen met anderen op grotefysieke of sociale afstand. Van oudsher vormen kerken en vakbonden bijvoorbeeldbelangrijke elementen van een dergelijke overbrugging; meer recentspelen niet-gouvernementele organisaties (ngo’s) en internetverbanden opdit terrein een rol.159De vier burgerschapsstijlen hebben elk hun plaats, vooral wat hun voorkeurskanalenvoor maatschappelijke betrokkenheid betreft.‘Afhankelijke’ burgers vormen sterke banden binnen relatief besloten stadsbuurtenof – vooral – dorpen; hun overbrugging is zwak ontwikkeld en zij hebben eensterke behoefte aan de sturende hand van de ‘grote’ instituties (sociale spelers).‘Afzijdige’ burgers voelen zich – letterlijk – thuis in ‘normale’ stadswijken, kleineregemeenten of vinexlocaties. Daar kunnen zij voorzien in hun behoefte aansamenbinding en overbrugging door een actief verenigingsleven en anderevormen van maatschappelijke betrokkenheid.‘Afwachtende’ burgers wonen verspreid over de grote steden, maar de relatiefjongere kamer- of appartementsbewoners onder hen gebruiken hun woningvooral om in te slapen. Vanuit hun huis bouwen zij netwerken met socialeknooppunten op afstand (overbrugging); hun maatschappelijke betrokkenheiduit zich door participatie aan informele, vaak eenmalige bewegingen die henaanstaan.‘Actieve’ burgers ten slotte hechten aan hun voorstandsbuurten in de binnenstadof de voorsteden. Hun samenbinding is meestal beperkt tot een klein aantalsterke banden. Daartegenover hebben ze toegang tot wijdvertakte, goeddeelsgeformaliseerde middenveld- en ngo-netwerken (Natuurmonumenten,Amnesty International, enzovoort), die in het algemeen niet veel directepersoonlijke contacten met zich meebrengen, maar als bouwelementen van decivil society hen wel betrekken bij – de bruggen slaan naar – de grotere maatschappelijkevraagstukken.

vertrouwen in de buurt5.4.3 de bijdrage van buurtgericht beleid aan sociaal vertrouwenHet doorzicht van sociale milieus kan in samenhang met onze empirische bevindingenhet antwoord bieden op het eerste deel van onze tweede onderzoeksvraag:kunnen buurtinitiatieven en buurtbeleid bijdragen aan het versterken vansociaal vertrouwen? Geheel vanzelfsprekend is dat niet. Onze praktijkgevallenpassen herkenbaar bij de sociale milieus met hun specifieke behoeften enkwaliteiten; de burgerschapsstijlen zijn herkenbaar voor de mensen met wie wein de buurten spraken. Het is echter uitdrukkelijk niet zo dat een specifiekeburgerschapsstijl kan worden ‘toegewezen’ aan een specifiek soort buurt, ofandersom dat een buurt qua burgerschapsstijl volledig homogeen is – een enkeleuitzondering daargelaten.160Een analyse van Motivaction (2005) naar Amsterdamse postcode wijst op eensoms verrassend diverse samenstelling van buurten. Buurten in de stadsdelenCentrum en Oud-Zuid worden zoals te verwachten gedomineerd door actieveburgers. In Noord, Geuzenveld-Slotermeer, Osdorp, Westpoort en Zuidoostzijn de meeste afzijdige burgers te vinden, terwijl De Baarsjes, Westerpark enZeeburg eruitspringen door veel afwachtende burgers met echter binnen de wijkeen aantal sterk afzijdige buurten. En dan zijn er ook nog stadsdelen als Zuideramstelen Oud-West, die het beste zijn te beschrijven als gemengd bedrijf; vanalles zo’n beetje wat je er nationaal gezien van zou verwachten.Net als Reijndorp (2004) constateren we in ons veldonderzoek dat binnen eenbuurt soms sociaal gescheiden werelden bestaan, zeker als er sprake is vansubstantiële ‘bewonersblokken’. In oudere stadswijken onderkent Reijndorpbijvoorbeeld de oorspronkelijke stedelingen (inmiddels veelal een minderheid inhun ‘verloren wereld’), de nieuwe stedelingen (vaak jonger en relatief hoogopgeleiddie hun woning beschouwen als ‘uitvalsbasis’) en de immigranten (instromerszonder vastigheid, op zoek naar een plek). Hun samengaan binnen éénenkele fysieke omgeving betitelt hij treffend als “vertrouwde vreemden”. Kleineminderheden worden ingepast, zeer diverse buurten leven met elkaar samen,maar dominante netwerken kunnen langs elkaar heen leven. Dat relativeertvanzelfsprekend het potentiële belang van de buurt voor het versterken vanvertrouwensrelaties. Beleidsmakers en -uitvoerders kunnen daar echter ookhandvatten aan ontlenen. Die kunnen preventief zijn van aard. De combinatievan hoge concentraties allochtonen en – relatief intolerante – afhankelijke burgersin een buurt is bijna vragen om moeilijkheden; we komen daar in hoofdstuk 6 opterug.Maar het buurtgericht beleid kan ook wervend zijn. Te licht gaan wetenschappersen beleidsmakers ervan uit dat alleen ‘sterke’ buurten – welvarend, goedopgeleid – in staat zullen zijn om inhoud te geven aan zinvolle buurtinitiatieven(Verba et al. 1995). Ons onderzoek, en ook dat van Fung (2004: 173-219) in deserieuze achterstandsbuurten van Chicago, laat zien dat dit geenszins het geval is:gezamenlijke activiteiten kunnen bruggen slaan tussen voorheen gescheiden

de toegevoegde waarde van buurtgericht beleidblokken. Het buurtbeleid moet daartoe inspelen op de specifieke inhoudelijke enprocesmatige behoeften van de dominerende milieus binnen buurten. Het biedtdan goede kansen op een betere oplossing van hun leefbaarheidsvraagstukken.Omdat in het beleid een direct beroep wordt gedaan op de kwaliteiten van debuurtbewoners zijn zij meer bereid om de uitdaging op te pakken. Ter illustratie:stel dat beleidsmakers zich specifiek willen richten op afzijdige burgers. Demacrogegevens uit het Motivaction-bestand bieden vooral handvatten voor eennationaal beleid (tabel 5.6). De buurt en de straat zijn voor hen zeker van belang(zie ook tabel 5.3), maar het zijn veelal drukke anderhalfverdieners met kinderrijkegezinnen en de bijbehorende speciale wensen voor hun woonomgeving: eenkindvriendelijke buurt met basisscholen, speelgelegenheden, sportvoorzieningenen kinderdagverblijven. Wil je ze plezieren, dan springen de ontmoetingsplekkenvoor de jeugd eruit, tezamen met een betere straatverlichting (belangrijkerdan meer politie op straat).Tabel 5.6Burgerschapsstijl en favoriete woonomgevingAfzijdige burgers hebben afwijkende wensenlijst(instemmers in % van totale respons 1 )161StellingenBurgerschapsstijlAfhankelijkAfzijdigAfwachtendActiefGem.NLIk vind een levendige sfeer op straat belangrijkMijn favoriete woonomgeving is vooral kindvriendelijkBelangrijkste voorzieningen in de buurt:• basisscholen• speelgelegenheid voor jongeren• sportvoorzieningen• kinderdagverblijf, crèche, peuterspeelzaalWat zou u het liefst verbeteren (top-drie)?• Doe meer aan de bestrijding van criminaliteit• Betrek bewoners bij veranderingen in de buurt• Creëer ontmoetingsplekken voor de jeugdWat zou de veiligheid bij u in de buurt vergroten (top-twee)?• Verlichting als het donker is• Surveillerende politie577337322812412922374068775048372441333045386566373533163636283641607235413117293327383463724139331837332740391Voor vetgedrukte getallen gelden statistisch significante afwijkingen van het gemiddelde(95%-betrouwbaarheidsniveau).Bron: Motivaction

vertrouwen in de buurtVanzelfsprekend levert een gerichte analyse per buurt meer specifieke inzichtenop ten aanzien van de behoeften en kwaliteiten van de bewoners. Ons veldonderzoeken dat van Reijndorp bieden daarvan vele illustraties. Overheid en socialespelers kunnen daarop voortborduren bij het ontwerpen van hun beleid, dat naarinhoud en proces is toegesneden op de buurt en daardoor een betere kans vanslagen heeft. Speciaal als bewoners zelf aan de slag gaan, voedt hun gezamenlijksucces het sociaal vertrouwen binnen een buurt, waarbij zelfs traditioneelgescheiden ‘blokken’ samenwerken. Mensen reiken elkaar makkelijker de handen voelen zich aangetrokken tot hun omgeving, waarvoor ze meer dan tevorenmedeverantwoordelijk willen zijn. Putnam en Feldstein (2003: 283) komen opbasis van hun Amerikaanse veldonderzoek tot dezelfde conclusie. Ook het eerderaangehaalde onderzoek van Weertman en Meegdes (2002) onder ambtelijkleidinggevenden en bestuurders van gemeenten bevestigt het beeld.Een buurtbeleid dat zich met inachtneming van de specifieke behoeften enkwaliteiten van dominerende milieus succesvol richt op de vier leefbaarheidsvraagstukken,kan daarom – zo mag redelijkerwijs worden aangenomen – resulterenin een toename van het sociaal vertrouwen gespreid over heel Nederland.1625.4.4 doorwerking van sociaal vertrouwenHet sterkere sociale vertrouwen tussen buurtbewoners kan op zijn beurt eenpositieve bijdrage leveren op ten minste vier gebieden met een grote maatschappelijkemeerwaarde. Twee daarvan zijn defensief van aard en richten zich op hetvoorkomen, of op zijn minst beperken van schadelijke ontwikkelingen door:(a) het doorbreken van (dreigend) isolement; (b) het voorkomen van socialeversplintering. De andere twee zijn daarentegen offensief van aard; ze probereneen wenselijke toekomst naar ons toe te trekken door: (c) het benutten vaneconomische kansen; (d) het uitbouwen van sociaal kapitaal. Elk vormt daardooreen schakel in een positieve vertrouwensspiraal.Doorbreken van (dreigend) isolementIndien de toegenomen buurtbetrokkenheid van bewoners zich met steun vanactievere sociale spelers vertaalt in (een gevoel van) veiligheid en van ‘ergens bijhoren’, kunnen bestaande barrières worden doorbroken. Zeker kwetsbare groepenen individuen zijn ten zeerste geholpen met een groter sociaal vertrouwen,waarbij buurtgenoten sneller hun helpende hand uitsteken; het veldonderzoekbiedt daarvan vele voorbeelden (par. 3.5.3; Reijndorp 2004: 160 e.v.). Gehandicaptenen senioren worden beter en langer opgenomen in een ‘normale’ samenleving,‘onbereikbaren’ zoals daklozen worden beter bereikbaar, buitengeslotenenzoals asielzoekers kunnen banden vormen. Met een professionele ondersteuningvan het vrijwilligerswerk en een verstandige inbedding in de buurtgemeenschap– essentieel voor draagvlak – zijn prima resultaten te behalen.In de achterstandsbuurten wordt de integratie van mensen met een verschillendeetnische achtergrond bevorderd. Veelal betreft het hier naar achtergrond afhanke-

de toegevoegde waarde van buurtgericht beleidlijke burgers, maar zijn de hen kenmerkende hechte banden (samenbinding)doorbroken of, ten gevolge van massieve cultuurschokken en relocatie, kwetsbaar.Door investeringen in kleinschalige activiteiten worden georganiseerdeverbanden versterkt, onder meer door het verbeteren van ontmoetingsplekkenzoals buurtcentra, MoederKind-centra, brede scholen, eigen honken voor buurtwachten,enzovoort. Ook sportclubs kunnen fungeren als speerpunt voor beleid(Engbersen et al. 2005: 80).Ons veldonderzoek illustreert dat de beste resultaten worden behaald, met nameook waar het gaat om het verankeren, wanneer inhoud en proces samengaan.Een buurtbarbecue – hoewel zinvol voor het sociale contact – biedt bijvoorbeeldminder aanknopingspunten voor integratie dan een kleurrijke buurtwacht.Putnam en Feldstein (2003: 10) bevestigen dat:“The endeavors we have studied also suggest that social capital is usually developed in pursuit of aparticular goal or set of goals and not for its own sake. For the most part, the people and groups wedescribe here seek better schools, neighborhood improvement, better contracts with their employers,economic advantage, or some other particular good, with social capital a means to those endsand an important fringe benefit but not in itself their main aim.”163Voorkomen van sociale versplinteringInternationale publicaties zoals Splintering urbanism van Graham en Marvin(2001) wijzen op de versplintering van de geografische ruimte in steden en de vanoudsher gedeelde infrastructuur van gezamenlijke voorzieningen. Het is een sluipendfenomeen dat tot nu toe nauwelijks op het netvlies van beleidsmakers isverschenen (Komter et al. 2000: 66). Steeds vaker worden er ‘lagen’ private infrastructuurgestapeld op de bestaande publieke ondergrond. Tolwegen, metro’s,glasvezelverbindingen, bekabeling en zendmasten voor betaaltelevisie, maar ookgrootschalige, afgeschermde winkel- en kantoorcentra en parkeergarages: hunlijst is lang en groeit dagelijks.Zeker in Noord-Amerika bloeien ook de gated communities; we noemden ze aleerder bij de bespreking van het beleidsterrein veiligheid (par. 3.3). In Nederlandloopt dat zo’n vaart (nog) niet, stelden wij, maar het verschil met de particulierebuurtbeveiliging is niet groot. We wezen ook op het zelfbeheer van openbaargroen in een toenemend aantal buurten (par. 3.2) en op de brede school metuitgebreide maar vaak particulier betaalde werk/privé-voorzieningen (par. 3.4).Een aantal van onze gesprekspartners had het over Business ImprovementDistricts, met speciale heffingen en vormen van zelfbestuur voor de samenwerkendewerkgevers in een buurt (Graham en Marvin 2001: 261).Wat al deze ontwikkelingen bindt, is de macht van het geld: mensen betalenextra voor iets wat voor hen een meerwaarde heeft mede omdat anderen wordenuitgesloten. Er ontstaan dus marktmechanismen met direct daaraan gekoppeld deonvermijdelijke vraag naar de ‘eerlijkheid’ en dus de maatschappelijke wenselijk-

vertrouwen in de buurtheid van dergelijke ontwikkelingen. Graham en Marvin (2001: 201, 289) duidenop het risico van uitsluiting van kwetsbare groepen en op het sociale niemandslanddat ontstaat tussen de knooppunten van de sociale en economische ontwikkeling.Castells (1996: 410 e.v.) spreekt in dat verband van de network society, diede lokale samenleving fragmenteert.Deze ontwikkeling – wellicht onomkeerbaar – mag niet ongemerkt passeren,temeer omdat ze tegelijk van groot belang is voor de economische ontwikkelingvan een stad of land. Juist nu zijn bovendien nog keuzes mogelijk. Raakt de solidariteit,waarop onze samenleving deels is gegrondvest, niet te ver uit beeldwanneer de (aanstaande) welgestelden via de markt zich afsluiten van hun directeomgeving? Of kunnen we, omgekeerd, hen met een buurtgericht beleid verleidenactief betrokken te zijn bij hun buurt, zodat de bindingen van hun sterke netwerkendie ook ten goede komen? Graham en Marvin (2001: 406) sluiten hun tekstaf met een gepassioneerde roep om een nieuwe politieke visie, die bouwt op eenthousand tiny empowerments en inhoud krijgt binnen een netwerk van weeropbloeiend burgerschap.164Benutten van economische kansenEen subgroep van actieve en afwachtende burgers – door Florida (2002) betiteldals de ‘creatieve klasse’ – gaat in toenemende mate uit van het principe ‘werkenvolgt wonen’. Het gaat om een grote, vaag afgebakende groep; Florida spreekt vanruwweg 30 procent van zowel de Amerikaanse als de Nederlandse beroepsbevolking(Florida en Tinagli 2004).Een deelpopulatie van de creatieve klasse is de ‘creatieve kern’. Deze groep vantrendsetters, volgens Florida 12 procent van de Amerikaanse beroepsbevolking,bestaat uit jonge hbo-plussers met een creatief beroep; denk aan reclamemensen,ingenieurs, financiële experts, advocaten, adviseurs, ontwerpers, tekstschrijvers,academici, mediatrekkers.Hoewel de beleidsmakers en media zich concentreren op de (te) brede klasse,verdient de smallere kern de aandacht; in feite richt Florida zich ook op hen. Inzekere zin is daar niets nieuws onder de zon. Zoals Reijndorp (2004: 63-76) stelt,kennen we al sinds de jaren tachtig de ‘nieuwe stedelingen’: jong, hoogopgeleid,vaak zonder kinderen. De media profileerden hen als yuppen, maar in de praktijkwaren het vooral professionals in creatieve en sociale beroepen. De creatieve kernlijkt in veel opzichten op die groep, maar werkt overwegend in de commerciëlesector.Zij kiezen een woonomgeving waar zij zich op hun gemak voelen en zoekendaarna een passende baan of beginnen – relatief vaak – met een paar vrienden eeneigen bedrijf. De buurt biedt daarom een handvat voor het aantrekken en vasthoudenvan deze groep, die geldt als de motor van de toekomstige economie. Hunbuurtbeleving wijkt sterk af van die van ‘normale’ mensen. Hun buurt wordtgevormd door een soort archipel, bestaande uit eigen huis plus sociale knooppunten.Ze bewegen zich binnen dat eilandjesnetwerk met een overslaan van het

de toegevoegde waarde van buurtgericht beleidtussengebied. Het zijn – zoals Reijndorp (2004: 128) het uitdrukt – “hun cafés enrestaurants, hun clubs en lounges, hun galeries waaraan de betekenis van de stadals culturele attractie wordt afgemeten.” Hun uitgaanspatronen zijn in datverband illustratief (tabel 5.7).Tabel 5.7De creatieve kern en haar uitgaanspatronenCreatieve kern vormt subgroep met onderscheiden behoeften(% van totale respons 1 )Regelmatig bezoekerRegelmatig uitgaanderTop-elfuitgaansgelegenheden Creatieve kern 2 Overigen Uitgaansavonden Creatieve kern 2 OverigenRestaurant 96 83 Maandag 4 4Terras 90 73 Dinsdag 4 7Eetcafé 80 51 Woensdag 11 11Café 77 43 Donderdag 43 16Grand café 70 23 Vrijdag 77 39Bistro/brasserie 64 45 Zaterdag 85 61Modern/trendy café 50 17 Zondag 13 20Discotheek 49 24Studentencafé 37 10Swingcafé/feestcafé 32 17Buurtcafé 28 151651 Voor vetgedrukte getallen gelden statistisch significante afwijkingen van het gemiddelde(95%-betrouwbaarheidsniveau).2 Werkzaam in marketing/pr of hoogopgeleid plus werkzaam in techniek, adviseur/consultant,financieel-administratief, onderzoek of vrije beroepen; stedelijk woonachtig; 25 tot 40 jaar oud.Bron: MotivactionBinnen hun netwerken vormen zij vele banden, die in vergelijking met de traditionelesterke buurtbinding van de afhankelijke en afzijdige burgers zwak overkomen,maar opgeteld veelal – als ware het een spinnenweb – een hecht geheel opleveren.Die netwerken zijn bovendien inclusief: de creatieve kern sluit geenandersdenkenden uit, maar heeft er aardigheid in om aansluitingen te maken metonverwachte ‘anderen’. Florida wijst in dit verband op het werk van Jacobs, die alin 1961 in haar bekende boek The death and life of great American cities beschreefhoe buurten als het New Yorkse Greenwich Village een bron werden van creativiteiten ondernemingszin, juist door hun bonte mengeling van sociale milieus ineen fysieke omgeving die variëteit uitstraalde. De sterke samenbinding onder de‘vaste’ bewoners – winkeliers, kroegbazen, buurttrekkers – vormde de basis,waarop de hoogontwikkelde overbrugging door de in- en uitstromende creatievekern kon bloeien.

vertrouwen in de buurtMüller (2002) schetst met zijn Amsterdamse terrasinterviews een kleurig beeldvan de vormen van contact die jonge stedelingen nastreven; zijn proefschrift heetniet zonder reden De warme stad: betrokkenheid bij het publieke domein. Doorhun frequente gebruik van de (semi-)openbare ruimtes van de binnenstad voorsociale activiteiten zoals uit eten gaan en het ontmoeten van vriend(inn)en incafés en andere uitgaansgelegenheden, zegt hij, ervaren zij in de stad herkenning,vertrouwen en identiteit. Zij eigenen zich bepaalde ruimtes in overdrachtelijkezin toe: het is ‘hun’ kroeg, terras of parkje. Zij voelen er zich thuis zonder dat ze erprivileges hebben en anderen kunnen uitsluiten, maar vormen er wel een collectieveidentiteit.166Müller kiest daarbij voor een andere invalshoek dan Amerikaanse stadssociologenals Lofland, die wijzen op een tendens naar privatism: mensen trekken zichterug in hun privé-wereld. Zou het kunnen zijn dat Noord-Amerikaanse stedenwezenlijk verschillen van Europese, waar juist sprake is van een ontwikkelingnaar publicism, een opbloei van het publieke leven? In plaats van een wisselwerkingin de openbare ruimte volgens de regels van de ‘beleefde onoplettendheid’(men respecteert de privacy van een ander door hem met rust te laten) zou deNederlandse omgangsvorm veeleer een van ‘beleefde aandacht’ zijn (men toontinteresse in een ander maar houdt daarbij rekening met zijn privacy).Ook Van der Land (2003: 234) is niet pessimistisch waar het gaat om de Nederlandsesituatie. Hij concludeert dat de Rotterdamse creatieve kern weliswaar veelverhuist, maar de binding van de creatieven met hun tijdelijke thuishaven is “vaneen dusdanige diversiteit en intensiteit, dat ze niet als oppervlakkig kan wordenbestempeld, maar eerder als ‘diepgaand zolang als het duurt’.” In de voetsporenvan onder anderen Reich (1991) en Storper (1997) benadrukt hij echter ook hetbelang van lokaal ingebedde kennis, juist voor de creatieve kern en haar (potentiële)werkgevers. In hun werkomgeving zijn routines en standaardoplossingenondergeschikt aan flexibiliteit en innovatie. Het lerend vermogen van bedrijvenen individuen is de kurk waarop zij in de kenniseconomie drijven; degenen diehet beste leren hebben een voorsprong op de concurrentie, want hun kennis isschaars en niet direct kopieerbaar. Kennisnetwerken zijn in tegenstelling totinformatienetwerken sterk lokaal van karakter: kennis bloeit bij de gratie vandirect contact, terwijl informatie langs elektronische weg over grote afstandenkan worden gedeeld (Seely Brown en Duguid 2000).Volgens Storper (1997: 239) en Kloosterman (2001: 17) is de lokale sociaaleconomischeinfrastructuur van steden daarom veelal doorslaggevend voor hetsucces van de creatieve kern en haar werkgevers. Zij zoeken naar inspiratie enzekerheid in dichte sociale netwerken met fysiek nabije lotgenoten (peers). Ookvoor het opbouwen en onderhouden van ingewikkelde zakelijke netwerkenblijft het belangrijk om face-to-face-contact te hebben (Van der Land 2003: 167).Bovendien is de grote dichtheid van potentiële werkgevers van belang: in desnel veranderende en onvoorspelbare commerciële omgeving is er een arbeidsmarktmet de bijbehorende mobiliteitsmogelijkheden. Zij ontwikkelen daarom

de toegevoegde waarde van buurtgericht beleid– in termen van Van der Land (2003: 225) – een meervoudige maar sterkebinding met de stad.Grofmazig onderzoek van Marlet en Van Woerkens (2004b) suggereert dat ook inNederland werk steeds meer wonen volgt. Dat geldt zeker voor steden alsUtrecht, Leiden, Nijmegen en Amsterdam, minder voor Den Haag en Rotterdam.Zij laten bovendien zien dat het aandeel van de creatieve kern onder de beroepsbevolkingsignificant van invloed is op de werkgelegenheidsgroei. Een aantalgemeenten probeert daarom de eigen woonaantrekkelijkheid te verhogen. Er isechter geen sprake van een nationaal of gecoördineerd beleid dat stimuleert datons land internationaal als een magneet functioneert bij het aantrekken en vasthoudenvan een sterk ontwikkelde creatieve kern en de bijbehorende economischeactiviteit. Dergelijke magneten voor de mondiale creatieve kern zullen meteen goede kans bepalend zijn voor de uitkristallisering van de kenniseconomievan de komende decennia (Van der Land 2003: 165, 167).Het spreekt voor zich dat een dergelijk beleid meerdere componenten moethebben, bijvoorbeeld een op flexibiliteit toegespitste arbeidsmarkt en eenvoudigeen aantrekkelijke vestigingsvoorwaarden voor buitenlands talent. Maar de aantrekkingskrachtvan de fysieke en sociale leefomgeving – hun vorm van buurt – isdaar stellig een van en als zodanig op dit moment onderbenut (zie ook Castells1996: 423 en Kloosterman 2001: 20 e.v.).167Uitbouwen van sociaal kapitaalZowel de sociaal-economische status van de gemiddelde burger als zijn waardepatroon– de twee assen van figuur 5.2 – veranderen (Van den Brink 2002). Opsociaal-economisch terrein valt een gestage toename te constateren van dewelvaart en doet zich een geleidelijke expansie van de middenklasse voor. Opcultureel-normatief gebied is er een voortdurende toename te zien geweest vande onderwijsparticipatie en een expansie van waarden als gelijkwaardigheid enzelfstandigheid; ook Inglehart (1997a) en Putnam (2000) wijzen hierop in hunanalyses. Alleen al de terminologie die Motivaction bezigt voor het omschrijvenvan de horizontale as van figuur 5.2 – van traditioneel via modern naar postmodern– is tekenend voor een verplaatsing in de tijd. Afhankelijke burgers zijnbovendien ouder en afwachtende burgers jonger. Over een periode van jarenvindt er dus binnen de bevolking als geheel een getalsmatige accentverschuivingplaats in het kwadrant van linksonder naar rechtsboven.Is dat echter ook vanzelfsprekend een verschuiving van samenbinding (linksonder)naar overbrugging (rechtsboven)? De feiten leveren geen doorslaggevendbewijs. Samenbinding kan in kleine besloten gemeenschappen met relatief veelafhankelijke burgers, bijvoorbeeld etnische groepen of plattelandsdorpen, zodanigsterk zijn dat overbrugging nagenoeg uitgesloten is (G. Engbersen 2003;Ypey et al. 2000). Toch duidt de accentverschuiving in de richting, die ook doorPutnam et al. wordt aangehangen: “samenbinding is de opmaat voor overbrugging”(Duyvendak 2001). Als ware er sprake van een vorm van sociale sedimenta-

vertrouwen in de buurttie bouwt het ene proces voort op het andere proces. Het is echter niet uit te sluitendat er geen sprake is van een optelling maar van een opvolging: binnen eenproces van emancipatie bestaat in een rijkere maatschappij mogelijk minderbehoefte aan de zekerheden van een sterke samenbinding en voorzien de sterkenetwerken van zwakkere banden beter in de behoeften van de individualiserendeburger.Wat ook de juiste verklaring mag zijn, idealiter vindt zo’n accentverschuivingplaats via de weg der geleidelijkheid. Vaak wordt daarbij gesproken over hetuitbouwen van sociaal kapitaal, dat door Bourdieu (1986) werd gedefinieerd alsde (potentiële) hulpbronnen die voortvloeien uit het bezit van een netwerk vanrelaties. De kern van het begrip wordt gevormd door de verwachtingen diemensen hebben in het eerlijke, ordelijke en coöperatieve gedrag van hun medemensen(reciprociteit). Als die verwachtingen hoger zijn, kunnen ze ook meerondernemen met elkaar. Vele auteurs suggereren dat door te voorzien in debehoefte aan samenbinding op lokaal niveau een basis wordt gelegd voor overbruggingnaar grotere collectiviteiten zoals de staat.168Meestal zoeken zij de oplossing in gemeenschapsvorming op kleinere schaal:samenbinding binnen kleinschalige verbanden. Putnam (2000: 288) stelt dat“social capital improves our lot (...) by widening our awareness of the many waysin which our fates are interlinked. People who have active and trusting connectionsto others – whether family members, friends, or fellow bowlers – develop ormaintain character traits that are good for the rest of society.” Florida (2002: 324)valt hem bij: “Strong communities, not any institutions within them, are the keyto social cohesion. (...) With everything else in flux – companies, careers, evenfamilies – our communities are often the only real constants in the social equation.”Dichter bij huis – en meer expliciet naar de buurt verwijzend – stelt deBelgische socioloog Elchardus (2003): “Het lijkt me ook nodig de burger meerdirecte macht te geven in de levenssferen waarvan hij of zij de problemen zonderde tussenkomst van de media kan kennen. De onmiddellijke omgeving, buurt ofwijk lijkt daartoe de plaats.”Een sterk ontwikkelde overbrugging is ook van invloed op de nationale economie(wrr 2003a). In financiële termen zijn de mogelijke baten groot. Juist in een snelveranderende samenleving vormt vertrouwen de smeerolie van de economie(Granovetter 1983; Fukuyama 1995; Putnam 2000). In het bedrijfsleven is debeschikbare en toegankelijke informatie onvoldoende om alles te weten enmensen kunnen zich bovendien veelal niet de luxe veroorloven van langdurigaftasten en onderhandelen. Zij zijn niet langer in staat hele ketens te beheersen,alle vakken in voldoende mate te kennen. Zij moeten bouwen op de kwaliteitenvan anderen door in hun persoonlijke netwerken af te tasten of iemand tevertrouwen is.De meesten van ons investeren daarom in het verkrijgen en bewaren van eenbrevet van ‘vertrouwenswaardigheid’. In ons polderland zijn we daar – nog steeds

de toegevoegde waarde van buurtgericht beleid– goed in en, met alle geweeklaag over trage procedures en zompige besluitvorming,mogen we ons er ook mee gelukkig prijzen. In het bedrijfsleven en op hetmaatschappelijk middenveld vinden ‘we’ elkaar veelvuldig in oplossingen waarmeewe ons goed voelen en de transactiekosten (de frictiekosten van het bijbehorendeonderhandelingsproces) worden verlaagd. In een scherpe internationaleconcurrentie kan dat van doorslaggevend belang zijn.5.5 kan buurtgericht beleid ook bijdragen aan politiekvertrouwen?Ons rest de beantwoording van het slot van de tweede onderzoeksvraag: kan eenbuurtbeleid bijdragen tot het herstellen en versterken van het politiek vertrouwen?In subparagraaf 5.5.1 onderzoeken we in welke mate de Nederlandse burgervertrouwen heeft in zijn democratische instituties. Daarbij geven we eerst eenoverall-beeld van het politiek vertrouwen in ons land en zoomen we vervolgensin op de opvattingen onder specifieke sociale groepen. Subparagraaf 5.5.2 trachteen verklaring te vinden voor de aangetroffen patronen. De daarin aangereikteverklaringen bieden, zeker in samenhang met de indeling in burgerschapsstijlen,aangrijpingspunten voor het begrijpen van en werken aan het politiek vertrouwen,maar elk voor zich is onvoldoende voor het eenduidig beantwoorden vanonze onderzoeksvraag.1695.5.1 de mate van politiek vertrouwenNederlandse bevolking als geheelNederlanders zijn tevreden met het functioneren van de democratie. Na 20 jaarvan toenemende tevredenheid is er sinds 2000 weliswaar sprake van een daling,maar nog steeds is tussen de 60 en 70 procent content (Dekker en Van der Meer2004). Het is goed dat punt voorop te stellen, want met de waardering van dedemocratische instituties – de maatstaf voor politiek vertrouwen – is het mindergesteld (tabel 5.8). Politie, leger, justitie, rechtssystemen en parlement wordenbijvoorbeeld minder vertrouwd dan de media en niet-gouvernementele organisaties(ngo’s). Regering en politieke partijen staan zelfs helemaal onder aan de lijst.Maar in vergelijking met andere eu-landen valt het politiek wantrouwen tegelijkook weer mee. Daarbij past wel de kanttekening dat de positie van Nederland isverslechterd ten opzichte van de buurlanden en de stemming bijvoorbeeld inDenemarken aanzienlijk beter is. Dekker en Van der Meer (2004) concluderen:“Al met al geven de cijfers wel steun aan zorgen maar geven ze geen aanleidingvoor beschouwingen over een diepe crisis.”Nederlanders zijn betrekkelijk stabiel in hun opvattingen over de politiek; zelfsde negatieve uitschieters van voorjaar 2002 zijn een jaar later weggepoetst enmen ligt weer in het spoor (tabel 5.9). Uitspraken dat bewindslieden vooral ophun eigenbelang uit zijn en dat je eerder Kamerlid wordt dankzij vrienden danbekwaamheid, worden door een minderheid onderschreven. Hoewel de absolutepercentages zeker niet tot vreugde stemmen, is er zelfs enige verbetering te

vertrouwen in de buurtTabel 5.8Vertrouwen in instituties van EU-lidstatenVertrouwen in politiek overal in EU laag(bevolking van 15 jaar en ouder in 2004, in %)DK NL SP Zwed BE IT FR DU VK170Radio 75 69 68 77 70 57 68 65 60Televisie 66 68 52 65 66 39 48 61 55Liefdadigheidsinstellingen 64 62 67 46 66 64 70 54 68Pers 51 60 62 39 61 45 61 45 21Vakbonden 53 56 38 50 45 37 36 29 36Politie 86 59 60 70 53 73 55 76 57Leger 68 55 56 52 54 75 60 61 70Verenigde Naties 76 54 58 77 45 54 46 47 49Justitie, (nationale) rechtssysteem76 51 48 58 30 49 42 57 39Nationale parlement 64 45 43 58 40 35 37 30 27Nationale regering 45 40 43 49 36 28 30 24 21Europese Unie 42 40 60 29 51 58 45 37 21Kerkelijke instellingen 75 38 35 22 34 58 34 39 38Grote ondernemingen 49 31 37 27 39 26 30 22 20Politieke partijen 33 28 28 21 21 14 14 12 11Gemiddeld vertrouwen vaninstitutionele categorieën 62 50 50 49 47 47 45 44 39Aan respondenten werd de volgende vraag voorgelegd: “Ik wil u nu een vraag stellen over het vertrouwen dat uheeft in bepaalde instellingen. Zegt u mij voor elk van de volgende instellingen of u er eerder wel vertrouwen ofeerder geen vertrouwen in heeft.” Vermeld worden de percentages ‘eerder wel vertrouwen’ in plaats van ‘eerdergeen vertrouwen’ en ‘weet niet’ als het aantal ‘weet niet’-antwoorden minder dan zes is. De volgorde is die vanhet vertrouwen in Nederland.Bron: Eurobarometer 61.0 (voorjaar 2004), gewogen resultatenbespeuren in opvattingen over gebrekkige responsiviteit – ‘Kamerleden interesserenzich niet voor mensen zoals ik’; ‘partijen zijn alleen maar geïnteresseerd inmijn stem’; ‘gewone mensen hebben geen invloed op de grote politiek’. Dat geldtechter weer niet de stelling ‘tegen beter weten in beloven politici meer dan zekunnen waarmaken’; zowel het percentage instemmers als de trend daarin getuigenniet van een groot geloof in de beroepsgroep als geheel. Positief is echter weerde fors toegenomen politieke interesse die uit de opiniepeilingen naar vorenkomt. Men leest meer over politiek, is meer bereid om zelf in actie te komen enwil ook meer inspraak (tabel 5.10).

Tabel 5.9 Opvattingen over politiek, 1997-2003Stabiele opvattingen over de politiek(instemmers in % van de kiesgerechtigde bevolking)1977 1981 1986 1989 1994 1998 2002 2003Ministers en staatssecretarissen zijn vooral ophun eigen belang uit 30 30 34 31 37 33 39 31Kamerlid word je eerder door je politieke vriendendan door je bekwaamheden 44 41 44 40 42 42 55 46Kamerleden bekommeren zich niet om de meningvan mensen zoals ik 48 44 43 41 44 41 52 40De politieke partijen zijn alleen maar geïnteresseerdin mijn stem en niet in mijn mening 53 53 49 46 52 52 59 48Mensen zoals ik hebben geen enkele invloed op deregeringspolitiek 51 52 52 49 47 46 46 42Tegen beter weten in beloven politici meer danze kunnen waarmaken 78 82 86 85 91 89 91 89Bron: nko 1977-2003 (skon); gewogen resultaten (2002 en 2003 alleen voor opkomst en partijkeuze);volgens Dekker et al. (2004)171Tabel 5.10 Politieke betrokkenheid en participatie, 1975-2002Toenemende betrokkenheid(in % van de bevolking van 16 jaar en ouder 1 )1975 1980 1985 1992 1996 2000 2002Oordeel over de eigen politieke interesse: sterk of gewoon 31 39 42 41 45 43 57Leest regelmatig over politiek in ons land, bijv.krantenverslagen 34 42 41 41 38 34 46Acht het zeer of enigszins waarschijnlijk dat men werkelijkiets zou proberen te doen, als de Tweede Kamer eenonrechtvaardige wet behandelt 35 37 42 47 50 51 54Vindt dat de inspraak van burgers op het bestuur vangemeente en provincie groter moet worden 69 62 60 64 – 71 741Leeftijd 16-74 in 1975, 1980 en 1985.Bron: Culturele veranderingen 1975-2002, volgens Dekker et al. (2004)

vertrouwen in de buurtOnderverdeling naar specifieke groepenDe al eerder aangehaalde gezamenlijke analyse van scp en Motivaction bevestigt– althans op het eerste gezicht – de bovenstaande bevindingen. Kijkend naar deverhouding tussen burger en overheid is er sprake van veel overeenstemming(tabel 5.11). Er zijn nauwelijks verschillen te bespeuren bij vragen rond de matevan eigen zorgen of gevoelens van ‘er alleen voor staan’. Ook de tevredenheid metwat de regering doet en zelfs de hoeveelheid geld voor openbare voorzieningenhebben een breed draagvlak.Op andere punten zijn er de te verwachten patronen, met afhankelijke en afzijdigeburgers die vanuit hun beperktere overbrugging wat knorriger reageren tenopzichte van de overheid en met name politici. De overheid luistert meestalTabel 5.11Burgerschapsstijlen en politiek vertrouwenVeel overeenstemming en ‘klassieke’ patronen(instemmers in % van totale respons 1 )172StellingenBurgerschapsstijlAfhankelijkAfzijdigAfwachtendActiefGem.NLVindt u dat u zelf veel zorgen heeft?Voelt u zich soms eenzaam, of heeft u soms het gevoel dat uuiteindelijk toch alleen staat in de wereld en alleen dezaken moet opknappen?Ik ben over het algemeen (zeer) tevreden met wat deNederlandse regering doetVindt u dat de overheid over meer geld moet kunnenbeschikken dan nu om allerlei openbare voorzieningenmogelijk te maken?4617645945206066442062664920596946196165De overheid luistert meestal goed naar wat de burger wilPolitieke baantjes gaan te vaak naar mensen uit de eigen partijMinisters moeten sneller aftreden als ze fouten hebbengemaaktStemmen is de enige manier waarop mensen zoals ik invloedkunnen uitoefenen op de regeringWat we nodig hebben zijn minder wetten en instellingen enmeer moedige, onvermoeibare en toegewijde leiders waarhet volk vertrouwen in kan hebben198278746714837671642571676355277369585621787367601 Voor vetgedrukte getallen gelden statistisch significante afwijkingen van het gemiddelde(95%-betrouwbaarheidsniveau).Bron: Motivaction en scp

de toegevoegde waarde van buurtgericht beleidslecht, politieke baantjes gaan te vaak naar vriendjes, ministers blijven te langzitten als ze fouten hebben gemaakt, het heeft niet veel zin om iets te proberen alsde Tweede Kamer ‘in de fout’ gaat. Hun antwoord is duidelijk: stemmen is deenige manier om nog enige invloed uit te oefenen, maar wat we vooral nodighebben zijn meer moedige, onvermoeibare en toegewijde leiders waar het volkvertrouwen in kan hebben. Het beeld is niet onverwacht, maar de verschillen metTabel 5.12Burgerschapsstijl en democratische betrokkenheidPassief middenblok van afzijdige en afwachtende burgers(instemmers in % van totale respons 1 )StellingenBurgerschapsstijlAfhankelijkAfzijdigAfwachtendActiefGem.NLBij verkiezingen voor de Tweede Kamer ga ik altijd stemmenBij verkiezingen voor de Gemeenteraad ga ik altijd stemmenBij verkiezingen voor de Provinciale Staten ga ik altijd stemmenBij verkiezingen voor het Europese Parlement ga ik altijdstemmenLeest u wel eens iets over de politiek in ons land, bijv.krantenverslagen?De Europese politiek boeit me zeerDe Europese politiek moet meer democratisch wordenMen zegt dat de Kamerleden in ons land weinig begriphebben van wat er onder de mensen leeftIk wil bij mijn keuzes liever geen rekening houden met watanderen vindenMoet de inspraak van de burgers op het bestuur vangemeente en provincie worden vergroot?De burgemeester moet worden gekozen door de inwonersvan de gemeenteDe minister-president moet rechtstreeks door de kiezergekozen wordenHeeft u zich in de afgelopen twee jaar wel eens samen metanderen actief ingespannen voor een kwestie•die landelijk of nationaal van belang is of die betrekkingheeft op wereldproblemen als vrede en armoede?•die van belang is voor uw gemeente, voor een bepaaldegroep in de gemeente of voor uw buurt?8379676058218169416779662142544837323897376477690789306154454550207469497685692138807363646428865939667562324769625249511978704472837019381731 Voor vetgedrukte getallen gelden statistisch significante afwijkingen van het gemiddelde(95%-betrouwbaarheidsniveau).Bron: Motivaction en scp

vertrouwen in de buurtde afwachtende en actieve burgers zijn, hoewel meestal statistisch wel significant,vaak betrekkelijk klein.Een nadere analyse duidt echter op verontrustender verschillen, waarbij een‘middenblok’ van afzijdige en afwachtende burgers eruit springt door passiviteitals het gaat om democratische betrokkenheid (tabel 5.12).174Zij gaan ten eerste veel minder stemmen en vooral niet bij de verkiezingen voorde Provinciale Staten en het Europese Parlement. Zij zijn ten tweede mindergeïnteresseerd in politiek, lezen er minder over, en vooral Europa is voor hen verweg. Zij geloven ten derde minder in de bestaande democratische instituties: zijvinden dat Kamerleden niet goed begrijpen wat er onder de mensen leeft en datde inspraak dik onvoldoende is. Dat treft overigens wel, want ze willen bij hunkeuzes liever geen rekening houden met wat anderen vinden. Het beste is maar tebreken met het bestaande en geheel nieuwe wegen te bewandelen, bijvoorbeelddoor burgemeesters en ook de minister-president direct te kiezen. De ontevredenheidis kennelijk zodanig opgelopen dat een aanmerkelijk deel van de milieusopteert voor onverschilligheid of algeheel afhaken – de exit-optie van Hirschman(1970).Het middenblok springt er ook uit op een relatieve passiviteit ten aanzien vannatuur en milieu (tabel 5.13; zie ook Beckers et al. 2004: 63). Groen in de wijk ofde nabijheid van een natuurgebied tellen minder zwaar, maar ook de eigenTabel 5.13Burgerschapsstijl en milieubewustzijnMiddenblok ook passief rond natuur en milieu(instemmers in % van totale respons 1 )StellingenBurgerschapsstijlAfhankelijkAfzijdigAfwachtendActiefGem.NLWaaraan moet een prettige woonomgeving voor u voldoen?• veel groen in de wijk• dicht bij een natuurgebiedIk leer kinderen zich verantwoordelijk te voelen voor dewereld om zich heenIk doe bewust aan energiebesparing in huisIk scheid mijn huishoudelijk afvalIk doneer aan een natuur- en milieuvereniging7239666687366630605075216332505172247342696886406835615880301 Voor vetgedrukte getallen gelden statistisch significante afwijkingen van het gemiddelde(95%-betrouwbaarheidsniveau).Bron: Motivaction

de toegevoegde waarde van buurtgericht beleidbetrokkenheid is beperkt. Dekker (2001: 26) wijst op de mogelijke relatie metpolitiek vertrouwen: “Duurzame ontwikkeling is bij uitstek een opgave dievertrouwen veronderstelt. Zonder vertrouwen in bijdragen van anderen heeftzelfbeperking geen zin. Zonder vertrouwen in de overheid zijn beperkende maatregelenten gunste van toekomstige generaties moeilijk te accepteren.” In die zinvormt de toenemende vertrouwenskloof ‘slecht nieuws’ voor het milieubeleid envermoedelijk eveneens voor andere beleidsterreinen met een langetermijnkarakter,waarin de overheid een centrale plaats inneemt zoals ontwikkelingssamenwerking:afzijdige en afwachtende burgers kiezen voor het hier-en-nu.De afwachtende burgers kan daarbij een consumentistische mentaliteit wordentoegeschreven; het zijn geen coproducenten van beleid maar afnemers. Bij deafzijdige burgers is echter veeleer sprake van een harde kern van wantrouwen, diedoor Elchardus ook in België is waargenomen (tabel 5.14; Elchardus en Smits2002; Elchardus 2002). Ze hebben minder vertrouwen in de overheid en vindendat je niet voorzichtig genoeg kan zijn in de omgang met andere mensen. Minderdan de gemiddelde burger denken ze invloed te hebben op wat de regering doeten ze reageren veel sceptischer, bijna cynisch op een aantal stellingen. Kort doorde bocht: Kamerleden en ministers geven nauwelijks om hen maar letten veeleerop het belang van machtige groepen, het maakt in feite weinig uit voor het levenvan alledag wat de regering doet en er is geen partij die zich inzet voor hun belangen.Ze zijn relatief wat meer geïnteresseerd in de gemeentelijke dan in de landelijkepolitiek en relatief hard geraakt door de dood van Fortuyn. Bij elkaar opgeteldis de conclusie van de afzijdige burgers duidelijk. Wat heeft het voor zin ombetrokken te zijn bij beslissingen of plannen van het rijk en zelfs de gemeente:afzijdige burgers haken vaak af. Zij uiten hun onvrede met zowel ‘de politiek’ alsde aanpak van een aantal maatschappelijke problemen in hun stemgedrag: zijstemmen niet of ze stemmen ‘tegen’ de zittende regenten. Ongeveer de helft vande lpf-stemmers en van de niet-stemmers was op 15 mei 2002 binnen deze groepte vinden. Alle andere politieke partijen vonden hun draagvlak meer gespreidover de diverse milieus (Dekker et al. 2004).1755.5.2 verklaringen voor beperkt politiek vertrouwenEr is geen voor de hand liggende uitleg voor het beperkte politieke vertrouwendat ook in een aantal andere landen wordt waargenomen. Het Amerikaanseonderzoeksproject Visions of governance ontwikkelde een aantal denkbare hypothesen(Nye et al. 1997), die door internationale vergelijking op hun meriteswerden getoetst (Norris 1999). De onderzoekers selecteerden vier mogelijkeuitleggingen die in mindere of meerdere mate de gesignaleerde vragen kunnenverklaren (Norris 1999: 22 e.v.).De politieke uitlegNorris et al. vinden onvoldoende bewijs voor een politieke uitleg, die zichconcentreert op het tekortschieten van de overheidsprestatie. Het politiekevertrouwen van de burger, zo wordt aangenomen, wordt mede bepaald door het

vertrouwen in de buurtTabel 5.14Burgerschapsstijl en politiek wantrouwenHarde kern van wantrouwen bij afzijdige burgers(instemmers in % van totale respons 1 )StellingenBurgerschapsstijlAfhankelijkAfzijdigAfwachtendActiefGem.NL176Ik heb vertrouwen in de overheidIk vind dat je niet voorzichtig genoeg kunt zijn in de omgangmet andere mensenMensen als ik hebben geen enkele invloed op wat deregering doetIk denk niet dat Kamerleden en ministers veel geven omwat mensen als ik denkenKamerleden letten te veel op het belang van enkele machtigegroepen, in plaats van op het algemeen belangWat de regering ook doet, voor het dagelijks leven heeft hetweinig nutIs er naar uw mening in ons land een politieke partij die zichecht inzet voor uw belangen?Ik ben meer geïnteresseerd in de gemeentelijke politiekdan in de landelijke politiekDe dood van Pim Fortuyn heeft mijn mening over deNederlandse maatschappij doen veranderenIk vind het niet nodig betrokken te zijn bij plannen van deoverheid die van invloed zijn op de manier waarop wijwonen, op onze leefomgeving en het milieuIk vind het niet nodig betrokken te zijn bij beslissingen/plannenvan het gemeentebestuur die van invloed zijn op hetleven in mijn gemeente515749426225502949282843677157793730345541445451393861235124443025594430315414581739121851565044662646274829301 Voor vetgedrukte getallen gelden statistisch significante afwijkingen van het gemiddelde(95%-betrouwbaarheidsniveau).Bron: Motivactionpresteren van de overheid, vooral in economische zin. Indien regeringen hunbeloften waarmaken, heeft dit een diffuse maar positieve uitstraling. Indienechter een ‘enge’ definitie wordt aangehouden als zuiver economisch presteren,bijvoorbeeld in de vorm van de groei van het nationaal inkomen per hoofd van debevolking, blijkt de verklaring onvoldoende (Norris 1999: 218). McAllister (1999)concludeert dat op het individuele niveau het economisch presteren nauwelijkseen rol speelt in het vertrouwen in democratische instituties. Worden ook anderegrote gebeurtenissen betrokken in de analyse, zoals in de Verenigde Staten

de toegevoegde waarde van buurtgericht beleidWatergate of het falen van het buitenlands beleid in Vietnam, dan lijkt het mogelijkeen betere case te maken. De kwantitatieve toetsing wordt dan echter problematisch.De institutionele uitlegEvenmin biedt een institutionele uitleg, die het probleem veeleer zoekt in eenachterhaalde vormgeving van of ontwerpfouten in de democratische instituties,een handvat. Politiek vertrouwen wordt gevormd door een jarenlange ervaringmet een bepaald stelsel van democratische instituties. Het valt te verwachten datde vormgeving van dat stelsel invloed heeft op de waardering door de burger.Tegen deze achtergrond pleit bijvoorbeeld D66 al langere tijd voor vernieuwingen,zoals de gekozen burgemeester en het referendum. Toch is er volgens zowelElchardus (2003) als de internationale analyse van Norris (1999: 218) weinigbewijs voor dergelijke veronderstellingen.De sociaal-kapitaaltheoriePutnam zette met zijn boeken Making democracy work (1993) en Bowling alone(2000) het begrip sociaal kapitaal in de schijnwerper van de wetenschappelijkeen publieke aandacht. Een groter sociaal kapitaal, zo luidt de veronderstelling,bevordert een actief burgerschap en een daarop geënte politieke democratie. Deessentie van een representatieve democratie is immers dat de burger vertrouwenmoet hebben in vertegenwoordigers die namens hem handelen en die hij in deregel niet persoonlijk kent. Het daartoe vereiste sociaal kapitaal wordt echteruitgehold, stelt Putnam. Mensen streven steeds meer hun eigen belangen na endaardoor wordt de sociale samenhang in de samenleving aangetast. Zijn uitleglijkt toegesneden te zijn op de ‘afwachtende’ burgers, bij uitstek individualistenen bovendien onverschillig tegenover de politiek. In mindere mate is dat ook hetgeval bij de ‘afzijdige’ burgers, waar het sociaal kapitaal redelijk intact lijkt maarwel het politiek vertrouwen in rap tempo afglijdt.177Geconfronteerd met een toenemend wantrouwen concentreren vele politici zichop de problemen van de laatste categorie – veelal de lager opgeleiden waarvan ookvolgens Dekker (2004) zo’n 40 procent negatief staat tegenover de politiek. Het isgeen eenvoudige taak die hen wacht. Afzijdige burgers hebben, blijkens de gegevensvan Motivaction, moeite met de omgang met informatie in de snel veranderendesamenleving en ervaren bovendien tijdsdruk. Deze categorie heeft eencultureel gesloten houding, wenst zich niet te verdiepen in de beweegredenenvan anderen en staat derhalve weinig open voor overbrugging.De complexe samenleving stelt hun op dat laatste punt te hoge eisen; denk aan demondialisering, de Europese eenwording met haar open grenzen, de multiculturelesamenleving, een gedoogbeleid met de bijbehorende (gevoelens van) onveiligheid,en de technologische ontwikkeling. Zij voelen zich daar ongemakkelijkmee en dat wordt niet beter door een overbelasting met informatie, die hen viaeen veel breder, minder stabiel en nagenoeg ongecoördineerd media-aanbodbereikt. Bovendien hebben zij van doen met een overheid en politiek die steeds

vertrouwen in de buurtmeer van hen verwachten: integratie in gemengde buurten en op gemengde scholen,emancipatie, flexwerken, participatie en betrokkenheid. Waar de stabiliserendefunctie van andere instituties is verzwakt – kerken, werkgevers, de mediaen het gezinsleven bieden niet langer de houvast van de jaren vijftig – vragen deafzijdige burgers om leiderschap, en niet om nog meer verwarrende druk, vanoverheid, sociale spelers en politiek.Zoekend naar verklaringen en de daaruit mogelijk voortvloeiende oplossingenbenadrukt Putnam de teloorgang van de directe face-to-face-contacten binnenkleinschalige verbanden, die de voedingsbron vormen voor het sociaal vertrouwenen het daarmee verband houdende belang van het ‘aanleren’ van overbrugging.Uiteindelijk zal dat, stelt hij, negatieve gevolgen hebben voor de betrokkenheidvan de burger en voor good government. Hoewel hij een bredere analysevoorlegt, concentreren zijn oplossingen zich op de civil society, in de Amerikaansedefinitie de vrijwillige samenwerkingsverbanden die als een soort countervailingpower ervoor zorgen dat de burger beter is toegerust tegenover staat enpolitiek.178Door het afbeelden van civil society als een soort maatschappelijke Haarlemmerolie, is deze these onder druk komen te staan op drie punten:1 Civil society zoals door Putnam gedefinieerd legt een te beperkt tijdsbeslag opde gemiddelde burger om zo’n grote invloed uit te kunnen oefenen (Verhoeven2004).2 Putnam gaat uit van een achterhaalde structuur en taakstelling van civil society(Etzioni 1999; wrr 2002: 113-151; Skocpol 2003).3 Zeker in de Nederlandse civil society zijn geen breuklijnen waar te nemen(Dekker en Van den Broek 2004; Van den Brink 2002).Toch past hier een kanttekening. In het Sociaal en cultureel rapport 2004 waarschuwthet scp (2004: 186, 213) voor een mogelijk keerpunt: burgers uiten deverwachting in de toekomst hun maatschappelijke en politieke betrokkenheidterug te schroeven, waarbij met name het vrijwilligerswerk en politieke activiteitenschade lijden.De oplossing die Putnam aanreikt, lijkt onvoldoende: als de betrokkenheid bij decivil society al iets doet in de sfeer van een groter politiek vertrouwen, is datbeperkt. Een gerichte overheidsstimulans van bijvoorbeeld sportverenigingenkan zinvol zijn. Maar het is twijfelachtig of de drukbezette ‘afzijdige’ burgers envooral de individualistische ‘afwachtende’ burgers te porren zijn voor een intensievebetrokkenheid in traditionele, georganiseerde vormen van civil society(Florida 2005: 30). De haarscheuren in het politiek vertrouwen waarop Putnamwijst, vragen echter wel degelijk aandacht, evenals de nadruk die hij legt op hetbelang van kleinschalige verbanden.Het is zaak burgers te ‘verleiden’ tot een actieve participatie aan zelfbestuur enaan het oplossen van concrete maatschappelijke vraagstukken. Dit vormt een

de toegevoegde waarde van buurtgericht beleidleerschool voor democratische betrokkenheid en voorkomt destructief cynisme.Voor oplossingen moet veeleer breder worden gekeken, bijvoorbeeld naar desamenbinding en overbrugging die (hogere) opleidingen, werk en informeleverbanden in toenemende mate bieden. Tot die informele verbanden behoortzeker ook de buurt met zijn directe wisselwerking met de democratische institutiesop voor de burger wezenlijke terreinen.De culturele uitlegAls laatste mogelijke verklaring wijzen Norris et al. en Nye et al. op de doorwerkingvan de modernisering. Inglehart (1977; 1997a; 1997b) en recent ook Dalton etal. (2003) benadrukken de fundamentele en massale waardeverandering in detweede helft van de twintigste eeuw. Waar het glas bij Putnam et al. half leeg is, isdat van hen en Florida (2002) half vol. Zij leggen de geconstateerde individualiseringstendensgeheel anders uit en wijzen bijvoorbeeld op het feit dat speciaal dehoger opgeleiden – in onze termen: de ‘afwachtende’ en ‘actieve’ burgers – heelgoed zelf kunnen uitmaken hoe ze denken over waarden en normen. De individuelebewegingsvrijheid is ook sterk toegenomen en er zijn nieuwe socialenetwerken ontstaan. Het risico is aanwezig dat bestuurders nauwelijks aandachthebben voor de steeds grotere groep jonge, postmoderne burgers met hun totaalandere behoeften. Volgens Inglehart (1997a: 292-323) en Florida (2002: 316) staande traditionele democratische instituties echter ook van die kant onder druk enonze analyses van de opstelling van afwachtende burgers bevestigen dat.179Postmodernisten, zegt Inglehart, zoeken nieuwe, directere wegen om invloed uitte oefenen op grote maatschappelijke beslissingen. Hun fijnvertakte netwerkenvan – op zich zwakke – banden bieden hun een grotere uitdaging dan de te loggeelitaire structuren van het verleden. Niet de democratie maar de instituties zijnvoor hen het probleem. Traditionele, door elites aangestuurde structuren zijnvoor hen minder aanvaardbaar. Dat zou de opkomst kunnen verklaren van deflexibele netwerkstructurering, die zich recent uit in de vorm van zogenoemdesingle event-organisaties: ad-hocsamenwerkingsverbanden van vaak zeer kleineorganisaties die zich richten op eenmalige acties zoals de anti-oorlogsbetogingenof de kopersstakingen na misstappen in het bedrijfsleven. Omdat dergelijkewaarden al jong worden verinnerlijkt, wordt volgens Inglehart de doorwerkingpas duidelijk bij een opvolging van generaties. Zo’n cultuuromslag, stelt hij,hoeft echter geenszins slecht nieuws te zijn. Indien de nieuwe wegen immers totbetere oplossingen leiden en een nieuwe generatie geïnspireerde voorlieden opkop loopt, zal de maatschappij zich vernieuwen.Inglehart en Dalton et al. staan niet alleen. Jarenlang gold als vanzelfsprekend denotie: sterke banden zijn goed, zwakke banden zijn minder. Pas in het begin vande jaren tachtig wees de socioloog Granovetter (1983) erop dat in de moderneresociale netwerkensamenleving het vaak vooral zwakke banden zijn die mensenverder kunnen helpen. Uit zijn empirisch onderzoek bleek bijvoorbeeld dat bijhet vinden van een nieuwe baan het niet zozeer familie, vrienden of buren zijndie iemand kunnen helpen, maar juist verderaf staande relaties.

vertrouwen in de buurtDe wijdere strekking van Granovetters inzicht is dat niet zozeer de gemeenschapsvormingbinnen primaire groepen punt van zorg zou moeten zijn.Integendeel: sterke familieclans en dergelijke kunnen juist uitsluiting en fragmentatievan de samenleving in de hand werken. Veeleer zou de politiek aandachtmoeten besteden aan het versterken van de fijngeschakeerde sociale netwerken,waarin jongere mensen overbrugging tot een kunst hebben verheven. Worden zijimmers niet betrokken, dan zullen ze zich blijvend onverschillig betonen tenaanzien van de democratische instituties, hetgeen op termijn kan bijdragen toteen uitholling van het draagvlak voor onze huidige vorm van representatievedemocratie. Alweer kan de buurt een rol spelen bij het vergroten van die gewenstebetrokkenheid, zeker waar het gaat om de ‘afwachtende’ burgers.180Geen overkoepelende uitlegHoewel vele studies zich met het onderwerp hebben beziggehouden, is er geenallesomvattende uitleg die een afdoende verklaring biedt voor de door ons aangehaaldegegevens van Motivaction. Veeleer is er sprake van deeluitleggen, die eenverklaring kunnen bieden voor de opstelling van een bepaalde burgerschapsstijlof die door optelling een uitkomst plausibel kunnen maken. Zo kan bijvoorbeeldniet worden uitgesloten dat een goed ontwikkeld sociaal vertrouwen zoalsverondersteld door Putnam c.s. wel degelijk doorwerkt in een sterker politiekvertrouwen, maar dat dit positieve effect teniet wordt gedaan door eenwanpresteren van democratische instituties (politieke uitleg) en/of een achterhaaldeinstitutionele vormgeving (institutionele uitleg). Wij kunnen daaroverspeculeren, maar we kunnen het op basis van de beschikbare gegevens nietbewijzen of ontkrachten. Ook de mogelijke rol van kleinschalige verbanden zoalsde buurt, die in elk van de vier genoemde uitleggen relevant kan zijn voor hetversterken van het politieke vertrouwen, is daarmee niet vastgesteld nochontkend.5.6 dreigende breuklijnenDe conclusie op grond van de paragrafen 5.4 en 5.5 moet luiden dat groter sociaalvertrouwen niet automatisch ook meer politiek vertrouwen impliceert. In onsonderzoek zijn wij daardoor geconfronteerd met een probleem. Bij aanvangveronderstelden we dat mensen als het ware beter in hun vel zitten in de wisselwerkingmet anderen binnen hun directe woonomgeving en dat zou, dachten we,ook een positief effect hebben op hun vertrouwen in de democratische instituties.In achterstandsbuurten zou waarschijnlijk het sociale en politieke vertrouwenhet kleinst zijn, in voorstandsbuurten het grootst.We stonden daarin niet alleen. Meerdere auteurs gaan ervan uit dat een toenemendsociaal vertrouwen zich ‘vertaalt’ in een groter politiek vertrouwen; nietzonder reden noemde Putnam zijn eerste boek over dit onderwerp Making democracywork (Putnam 1993; zie ook Fukuyama 1995: 355 e.v.; Putnam 2000: 336;Graham en Marvin 2001: 411). Ook statistische analyses bieden indicaties.Newton (1999) constateert bijvoorbeeld een zwakke correlatie tussen politiek

de toegevoegde waarde van buurtgericht beleidvertrouwen en sociaal vertrouwen. Dekker (2001) wijst in de Nederlandse situatiezelfs op een duidelijke relatie tussen sociaal en politiek vertrouwen. Er zijndaarbij grote verschillen te constateren tussen mensen met en mensen zondersociaal vertrouwen. Zo gaat volgens het kiezersonderzoek van 1998 sociaalvertrouwen gepaard met meer vertrouwen in de Tweede Kamer. Van de mensenmet sociaal vertrouwen heeft 66 procent vertrouwen in het parlement en van demensen zonder vertrouwen 47 procent (Dekker en De Hart 2000). De Hart (1999:232-233) rapporteert vergelijkbare verschillen. De overheid wordt vertrouwddoor 47 procent van de mensen met sociaal vertrouwen en door 30 procent vande mensen zonder sociaal vertrouwen (Dekker et al. 1997).Gedurende het onderzoek moesten we onze vooronderstellingen echter loslaten.Er is kennelijk geen automatisme ‘sociaal vertrouwen is de opmaat voor politiekvertrouwen’. Van grote afstand bekeken zijn sociaal en politiek vertrouwen stelligaan elkaar gerelateerd; Nederland springt er – ook nu nog – op beide puntengunstig uit ten opzichte van een groot aantal verafgelegen landen. Maar eenterugblik naar figuur 5.2, waarin we de vier burgerschapsstijlen introduceerden,maakt duidelijk dat een nuancering op zijn plaats is.Indien we de figuur beschouwen als een momentopname van de aard van hetsociaal vertrouwen, dan is van links naar rechts – van afhankelijke via afzijdige enafwachtende naar actieve burgers – sprake van een overgang van samenbinding181Figuur 5.3Burgerschapsstijlen ingedeeld naar de mate van sociaal en politiek vertrouwenPolitiekvertrouwenHoogAfhankelijk(26%)Actief(20%)LaagAfzijdig(31%)Afwachtend(23%)SamenbindingOverbruggingSociaal vertrouwen

vertrouwen in de buurtnaar overbrugging. Diezelfde doorgaande lijn is echter niet terug te vinden in hetpolitiek vertrouwen. Afhankelijke burgers zijn weinig kritisch en vaak niet optimaalgeïnformeerd, actieve burgers juist zeer maatschappijkritisch en goedgeïnformeerd;beide groepen stellen zich echter constructief op ten aanzien van dedemocratische instituties. Afzijdige burgers – toch zo’n 30 procent van de bevolking– keren zich echter daarvan af; rekening houdend met een aanzienlijk deelgetrouwen ook binnen deze groep moet de wantrouwenskloof bij een grootaantal van hen zeer diep zijn. Afwachtende burgers – ruim 20 procent – daarentegenzijn niet geïnteresseerd in de politiek in zijn traditionele verschijningsvormen(figuur 5.3).182In de bestuurspraktijk is het probleem gelegen in het uiteenlopen van de behoeftenen kwaliteiten van (groepen) burgers. Het beleid is bovendien situationeelgebonden, hetgeen zich uit in de noodzaak tot differentiatie van beleid (hoofdstukken3 en 4). Het merendeel van de theorie gaat daaraan voorbij. In verschillendeanalyses worden óf alle sociale milieus op een hoop geveegd, waardoor hetdoorzicht wordt belemmerd, óf alle aandacht wordt exclusief gericht op eenenkele groep, waardoor de uiteindelijke beleidsvoorstellen ten aanzien van dezich voordoende vraagstukken onvolledig zijn. Inglehart (1997a: 324-341),Florida (2002: 281) en Putnam (2000: 141, 257) onderkennen bijvoorbeeld weliswaarverschillende cohorten, maar de eerste twee concentreren zich op respectievelijkde jonge postmodernisten en de creatieve klasse, zoals Putnam dat doetop het herleven van civil society voor ‘afhankelijke’ en ‘afzijdige’ burgers.Dat roept beleidsmatige vragen op. Hoe vallen de geconstateerde tekorten in hetpolitiek vertrouwen van ‘afzijdige’ en ‘afwachtende’ burgers te duiden? Zou hetkunnen zijn dat de maatschappij, en zeker de overheid daarbinnen, een te grootberoep doet op de overbruggingskwaliteiten van veel burgers? Mensen moetenintegreren in gemengde buurten en op gemengde scholen, ze moeten emanciperen,Europees een worden, als flexwerkende anderhalfverdieners huis en werkverbinden en nieuwe technologieën in hun leven opnemen. Mensen moeten, methun grotere welvaart, meer keuzes maken en veel meer informatie verwerken;het aantal televisiekanalen is daarvoor illustratief. De hoger opgeleide ‘afwachtende’en ‘actieve’ burgers kunnen de vraag nog aan, hoewel de eersten – individualistischerdan tevoren – het nut daarvan niet inzien en veelvuldig ‘passen’.Maar behoudendere en relatief lager opgeleide mensen – veelal ‘afhankelijke’ en‘afzijdige’ burgers – voelen zich overvraagd. De eersten – gezagsgetrouw en volgzaam– blijven ‘aan boord’, de tweeden haken af.Misschien is het zelfs zo dat de ‘afzijdige’ burgers een soort tegenbeweging doormaken– noem het maar een contractie (zie ook Reijndorp 2004: 38 e.v.). In plaatsvan zich te ontwikkelen in de richting van overbrugging trekken ze zich terug opde samenbinding van hun directe leefomgeving: gezin, vrienden, buurt, werk,een paar clubs wellicht. Ze moeten, zoals Motivaction (2005) laat zien, weinighebben van anderen, allochtonen bijvoorbeeld, maar zoeken hun heil binnen deeigen, herkenbare groep. Ze haken af in hun wisselwerking met de grote institu-

de toegevoegde waarde van buurtgericht beleidties op afstand: multinationale ondernemingen, koepelorganisaties op het maatschappelijkmiddenveld, maar vooral de democratische instituties. In die zin ispolitiek vertrouwen een onderdeel van het bredere institutionele vertrouwen (datwil zeggen het vertrouwen dat mensen hebben in grote instituties).Zeker indien ze zichzelf ook nog organiseren, bijvoorbeeld als leden vaneenzelfde belangenorganisatie, als bewoners van eenzelfde buurt of als stemmersop eenzelfde partij, kan een vorm van group think leiden tot een radicaliseringvan standpunten, waarbij het collectieve standpunt extremer is dan dat van elkvan de normale leden (Govier 1997: 196-209). De verklaring van hun afzijdigheidzou dan toch deels te vinden zijn in een institutionele uitleg; het probleem is indat geval gelegen in een achterhaalde vormgeving van de bestaande, grote institutieswaarin mensen zich niet meer kunnen herkennen. De oplossing zou dangelegen zijn in ‘het grote klein maken’. Grote ondernemingen reorganiseerdenzich om die reden in kleinere werkeenheden (business units), maar de (semi-)overheid roept in brede kringen een toenemende aversie op met haar voortgaandeschaalvergroting en het bijbehorende verlies aan menselijke maat. Speciaalde afzijdige burger voelt zich hierbij machteloos, zo illustreert ook ons veldonderzoek,en trekt zich terug: ‘ze’ zoeken het maar uit.Anderzijds kan de verklaring deels ook worden gezocht in een variant van depolitieke uitleg. Speciaal ‘afzijdige’ burgers zijn teleurgesteld in het presteren vande grote instituties waaronder ook weer de sociale spelers en de overheid pluspolitiek. Onderzoek onder opbouwwerkers door Van Veenen (2004: 190, 195)levert navrante voorbeelden. Een ervaren veldwerker beschrijft de desillusie vanbewoners als blijkt dat in het Rotterdamse Pendrecht – een wijk die zich vanoudsher kenmerkt door een sterke sociale samenhang gedragen door bewonerscommissiesen talloze verenigingen – de corporatie bepaalde omgangsregels nietlanger kan of wil handhaven. Een deel blijft de corporatie en deelgemeentedaarop hardnekkig aanspreken, maar het vertrouwen in instanties heeft eenzware klap gehad. Mensen verhuizen, ze stemmen niet meer of ‘tegen’.183Reijndorp en Van Veenen concluderen beiden dat de sterke afweer bij groepenautochtone bewoners ten aanzien van nieuwkomers kan worden gezien als dekeerzijde van de grote sociale cohesie die in het verleden bestond in de ‘fatsoenlijke’volkswijken. Dat saamhorigheidsgevoel is omgeslagen in een groepsgevoelvan een minderheid die zich bedreigd voelt. “Een positieve identiteit is omgeslagenin een negatieve die niet langer een samenbindende kracht vormt maar werktals een splijtzwam.”Indien deze twee uitleggen tezamen een kern van waarheid bevatten, stelt devertrouwenskloof ons voor problemen. In de literatuur wijzen bijvoorbeeldPutnam (2000) en Elchardus (2002) op de grote en negatieve invloed van demedia, met name de televisie, op deze ontwikkeling; ook Motivaction benadruktdit aspect. Het tv-gedrag van afzijdige burgers is blijkens het Motivaction-onderzoekafwijkend: ze ‘maken’ de meeste uren maar kijken het minst naar de

vertrouwen in de buurtpublieke omroep, die de band met de afzijdige burgers is kwijtgeraakt. Het isdaardoor voor de democratische instituties moeilijk hen te bereiken en haarscheurenin het politiek vertrouwen kunnen sneller uitgroeien tot breuklijnen ofonwenselijke polarisaties. Omdat bovendien hun maatschappelijk aanpassingsvermogenrelatief beperkt is, is het problematisch om een eenmaal ingezetteontwikkeling in positieve zin te corrigeren.De ontstane situatie vraagt om een bezinning. De overheid heeft kennelijk niet aande verwachtingen van speciaal de afzijdige burgers kunnen voldoen en ze heeft deafwachtende burgers niet kunnen inspireren. De snelle ontkerkelijking en ontzuilingdeden maatschappelijk zekerheden vervallen en bestaande banden veranderdendoor bewegingen als individualisering en mondialisering. De overheid is delaatste ‘klassieke’ institutie waarop burgers hun verwachtingen kunnen projecteren.Dat kan geen anonieme overheid zijn. De afzijdige en afhankelijke burgersvragen om persoonlijk leiderschap, duidelijkheid, bescherming en handhaving,de afwachtende en actieve burgers om voorstellen die hen persoonlijk kunnenmotiveren. Overheid en politiek komen daaraan tegemoet met voorstellen voorcorrectieve referenda en gekozen burgemeesters, maar kan dat voldoende zijn?184Het is geenszins uitgesloten dat de gesignaleerde haarscheuren in het politiekevertrouwen een voorbode zijn van fundamentelere breuklijnen die zich ookdoortrekken in het sociaal vertrouwen tussen grote delen van onze bevolking.De overbrugging door ‘afzijdige’ burgers loopt terug, terwijl de elite van ‘actieve’en in toenemende mate ‘afwachtende’ burgers sociaal en economisch uitloopt.Verwijzend naar een eerdere versie van figuur 5.2 benadrukt Van den Brink(2002) het gevaar van zo’n kloof: “Juist door het toenemen van de welvaart enhet onderwijsniveau komen burgers in de linkeronderhoek van het diagram opachterstand, terwijl de burgers in de rechterbovenhoek een voorsprong opbouwen.Men zou kunnen zeggen dat de nadelen van het moderniseringsproces hetsterkst gevoeld worden door bedreigde burgers, terwijl bedrijvige burgers datproces juist aanjagen.”De taakstelling van de politiek verantwoordelijken is daardoor gecompliceerd,Van den Brink en Elchardus vallen elkaar bij. Het onderscheid tussen de verschillendesociale milieus en hun uiteenlopende behoeften en kwaliteiten is “uiterstrelevant voor bestuurders en politici, al was het maar omdat deze groepen henniet op dezelfde wijze benaderen.” (Van den Brink 2002: 82). Maar tegelijk geldt:“De verwachtingen van de burgers zijn op dat vlak overigens zelden consistent.Met als gevolg dat een moraliserende overheid altijd wel het ene of andere deelvan de bevolking tegen de haren in zal strijken” (Elchardus en Smits 2002: 47).Naarmate van de overheid een grotere ethische rol wordt geëist, vergroot metandere woorden de kans dat de ene of andere groep zich gekrenkt voelt in deeigen waarden en opvattingen. Het gaat daarbij, volgens Elchardus, niet zozeerom de overheid in strikte zin, maar om een meer diffuus ‘zij’. “Zij, de gevestigdeorde, het establishment, het systeem (…) worden dan verweten waarden uit tedragen die niet stroken met de opvattingen van de gekrenkten.”

de toegevoegde waarde van buurtgericht beleid5.7 conclusie: complexe politieke taakstellingWat kunnen politiek en overheid doen aan het herstel van het politiek vertrouwenen het voorkomen van scheuren in het sociaal vertrouwen? De politiekheeft, afgezien van een stemplicht, weinig middelen om burgers te dwingen totpolitieke of sociale betrokkenheid. Veeleer gaat het erom hen individueel teverleiden. Maar daartoe moet het voorgelegde ‘aanbod’ qua inhoud en proceszodanig aantrekkelijk zijn dat ze als het ware worden meegezogen. Dat aanbodmoet dus een direct belang betreffen en ze moeten het kunnen overzien. Dooreen langjarige, positieve ervaring kan de bestaande kloof van wantrouwen ofzelfs van onverschilligheid van burgers ten opzichte van democratische institutiesdan worden gedicht (Govier 1998: 174).Het is van belang te beseffen dat politiek en overheid in deze situatie gelden alsde vragende partij. De afzijdige of afwachtende burger hoeft niets; hij kan als hetware aan de zijlijn blijven mopperen of gewoon achteroverleunen. Pas als hij eenmenu krijgt voorgelegd dat voldoende aantrekkelijk is en om zich heen ervaartdat herkenbare anderen meewerken en daarbij welvaren, zal hij bereid zijn eenactieve betrokkenheid te overwegen. Politiek en overheid zullen zich dus moeteninspannen om de vereiste beleidsvoorstellen te ontwikkelen en in de praktijk tebrengen. De oplossing moet voortbouwen op een combinatie van de vier eerdergenoemdeuitleggingen (par. 5.5.2). Elke uitleg op zich is onvoldoende om allebevindingen te kunnen verklaren, maar gezamenlijk bieden ze inzicht in eenmajeur en toenemend probleem.185Overheid en politiek schieten tekort, bijvoorbeeld bij het handhaven van de vastgesteldespelregels in achterstandsbuurten en het betrekken van bewoners elders.Ook parlementaire enquêtes en onvermogen om zichtbare problemen op telossen (wachtlijsten, files, integratie) doen geen goed (politieke uitleg) (zie ookGovier 1997: 178 e.v.). Initiatieven ten aanzien van politieke vernieuwing gaanniet ver genoeg of richten zich onvoldoende op de behoeften en kwaliteiten vanindividuele burgers zoals die aan een herkenbare overheid en politiek met eenmenselijke maat (institutionele uitleg).Aanhangers van de sociaal-kapitaaltheorie richten zich te eenzijdig op het versterkenvan de klassieke civil society als basis voor een herstel van ook politiekvertrouwen en missen daardoor de vele informele verbanden waaronder debuurt, waarin ook afzijdige burgers wel degelijk zijn betrokken (sociaal-kapitaaluitleg).‘Afwachtende’ burgers verschijnen te weinig op het netvlies van beleidsmakersomdat hun probleem ‘alleen’ is gelegen in een toenemende onverschilligheidten aanzien van de klassieke politiek (culturele uitleg). En, ten slotte,‘afhankelijke’ en ‘actieve’ burgers krijgen geen aandacht omdat ze problemenhebben noch veroorzaken, maar hun potentie als trekkers van sociaal initiatiefwordt daardoor onderbenut.

vertrouwen in de buurtEen aantal auteurs – onder wie Inglehart (1997a: 338), Putnam (2000: 412) enElchardus (2003) – roept op tot een hervorming van de politiek. Ze doen desuggestie echter zonder die om te zetten in uitvoerbare beleidsplannen; het gaatsteeds om het versterken van gemeenschappen – communities – zonder dat dietastbaar worden. Elchardus is nog het concreetst: “De wijkbewoners zouden,binnen een geheel van regels die de basisrechten van eenieder garanderen en hetalgemeen belang veiligstellen, bevoegdheid moeten krijgen over het vestigingsbeleid,de normen van leefbaarheid, de inrichting van de openbare ruimte enandere aspecten van het wijkleven die hen rechtstreeks aangaan. Het definiërenvan die basisregels en het afbakenen van die bevoegdheden lijkt me een geschiktegelegenheid om samen met burgers weer de zin, de mogelijkheden en de beperkingenvan politiek en overheid te ontdekken.”186We zijn het met hem eens: een buurtbeleid is zeker niet voldoende, maar hetbiedt wel een handvat voor concrete actie. De meerwaarden die we in hoofdstuk 3signaleerden blijken ook van toepassing te zijn in andere dan de door ons onderzochtecasussen (par. 5.2). Hoewel een kwantitatieve inschatting van kosten enbaten ontbreekt, mag redelijkerwijs worden aangenomen dat de vergelijkingdaarvan positief uitvalt en dat de potentie van een buurtgericht beleid op ditmoment nauwelijks is verwerkelijkt (par. 5.3). De directe meerwaarde (samengevatin par. 3.6) komt vooral tot stand indien beleidsmakers uitgaan van de buurtals object.Er is echter ook een aantal overwegingen die duiden in de richting van de buurtals aangrijpingspunt en die in dit hoofdstuk zijn toegelicht. Een buurtgerichtbeleid kan, als antwoord op het eerste deel van onze tweede onderzoeksvraag,resulteren in een toename van het sociaal vertrouwen. Zoals is uiteengezet insubparagraaf 5.4.3 is daardoor de basis gelegd voor een defensief beleid dat zichricht op: (a) het inperken van schadelijke ontwikkelingen, met name het doorbrekenvan (dreigend) isolement (kwetsbare groepen en individuen; integratie vanmensen met een verschillende etnische achtergrond); (b) het voorkomen vansociale versplintering wanneer fysieke en sociale werelden overmatig van elkaarworden gescheiden. Het kan echter ook een doorwerking hebben in de vorm vanoffensief beleid dat zich richt op: (c) het benutten van economische kanten, waarbijvooral wordt voortgebouwd op de kwaliteiten van de zogeheten creatievekern (de creatieve klasse van Florida); (d) het uitbouwen van sociaal kapitaal datgeldt als de smeerolie van de economische ontwikkeling.Beleidsmakers staan bij het aanpakken van een dergelijke uitdaging bovendienniet met lege handen; ons veldonderzoek getuigt daarvan (hoofdstuk 4). Zekunnen ook, zoals is geïllustreerd in dit hoofdstuk, bouwen op vruchtbarebodem. De ‘afzijdige’ en ‘afhankelijke’ burgers vragen om persoonlijk leiderschap,duidelijkheid, bescherming en handhaving. Ze verlangen tegelijk bijnanostalgisch naar gemeenschapszin en geborgenheid in de buurt; ook het scp wijstdaar recent op (scp 2004: 77-79). Tegelijk gaat de oplevende belangstelling voorde buurt bij steeds meer ‘afwachtende’ en ‘actieve’ burgers samen met een

de toegevoegde waarde van buurtgericht beleidtoename van het maatschappelijk engagement en een persoonlijke zoektochtnaar zingeving. Een buurtgericht beleid kan daarom rekenen op een draagvlakonder burgers.Het laatste deel van de tweede onderzoeksvraag – kan buurtgericht beleid bijdragenaan het dichten van de kloven tussen de burger en de democratische instituties?– kan niet conclusief worden beantwoord. De toename van het sociaalvertrouwen werkt niet één-op-één door in een groter politiek vertrouwen. Welkan – het is een wezenlijk punt – sociale betrokkenheid doorwerken als leerschoolvoor civic skills. Vertrouwen moet je leren en dat geldt ook voor devaardigheden voor democratische betrokkenheid (Verba et al. 1995: 304-333;Warren 2001: 70-93). Bovendien mag redelijkerwijs worden verwacht dat politieken overheid, die bewoners in hun buurt de ruimte laten en hen zelfs ondersteunenbij het vinden van betere oplossingen voor leefbaarheidsproblemen, optermijn mogen rekenen op een groter vertrouwen van die burger. “Wat ontbreekt”,stelt het scp (2004: 85) in het Sociaal en cultureel rapport 2004, “is eeninspirerend perspectief.” Het planbureau voegt daar ontnuchterend aan toe: “DeNederlanders hopen wel op een toekomst met een sterk gemeenschapsgevoel,maar lijken toch nauwelijks geneigd zich daar zelf in enigerlei vorm gezamenlijkvoor te willen inzetten. Voor de meeste mensen is het eigen leven en het eigengezin de belangrijkste bron van zingeving geworden.”187Ons onderzoek laat zien dat voor zoveel pessimisme geen reden is. Mits mensenbij de oplossing van alledaagse leefbaarheidsvraagstukken zowel inhoudelijk alsprocesmatig worden aangesproken op hun behoeften en kwaliteiten, zijn zebereid en in staat tot een verrassend effectieve inzet. In het volgende, afsluitendehoofdstuk wordt daarom de bestuurlijke uitdaging opgepakt door het uitwerkenvan actiegerichte beleidsaanbevelingen voor sociale spelers, overheid en politiek.

188vertrouwen in de buurt

de weg vooruit6 de weg vooruit6.1 terugblik en doorkijkIn de voorgaande hoofdstukken zijn de eerste twee onderzoeksvragen van ditrapport aan de orde geweest. De eerste conclusie is dat activiteiten in buurtenkunnen bijdragen aan de aanpak van alledaagse leefbaarheidsvraagstukken diemensen ondervinden, op gebieden van fysieke inrichting, veiligheid, onderwijsen sociale infrastructuur. De tweede conclusie is dat buurtinitiatieven en buurtbeleidkunnen bijdragen aan het versterken van het sociaal vertrouwen, maar datniet statistisch kan worden aangetoond dat dit ook het geval is waar dat het politiekvertrouwen betreft. In dit hoofdstuk staat de derde onderzoeksvraagcentraal: hoe kan een buurtbeleid het beste vorm en inhoud krijgen?Om een afgerond beeld te schetsen, blikken we hierna eerst kort terug op devoornaamste bevindingen uit de drie voorgaande hoofdstukken. Daarna schetsenwe de contouren van de aanbevelingen in dit hoofdstuk.Terugblik: de buurt doet ertoeDe buurt kan een directe meerwaarde hebben bij de aanpak van een aantal alledaagseleefbaarheidsvraagstukken (hoofdstuk 3). De fysieke inrichting draagt bijaan (een gevoel van) een veilige omgeving en vormt een bron van identiteit engevoel van eigenaarschap. Bovendien kan een uitgekiend woningaanbod hetisolement van kwetsbare groepen of individuen beperken. In de buurten waar zeaanwezig zijn, spelen wooncorporaties een belangrijke, maar veelal nog onvoldoendeuitgebouwde rol. De verweving van mensen via hun buurtnetwerken kanbijdragen aan (een gevoel van) veiligheid. Steeds meer realiseren politie en overheidzich dat wanneer het gaat om preventie, de buurt een eerste verdedigingsliniekan vormen tegen criminaliteit.189Buurtbetrokkenheid – vooral van ouders maar ook van werkgevers – is van belangvoor goed onderwijs, vooral in achterstandsbuurten. Brede scholen kunnen eenbuurtfunctie vervullen door een verbeterde buitenschoolse kinderopvang en alsfysiek buurtcentrum. De meeste zorgen betreffen de sociale infrastructuur. Hetwelzijnswerk staat onder druk, ook ten gevolge van de fijnregeling en onvoorspelbaarheidvan geldstromen. Een bestendiger beleid en een strakkere aanpakzijn noodzakelijk, temeer omdat zij in een buurtbeleid een essentiële rol moetenspelen. Daarbij is, naast een toegespitste rol in achterstandsbuurten, extraaandacht vereist voor de steeds nijpender problemen van kwetsbare individuen,onder wie veel senioren.Bij de aanpak van elk van deze leefbaarheidsvraagstukken blijken vergelijkbaresuccesvoorwaarden van toepassing te zijn. Beleidsmakers en -uitvoerdersmoeten daarom praktische keuzes maken (hoofdstuk 4). De confrontatie van dewensen van bewoners (en veelal ook veldwerkers) met de bestuurlijke realiteit

vertrouwen in de buurtleidt immers tot vier bestuurlijke spanningsvelden, die onder de twee dimensiesinhoud en proces kunnen worden gevangen.Spanningsvelden die verband houden met de beleidsinhoud zijn de volgende:1 Gedifferentieerde of uniforme aanpak? De overheid kan niet onbeperkt differentiëren,onder andere door de vereisten van rechtsgelijkheid. Grofmazigwordt onderscheid gemaakt tussen enerzijds achterstandsbuurten, waar eenextra inspanning van overheid en sociale spelers noodzakelijk is om het alledaagseleven van mensen in de publieke ruimte in goede banen te leiden, enanderzijds middenstands- en voorstandsbuurten, waar in de regel sprake isvan sociale cohesie. Maar ook daarbinnen geldt: de ene buurt is de andere niet.2 Integrale of functionele (sectorale) aanpak? Is er in bepaalde buurten sprakevan een complex van omvattende, met elkaar verbonden leefbaarheidsproblemen,dan lijkt in beginsel een niet-verkokerde, integrale aanpak de aangewezenweg te zijn. Efficiëntieoverwegingen leiden echter als regel tot organisatiestructurendie geordend zijn naar vakmatig specialisme.190Spanningsvelden die verband houden met het beleidsproces zijn de volgende:3 Coproductie of opgelegd beleid? Moeten beleidsmakers ‘gaan’ voor buurtinitiatievendie zich in coproductie met bewoners ontwikkelen, dan wel eenbeleidsaanpak opleggen – uiteraard democratisch gedragen en verantwoord?Het eerste stelt als uitgangspunt hoge eisen aan alle betrokkenen, die zeker nietin iedere buurt en altijd voldoende worden ingevuld. Wanneer er echter te veellacunes ontstaan, moeten overheid en sociale spelers het voortouw nemen.4 Gepaste afstand of dicht erop? Moeten beleidsuitvoerders ruimte laten voorvan onderop komende buurtinitiatieven, of dienen ze juist direct – hands on –betrokken te zijn? Een experimenterend en lerend bestuur moet zich bij voorkeurbeperken tot het stimuleren van succesvolle initiatieven, mede ter inspiratievoor anderen. Als de nood aan de man is, mogen de verantwoordelijkebestuurders echter niet aarzelen beleidsinitiatief te nemen.Overheid en sociale spelers hebben in hun omgang met deze spanningsvelden,maar ook met de drempels voor verandering binnen hun eigen organisaties, eenzeker vernuft ontwikkeld ten aanzien van zowel organisatorische aanpassingenals het bestuurlijk instrumentarium dat hun ter beschikking staat. In enkelegemeenten kunnen beleidsmakers teruggrijpen op eerdere ervaringen met hetontwikkelen van buurtbeleid; ze staan niet met lege handen en anderen kunnenkennis en inspiratie ontlenen aan hun successen. Het is daarbij zinvol een onderscheidte maken tussen buurt als object en buurt als aangrijpingspunt van beleid(hoofdstuk 5). Een beleid dat zich richt op de buurt als object, heeft stellig eenaanmerkelijke meerwaarde, die echter nauwelijks is verwerkelijkt. De grootstemaatschappelijke winst is echter met een goede kans te behalen met een buurtgerichtbeleid dat uitgaat van de buurt als aangrijpingspunt. Het gaat daarbij omeen groter sociaal vertrouwen, dat maakt dat we ons thuis voelen in onze samenleving,en om meer politiek vertrouwen in onze democratische instituties dienamens ons gezamenlijke belangen behartigen.

de weg vooruitOp basis van ons onderzoek kan worden geconcludeerd dat een intensieve wisselwerkingbinnen een buurt bijdraagt aan het sociaal vertrouwen tussen bewoners.Hun buurtdefinitie en de aard van hun onderlinge banden verschillen echterper type burgerschapsstijl. Voor ‘afhankelijke’ burgers tellen vooral de sterkebanden (samenbinding) binnen een relatief klein en hecht buurtje, bij ‘afzijdige’burgers worden de fysieke en mentale grenzen al wat verder verlegd, terwijl de‘afwachtende’ en ‘actieve’ burgers hun sociale betrokkenheid veel meer vormgevenvia de zwakkere banden met grote aantallen mensen op grotere afstand: overbruggingdus. Er zijn weinig homogene buurten waar één enkele burgerschapsstijldomineert en veelal leven sterk aanwezige ‘blokken’ sociaal langs elkaar heenin dezelfde fysieke omgeving. Dat bemoeilijkt de bestuurlijke taakstelling diezich richt op het bevorderen van sociaal vertrouwen.(Potentiële) trekkers kunnen bovendien niet terugvallen op een conceptueelkader dat hun een alomvattend handvat kan bieden voor het herstellen van hetwankelende politieke vertrouwen. De onderzoeksvraag of een buurtgerichtbeleid kan bijdragen aan het politiek vertrouwen kan niet eenduidig wordenbeantwoord. De analyse met behulp van de vier burgerschapsstijlen duidt ophaarscheuren in dat vertrouwen, die zich concentreren bij de ‘afhankelijke’ en inwat mindere mate de ‘afwachtende’ burgers, tezamen ruim de helft van de bevolking.Die haarscheuren zijn verontrustend; zonder gerichte aandacht kunnen zeuitgroeien tot breuklijnen, mede omdat de voortdurende doorgroei van eenmaatschappelijke kopgroep gepaard gaat met een contractie van ‘afzijdige’burgers. In plaats van, zoals verwacht, hun overbruggingskwaliteiten verder teontwikkelen, trekken zij zich met een toenemend wantrouwen ten opzichte vande democratische instituties terug op de samenbinding van hun directe leefomgeving.Een overkoepelende theorie ontbreekt. We sympathiseren met degedachte dat de opbouw van politiek vertrouwen gebaat is bij buurtinitiatievenvan onderop, maar kunnen dat verband niet bewijzen. Dat stelt de politiek vooreen complexe taak, die in het vervolg van dit hoofdstuk centraal staat.191Vooruitblik: contouren van aanbevelingenIn dit afsluitende hoofdstuk van ons rapport richten we ons vooral op beleidsmakersen -uitvoerders: zij hebben de sleutel voor succes of falen in handen. Zoals inhoofdstuk 1 is geschetst, vormen zij onze primaire doelgroep. Ons rapport beoogtde institutionele logica, die hun denken en doen traditioneel domineert, te beïnvloeden.Hoewel de bewoners, die in ons veldonderzoek centraal staan, daardoorminder aan bod lijken te komen, verdient juist hun vraaglogica grotere aandacht.Dit geldt temeer, gegeven de gemiste kansen bij de aanpak van leefbaarheidsvraagstukkenen de vraagtekens die moeten worden gezet bij het politiekvertrouwen. In die zin spelen de behoeften en kwaliteiten van die bewoners eenvoortdurende rol in de volgende tekst: zij vormen de stuwende kracht achteronze aanbevelingen.Beleidsmakers weten zich gehandicapt door het ontbreken van een overkoepelendetheorie, die hen in staat stelt om bewoners met hun uiteenlopende burger-

vertrouwen in de buurtschapsstijlen en buurten met hun diverse samenstellingen en problematiekenbeter te begrijpen. Dat belemmert het vormen en in praktijk brengen van eeninspirerende visie die kan leiden tot een grotere betrokkenheid in buurten. Voortbouwendop de lessen van hoofdstuk 3, waar is gebleken dat de combinatie vaninhoud en proces de basis vormt om bewoners actief bij hun buurt te betrekken,ontwikkelen we daarom een relevant conceptueel kader (par. 6.2). Hoewel geenhard bewijs kan worden aangereikt voor een positief antwoord op de onderzoeksvraagmet betrekking tot het politiek vertrouwen, zullen we in de latereparagrafen de plausibiliteit van een op dit raamwerk gebaseerd buurtbeleidaantonen.192Met deze bagage concentreren we ons vervolgens in de eerste plaats op debestuurders op het gemeentelijke niveau. We willen vooraf nogmaals benadrukkendat zij niet met lege handen staan. Ons veldonderzoek geeft een beeld vaneen scala van succesvolle buurtinitiatieven: er is veel gebeurd, er gebeurt veel.Gegeven de vragen waarvoor zij zich zien gesteld, is dat echter niet voldoende.Welke beleidsaanpak en rolverdeling van gemeentelijke overheid en socialespelers kan op een 3e-wijze – effectief, efficiënt en eerlijk – tot optimale resultatenleiden? We leggen hun daartoe vier aanbevelingen voor:• Kies – zo nodig – voor een tweesporenbeleid dat een onderscheid maakt in (1)het herstel van de leefbaarheid in achterstandsbuurten (sociale herovering) en(2) de uitbouw van sociale cohesie in algemene zin (kansgedreven buurtbeleid)(par. 6.3).• Bepaal een eigen, beredeneerde keus uit het brede beleidsmenu dat uit onsveldonderzoek naar voren komt op het punt van de sociale herovering . Ergebeuren op veel plaatsen al veel goede dingen en bestuurders moeten daaromop basis van een activerende zelfanalyse de prioriteiten stellen die passen bijhun buurten: de kunst van beleid maken is veel dingen niet doen om een paardingen heel goed te kunnen doen (par. 6.4).• Maak ook een bewuste beleidskeuze voor de invulling van het kansgedrevenbeleid. Hoewel er veel activiteiten worden ontplooid die met goede wil onderdit kopje zijn te rangschikken, is op dit gebied zelden sprake van een gecoördineerdbeleid. Veel gemeenten en sociale spelers missen daardoor kansen omeen aanmerkelijke maatschappelijke meerwaarde te realiseren (par. 6.5).• Wees bereid tot het bewerkstelligen van een cultuuromslag binnen de eigenorganisatie. Ons onderzoek laat zien dat er veel mogelijk is, maar dat dehuidige werkwijzen niet langer volstaan. Om het optimale rendement uit eenbuurtbeleid te halen, zijn dus serieuze ingrepen nodig in de wijze van denkenen doen van de gemeentelijke overheid en de sociale spelers (par. 6.6).Zo’n cultuuromslag is in de praktijk alleen maar mogelijk indien het rijk – alsonderdeel van een wezenlijk Andere Overheid – en de provincies zich actiefinzetten ter ondersteuning van de gemeenten. Dat brengt ons tot een volgendeaanbeveling, ditmaal gericht aan deze bovenlokale partijen: schep de randvoorwaardenvoor het succes van gemeenten en sociale spelers (par. 6.7).

de weg vooruitMaar het slotwoord blijft toch gericht aan de politici. We kunnen hun niet dezekerheid bieden dat meer vergaande buurtbenaderingen leiden tot een groterpolitiek vertrouwen. Er is een grotere ruimte voor buurten vereist, om grotegroepen burgers ‘aan boord’ te houden. Buurtbeleid biedt stellig niet het enigezaligmakende antwoord op de problemen waarvoor onze samenleving zich zietgesteld, maar kan in samenhang met een aanpak op andere beleidsterreinenbijdragen aan de oplossing van een deel daarvan. We besluiten ons rapportdaarom met een zesde aanbeveling, in feite een oproep aan de politiek: vernieuwde lokale democratie (par. 6.8).6.2 conceptueel kader: levende en lerende buurtBeleidsmakers zien zich geconfronteerd met een merkwaardige paradox. Bewonersgeven steeds weer aan individueel tevreden te zijn met hun eigen leefomgeving(vrom 2004), maar collectief wijzen zij met een toenemende urgentie opspanningen in de publieke ruimte, met name in achterstandsbuurten. Groepenburgers leven langs elkaar heen, zeker als sprake is van een samengaan van ‘afzijdige’burgers en allochtonen in snel verzwartende volkswijken, zo is in hoofdstuk5 gebleken. ‘Afzijdige’ en ‘afwachtende’ burgers staan bovendien steedsvaker wantrouwend dan wel onverschillig tegenover overheid en politiek.Bestuurders kunnen weliswaar van elkaar leren en zich aan elkaar optrekken,maar weten tegelijk dat de ene buurt de andere niet is. In plattelandsgemeentenprijzen zij zich bijvoorbeeld gelukkig dat ze nauwelijks worden geconfronteerdmet de nijpende tekorten aan sociale samenhang die de harde achterstandsbuurtenin grote steden kenmerken.193Hun taak wordt verder bemoeilijkt doordat ‘iedereen’ hetzelfde zegt: we lijkenhet veelal met elkaar eens te zijn en toch schieten we te weinig op met de oplossingen.Eerder spraken we van de drie logica’s die elkaar in de buurt ontmoeten:de institutionele logica van de overheid, de provisielogica van de sociale spelersen de vraaglogica van de bewoners (par. 4.1). Op het raakvlak van deze drie logica’sgebruiken de vertegenwoordigers van de verschillende invalshoekendezelfde woorden, maar bedoelen er vaak geheel verschillende dingen mee.Bestuurders bij overheid en sociale spelers moeten daarom als het ware door deoren van hun frontlijnwerkers leren luisteren naar de taal van de bewoners.Veelal zullen ze dan concluderen dat de keuzes, die ze traditioneel maakten tenaanzien van de vier gesignaleerde spanningsvelden, niet langer voldoen. Er ismeer aandacht vereist voor de provisielogica van de frontlijnwerkers en vooralvoor de vraaglogica van de buurtbewoners.Een conceptueel kader kan bestuurders van dienst zijn om hun vertrouwen in debuurt te bevorderen. We noemen dat een levende buurt: een buurt waar de bewoners‘meedoen’ omdat het hún buurt is. Het is ook een lerende buurt waar zesamen met overheid en sociale spelers willen experimenteren: achterhalen hoehun leefbaarheidsvraagstukken nog beter zijn aan te pakken. Beleidsmakerskunnen op die buurt bouwen wanneer zij in voldoende mate tegemoetkomen aan

vertrouwen in de buurtde succesvoorwaarden die zijn samengevat in paragraaf 3.6. De combinatie vanbeleidsinhoud en beleidsproces moet bewoners ‘verleiden’ tot betrokkenheid. Debeleidsinhoud moet bewoners aanspreken omdat het gaat om hún vraagstukkenen moet ze inspireren omdat het beleid de weg naar een betere toekomst schetst.Het beleidsproces moet hen als het ware naar binnen zuigen, omdat zij eropkunnen vertrouwen dat ze serieus worden genomen en daardoor hun eigen lot endat van de mensen in hun naaste omgeving ten positieve kunnen beïnvloeden.194Hoe, zo is een redelijke vraag, verschilt dit raamwerk van vroegere beleidsfilosofieën?Om ‘afzijdige’ en ‘afwachtende’ burgers aan zich te binden, moetenbestuurders een grotere inspanning leveren dan gebruikelijk is binnen de institutionelelogica. Ze moeten er bovendien voor waken op termijn de ‘actieve’ en‘afhankelijke’ burgers niet te verliezen: wantrouwen voedt wantrouwen en isdaarom besmettelijk. Dat vereist een directere band tussen ‘leiders’ en ‘geleiden’.Er moeten vonken overspringen, waardoor vuurtjes worden ontstoken enbestaande vuren oplaaien. De afstanden kunnen daarom niet te groot zijn, decontacten niet te indirect. Die vonken moeten bovendien beide kanten opspringen– en vooral dat is in het nieuwe leiderschap anders dan vroeger: het is geeneenrichtingsverkeer zoals de facto in de nu dominante institutionele logica. Bestuurdersmoeten zich laten inspireren door de bewoners en hen durven vertrouwendoor ze de ruimte te geven om al experimenterend te leren.Deze twee opgaven, te weten ruimte bieden voor coproductie van beleid engepaste afstand houden bij de uitvoering daarvan, zouden wel eens de moeilijkstekunnen zijn. Het gaat hier immers om een wezenlijk ander concept van besturen,waar de institutionele logica serieus plaatsmaakt voor een sterker accent opde vraaglogica van bewoners. Lukt dat over een langere periode van tijd, dan mager een gerede hoop bestaan dat niet alleen de vertrouwensbanden tussen bewonersonderling (sociaal vertrouwen) maar ook die met de democratische instituties(politiek vertrouwen) worden versterkt.Twee aspecten vragen aandacht: (a) de combinatie van inspiratie en vertrouwenals basis voor een constructieve wisselwerking; (b) de vormgeving van directelijnen tussen buurt en politiek als mogelijke basis voor een groter politiekvertrouwen.Inspiratie plus vertrouwenLevende en lerende buurten, zo blijkt uit ons onderzoek (hoofdstuk 3; zie ookPutnam en Feldstein 2003: 283) onderscheiden zich door twee kenmerken: (a)een gezamenlijke richting die mensen als inspirerend ervaren (inhoud); (b) eenwijze van wisselwerking met elkaar en met bestuurders die op een basis vanvertrouwen moet stoelen (proces). Lukt het om op beide dimensies voldoende inte spelen op de behoeften en kwaliteiten van mensen, dan springen de vonkenover en ontstaat verbondenheid (figuur 6.1). Dergelijke verbondenheden kunnenzich overal ontwikkelen waar mensen gezamenlijke doelen nastreven. In veelgevallen gebeurt dat in de privé-omgeving – denk aan thuis, werk of recreatie – en

de weg vooruitspelen overheid en sociale spelers een bescheiden of zelfs geen rol. In andere(semi-)publieke situaties is die rol groter – denk aan school of verkeer, maar ookaan de buurt.Figuur 6.1De levende en lerende buurtInspiratie▲HoogVerbondenheidVonk195LaagLaagHoogVertrouwenEen levende en lerende buurt is echter geen vanzelfsprekendheid. Indien degezamenlijke inspiratie en het onderlinge vertrouwen tekortschieten, kan ernauwelijks sprake zijn van samenhang; zo’n gemeenschap is als los zand. Als deaanwezige inspiratie niet wordt gecompleteerd door een voldoende vertrouwen,doemt het beeld op van ‘profeten roepend in de woestijn’ – een aantal bevlogenbewoners, maar zonder achterban – en ook dan is de sociale cohesie beperkt.Veel vertrouwen zonder een gezamenlijk doel resulteert weliswaar in ‘gezelligheid’,maar leidt zelden tot de resultaten die mensen op een langere termijn aanelkaar kunnen binden. Is dat laatste wel de bedoeling, dan kan gericht beleidvan overheid en sociale spelers ertoe bijdragen om de voorwaarden voor eenlevende en lerende buurt te scheppen en/of het al aanwezige vuur op te stoken.De grotere verbondenheid tussen bewoners zal zich stellig uiten in een grotersociaal vertrouwen. Omdat het om ‘echte’ prioriteiten van de bewoners zelfgaat, kunnen de kloven die de bestaande blokken scheiden worden overbrugd.Overbrugging bouwt dan daadwerkelijk op samenbinding. Wordt het beleidbovendien over een langere periode gecontinueerd, dan mag redelijkerwijsworden aangenomen dat de geloofwaardigheid van de democratische institutiestoeneemt.

vertrouwen in de buurtZal dat uiteindelijk ook resulteren in een groter politiek vertrouwen? Het is eenplausibele veronderstelling, maar de praktijk moet het leren. Een corporatiedirecteurmet ruime frontlijnervaring bemoedigt ons: “De omdraaiing, namelijk datslecht presteren je in ieder geval weer ver terugwerpt in dit vertrouwen, is waarschijnlijkwél redelijk te staven.” Hij heeft stellig gelijk.196Directe lijnen tussen buurt en politiek?Waarom, is dan een voor de hand liggende vraag, is dat toenemende politiekevertrouwen niet te bespeuren in de beschikbare statistische gegevens en is recentveeleer sprake van een teruggang? Het is niet ondenkbaar dat er te veel ‘ruis’ ophet scherm is in de vorm van ondermaats presteren van de democratische instituties,ook op andere beleidsterreinen. Men denke aan toenemende (gevoelens van)onveiligheid, wachtlijsten, parlementaire enquêtes: het lijstje is lang en bekend.Zou het bovendien kunnen zijn dat de bestaande beleidsstrategieën hun beste tijdhebben gehad? Veel wijkbeleid, vooral vanuit de welzijnshoek, is ingegeven dooreen procesbenadering. In termen van figuur 6.1 wordt gekozen voor een aanloopin de horizontale richting waarbij wordt verondersteld dat de inhoud volgt. Hetgrotere sociale vertrouwen zal zich dan ‘later’ vertalen in een politiek vertrouwen,zo is de impliciete veronderstelling. Politici streven aan de andere kanttraditioneel vaak naar politiek vertrouwen door van bovenaf opgelegd inhoudelijkbeleid. Dat kan zinvol zijn in achterstandsbuurten, maar in middenstands- envoorstandsbuurten laten de in de loop der tijd versleten procesbenaderingenweinig vonken overslaan op bewoners.Moet in middenstands- en voorstandsbuurten niet veeleer worden gekozen vooreen herstel van politiek vertrouwen via directe lijnen – de diagonale pijl in figuur6.1 – waarbij de politiek zich, meer dan nu het geval is, laat sturen door de burger?Vooral ‘afzijdige’ burgers zetten zich af tegen de zittende ‘regenten’ en roepen omdirectere vormen van democratische betrokkenheid. De politiek speelt deels ophun vragen in, bijvoorbeeld met nieuwe kiesstelsels, zoals gekozen burgemeesters.Maar, zo luidt dan de vervolgvraag, zou dat werkelijk zijn wat mensenbeweegt in hun beoordeling van de democratische instituties? Het lijkt weinigwaarschijnlijk dat gekozen burgemeesters of regionale Kamerleden tot een doorbraakzullen leiden. Ook referenda bieden een mogelijkheid, maar hun relevantieis toch veelal beperkt tot majeure beslissingen die vermoedelijk de reikwijdte vanveel burgers, met hun beperkte overbrugging, te boven gaan.Indien de politiek een globale richting aangeeft en bewoners en sociale spelersuitnodigt om binnen die – grotere – ruimte een wezenlijke verantwoordelijkheidover te nemen, zou dat anders kunnen. Dat vereist een politiek die een visie kanschetsen en burgers vertrouwen durft te geven op terreinen die voor hen vandagelijks belang zijn en die ze kunnen overzien. Op die terreinen moet de politiekzich binnen de zelf aangegeven ruimte als het ware laten sturen door deburgers. Werkt het – blijft de politiek achter de burger staan – dan groeit het politiekevertrouwen en tegelijk, als bijproduct van de samenwerking tussen burgers,het sociale vertrouwen.

de weg vooruitHet spreekt vanzelf dat daarbij niet het gehele antwoord in de buurt kan wordengevonden. Elchardus, Putnam en anderen wijzen op meerdere denkbare speerpunten,waarvan echter de buurt er steeds een is. De bestuurlijke bevindingen inhoofdstuk 4 maken duidelijk dat een dergelijk buurtgericht beleid dan wel ambitieusmoet zijn, niet te voorzichtig. De procesbenaderingen zijn nu te vaak‘vermoeid’; de huidige inspraakbenadering behoeft bijvoorbeeld vernieuwing.Ook de inhoudelijke ruimte is te beperkt of de inspanningen zijn ondermaats;wijkbudgetten zijn bijvoorbeeld te klein, het sociaal beleid te weinig robuust. Devonken die kunnen leiden tot een levende en lerende buurt, springen dan nietover. In volgende paragrafen zullen we een aantal denkbare oplossingsrichtingenschetsen.6.3 eerste aanbeveling: kies voor een tweesporenaanpakEen buurtgericht beleid moet de twee dimensies van de levende en lerende buurtonderkennen: enerzijds de inspiratie die uitgaat van een doordachte visie, enanderzijds het vertrouwen dat stoelt op een wederzijds respect tussen bewonersaan de ene kant en overheid en sociale spelers aan de andere. Echter, niet overalkan worden gebouwd op de buurt. Eerder wezen we op het grofmazige onderscheiddat in de dagelijkse bestuurspraktijk wordt gemaakt tussen achterstandsbuurten,die zich kenmerken door een cohesietekort, en middenstands- en voorstandsbuurten,waar in de regel sprake is van voldoende sociale cohesie. In deeerstgenoemde buurten is een extra inspanning van overheid en sociale spelersnoodzakelijk om het alledaagse leven van mensen in de publieke ruimte in goedebanen te leiden, voordat het sociale en politieke vertrouwen in de buurt zodanigis hersteld dat de beleidsmakers kunnen bouwen op die buurt. Dat vormt eenbijzondere bestuurlijke uitdaging, waarvan de beantwoording zich onderscheidtdoor een tweesporenaanpak (par. 6.3.1) met speciale aandacht voor de bestuurlijkeveranderingsuitdaging (par. 6.3.2). Die uitdaging is aanzienlijk en het isdaarom noodzakelijk om scherpe prioriteiten te stellen bij de samenstelling vaneen hanteerbaar beleidsmenu (par. 6.3.3).1976.3.1 tweesporenaanpakOm de leefbaarheidsvraagstukken in buurten tegemoet te treden, is een inspirerendevisie van beleidsmakers van groot belang. Die visie moet echter ook gestoeldzijn op de inbreng en kwaliteiten van buurtbewoners: mensen willen eenbijdrage kunnen leveren en zijn dan ook tot verrassend veel in staat. Beleidsmakersmogen zich daartoe echter niet beperken. Zij moeten ook positie kiezen ophet speelveld voor bestuurlijke verandering zoals we dat eerder noemden (figuur4.3). Zij moeten terdege rekening houden met de strakke hand die noodzakelijk isin achterstandsbuurten met socialecohesietekorten, en daarnaast met de managementvereistenvan hun organisaties. Een buurtvisie vanuit de overheid en socialespelers dient daarom twee sporen te onderscheiden: een specifiek spoor, dat zichricht op het wegwerken van sociale tekorten in achterstandsbuurten, en eengeneriek spoor, dat van toepassing is op alle buurten.

vertrouwen in de buurtHet specifieke spoor overlapt het generieke spoor. De scherpe scheiding die weom redenen van duidelijkheid tussen beide aanbrengen, is in die zin kunstmatig.In de werkelijkheid van alledag lopen ze in elkaar over in de werkprogramma’svan gemeenten en sociale spelers. Die samenloop stelt wel hoge bestuurlijkeeisen aan beleidsmakers en -uitvoerders. Zij worden immers in hun dagelijksfunctioneren voortdurend aangesproken op de nijpende leefbaarheidsvraagstukkenin achterstandsbuurten. Het specifieke spoor krijgt tijdens de inhaalslagzodanig veel publicitaire en politieke aandacht dat het generieke spoor voor deleek nauwelijks zichtbaar is.Het ene spoor kan echter niet zonder het andere. Zonder een adequate invullingvan het specifieke spoor, dat wil zeggen met serieuze leefbaarheidsproblemen inhun achterstandsbuurten, krijgen bestuurders niet de ruimte voor het uitdiepenvan het generieke spoor. Zij herwinnen ook niet de geloofwaardigheid vanburgers, als eerste hoeksteen voor vertrouwen. Maar voor structurele oplossingen,met name de uitbouw van sociaal en politiek vertrouwen, is die uitdiepingvan het nu verwaarloosde generieke spoor weer een noodzaak. Te makkelijkverwordt het specifieke spoor anders tot symptoombestrijding.198Tegen deze achtergrond behelst de tweesporenaanpak de volgende beleidssporen:(a) sociale herovering; (b) kansgedreven buurtbeleid.Sociale heroveringEngbersen et al. (2005) definiëren de term sociale herovering als “sociale enfysieke interventies gericht op (1) het vergroten van de leefbaarheid en veiligheidin de publieke ruimte; (2) het realiseren van een evenwichtigere samenlevingsopbouw;en (3) het formuleren van gemeenschappelijke competenties en gedragsregelsom het alledaagse verkeer tussen bewoners te bevorderen.” De term socialeherovering doelt op de verovering van de buurt voor en – zoveel als mogelijk –door de zittende buurtbewoners. Dit wijkt nadrukkelijk af van een vergelijkbareterminologie binnen sommige beleidskringen, waar wordt gedoeld op het weerterugveroveren door de autochtone middenklasse van verzwartende wijken(Reijndorp 2004: 94). Dit spoor concentreert zich derhalve op het heroveren vande leefbaarheid en sociale samenhang in achterstandsbuurten.Sociale herovering bouwt – gedifferentieerd per buurt – op een door de overheidgestuurde en door sociale spelers uitgevoerde aanpak van de meestnijpende leefbaarheidsproblemen. Het voortouw ligt, zoals dat past in noodsituaties,in eerste instantie bij de instituties met hun institutionele logica: eenuniform en functioneel gedreven inhoud die procesmatig van bovenaf wordtopgelegd en wordt uitgevoerd door sociale spelers die ‘er dicht op zitten’. Tegelijkmoet een basis worden gelegd voor een meer structurele verankering: dewinst mag na afloop van de sociale herovering niet weer snel verloren gaan. Ditlaatste is een stap die makkelijk wordt verwaarloosd; de noodzakelijke diepteinvesteringen verantwoordelijkheidsoverdracht stellen forse eisen aan beleidsmakersen -uitvoerders. Ze krijgen dan immers, naast de externe uitdaging,

de weg vooruitook van doen met de – hoge – drempels voor verandering binnen hun eigenorganisaties.Kansgedreven buurtbeleidDit beleid concentreert zich op het structureel bestendigen en uitbouwen van desociale cohesie in buurten. Hoewel het beleid terdege rekening moet houden metde essentie van de institutionele logica wordt er toch een sterke nadruk gelegd opde vraaglogica van bewoners. Het gaat om beleid dat gedifferentieerd en integraalis naar inhoud en qua proces gebaseerd is op coproductie bij de vormgeving eneen gepaste afstand bij de uitvoering.Een dergelijk buurtbeleid is per definitie kwetsbaar: waar de politieke agendavaak wordt gedomineerd door kortetermijnprioriteiten – incidenten en tekortkomingen– is een breed draagvlak vereist om de continuïteit te waarborgen. Die isnu zelden in voldoende mate aanwezig; waar dat wel het geval is, laten vele praktijkgevallenzien dat de maatschappelijke meerwaarde groot kan zijn. Het gaathier immers om het benutten van een betere aanpak van alledaagse leefbaarheidsvraagstukken,waarbij overheid en sociale spelers meer dan nu vaak het geval is,ruimte laten voor bewoners, civil society en private partijen, die met elkaar ‘hun’buurt inkleuren.199Het gaat daarnaast ook om het structureel beter betrekken van ‘afzijdige’ en‘afwachtende’ burgers, in de hoop dat die sociale betrokkenheid en de beterewisselwerking met de democratische instituties doorwerken in een groter sociaalen politiek vertrouwen. Een groter sociaal vertrouwen biedt kansen voor zoweldefensief als offensief beleid met grote maatschappelijke meerwaarde.6.3.2 speciale aandacht voor een bestuurlijke veranderingsuitdagingOverheid en sociale spelers dienen positie te kiezen ten aanzien van de viereerder aangehaalde bestuurlijke spanningsvelden en de voorgestelde tweesporenaanpakbrengt belangrijke veranderingen met zich mee. Bewoners kiezen vanuithun perspectief voor een op hun buurt toegesneden en integraal beleid enbestuurders dienen daarin mee te gaan, met verstand. In figuur 6.2 is bestuurlijkepositionering vereenvoudigd weergegeven. De huidige positionering is aangegevenmet een verticale stippellijn aan de kant van de institutionele logica. Bij meerbuurtgerichtheid verschuift het beleid zich inhoudelijk naar links, naar de kantvan de vraaglogica. Vooral bij de sociale herovering is sprake van een op de buurttoegesneden beleid waarbij alle sociale spelers integraal, als door een handgestuurd, samenwerken.De belangen van bewoners en ook bestuurders lopen echter uiteen bij de invullingvan de procesgang, dat wil zeggen de twee onderste spanningsvelden. Inachterstandsbuurten, signaleerden we, is er bij uitstek een noodzaak voor eensterke overheid en sociale spelers die strakke spelregels bepalen en die ook goed

vertrouwen in de buurtzichtbaar consequent uitvoeren en handhaven. Hoewel dat in een aantal gemeentenop dit moment vooral op het gebied van de veiligheid al in de praktijk wordtgebracht, dient er op veel plaatsen nog een verschuiving naar rechts plaats tehebben: meer opgelegd beleid dat wordt uitgevoerd door sociale spelers diebovenop de buurt zitten. In middenstands- en voorstandsbuurten kan eerderworden volstaan met een overheid en sociale spelers die, meer op afstand, decoproductie van beleid en uitvoering ondersteunen. Er is dus veeleer sprake vaneen verschuiving naar links, in de richting van de vraaglogica van bewoners.Figuur 6.2De bestuurlijke positionering bij een tweesporenaanpakTweesporenaanpak▼1. Sociale 2. Kansgedreven InstitutioneleVraaglogica herovering buurtbeleid logica▼Inhoud• Gedifferentieerd▼▼• ••Uniform200• Integraal• ••FunctioneelProces• Coproductie••Opgelegd beleid•• Gepaste afstand• •▲Huidig beleid• Er dicht opHoewel de details per buurt zullen verschillen, wijken de twee beleidssporen bijhun invulling van de gesignaleerde bestuurlijke spanningsvelden af van hetbestaande beleid. Er wordt scherper gekozen dan blijkens ons veldonderzoek opdit moment meestal wordt gedaan. Ingetekend op het speelveld voor bestuurlijkeverandering (figuur 6.3) wordt het huidige beleid gedomineerd door de institutionelelogica: het is qua inhoud uniform en functioneel bepaald en qua procesopgelegd en ‘er dicht op’. De veranderingsuitdaging van de tweesporenaanpak istweeledig.

de weg vooruitFiguur 6.3De veranderingsuitdaging bij een tweesporenaanpakInspiratie• Gedifferentieerd• IntegraalInspiratiedrempels• Remmende structuren,systemen• Onbegrip voor drijfverenderdenSocialeheroveringKansgedrevenbuurtbeleidHuidig beleid• Uniform• Functioneel• Opgelegd• Er dicht opVertrouwensdrempels• Korte tijdshorizon• Onzekeresleutelhouders• Coproductie• Gepaste afstandVertrouwen201Voor de sociale herovering is een aanzienlijke inspiratiesprong vereist. Veldwerkersmoeten zich gesteund weten door hun bazen bij overheid en sociale spelersom de – hoge – inspiratiedrempels te overwinnen. Remmende structuren ensystemen en een te groot onbegrip voor bewoners en veldwerkers kunnen allegoede intenties volledig onderuithalen. In een tweede fase, wanneer het herstelzichtbaar begint te worden, moet bovendien de sprong worden gemaakt naar eenkansgedreven beleid, waarbij ook de vertrouwensdrempels moeten wordengeslecht. Een te korte tijdshorizon van beleidsmakers en onzekere sleutelhouders,die vragen stellen bij de continuïteit van het beleid en de rugdekking doorhun superieuren, zijn dan belemmerend voor succes.Bij de primair kansgedreven aanpak in middenstands- en voorstandsbuurtenmoeten beide drempels tegelijk worden genomen. De uitgangspositie is vanzelfsprekendanders. Het gaat nu om een sterker accent op de vraaglogica van bewoners,waarbij de inspiratie en het vertrouwen vooral zijn gelegen in de grotereruimte die hun wordt geboden bij de inkleuring van ‘hun’ buurt. Juist omdat denoodzaak van een dergelijke beleidsaanpak niet door iedereen wordt gedeeld ende indirecte meerwaarde in de vorm van een groter sociaal en politiek vertrouwenpas op lange termijn wordt gerealiseerd, zijn beide drempels hoog. Het isdaarom zaak al op korte termijn zichtbare resultaten te boeken in de vorm vanbetere oplossingen van alledaagse leefbaarheidsvraagstukken. Dan nog is een

vertrouwen in de buurtcultuuromslag vereist, die hoge eisen stelt aan de bestuurders; we komen daaropterug in paragraaf 6.6.Beleidsmakers staan, zoals is benadrukt in hoofdstuk 4, niet met lege handenwanneer ze besluiten de veranderingsuitdaging aan te nemen. We wijzen in datverband nogmaals naar bijlage 1 bij dit rapport, waarin meer gedetailleerd wordtingegaan op het bestuurlijk instrumentenbord dat hun ter beschikking staat. Decombinatie van empirische bevindingen en conceptueel kader duidt bovendienop de wenselijkheid van een hernieuwde aandacht op drie punten: (1) ken jebuurt; (2) bouw op samenbinding om overbrugging te realiseren; (3) bewaak een‘constructieve ontevredenheid’.202Ken je buurtVelen – politici en ambtenaren – geven gehoor aan de oproep om ‘de buurt in tegaan’. Dat is op zichzelf toe te juichen; zoals ook ons veldonderzoek illustreert,leveren de ervaringen van mensen de bouwstenen voor een beleid dat zijnwortels heeft in de praktijk van alledag. Het is echter verstandig om tegelijk hetaloude verhaal te herinneren van de drie mannen die op een donkere nacht stuitenop een slapende olifant. De eerste ontdekt de slurf, de tweede een poot en dederde de staart. Geen van hen ziet echter de olifant. Wat hen ontbreekt is hetoverzicht om de samenhangen te onderkennen – ‘the big picture’-, zoals dat inhet Engels heet. In ons onderzoek speelt de gegevensverzameling van Motivactionmet de daaruit afgeleide burgerschapsstijlen om die redenen – samenhangenen overzicht - een belangrijke rol. Ook het Woningbehoefte Onderzoek vormteen dergelijke basis voor de beleidsmakers op het ministerie van Volkshuisvesting,Ruimtelijke Ordening en Milieu (vrom).We hebben een aantal malen aangegeven hoe een dergelijk sociologisch onderzoekkan helpen om ook op het microniveau van de buurt een beter gericht beleidte formuleren. Ken de samenstelling van je buurten, ook qua burgerschapsstijl.Ga na op welke wijze mensen participeren; ken hun sociale infrastructuur encommunicatiekanalen. Die werkwijze zou veel schrijnende voorbeelden uit onshoofdstuk 3 hebben kunnen elimineren. En besteed vooral aandacht aan het beterin kaart brengen en begrijpen van de ‘afzijdige’ en ‘afwachtende’ burgers. Zijspelen een sleutelrol bij het verwerkelijken van de doelen die we ons in dit onderzoekhebben gesteld en komen er op dit moment beleidsmatig te vaak bekaaid af.Bouw op samenbinding om overbrugging te realiserenProcessen moeten aansluiten bij de behoeften en kwaliteiten van de buurt. In eenvoorstandsbuurt met veel ‘actieve’ burgers is de samenbinding relatief zwakontwikkeld en domineert de overbrugging. Bewoners zijn bijvoorbeeld politiekte interesseren in het bredere perspectief van de ontwikkelingen in een grote wijkof stad. In een stadsbuurt met veel ‘afwachtende’ burgers uit de overbruggingzich echter in een betrokkenheid rond sociale knooppunten en staan overheid enpolitiek op grote afstand. In plattelandsdorpen is de samenbinding vaak sterk,maar is de overbrugging met de ‘buitenwereld’ relatief kwetsbaar. Ook in een

de weg vooruitachterstandsbuurt met veel ‘afhankelijke’ en ‘afzijdige’ burgers is de samenbindingveelal sterk, maar de overbrugging tussen groepen en met anderen op groteafstand zwak. Het is bovendien verstandig rekening te houden met de contractiebij ‘afhankelijke’ burgers, zoals we die eerder beschreven (par. 5.6). Om mensen‘over de brug’ te trekken, moeten bestuurders bouwen op de aanwezige samenbinding;is die te zwak ontwikkeld, zoals in sommige harde achterstandskernen,dan moet daar eerst slag worden geleverd.Bewaak een ‘constructieve ontevredenheid’Een levende en lerende buurt wordt gekenmerkt door mensen die blijven schoppentegen het bestaande, omdat zij wat beters voor ogen hebben. Dat geldt ookvoor goede instituties bij overheid en sociale spelers (Fung 2004). Ontevreden,gefrustreerde mensen klagen, opperen destructieve plannen of – als het ze te gekwordt – haken af; de ‘afzijdige’ burgers vormen daarvan een illustratie. Als dedrempels voor verandering binnen een gemeentelijk apparaat te hoog zijn, zijnook daar talloze voorbeelden te vinden. Tevreden of gezagsgetrouwe mensen –‘afhankelijke’ burgers bijvoorbeeld – dragen echter meestal ook geen verbeteringsideeënaan; zij zijn immers tevreden met de bestaande situatie. Het is duseen curieuze moraal: bewoners en medewerkers moeten klagen, maar niet zoveeldat ze ophouden met het nadenken over manieren om daaraan wat te doen. Dekunst van goed besturen is de juiste spanning te handhaven: mensen serieusnemen en genoeg ruimte bieden voor creatieve, eigen oplossingen voor hun leefbaarheidsvraagstukken,maar tegelijk niet op alles ‘ja’ zeggen. Burgers begrijpendat ze niet in alles hun zin krijgen, maar willen wel dat er naar hen wordtgeluisterd.2036.3.3 stel een selectief beleidsmenu vastDe voorgestelde tweesporenaanpak stelt beleidsmakers en -uitvoerders op lokaalniveau voor een aanmerkelijke veranderingsuitdaging. Die uitdaging verschiltblijkens ons veldonderzoek bovendien per buurt en per gemeente: er is dus geenvast recept dat op alle plaatsen en onder alle omstandigheden van toepassing is.Onderdelen vormen echter in verschillende samenstelling de essentiële ingredientenvoor een beleidsmenu dat inspeelt op de specifieke situatie waarin bestuurdersverkeren. Bij de ene gemeente of sociale speler is er al veel ervaring opgedaan,terwijl de andere nog aan het begin van een buurtgerichte aanpak staat.Ook politieke kleuren en bestuurlijke inzichten lopen uiteen; er is niet één enkelejuiste beleidsaanpak. Veeleer gaat het erom in wisselwerking met een buurt zelf teleren en daarbij bovendien in te spelen op zich voordoende kansen en bedreigingen.Vanuit dit perspectief nodigen we beleidsmakers en -uitvoerders uit tot een kritischemaar vooral activerende zelfanalyse. Daarbij kunnen zij nagaan of de in ditrapport voorgestelde aanpak voor hun eigen situatie wel de juiste is en, zo niet,welke wegen ze moeten inslaan (zie ook tekstbox 6.1). Politieke en ambtelijke trekkerszijn tot niets verplicht: er is geen wet die hun gebiedt een buurtbeleid te ont-

vertrouwen in de buurtwikkelen en we doen daar ook geen voorstel toe. We wijzen veeleer op de weg derverleiding: de aanpak van leefbaarheidsvraagstukken wordt beter en het leven vanbeleidsmakers en -uitvoerders aangenamer, mede door het grotere sociaal vertrouwenin hun omgeving, als ze de handschoen oppakken. Tegelijk waarschuwen wetegen overmatig enthousiasme. Eten is goed, maar te veel eten is slecht. Beleid isde kunst van het niet-doen, zodat je een aantal dingen goed kunt doen. In de volgendeparagrafen zullen we daarom geen ‘strakke’ aanbevelingen voorleggen,maar veeleer (potentiële) trekkers die aan de slag willen een menukaart voorleggen.In paragraaf 6.4 gaan we in op de sociale herovering, die – zoals gesteld –alleen van toepassing is in die gevallen dat de sociale cohesie zover achterblijft dateen inhaalslag onder strakke regie van de overheid wenselijk is. In paragraaf 6.5wordt vervolgens de invulling van een kansgedreven beleid verder uitgewerkt.Tekstbox 6.1Zelfbeoordeling204Het verdient aanbeveling bij de activerende zelfanalyse de 3e-criteria voor goed beleid te hanteren:- Effectiviteit: worden de gestelde doelen bij uitvoering van het voorgenomen beleid verwerkelijkt?- Efficiëntie: worden de activiteiten verricht tegen de laagst mogelijke kosten?- Eerlijkheid: wordt op evenwichtige wijze omgegaan met de belangen van alle betrokkenen?Deze drie criteria dienen dan nog te worden aangevuld met twee criteria van praktische politiek:- Haalbaarheid: is er voldoende draagvlak bij de doelgroepen van het beleid en de beleidsmakersen -uitvoerders?- Houdbaarheid: blijft het beleid in de benen, ook als de eerste golf van enthousiasme is getemperd?Om de potentiële trekkers te helpen bij hun afwegingen, verwijzen we naar het zelfbeoordelingsformulierin bijlage 2. Door dit formulier, bij voorkeur tegelijk met een aantal naaste medestanders,in te vullen aan de hand van de overwegingen in de volgende, daartoe genummerde paragrafenkan een beter beeld worden verkregen van de wenselijkheid van een eventuele bijstelling vanhet eigen beleid en de richting waarin gedacht dient te worden. We verwijzen bovendien naarbijlage 1, waarin in meer detail op de verschillende beleidsinstrumenten wordt ingegaan.6.4 tweede aanbeveling: maak een keuze uit de menukaart voorsociale heroveringIn achterstandsbuurten doen zich gaten voor tussen wat wenselijk is en wat er nugebeurt bij de aanpak van leefbaarheidsproblemen. De urgentie van ingrijpenwordt versterkt door een continue media-aandacht voor incidenten en ongerustheidin brede lagen van de bevolking. Mede daardoor geïnspireerd hebbengemeentebesturen verspreid over het land de beleidsteugels strakker aangehaald.De nagestreefde vooruitgang wordt echter vaak belemmerd door drie terugkerendeproblemen.

de weg vooruitIn de eerste plaats wijzen we op de welzijns- en opbouwhoek, die te vaak tekortschietbij de aanpak van leefbaarheidsvraagstukken in de buurt (De Boer enDuyvendak 2004). Dat achterblijven kan spijtig zijn, maar het is verstandig hetals een feitelijkheid te beschouwen. Veeleer gaat het erom meer passendebestuurlijke voorwaarden te scheppen waaronder het welzijnswerk zijn essentiëlerol in de toekomst beter kan spelen. Het uiteindelijke succes van socialeherovering wordt bepaald door de haalbaarheid van de plannen en de houdbaarheidvan de uitvoering, waarbij speciale aandacht wenselijk is voor het waarborgenvan de overdracht bij afronding.Er is een tweede probleem dat in het huidige beleid onvoldoende aandacht heeft:het gebrek aan continuïteit en evenwicht in het beleid. We wezen in hoofdstuk 3en 4 op het jojokarakter van vooral sociaal beleid, een overmatige projectgerichtheiden te geringe gebiedsgerichtheid, en op een achterblijven van de socialepijler bij de fysieke pijler tijdens herstructureringen. Er is te weinig aandachtvoor werkgelegenheidsbevordering; het mengen van midden- en lagere inkomensgroepenkrijgt weliswaar veel verbale aandacht, maar wordt, met uitzonderingvan een aantal herstructureringsgebieden, beperkt en met onvoldoendenadenken in de praktijk gebracht.In de derde plaats wordt in de gemeenten die het initiatief op het punt van socialeherovering naar zich hebben toegetrokken, op dit moment te vaak te weinigaandacht besteed aan de overgang naar een normalere situatie wanneer de inhaalslagzijn voltooiing nadert. Bijna altijd blijkt er zelfs in zeer arme buurten sprakete zijn van een sterke samenbinding, die zich bijvoorbeeld uit in een florerendeinformele economie (vaak via etnische lijnen) en een groot aantal hulprelaties(extended families, geschenkeconomie, reciprociteit). Wat ontbreekt is de overbrugging:de samenbinding is sterk naar binnen gericht en creëert weinig openingennaar andere groeperingen, waaronder overheid en sociale spelers. De laatstenzijn daarom welhaast gedwongen om in eerste instantie het heft zelf in handen tenemen in de vorm van een aanbodgestuurde beleidsaanpak.205Tegelijk moet echter actief worden gewerkt aan het tot stand brengen van debruggen naar de bestaande sociale kernen. De essentiële overgang van eenaanbod- naar een meer vraaggedreven logica hapert veelal, waardoor de risico’svan een slechte verankering groot zijn. Dat brengt ons tot drie concreteaandachtspunten, die in de hiernavolgende subparagrafen uitgebreider ter sprakekomen: (1) de wegbereidersrol van de overheid; (2) kaderafspraken tussen overheiden sociale spelers; (3) de uitvoering door sociale spelers.6.4.1 de wegbereidersrol van de overheidSteeds vaker formuleren politieke voorlieden uitdagende einddoelstellingen,naast de fameuze zero tolerance op het gebied van de veiligheid bijvoorbeeld hetverwante ‘we geven geen vierkante meter op’ bij de fysieke inrichting (zie bijlage1, stap 1). Vanuit dergelijke einddoelen moet echter worden ‘teruggewerkt’ (back-

vertrouwen in de buurtcasting) naar een praktisch beleid en daaraan schort het vaak. Hoewel de woordencorrect lijken, is de inhoud onvoldoende verinnerlijkt en het beleid daardooronvoldoende doordacht. Er is geen excuus voor een gebrek aan voorbereiding eneen kortetermijn-, op incidenten gerichte aanpak. De beleidsmakers moeten dewegen vrijmaken waarlangs de uitvoerders een snelle voortgang kunnen maken.Hoewel het open deuren lijken en dat ook zouden moeten zijn, vragen drieaspecten nog steeds bijzondere aandacht: (a) de kwaliteit van de situatieanalyse;(b) zwart-witdenken; (c) de voorwaarden voor verankering.206De kwaliteit van de situatieanalyseIn de situatieanalyse komen onder meer de volgende vragen aan bod: welke leefbaarheidsvraagstukkenspelen er in een buurt, welke middelen staan ter beschikkingen welke handelingsopties zijn reëel denkbaar? Een zinvolle analyse gaatdaarbij uit van de bewoners: wat zijn de behoeften en kwaliteiten van bewonersen hoe kan daaraan worden tegemoetgekomen, dan wel op worden voortgebouwd?Niet alleen de leegstand van woningen moet bijvoorbeeld onderwerpzijn van analyses, maar ook de doorstroming van bewoners. Uitgaande van debewoners rijzen er andere beleidsvragen en mogelijke antwoorden. Werkzoekendenzijn niet langer enkel een papieren dossier; bewoners krijgen rechtstreeks enpersoonlijk contact met hun wooncorporatie in de persoon van een buurtmeester;probleemjongeren en overlastbezorgende gezinnen worden niet langerdoor veel verschillende instanties afzonderlijk benaderd.Zwart-witdenkenTe veel beleidsmakers en -uitvoerders denken – letterlijk – te zwart-wit ten aanzienvan migranten. Zouden zij – als ware het een spiegel van de inburgeringscursussenvoor migranten – niet gediend zijn met een ‘uitburgeringscursus’, diehet hen mogelijk maakt om met een voldoende inlevingsvermogen te beslissenover het wel en wee van (aanstaande) landgenoten? Stigmatisering wordt danvoorkomen. De maximale nuancering binnen het integratiebeleid betreft veelalde splitsing oud- versus nieuwkomers: wie was er voor een bepaald jaar al inNederland en wie is eerste-, tweede- of derde-generatie allochtoon? De verschillentussen en zelfs binnen etnische groepen zijn echter groot. Daarnaast is er een– voor beleidsdoeleinden relevantere – dynamische sociaal-culturele dimensie,die uitdrukt in welke mate men zich heeft geworteld. Sommige nieuwe Nederlandersblijven gedurende lange tijd een grote afstand voelen tot hun nieuwesamenleving, terwijl anderen zich al snel als autochtoon thuis voelen. Het beleiddifferentieert idealiter vooral naar deze sociaal-culturele ‘allochtoniteit’ in plaatsvan naar etnische komaf, aantal verblijfsjaren, generatie (idem) of zelfs taalvaardigheid.Bovendien is in achterstandsbuurten het sociale probleem deelsgelegen bij een harde kern van autochtonen.Voorwaarden voor verankeringOm bewoners en beleidsuitvoerders te inspireren, dienen beleidsmakers eenconcreet toekomstbeeld te schetsen waarin mensen willen en kunnen geloven(Reijndorp 2004: 197). Te vaak worden bewoners gediskwalificeerd door

de weg vooruitbestuurders die impliciet of expliciet betogen dat ze liever andere bewonerszouden willen hebben (lees: midden- en hogere inkomens). Dat is funest:mensen kunnen pas zelfvertrouwen opbouwen als anderen vertrouwen in henuitstralen. Tegen deze achtergrond is aandacht vereist voor vijf punten die veelaleen buurt- en zelfs gemeenteoverstijgend karakter hebben en waarvoor de ondersteuningvan provincie en/of rijk noodzakelijk is:1 Langetermijncontinuïteit van het gevoerde beleid. Politieke voorlieden moetenvaste lijnen uitzetten en uitdragen en er ook zorg voor dragen dat alle betrokkenpartijen zich committeren voor een langere termijn.2 Op- en uitbouw van de civil society. Hoewel de civil society wordt gekenmerktdoor zelfinitiatief, kan de overheid bevorderen dat georganiseerde verbandenopbloeien en daarmee voorkomen dat een buurt weer afglijdt.3 (Uitzicht op) werk. Er is behoefte aan structurele baancreatie met inbegrip vanbeleidsinitiatieven ten aanzien van stageplaatsen voor vmbo-leerlingen enzogenoemde ondernemershuizen, die zijn opgezet vanuit de leefwereld vanbewoners en waar beginnende ondernemers terechtkunnen voor wegwijsadvies.4 Betere kansen voor kinderen. De begeleiding van leerlingen en ouders bij deovergang naar de basisschool en naar de middelbare school schiet tekort. Metname bij het vmbo valt hier nu een onaanvaardbaar gat.5 Sociale menging in buurten. Maatschappelijk succesvolle buurtgenoten geldenals inspiratiebron voor anderen en bevorderen de overbrugging met de‘buitenwereld’ in zich herstellende buurten. Bij voorgenomen zwart-witmengingof menging van etnische groepen rijst echter de vraag of de voordelengroter zijn dan de schade ten gevolge van het verbreken van de kwetsbare socialenetwerken (zie ook tekstbox 6.2).207Tekstbox 6.2Voorkomen dan wel beperken van spanningen tussen etnische groepen‘Afzijdige’ en ‘afhankelijke’ burgers hebben relatief grote problemen met de continue immigratieen het aantal allochtonen, die zij geen verrijking achten voor de Nederlandse samenleving.Afhankelijke burgers zijn echter aanmerkelijk opener in hun eigen buurt en bovendien volgzamerten aanzien van autoriteiten zoals de gemeente of wooncorporaties. De grootste spanningenzijn daarom te verwachten in naoorlogse wijken die lange tijd een homogene bevolking van– inmiddels – afzijdige burgers hadden. De afgelopen tien, twintig jaar is de verkleuring vandeze wijken versneld op gang gekomen en nam de afkeer tegen de nieuwkomers toe. Binnen die– grote – wijken is speciale aandacht vereist voor buurten waar hoge concentraties van afzijdigeburgers samengaan met hoge concentraties allochtonen (par. 5.4.3; zie ook Reijndorp 2004: 32-60;Van Veenen 2004: 191).Door een koppeling van gegevensbestanden deelde Motivaction (2005) de bewoners per Amsterdamsepostcode in naar hun burgerschapsstijlen en stelde op basis daarvan een lijst op van (potentiële)probleembuurten. Interviews met praktijkdeskundigen – wijkbeheerders, projectleidersSociale veiligheid, buurtcoördinatoren – leverden een hoge mate van bevestiging op. Het ministerievan vrom constateerde op vergelijkbare wijze, ook weer door een koppeling van het Woning-

vertrouwen in de buurtBehoefte Onderzoek aan objectieve gegevens, dat de 56 prioriteitswijken van het grotestedenbeleidlang niet de enige wijken zijn waar leefbaarheid in het geding is (vrom 2004).208De bevindingen bieden handvatten voor beleid. In de eerste plaats is het mogelijk zinvol huiswerkte doen en zo een nauwkeuriger beeld van (potentiële) hot spots te verkrijgen plus een indicatievan welk beleid succesvol kan zijn. Kijk daarom uit met een te eenvoudige analyse van de etnischebevolkingssamenstelling, maar streef naar het voorkomen of beperken van ‘conflictueuze’ situaties.Dat kan vaak zonder grootschalige sloop maar – veel goedkoper en wellicht effectiever – dooreen doordacht buurtbeleid. Zelfs in de diepste putjes van de grote steden is altijd een kern vanbewoners – volgens het ministerie van vrom (2004: 55) meer dan 30 procent van de autochtonenen zelfs 40 procent van de allochtonen – die zich wil inzetten voor de buurt. Door te bouwen ophun kwaliteiten bij de aanpak van de buurtproblemen is veel mogelijk, zo laat ook ons veldonderzoekzien. Soms gebeurt dat binnen de relatieve beslotenheid van de blokken, die juist daar veelbewoners een sociaal houvast bieden in een verder ‘vijandige’ samenleving; dat hoeft geenszinsslecht te zijn. Soms echter vinden mensen uit verschillende blokken elkaar; de grote vermengingbinnen buurtwachten en brede scholen getuigt daarvan. Een dergelijk samengaan kan wordenbevorderd door sociale activiteiten, zoals het Rotterdamse Opzoomeren. Integratiebevorderend isook het creëren van symbolen waarmee alle bewoners – oude en nieuwe – zich kunnen identificeren,zoals kunst op straat, een rozenperk, een voetbalveldje of een mooi schoolgebouw.Dat gezegd zijnde zijn een doordachte woninguitwijzing en -toewijzing zonder twijfel zinvol.Asocialen en notoire relschoppers kunnen elke vooruitgang belemmeren. Maar gemeente enwooncorporaties kunnen er bijvoorbeeld in 50/50-buurten ook naar toewerken dat de ‘witten’qua achtergrond een goede menging van burgerschapsstijlen vertegenwoordigen: niet te veel‘afzijdige’ maar vooral ‘afwachtende’ burgers, die – meer dan de eveneens tolerante ‘actieve’burgers – relatief lage wooneisen stellen en kunnen bijdragen aan de wenselijke overbruggingtussen blokken. Probeer ze aan te trekken met een fysieke en sociale inrichting die past bij hunbehoeften (zie ook vrom 2004: 51). Het gaat om de creatieve kern met haar afwijkende socialeknooppunten.Zorg er ook voor dat de allochtone bevolking gemengd is naar etnische achtergrond, zodat de kansop dominerende groepen kleiner is en daarmee de uitsluiting van anderen – wit of zwart – die weook in onze interviews signaleerden (par. 3.5.3). Turken gaan dan met Turken om, Marokkanenmet Marokkanen, enzovoort. Hun kinderen spelen weinig met elkaar; velen leren pas op schoolvoor het eerst Nederlands. Kijk ook uit met vereenvoudigde zwart=zwart-analyses, zeker als dieook nog een islamondertoon verkrijgen. Veel achterstandsbuurten worden gekenmerkt doorvertrekoverschotten van ‘eerdere’ groepen allochtonen en instroom van nieuwe migranten uit‘exotische’ landen. Dat kan een goede zaak zijn omdat de (potentiële) spanningen afnemen, maarhet vraagt wel een gerichte aandacht.6.4.2 kaderafspraken tussen overheid en sociale spelersNadat beleidsmakers hun huiswerk hebben gedaan en de hoofdlijnen van hetbeleid zijn vastgesteld, komt het aan op de uitvoerders. In de eerste plaats zijn datde sociale spelers, die daardoor meer ruimte krijgen voor hun provisielogica (wrr2004). De ervaring leert dat die kwetsbare overdracht veelal bepalend is voor het

de weg vooruituiteindelijke succes; loslaten is moeilijk. Delegatie is echter geenszins gelijk aanabdicatie. De overheid behoudt bij de uitvoering van de gemaakte afspraken eenwezenlijke rol als – zo nodig krachtdadige – toezichthouder. Maar ook in actievezin zijn taken weggelegd voor wethouders en hun ambtenaren, bijvoorbeeld bijhet desgevraagd openen van deuren en het doorbreken van zich voordoende patstellingenbij beleidsvorming of -uitvoering. Drie punten vereisen daarom een bijzondereaandacht van de beleidsmakers: (a) leermogelijkheden van convenanten;(b) duidelijkheid en geloofwaardigheid; (c) het veranderingsproces.Leermogelijkheden van convenantenBij aanvang van een ingrijpend veranderingsprogramma is bijna nooit een uitgewerktdraaiboek voorhanden. Dus moeten alle partijen bereid zijn om al doendete leren door middel van convenanten, waarbij de voorlieden van overheid en debeoogde trekkers onder de sociale spelers de hoofdlijnen van de oplossingsrouteovereenkomen (bijlage 1, stap 2; zie ook rmo 2002). Deze afspraken moetenruimte laten voor inkleuring door het veld en voor bijstelling (Winsemius enGuntram 2002: 160). Daardoor kan het samenwerkingsverband blijven functionerenals een lerende organisatie: een omgeving waar mensen elkaar zoeken omin gezamenlijkheid betere oplossingen te bedenken dan elk individueel zoukunnen (Sabel 2004).209Convenanten mogen echter niet te ‘zacht’ zijn; de betrokken partijen zoals wooncorporatiesen welzijnsorganisaties moeten worden afgerekend op hun prestatiesen daarvoor ook worden beloond. Zoals is beargumenteerd in ons rapport Bewijzenvan goede dienstverlening dienen daarom voorzieningen te bestaan omverantwoordelijken die wanpresteren te ontzetten uit hun bevoegdheden (wrr2004: 243-247). Vele uitwerkingsvormen zijn denkbaar, waarbij ook de rol vanbewoners kan worden ingevuld (zie tekstbox 6.3). Wanneer een groep van eenbepaalde minimumomvang aan de alarmbel trekt of een bewonersenquête eenongunstige tevredenheidsscore oplevert over een corporatie, zou dit bijvoorbeeldde automatische uitnodiging kunnen betekenen voor een objectief oordeel dooreen controle-instantie (Inspectie of Ondernemingskamer) met als mogelijkeeinduitkomst het afzetten van het toezichthoudend orgaan (raad van commissarissenof raad van toezicht).Tekstbox 6.3Convenanten met wooncorporatiesWe presenteren een gedachte-experiment dat wooncorporaties en decentrale overheden kanstimuleren om tijdens het onderhandelen over kaderafspraken na te denken over denkbare oplossingsrichtingen.Het experiment gaat uit van een eenvoudige spelregel: de wooncorporatie geeftaan welke doelen reëel haalbaar zijn en de gemeentelijke overheid biedt vanuit de regierol waarnodig tegenspel.Stel dat een aangesproken corporatie een naar buurt gedifferentieerde sociale taakstelling voorlegt.Als maatstaven voor succes hanteert zij een aantal meetbare indicatoren. Een deel daarvan

vertrouwen in de buurtheeft de corporatie goeddeels zelf in de hand; denk aan bewonerstevredenheid. Een aantal andere,zoals een veiligheidsindex, moet worden gewogen voor het percentage woningbezit van de corporatiebinnen de buurt. Er kan dus een cijfer worden toegekend aan de te verrichten inspanning.Stel bovendien dat de moeilijkheidsgraad van de sociale inspanning wordt gevangen in eengewicht per bewoner, zoals dat nu al het geval is in het onderwijs, waar de vergoeding per leerlingafhankelijk is van de verwachte lesinspanning (de ‘1,9-scholier’). Volgens het ministerie vanvrom (2004) is de leefbaarheid van buurten goed te vangen door een aantal meetbare grootheden.Aan de bewoners van de meest onleefbare buurten wordt dus een hoger gewicht toegekend, waarmeehet eerdere cijfer wordt vermenigvuldigd.Het is dan denkbaar afspraken te maken over het eindcijfer dat in een buurt moet worden bereiktover een bepaalde tijdspanne of over de verbetering per jaar. De corporatie is verantwoordelijkvoor het actieplan; de overheid ontvangt als het ware ter kennisneming ‘een afschrift’, maar is opafroep beschikbaar indien de corporatie op onvoorziene problemen stuit.210De zwaarte van de overeengekomen taakstelling is per buurt, en dus per corporatie, te kwantificerenen daardoor te vergelijken met andere corporaties. Het is daarom denkbaar een financiële prikkelte geven aan die corporaties die zich geconfronteerd zien met de zwaarste taakstelling. Indienop nationaal niveau wordt overeengekomen dat alle wooncorporaties een in financiële zin gelijkesociale inspanning dienen te leveren – bijvoorbeeld een bepaald percentage van hun omzetmoeten besteden voor dit doel – kan worden gedacht aan een verschillende bijdrage aan of uit eenvereffeningspot van de gezamenlijke corporaties: degenen met de grootste inspanning zijn degrootste netto-ontvangers, de licht belasten zijn nettobetalers. Het is zelfs denkbaar dat – enigszinsvergelijkbaar met de CO 2 -emissiehandel op milieugebied – de laatsten sociale actie ‘kopen’ ineen achterstandsbuurt van een collega-corporatie, waardoor de totale hoeveelheid geld die decorporaties gezamenlijk inzetten voor sociale doelen het grootste maatschappelijk rendementbehaalt.Duidelijkheid en geloofwaardigheidDe gemeentelijke overheid kan, waar nodig ondersteund door provincie en rijk,de sociale spelers faciliteren. Aangescherpte spelregels zijn vereist voor de aanpakvan ‘lastige’ doelgroepen zoals recalcitrante huisjesmelkers en asociale bewonersen de inzet van interventieteams en stadsmariniers. Wooncorporaties dienenmeer mogelijkheden te hebben om op te treden in het tussengebied van ‘nietsdoen’ en ‘slopen en nieuw bouwen’. Om gewenste ontwikkelingen te versnellen,is soms de inzet van krasse middelen vereist, zoals het voorkeursrecht vangemeenten bij het aankopen van panden.Een aantal vragen rond het thema privacy behoeft een politieke afweging. Hoever mag je gaan met het “kijken achter de voordeur”, zoals dat in een aantal interviewswerd genoemd? Mogen gegevens, die formeel alleen toegankelijk zijn voormedewerkers van de eigen dienst, in vergaderingen worden gedeeld? De toetsingvan gemaakte afspraken dient te worden gehandhaafd (Kremer en Verplanke2004). Besturen van wooncorporaties en veel welzijnsinstellingen zijn in de

de weg vooruitNederlandse situatie niet democratisch gelegitimeerd: het is moeilijk ze terverantwoording te roepen of – in geval van nood – af te zetten. Ook hun takenpakketis vaak nauwelijks afgestemd noch vastgelegd. Het gebruik van meetbaregrootheden om de voortgang te controleren en om van gebleken succes te genieten,voorziet daarom – mits verstandig gekozen – in een behoefte van zowelbeleidsmakers als -uitvoerders.De sociale herovering staat of valt daarom met een sterke personele bezetting vande politieke en ambtelijke sleutelposten. Bij discontinuïteiten, bijvoorbeeldgrootschalige infrastructurele ingrepen zoals herstructurering of het uitonderhandelenvan complexe convenanten, is een projectmatige versterking wenselijkom adequaat tegenspel te kunnen bieden aan machtige spelers zoals bedrijven enprojectontwikkelaars of om een proces professioneel te versnellen. Zonderzwaargewichten aan de top is echter ook onder normale omstandigheden derugdekking niet verzekerd en durft een organisatie niet te leren (zie bijlage 1, stap1c). De Wet dualisering creëert de mogelijkheid om wethouders buiten het lokalepolitieke circuit te rekruteren om gedurende de sociale herovering de kar te trekken.Indien, misschien wel in het kader van bestuurlijke afspraken met het rijk enmet instemming van de werknemersorganisaties, ook de beloning van ambtenarenop de moeilijkste frontlijnposten wordt opgetrokken, ontstaat een arbeidsaanboddat werkelijke hoogvliegers kan motiveren. Het lijkt vele geharde bureaucrateneen illusie, maar het is wat op dit moment in de praktijk al gebeurt met deRotterdamse stadsmariniers.211VeranderingsprocesHet is een klassieke ervaringsregel van veranderingsprocessen: 15 procent van debetrokken mensen is altijd tegen, 70 procent zegt de juiste woorden maar doetweinig (Makin et al. 1996: 298 e.v.). Het gaat er dus om de resterende 15 procent inbeweging te krijgen en van hen een succes te maken. Deze eerste golf wordtdaarom maximaal ondersteund door de inzet van financiële en personele middelenen, waar nodig, kennis. Als wegbereiders hebben de voortrekkers ook toegangtot een stuurgroep, in het algemeen de ondertekenaars van het convenant, die alsvoornaamste taak heeft het ruimen van drempels voor voortgang. In deze fase iseen speciale taak weggelegd voor de bestaande koepelorganisaties zoals de Verenigingvan Nederlandse Gemeenten (vng) of aedes (wooncorporaties). Ookregionale verbanden kunnen een rol vervullen bij het faciliteren van het contacttussen de koplopers, die het hun mogelijk maakt te leren van elkaars ervaring.Door de koplopers ‘voor te trekken’ en hun prestaties publiekelijk te erkennendragen de overheid en koepels zorg voor de bewustwording van de nieuweaanpak bij de grote passieve maar op zich goedwillende middengroep.Na gebleken succes van de eerste golf (na twee tot drie jaar) kan in een tweede enderde golf worden gebouwd op de ervaring van de koplopers. Hun ervaringenzijn dan verwerkt in een soort handboeken en ook de – beperkte – professioneleinfrastructuur is toegankelijk, waardoor de overheidsbijdrage ten opzichte van deeerste golf kan worden gehalveerd. Omdat zich nu ook de eerste succesvolle

vertrouwen in de buurtdienstverleners lokaal hebben aangediend, is er voor de koepels, provincies enrijk een taak weggelegd bij het bevorderen van regionale of nationale samenwerkingsverbanden.De ontwikkeling in de richting van professionele franchiseketensverdient speciale aandacht. Een aantal van de ketens op het gebied vankinderopvang, met soms al meer dan 100 franchisenemers, kan daarbij als voorbeelddienen (zie ook bijlage 1, stap 2a). Een daaropvolgende derde golf volgt tenslotte met als uitgangspunt: ‘eigen geld’. Een vorm van benchmarking kan stimulerendzijn om deze laatste golf tot stand te brengen, maar buurtbewoners tezamenmet de media en de plaatselijke politiek moeten in staat worden geacht omvoldoende druk uit te oefenen. Het is zaak om de afbouw van de eerdere overheidsbetrokkenheidzorgvuldig voor te bereiden en uit te voeren.6.4.3 uitvoering door sociale spelers212Het is een aanbeveling met verstrekkende consequenties: leg het hoofdaannemersschapvoor de sociale herovering waar het de fysieke en sociale inrichtingbetreft bij de wooncorporaties, op het gebied van de veiligheid bij de politie en inhet onderwijs bij de scholen. Ons veldonderzoek maakt duidelijk dat de trekkersonder hen in staat zijn de grotere verantwoordelijkheid te dragen. Ze hebben erdirect belang bij en kennen een blijvende aanwezigheid in de buurt. Hun werkwordt vereenvoudigd bij een succesvolle sociale herovering, bij de corporatiesstijgt zelfs hun bezit in waarde. Ze hebben ook de schaal, de middelen en de infrastructuurom een continuïteit te waarborgen; de herstructurering van hardekernen vereist vaak een grote en meerjarige inspanning.Wanneer de herovering haar voltooiing nadert, zijn ze vanwege hun blijvendeaanwezigheid bovendien beter in staat terug te schakelen naar een ‘vreedzaam’niveau. Deze drie sociale spelers krijgen dus een geprononceerdere rol dan anderebuurtinstituties zoals welzijnsinstellingen. De traditionele trekkersrol voor hetwelzijns-/opbouwwerk wordt in de door ons voorgestelde opstelling omgezet ineen ‘onderaannemersschap’. Weer vragen drie aspecten om een nadere uitwerking:(a) de uitdaging tot inkleuring; (b) de overdracht bij naderende voltooiing;(c) de focus op het welzijnswerk.Uitdaging tot inkleuringWooncorporaties, politie en scholen ontwerpen een vijfjarenplan waaringekwantificeerde doelen, middelen en tijdspaden met de overheid worden overeengekomen.Daarbij wordt, ten eerste, speciale aandacht besteed aan informatieen communicatie. Herkenbare veldwerkers fungeren als aanspreekpunt voor debuurt. Bovendien moet duidelijk zijn op welke wijze via sleutelfiguren aansluitingwordt gezocht met bestaande sociale kernen binnen de buurt en welkebijdragen worden gevraagd van derden (bijvoorbeeld bedrijven). Ten tweede gaathet om de combinatie van een harde groepsaanpak met een individueel perspectief.Op veiligheidsgebied en bij het inperken van schooluitval is meer dan tevoreneen gezins- of groepsaanpak geboden. Ten derde dient inhoud te worden gegevenaan een verplichtende ouderbetrokkenheid bij de jongste groepen van de basis-

de weg vooruitschool, maar vooral rond de overgang naar de middelbare school, bijvoorbeelddoor een intensief contact van de ouders met een vast lerarenteam. Ten vierdedienen de sociale spelers gebruik te maken van hun grote uitvoeringsruimte voorhet stimuleren van particuliere initiatieven. De ervaring, ook in de zeer uitdagendeachterstandsbuurten van Chicago (Fung 2004: 231), leert dat zelfs in de‘afvoerputjes’ van de grote steden kernen van sociale cohesie en economischebedrijvigheid aanwezig zijn waarop kan worden gebouwd.Overdracht bij naderende voltooiingDe sociale spelers dienen op doordachte wijze de afronding van de socialeherovering voor te bereiden (zie ook bijlage 1, stap 4): op welke wijze wordt er opwelk moment aan welke partij welk voortouw overgedragen? Nieuwe benaderingenkunnen daarbij helpen om het estafettestokje van de verantwoordelijkheiddoor te geven aan bewoners. Een aantal wooncorporaties doet bijvoorbeeld ervaringop met huurkoop; eigenaren voelen zich daardoor verantwoordelijker voorhun buurt.Andere spelers experimenteren met extra dienstverlening als compensatie voorbuurtactiviteiten; er wordt gewerkt aan een soort airmiles-systeem, waarbijmensen door sociale spelers en winkels worden ‘beloond’ met punten tenbehoeve van reizen, winkelen, enzovoort. De politie werkt intensief samen metbuurtwachten en steunt hen met training en begeleiding. Basisscholen kennenlokalen voor ouders en strekken hun hand uit met assistenten ouderbetrokkenheid;brede scholen dragen bij tot wederzijdse buurtverankering.213Deze voorbeelden wijzen in de goede richting, maar er blijven onduidelijkhedenen vraagpunten bestaan. Wat zijn bijvoorbeeld de prikkels voor het bedrijfslevenom allochtonen bij te staan in hun taalonderricht of goede stageplaatsen aan tebieden aan het vmbo? En als de politiek daadwerkelijk een groot belang hecht aande rol van de civil society, dan moet er boter bij de vis komen. Op dit kwetsbareterrein, waar de activiteiten van de professionele veldwerkers worden teruggeschroefden ook op sport en recreatie wordt bezuinigd, vullen praatjes geen gaatjes.Focus welzijnswerkSocialedienstfunctionarissen en welzijnswerkers spelen bij de sociale heroveringop dit moment slechts een bescheiden rol. In de toekomst is dat onverantwoord;een aantal majeure problemen vraagt om de inzet van gekwalificeerde en gemotiveerdeprofessionals. Ons veldonderzoek maakt echter duidelijk dat de overheidhaar eigen betrekkelijkheid als directe aanstuurder van het welzijnswerk dient teonderkennen. Er vallen te vaak te grote gaten en de kwaliteit van het geleverdewerk is onderwerp van scherpe kritiek door (potentiële) samenwerkingspartners.Veeleer verdient het daarom aanbeveling om het welzijnswerk, speciaal hetsociaal-cultureel werk, structureel te herpositioneren als hoofdaannemer tenbehoeve van kwetsbare individuen en groepen, zodat het vangnet voor kwetsbareindividuen en groepen wordt versterkt. De natuurlijke regie, ook voor de samen-

vertrouwen in de buurtwerking met vele vrijwilligersverbanden, ligt bij het welzijnswerk en bij gespecialiseerdezorgverleners.Het onderaannemersschap in geval van collectieve actie biedt welzijnswerkers enhun organisaties daarnaast meer bescherming dan de politiek, die zowel quacontinuïteit als operationele bemoeienis weinig bewijs heeft gegeven van groteprincipiële standvastigheid. Dat vereist wel een adequaat toezicht door de politiekverantwoordelijken en bij voorkeur ook een grotere betrokkenheid vanbewoners in advies- of bestuursorganen van de sociale spelers (De Boer enDuyvendak 2004). Ook de overdracht bij afronding van de sociale heroveringwordt vereenvoudigd: een onderaannemersrol is uitdrukkelijk tijdelijk en alszodanig eenvoudig te beëindigen. Uiteindelijk is het doel van de sociale heroveringom een duurzame sociale samenhang te bewerkstelligen en dat vereist dat debuurt en de civil society het voortouw nemen.6.5 derde aanbeveling: maak een keuze uit de menukaartvoor kansgedreven buurtbeleid214Zoals is beschreven in de hoofdstukken 3 en 4 heeft de overheid ook in veelmiddenstands- en voorstandsbuurten ingezet op een vorm van buurtaanpak.Onder onze praktijkgevallen gelden de wijkaanpakken van Deventer, Delft enGorinchem als voorbeelden voor andere; bij de plattelandsgemeenten verwijzenwe naar Midden-Drenthe, Moerdijk en Werkendam, het Drentse Nieuwlandewon onlangs zelfs een prestigieuze internationale prijs. Maar ook de dorpsgemeenschappenvan Reduzum en Weidum en een voorstandswijk als Wilhelminaparkin Utrecht-Oost springen eruit met een voortdurende stroom vaninitiatieven over een langere periode. Toch plaatsen zelfs de trekkers – bestuurdersen bewoners – met wie we daar spraken ook kritische kanttekeningen. Wijkprogramma’slijden aan fijnregeling. Bureaucratische procedures, bijvoorbeeldrond de inspraak, vormen spinnenwebben die weinig bevorderlijk zijn voor hetinitiatief van bewoners. En waar – soms bij afwezigheid van gemeentelijk beleid –buurtinitiatieven worden ontplooid, lopen ze vaak vast op een ‘meestribbelende’overheid en sociale spelers.Onze gesprekspartners duiden op de wenselijkheid van een andere strategie ophet speelveld voor bestuurlijke verandering (figuur 6.3). In middenstands- envoorstandsbuurten moet de overheid niet willen fungeren als trekker, en socialespelers niet als primaire uitvoerder van actieplannen. Veeleer gaat het erom deinitiatieven van bewoners en civil society te ondersteunen door bestaandevonken van sociale cohesie aan te wakkeren. Dat is op zich niet vanzelfsprekend,omdat er door het ontbreken van grote misstanden geen ‘urgentie’ is. Velenmenen dat overheid en sociale spelers zich dienen te beperken tot het oplossenvan maatschappelijke vraagstukken. Het is een politieke keus, die door de gekozenvolksvertegenwoordigers dient te worden gemaakt.

de weg vooruitKiezen ze voor het ontwikkelen van een buurtbeleid, dan kan een doordachtbeleid rekenen op draagvlak onder bewoners. Ons veldonderzoek, en ook dat vanPutnam en Feldstein (2003), laat zien dat veel mensen bereid zijn om een bijdragete leveren aan een levende en lerende buurt; de statistieken van het ministerievan vrom (2004: 55) bevestigen dat. Maar ze zijn dat vooral op basis van eencombinatie van inhoud – de aanpak van een specifiek leefbaarheidsvraagstuk – enproces. Een sprong naar een groter sociaal en mogelijk ook politiek vertrouwenvereist een keus voor de dominantie van een vraaglogica: het aansluiten bij debehoeften en kwaliteiten van bewoners. Indien de overheid het maximale rendementwil halen uit een buurtgericht beleid, is meer ‘dapperheid’ vereist ombewoners – vooral de ‘afzijdige’ en ‘afwachtende’ burgers met hun beperkte politiekevertrouwen – blijvend te betrekken. Dat het hier geen luxe betreft, magduidelijk zijn met verwijzing naar paragraaf 5.5 tot en met 5.7.Dit leidt tot twee aandachtspunten, die in de volgende subparagrafen wordenuitgewerkt: (1) een aangescherpt veranderingsproces; (2) het herontwerp van debetrokkenheid van bewoners.6.5.1 aangescherpt veranderingsprocesIn bijlage 1 schetsten we het bestuurlijk instrumentenbord, dat wil zeggen hetgeheel van instrumenten waaruit de bestuurders een keus moeten bepalen bij deaansturing van de gewenste verandering. Het ‘klassieke’ repertoire voldoet echtervaak niet langer. Zowel inhoudelijk als wat betreft de processturing dienendaarom ten opzichte van de huidige gang van zaken versterkte accenten teworden gezet. Drie punten vragen om gerichte aandacht: (a) het uitdragen vaneen verhaal; (b) de actiebekwaamheid van bewoners; (c) de leeromgeving van‘constructieve ontevredenheid’.215Uitdragen van een verhaalDe voorlieden bij overheid en sociale spelers moeten een richting schetsen entegelijk bewoners uitnodigen om daarover mee te denken en een eigen rol uit testippelen (bijlage 1, stap 1b). Management by speech vraagt echter veel van devertellers van het eerste uur (Gardner en Laskin 1995; Wind et al. 2005). Hunverhaal moet in de veelal reeds overvolle hoofden van hun toehoorders eeneerder verhaal verdringen. Zij moeten daartoe van de ene buurt naar de ander enhun verhaal telkens toespitsen op hun publiek in de hoop dat een aantal daarvan– de 15 procent waarover we eerder spraken – het tot leven wil brengen.De sleutel voor succes is daarom gelegen in het uitdagen van de ‘juiste’ mensen,mede door het benoemen van eruit springende rugdekkers (wethouder, topambtenaar)en het aantrekken en stimuleren van ‘vrijgevochten’ trekkers (bijlage 1,stap 1c; zie ook Hendriks en Tops 2002). Het zijn andere mensen dan in de achterstandsbuurten,ze hebben – om onze eerdere terminologie te handhaven – eenminder “slecht karakter”. Het zijn veeleer “de koningin van de dorpen” inMidden-Drenthe en de voorzitter van de buurtvereniging in Hoogvliet die de

vertrouwen in de buurtbuurtkar trekken. En het zijn wethouders en ambtenaren die weten wanneer ze erniet moeten zijn om zo het bewonersinitiatief met hun meerdere kennis of overnamedriftniet te verstikken. Zodat bewoners zeggen: “Je zag hem niet zo veel,maar als ’t nodig was, was hij er of was hij er net geweest.” Dat vereist bestuurlijkewijsheid.Actiebekwaamheid van bewonersHet ‘activerend enquêteren’ wordt niet zonder reden zo genoemd: doordatmensen zich ervan bewust worden dat anderen dezelfde problemen ervaren endezelfde oplossingen in gedachte hebben, verenigen ze zich in actiegerichte groepen.Met een – beperkte – professionele begeleiding gaat zo’n initiatief ‘rollen’ enwordt de continuïteit van de infrastructuur zeker gesteld. Te veel begeleidingleidt echter tot hoge kosten, geringe tevredenheid en vrijwel volledige stilstand.Vraag daarom om een positief bewijs voor professionele infrastructuur. Dat kanhet geval zijn bij het verbeteren van de onderbouwing of het onderhandelen vande samenwerkingsafspraken (convenanten) van bewonersorganisaties met socialespelers, overheid en private partijen.216Ontregel ook remmende regelgeving, die veelal is ontworpen vanuit de institutionelelogica van beleidsmakers of de provisielogica van professionals (wrr 2004).De vraaglogica van bewoners vraagt om een soepele toetsing van de initiatievenvan niet-democratisch gelegitimeerde initiatiefgroepen. Buurtinitiatieven lopenzonder de hulp van een sterke wegwijzer in welzijnsland ook nog te vaak veelgeld mis; dat moet anders kunnen.Ten slotte – vaak onderschat – creëer ontmoetingsplekken. De wenselijkheid hiervanwordt duidelijk geïllustreerd in kleine dorpen: waar de sociale ontmoetingsplekken– cafés, dorpshuizen, sportkantines – verdwijnen, loopt de samenhangterug. Ook in steden moeten initiatiefnemers kunnen beschikken over passenderuimtes – buurtcentra, terrasjes, schoolhekken, parkjes – om elkaar te vinden bijhet ontwikkelen van hun plannen. Het gaat om de reflectie die een essentie isvoor de lerende omgeving en waaraan ook Putnam en Feldstein (2003: 291) eengroot gewicht toekennen: “Common spaces for common place encounters areprerequisites for common conversations and common debate.”Leeromgeving van constructieve ontevredenheidEen lerende buurt wordt gekenmerkt door constructieve ontevredenheid. Volledigtevreden mensen hebben geen behoefte om de wereld – met inbegrip van debuurt – te verbeteren; er moet altijd wat te wensen overblijven dat hen scherp engretig houdt. Volledig ontevreden mensen, die geen uitweg meer zien in eenverdere wisselwerking met elkaar of met overheid en sociale spelers, haken af.Ons veldonderzoek laat zien dat het moeilijk is om zo’n positieve spanning tebestendigen. Bestuurders kunnen daaraan bijdragen door het bevorderen vanmaximale zittingstermijnen van buurttrekkers en vooral door het combinerenvan concrete resultaten en langetermijndoorzicht.

de weg vooruitHet versterken van sociale cohesie kost tijd en bewoners hebben een korte tijdshorizon.Het is daarom zaak een pad uit te stippelen dat ‘de buurt’ de onmiddellijkebevrediging van directe resultaten (early wins) biedt, tezamen met de zekerheidvan continuïteit die ook sociale spelers en private ketens zich wensen. Insociaal coherente buurten bestaat minder noodzaak voor een hoofdaannemerschapvan wooncorporaties, politie en scholen. Veeleer gaat het nu om het bevorderenvan convenanten van bewonersorganisaties met gemeenten, sociale spelersen private partijen – denk bijvoorbeeld aan lokale werkgevers of aan horecabedrijven.Daarbij kunnen oplossingsmakelaars en andere deskundigen een faciliterenderol spelen, zolang de leerruimte van de bewoners is gewaarborgd.De laatste les stelt hoge eisen: goede bestuurders durven ‘nee’ te zeggen en niet tehelpen. Nog te vaak zadelen gemeenten en sociale spelers zichzelf op met eenonspeelbare kaart en worden ze vervolgens uitgemaakt voor ‘onbetrouwbaar’. Zezeggen, andersom, soms ook ‘ja’ tegen iets waarvan ze weten dat het niets wordtmaar dat bewoners belangrijk vinden. Hun creativiteit piekt en hun lerendvermogen is het grootst als de wisselwerking wordt gekenmerkt door het juistespanningsniveau (bijlage 1, stap 4b). Dat vereist een combinatie van vakbekwaamheiden inlevingsvermogen aan de kant van de voorlieden en hun medewerkers.2176.5.2 herontwerp van de betrokkenheid van bewonersEen zinvol buurtbeleid vereist een versterkt accent op de behoeften en kwaliteitenvan bewoners. Door nadruk te leggen op ‘leuke’ dingen – leefplezier, buurttrots– in plaats van alleen problemen kunnen de passieve ‘afzijdige’ en ‘afwachtende’burgers worden meegetrokken. Daardoor kan waarschijnlijk ook meerworden geprofiteerd van de constructieve inbreng van ‘afhankelijke’ en ‘actieve’burgers. Zoals is weergegeven in figuur 6.2, staat niet een hoge mate van differentiatievoorop, noch een sterk integraal beleid. Veeleer is er sprake van de radicalerekeus voor een ondersteunende opstelling van overheid en sociale spelers waar hetgaat om de coproductie van beleid en tevens een grote terughoudendheid tenaanzien van een ‘dichtbije’ bemoeienis.De verschuiving in de richting van vraaglogica biedt meer ruimte voor differentiërenen experimenteren, dat wil zeggen een eigen definitie en een eigen inkleuringvan de buurt (Arts et al. 2004). We pleiten nadrukkelijk niet voor een vormvan vrijemarktdenken (liberalism, ieder voor zich), maar veeleer voor de eigenverantwoordelijkheid van vrijwillige, kleinschalige collectiviteiten: buurten. Degrotere betrokkenheid en eigen verantwoordelijkheid van de daarbij betrokkenindividuele bewoners leidt tot een grotere doorwerking in sociaal en wellicht ookpolitiek vertrouwen.Tegen deze achtergrond ontwikkelen we in deze paragraaf een aantal aanzettentot mogelijke beleidsmaatregelen. We benadrukken het ambitieuze karakter vanonze voorstellen: ze zijn deels controversieel, want afwijkend van gebaande

vertrouwen in de buurtwegen. We formuleren ze ook met een slag om de arm, met als toonzetting “zouje niet moeten denken aan...”. Idealiter is er in het kader van een driegolvenbenaderingeen aantal (deel)gemeenten dat wil fungeren als proeftuin. Indien hunexperimenten met, waar nodig, steun van provincie en/of rijk succesvol zijn,zullen andere volgen en voor een verdere inkleuring zorgen. Het gaat er onsdaarom in de eerste plaats om een aantal gegevenheden van de huidige aanpakvan buurtbeleid ter discussie te stellen en een doorzicht te bieden naar nieuwe,uitdagende beleidswegen die een grotere maatschappelijke meerwaarde kunnenopleveren. We richten onze pijlen daarbij op drie terreinen: (a) het formaliserenvan succesvol non-beleid; (b) het aantrekken van de creatieve kern; (c) de prioriteitstellingdoor bewoners.218Formaliseren van succesvol non-beleidHet betreft hier een gevoelig punt: in het veld wordt op meerdere plaatsen opsuccesvolle wijze gewerkt zonder dat daar een geformaliseerd (rijks)beleid aanten grondslag ligt. Velen beschouwen die non-interventie als doorslaggevendvoor het succes; ook wij waarschuwden een aantal malen voor het afpakken danwel inkapselen van initiatieven vanuit het veld. We pleiten daarom niet vooradditionele wet- en regelgeving, maar veeleer voor beleidslijnen voor een stimulerendeopstelling van sociale spelers.Onder meer door de ervaring te codificeren en toegankelijk te maken voorminder ervaren initiatiefnemers kunnen bijvoorbeeld de beheersconvenanten metbuurtorganisaties (verenigingen van eigenaren, groenbeheer) en met wooncorporatiesen projectontwikkelaars (onder andere met betrekking tot gebiedsgerichtbeleid, zowel in de stad als op het platteland: rood-voor-groen) worden gestimuleerd.Een aantal wooncorporaties doet ervaring op bij de invulling van huurkoopsystemenen verwante aanpakken die gericht zijn op het bevorderen van heteigenwoningbezit. Dit doel wordt van vele zijden onderschreven: woningbezitdraagt bij tot grotere buurtbetrokkenheid. De lopende experimenten in Rotterdamvragen daarom om een uitrol op andere plaatsen.Er dienen richtlijnen voor buurtpreventie te worden bepaald. Preventieve maatregelenzoals de buurtschouw en de veiligheidseffectrapportage over de buurtworden pas echt interessant voor buurtbewoners als daaraan een lagere verzekeringspremieis verbonden. Een nationaal convenant met de verzekeringsmaatschappijenkan daarvoor de basis bieden. Ook lokale convenanten, bijvoorbeeldtussen de politie en horeca/winkels/bedrijven en ook bewonersorganisaties,kunnen bijdragen tot het beperken van overlast en (gevoelens van) onveiligheid.Meer kanttekeningen kunnen worden geplaatst bij de buurtwachten in achterstandsbuurtenen de inzet van particuliere beveiligingsdiensten in voorstandsbuurten.Het ontbreken van geformaliseerd Haags beleid kan aanleiding zijn tot wildgroeien tot minder wenselijke vormen van rechtsongelijkheid. Te denken valt aan dedenkbare inbreuk op het machtsmonopolie van de politie, de ongelijke draag-

de weg vooruitkracht per buurt en de daaruit voortvloeiende ongelijke behandeling, het waterbedeffect(verplaatsing van problemen naar andere buurten) en op een langeretermijn het sluipende ontstaan van rijke ‘getto’s’. De combinatie van veelvuldigeen succesvolle experimenten met de mogelijke keerzijde van ongewensteontwikkelingen vraagt om een gerichte beleidsontwikkeling. Idealiter wordt depolitie uitgenodigd hiervoor de voorzet op te stellen, uitgaande van de sneltoenemende kennis en de affiniteit met de vraaglogica van bewoners die in dediverse korpsen op dit moment al aanwezig is.We pleiten daarnaast voor het vastleggen van richtlijnen voor brede scholen. Debrede school valt bijna per definitie tussen de kokers van Haags en lokaal beleid.Als je scholen als ‘volcontinudienst kinderopvang’ wilt laten functioneren, wie isdan verantwoordelijk voor het geheel? Alweer vraagt de combinatie van belangrijkepotentiële baten en het risico van mogelijke misgroei om een formaliseringvan beleid, vooral in faciliterende zin (regelgeving, financiering, bevoegdheden,en dergelijke) en weer zou het voortouw daartoe dienen te liggen bij de voortrekkersin het veld.Ten slotte verdient het op het terrein van de buurtinfrastructuur – buurtcentra,klussendiensten, servicewinkels en dorpspunten – aanbeveling een de- en herreguleringsinspanningte verrichten, die de nu dominerende institutionele logicatoetst aan de behoeften van de vraaglogica van buurtbewoners en hun infrastructureledienstverleners: een beetje soepelheid kan geen kwaad. Het zou renderenindien, bijvoorbeeld op provinciaal niveau, ‘oplossingsmakelaars’ worden aangesteldof (mede)gefinancierd die de totstandkoming van – complexe – samenwerkingsverbandenkunnen bespoedigen.219Aantrekken van creatieve kernDe sociale inrichting van buurten kan leiden tot het aantrekken van jonge, hoogopgeleidestadsbewoners, de sleutelhouders voor de gewenste kenniseconomie.Hun werkzaamheden clusteren zich fysiek in een beperkt aantal regio’s. Binnendie regio’s – zeg Groot Amsterdam – onderhouden ze sociale netwerken, dievorm krijgen in een soort archipelstructuur met hun huis plus een beperkt aantalsociale knooppunten als ‘ontmoetingseilanden’. Die netwerken zijn voor hen vaneen zodanig belang dat het werken hun wonen volgt. Slaagt een stad of regio erineen relatief groot aantal van deze creatievelingen aan te trekken, dan kan datresulteren in economische en sociale innovatie.Deze gedachte heeft in Nederland veel aandacht gekregen. Het vereiste huiswerkis echter slechts zeer ten dele verricht en er dreigt een ongegronde en ongezondehype. Het pro-actief aantrekken en vasthouden van de creatieve kern vereist eengericht en langdurig beleid. Een dergelijk beleid moet bouwen op een aantalpijlers, die de reikwijdte van dit rapport te boven gaan, maar die deels ookbouwen op de buurt (Landry 2000). Buurtvoorzieningen zijn voor leden van decreatieve kern van wezenlijk belang.

vertrouwen in de buurtNaast een geschikte huisvesting – in de binnenstad waar ze hun netwerkenontwikkelen – gaat het om een scala van invullingen, lopend van de fysiekeinrichting (parkeer- en verkeersbeleid) via hoogwaardige breedband- enwerk/privé-voorzieningen (kinderopvang, huishoudelijke dienstverlening) totde aanwezigheid van sociale ontmoetingsplaatsen. Het gaat hen om een diversiteitvan kleinschalige en informele plekken en activiteiten: bruine kroegen engezellige eetgelegenheden, informele terrasjes en winkelstraatjes met kleinespecialistische winkeltjes, voetbalveldjes en fitnesscentra, kunst in openbareruimtes zoals parken. Zij ontmoeten daar ‘soortgenoten’ en ook een breed scalavan ‘andersoortigen’; hun overbruggingskwaliteiten zijn hoogontwikkeld. Zoalseerder is geschetst, kunnen zij daardoor helpen bruggen te slaan naar de afzijdigeburgers. De aanwezigheid van kunstenaars en andere vrijgevochten individualistenin ‘hun’ buurt beschouwen zij als een verrijking. Eerder wezen we op deculturele broedplaatsen waarmee Amsterdam succes boekt. Een eigen inkleuringvan buurten en centra is ook gebaat bij de convenanten tussen politie en horecadie afwijkende invullingen mogelijk maken.220Hoewel in veel steden een opbloei van dergelijke ontwikkelingen is te bespeuren,ligt er zelden een bewust beleid aan ten grondslag dat probeert de ontwikkeling teversnellen of de eigen concurrentiepositie ten opzichte van andere locaties, ookin het buitenland, te verbeteren. Steden die een toonaangevende positie binnende kenniseconomie ambiëren, moeten hun doelen hoog stellen en daaraan gerichtwerken. Te makkelijk wordt daarbij, zo blijkt uit commentaren, gedacht: “dat teltalleen bij Amsterdam”. Ook op andere plaatsen zoals Utrecht, Twente en de driehoekEindhoven-Aken-Luik waarbinnen ook Maastricht behoort, liggen kansen.Een gecoördineerde actie van de nationale overheid met een aantal gemeentenverdient daarom aanbeveling.Prioriteitstelling door bewonersLaat bewoners stemmen over hun prioriteiten voor hun buurt. Het is eeneenvoudige gedachte en ze wijkt op papier weinig af van de opiniepeilingen enpanels, die in velerlei vorm door gemeenten worden gebruikt om de mening vanbewoners af te tasten. Een aantal gemeenten gebruikt de gegevens al om deverdeling van de beschikbare wijkbudgetten naar onderwerp te bepalen. Eenenkele maal kunnen bewoners hun favoriete onderwerp op de lijsten plaatsen endaarvoor de instemming van hun medebewoners vergaren. En toch werken deverschillende systemen niet voldoende. De buurtbetrokkenheid van bewoners isvaak van korte duur: als een probleem is opgelost, zakt het initiatief weg. Bovendienvoelen zij zich veelal ‘machteloos’ en verzanden hun ideeën soms in bureaucratie.Wijkbudgetten zijn te klein, vergaderingen zijn er te veel en ze duren telang en ze worden bovendien gedomineerd door een sprekende minderheid.Tegen die achtergrond stellen we voor te experimenteren met een politiek diebereid is zich verder uit de buurt terug te trekken en meer beslissingsbevoegdheidaan bewoners over te laten. Bijvoorbeeld door tegelijk met de gemeenteraadsverkiezingenburgers te vragen hun voorkeuren aan te geven op een lijst van op de

de weg vooruitbuurt gerichte initiatieven, waarbij de politieke partijen zich bereid verklaren ombij de toewijzing van financiële middelen serieus rekening te houden met deaangegeven prioriteiten (zie ook tekstbox 6.4). Hoewel de politiek verantwoordelijkblijft voor een 3e-verdeling van het geld – bijvoorbeeld waar het betreft deallocatie per wijk en het niveau van basisvoorzieningen – zou dat aanmerkelijkverder moeten gaan dan de huidige, kleine wijkbudgetten. Daardoor krijgenbewoners de kans om hun buurt naar eigen collectief inzicht in te kleuren.De buurtvoorstellen kunnen afkomstig zijn van de overheid of sociale spelers,maar evengoed van private partijen en bewoners zelf. Eerder wezen we een aantalmalen op het zogeheten activerend enquêteren, waarbij bewoners met een min ofmeer gelijke behoefte met elkaar in contact worden gebracht om een bepaald ideenader uit te werken. Ook goed begeleide focusgroepen kunnen bewoners vandienst zijn om hun gedachten uit te kristalliseren als basis voor een buurtinitiatief.Er zijn veel varianten denkbaar en ons oogmerk is in de eerste plaats experimentendaarover op gang te brengen. Idealiter daagt de Andere Overheid eenaantal gemeenten of buurten uit hiermee in het kader van de driegolvenbenaderinggedurende een eerste golf te experimenteren.221Tekstbox 6.4BuurtrechtenDe beleidsvoorkeuren van bewoners kunnen hun neerslag krijgen in zogenoemde buurtrechten.Daarbij wordt de uitslag van stemmingen onder bewoners omgezet in een contante toewijzingvan financiële middelen aan de meest favoriete initiatieven (Winsemius et al. 2004). De overheidgeeft elke burger een aantal – zeg vijf – buurtrechten, die hij of zij met behulp van een stemapparaatperiodiek mag toewijzen aan de buurtvoorzieningen van zijn keus. Deze kunnen de‘verdiende’ rechten in contant geld omzetten bij de (deel)gemeente. Bewoners bepalen dan zelf decontouren van hun buurt: zij geven door het uitbrengen van hun stemmen aan wat hen bezielt.Het idee is op zich niet nieuw. In het onderwijs wordt bijvoorbeeld geëxperimenteerd metvouchers – vrij vertaald, studierechten die een student en/of zijn ouders de mogelijkheid biedenom een opleiding naar eigen keuze te selecteren. Na inlevering van de voucher kan de school dezevervolgens bij de overheid inwisselen tegen ‘hard’ geld. In de gehandicaptenzorg wordt gewerktmet persoonsgebonden budgetten; ook hier een recht om eigen invulling te geven aan de zorg.Ook de politicoloog Schmitter (2003) stelde recent voor om een eu-‘tegenmacht’ van ngo’s– belangenorganisaties en maatschappelijke bewegingen – te financieren op basis van een directestemming onder eu-burgers: wie de meeste stemmen achter zich weet te verenigen, ontvangthet grootste bedrag. Hij spreekt in dat verband van “secundair burgerschap”: burgers zelf, enniet de eu-bureaucratie, bepalen wie voor hun belangen ten strijde trekt in de Brusselse arena.Op termijn, stelt Schmitter, ‘groeit’ zo op democratische wijze een Europese civil society.De idee van buurtrechten sluit aan bij deze principes. De overheid geeft elke burger een aantal– zeg: vijf – buurtrechten, die hij met behulp van een stemapparaat periodiek mag toewijzen aan

vertrouwen in de buurtde buurtvoorzieningen van zijn keus. Deze kunnen de ‘verdiende’ rechten in contant geld omzettenbij de (deel)gemeente. Bewoners bepalen dan zelf de contouren van hun buurt: zij geven doorhet uitbrengen van hun stemmen aan wat hen bezielt.We illustreren het systeem aan de hand van de veiligheid binnen een buurt. Er is altijd sprake vaneen pakket basisvoorzieningen waarover de overheid de regie houdt, zodat een basiskwaliteit isgewaarborgd en ook splintergroepen of kwetsbare individuen aan hun trekken kunnen komen.Op het gebied van de veiligheid wordt dat basispakket exclusief aangeboden door de politie. Daarbovenopkomt echter het buurtpakket dat vorm krijgt door de wisselwerking van buurtbewoners:zij kiezen door de toewijzing van hun rechten bijvoorbeeld voor extra patrouilles op straat enkopen die dienstverlening in bij de politie of een particuliere beveiligingsdienst, maar kunnen ookbesluiten het deels zelf te doen in de vorm van al dan niet betaalde buurtwachten. De overheidbeperkt zich dan tot het faciliteren en het houden van toezicht.‘De buurt’, en elke burger daarbinnen, moet echter ook afwegingen maken tussen sectoren.Dezelfde buurtrechten kunnen immers ook worden ingezet voor de fysieke inrichting van debuurt, het onderwijs op de ‘eigen’ scholen en de sociale infrastructuur. Ook op deze terreinen issprake van een basis- en een buurtpakket.222De toewijzing van buurtrechten zal ongetwijfeld leiden tot een aanmerkelijk buurtinitiatief, waarbijbewoners voorkeursinitiatieven aan elkaar koppelen om zo meer stemmen te verzamelen enook elkaar proberen te overtuigen van het stemmen op het zinvolste voorstel. De permanentievan de bewonersbetrokkenheid wordt vergroot. Initiatiefnemers moeten immers waarborgen dathun voorstel ook bij de volgende verkiezing hoog op de lijst komt te staan. Initiatieven zondervoldoende draagvlak verdwijnen vanzelf.Vooropstaat dat de burger wat te winnen moet hebben bij zijn betrokkenheid bij de buurt en/ofwat te verliezen in het omgekeerde geval van niet-betrokkenheid. Het overnemen en naderuitwerken van ons voorstel vereist wel een vertrouwen in het goede van de mens: het is ingrijpenden daardoor niet risicovrij. Aan de positieve kant staat evenwel de grotere en blijvendebetrokkenheid en de verleiding tot een gezamenlijke reflectie van buurtbewoners in het kader vande bestemming van de buurtrechten. Dat schept de randvoorwaarden voor de lerende en levendebuurt waarover we eerder spraken. Het is zeer wel mogelijk dat een buurtrechtensysteem ook kanbijdragen aan het dichten van de politieke vertrouwenskloof. Democratische instituties, die meervertrouwen geven aan burgers, mogen bij gebleken succes redelijkerwijs rekenen op een grotervertrouwen van die burgers. We weten dat niet met zekerheid omdat ons voorstel zo ver buiten degebaande wegen ligt dat extrapolatie van bestaande ervaringen in binnen- of buitenland geenuitsluitsel biedt.6.6 vierde aanbeveling: wees bereid tot een cultuuromslagWil de voorgestelde tweesporenaanpak succesvol zijn, dan vereist die ook eencultuuromslag in het bestuur. Zoals we eerder schetsten, wijkt de invulling vande bestuurlijke spanningsvelden sterk af van de bestaande gang van zaken. De

de weg vooruitdrempels die moeten worden overwonnen, zijn zodanig dat alleen een geheelandere manier van denken en doen succesvol kan zijn.De overgang is het meest beperkt bij de sociale herovering; in feite gebeurt erdaar al veel. De beleidsaanpak wordt, zeker op de ‘heetste’ plaatsen in de grotesteden, steeds verder gedifferentieerd en sociale spelers werken steeds intensieversamen bij de uitvoering van een integraal beleid. Zij worden daarbij steedsdirigistischer: zij stellen en handhaven aangescherpte regels en zitten bovenopde harde bewonerskernen. Vanzelfsprekend is het echter niet en het is niet overdrevente spreken van de noodzaak van een cultuuromslag als het gaat om de‘uitburgering’ van beleidsmakers, de toetsing van de gemaakte kaderafsprakenmet sociale spelers (met inbegrip van het, indien noodzakelijk, ontslaan vanwanpresterende voorlieden), de aanstelling van sterke sleutelhouders, en hetconcentreren van het welzijnswerk op kwetsbare individuen en groepen met eenonderaannemersrol waar het gaat om de sociale herovering. In veel gemeenten ishet verre van vanzelfsprekend dat parallel aan de heroveringsslag al moet wordenbegonnen met de opbouw naar een bestendige situatie van constructieve ontevredenheid(Fung 2004: 69-98).Een cultuuromslag is echter nog meer nodig bij het kansgedreven beleid inmiddenstands- en voorstandsbuurten. De sociale spelers moeten de sprongmaken van een aanbodgedomineerde, institutionele logica naar een sterker accentop een vraaglogica. De Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (rmo) spreektin dit verband van horizontalisering (rmo 2002). De overheid moet zich concentrerenop het inspireren van (potentiële) trekkers. Als te onderscheiden taak rustop de politiek de verantwoordelijkheid van het waarborgen van een adequaattoezicht en van voldoende continuïteit.223Op alle vier spanningsvelden (par. 4.2) is sprake van een verschuiving naar links,zeker ten aanzien van de coproductie van beleid en het in acht nemen van eenpassende afstand. Het onderscheid met de gewenste cultuur voor de socialeherovering wordt bovendien juist op die punten groter; dat stelt binnen éénenkele organisatie hoge eisen aan de frontlijnwerkers, maar vooral aan het managementen de bestuurders. Voorlieden bij gemeente en sociale spelers hebbenimmers, vooral in grote steden, gelijktijdig van doen met beide uitdagingen enhet is slechts weinigen gegeven, zo laat de ervaring zien, te excelleren in meer danéén ‘sport’.In de voorgaande paragrafen legden we een menukaart voor waaruit beleidsmakersen -uitvoerders kunnen kiezen. Zij hoeven dat niet te doen. In de volgendeparagrafen doen we een aantal minder vrijblijvende aanbevelingen, die bij eengoede uitvoering de cultuuromslagen kunnen versnellen. We doen dat in hetbesef dat ook aan de zijde van bewoners, civil society en private partijen denodige aanpassingen noodzakelijk zijn om het maximale rendement uit eenbuurtgericht beleid te halen. Het voortouw ligt echter bij de overheid en de socialespelers, die nieuwe richtingen moeten uitzetten en het verloren vertrouwen

vertrouwen in de buurtdienen te herstellen. In zich herstellende buurten moeten ze bovendien deruimte durven laten, die bewoners en civil society uitdaagt tot het vormgevenaan een lerende omgeving. We doen daarom een tweevoudige oproep: (1) socialespelers: handel meer vanuit het perspectief van bewoners; (2) overheid: neem hetvoortouw.6.6.1 sociale spelers: handel meer vanuit het perspectief vanbewonersDe sociale spelers zijn intensief betrokken bij beide voorgestelde beleidssporen.Bij het uitwerken van het eerste spoor – meestal in achterstandsbuurten – zijnzij zelfs bepalend, wanneer dat nodig is voor het dichten van de geconstateerdekloven. Hun bestaande plichten dienen daartoe te worden aangescherpt. In hettweede spoor is de rol van de sociale spelers vooral ondersteunend bij het bevorderenvan buurtcohesie. Dat leidt tot twee aanbevelingen in de richting vansociale spelers: (a) onderhandel bij de sociale herovering ‘harde’ convenanten;(b) verzorg een eigen kwaliteitsimpuls.224Onderhandel bij de sociale herovering ‘harde’ convenantenEr is niets vrijblijvends aan de vereiste cultuuromslag van sociale spelers. Denood is in achterstandsbuurten zodanig hoog gestegen dat er van hun inzet hogeverwachtingen bestaan, zo menen grote delen van de bevolking, media en politiek.Koplopers onder de sociale spelers illustreren elke dag dat er veel mogelijkis, terwijl staartlopers voortdurend materiaal aandragen dat op hun beperkingenwijst. Voldoen de laatsten uit eigen beweging niet in voldoende mate aan detoenemende verwachtingen, dan wordt de externe druk zodanig verhoogd datvan een eigenstandige afweging in de praktijk weinig overblijft: doe je het niet,dan wordt het wel voor je gedaan.De ‘buitenwereld’ gaat – hoe dan ook – hogere eisen stellen aan de taakuitvoeringvan de sociale spelers. Ze kunnen afwachten tot dat gebeurt of zelf het voortouwnemen. Wij adviseren het laatste. Overheden en bewonersorganisaties kunnenalleen convenanten afsluiten met sociale spelers die hun eigen huis op ordehebben en die als betrouwbare partners willen en kunnen fungeren. Dat is op ditmoment onvoldoende het geval. Zoals altijd worden de goeden geremd door dekwaden: meelifters of – in enkele gevallen – zuivere winstjagers. Stevige interneafspraken per sector, met inbegrip van een systeem van ‘tuchtiging’ van kwaden,moeten daartoe de basis vormen (wrr 2004).Dat gezegd zijnde kunnen sociale spelers evenwel alleen inhoud geven aan eenverantwoordelijkheid als hoofdaannemer indien zij beschikken over aangescherpterechten en middelen. Men kan hierbij denken aan het doorbreken van dehuidige privacyregels bij het volgen van de harde kern van probleembewoners ofaan het bijstellen van de regels op het gebied van huurbescherming (wooncorporaties),ouderbetrokkenheid (scholen) en veiligheidseffectrapportage en buurtschouw(politie).

de weg vooruitWanneer plichten en rechten eenmaal in evenwicht zijn, dient ook een hardeafrekening plaats te vinden. Bij wanprestatie en onvoldoende zelfcorrectie moetde mogelijkheid van corrigerend ingrijpen bestaan. Zowel bewoners, medewerkersals bestuurders moeten aan de alarmbel kunnen trekken bij het ontstaan vandestructieve ontevredenheid met de geleverde prestaties. Een aandachtspuntvormt ook de overdracht bij voltooiing: te vaak worden initiatieven genomenzonder dat is overeengekomen hoe en wanneer de sociale herovering wordtbeëindigd en hoe de continuïteit van de bereikte resultaten wordt gewaarborgd.Door kaderafspraken met de overheid dienen de voorwaarden te worden bewerkstelligdvoor zinvol buurtwerk. Sociale spelers zijn gebaat bij minder maar toegespitsteregelgeving, bijvoorbeeld door het schrappen van onnodige beperkingenen het stellen van maximale bestuurstermijnen. Voor het behoud van een vitaalplatteland is speciale aandacht wenselijk voor het creëren van plattelandsprogramma’sdie inspelen op de eigen behoeften en mogelijkheden van kleine en relatiefhechte dorpen. Ten slotte is aandacht vereist voor een aangepaste bestuurlijkevormgeving (zoals een buurtadviesraad voor de politie en buurtvertegenwoordigersin het bestuur van scholen, wooncorporaties of welzijnsorganisaties).Verzorg een eigen kwaliteitsimpulsDe sociale spelers mogen worden aangekeken op eigen initiatief en verhoogdekwaliteit (Kremer en Verplanke 2004; Van Vliet et al. 2004; Van Veenen 2004).Dat geldt voor de ontwikkeling van een aangepast instrumentarium (bijvoorbeeldin de vorm van activerend enquêteren), buurtvergelijking met behulp vandoordachte benchmarking en reflectie in het kader van gezamenlijke werkgroepenbinnen de buurt of focusgroepen van koplopers. Er kan meer worden geprofiteerdvan de ervaring die op een groot aantal plaatsen is opgebouwd op hetgebied van opbouwwerk, brede scholen/kinderopvang, dienstverlening in devorm van klussendiensten of dorpspunten, servicewinkels, enzovoort. Eengestructureerde en geïntensiveerde uitwisseling van ervaringen en ideeën stimuleert.Bovendien bevordert deze netwerkvorming de onderlinge kruisbestuiving.De overdracht van succesvolle ervaring kan ook worden bevorderd door ketenvorming,waarbij lokale initiatieven zijn verenigd in een – al dan niet commerciële– koepelorganisatie (Putnam 2000: 278 e.v.). Te denken valt aan de franchiseketens(‘McDonald’s’) die nu al tot bloei komen op het terrein van crèchesen zelfs opbouwwerk (zie bijlage 1, stap 2a).225De voor het realiseren van deze aanbevelingen vereiste cultuuromslag mag nietworden onderschat. Vanzelfsprekend bestaat ook binnen de aanbodgedrevenwerkwijzen van dit moment oog voor de bewoners; het zou veldwerkers enleidinggevenden bij de sociale spelers tekort doen anderszins te suggereren.Echter, zoveel mag worden geconcludeerd uit het voorgaande, een accent op devraaglogica van bewoners stelt toch weer andere eisen. Dat is doenbaar waar hetgaat om de zogenoemde harde cultuurelementen, de strategie bijvoorbeeld die desociale spelers en bewoners houvast biedt en die meer dan tevoren vorm dient tekrijgen via de inbreng van onderaf.

vertrouwen in de buurtDatzelfde geldt voor de overlegstructuren en communicatiesystemen, die nietlanger door de sociale spelers worden bepaald met inbegrip van de samenstellingvan buurtraden en de overlegagenda. Er zijn andere methodieken wenselijk zoalshet activerend enquêteren en het inzamelen van andere gegevens om niet alleende beleidsmakers maar ook de bewoners te voorzien in hun behoefte aan informatieop bijvoorbeeld het gebied van veiligheid. Maar steeds betreft het de papierenkant van het proces: het vraagt een inspanning van de sociale spelers, maar alsze er voor gaan zitten, is de taakstelling alleszins uitvoerbaar.Dat is moeilijker waar het gaat om de ‘zachte’ cultuurelementen. Er is nu vaaksprake van een dubbele kloof: een externe tussen organisaties en bewoners eneen interne tussen bestuurders en veldwerkers. De laatste kloof wordt veelvuldigonderschat. Veelal blijken bestuurders aan de vergadertafels gedreven door eencombinatie van de institutionele logica van Den Haag en hun koepelorganisaties– het maatschappelijk middenveld – en de provisielogica van hun uitvoerendeorganisaties. Veldwerkers aan de frontlijn ‘wieberen’ echter tussen diezelfdeprovisielogica en de vraaglogica van ‘hun’ bewoners.226Om beide kloven te dichten is een aanmerkelijke inspanning vereist op weerbarstigepunten. Eerder, in paragraaf 4.3, spraken we over de drempels voor verandering:de korte tijdshorizon van zowel politici als bewoners, de ‘foute’ structurenen systemen, het onbegrip voor elkaars drijfveren en de onzekere sleutelhouders.Met uitzondering van het tweede punt betreft het zachte aspecten van de omgangvan sociale spelers en buurt. Wordt het accent dus verplaatst van aanbod- naarvraaggedreven beleid, dan wordt van de ‘verliezende’ partij veel gevraagd.Bestuurders moeten veel opgeven van hun traditionele verworvenheden in hunrelatie met bewoners. Dat vereist een zorgvuldig gestuurde overgang die ookbestand is tegen de frivoliteiten van de alledaagse politiek.6.6.2 gemeentelijke overheid: neem het voortouwBeleidsmakers bij de overheid moeten beseffen dat het hun taak is derden teondersteunen in plaats van zelf het voortouw te nemen. De vereiste cultuuromslagis ook nu groot. De strategie moet de twee beleidssporen onderkennen enzich niet overmatig beperken tot de repressieve kant van de sociale herovering.Zelfs aan die kant moet de overheid bovendien het voortouw durven te laten aande sociale spelers. De systemen en procedures benadrukken meer dan nu devraaglogica en dienen bewoners en frontlijnwerkers te faciliteren en niet in deeerste plaats bestuurders. De structuren gaan minder uit van hiërarchie maarveeleer van ‘horizontale’ netwerken met gedeelde bevoegdheden en verantwoordelijkheden.Echter, zoals bij de sociale spelers, zijn de grootste slagen vereist bij de zachtecultuurelementen. De stijl is dienend in plaats van ‘gebiedend’. De gemeentelijkeoverheid glorieert door het succes van anderen; een regisseur staat minder in deschijnwerpers dan de spelers op het toneel. Dit betekent ook dat de verwachtin-

de weg vooruitgen die de politieke en ambtelijke trekkers van hun eigen rol hebben, anders zijn.Ze moeten zichtbaar zijn als het ‘fout’ gaat en onzichtbaar bij succes. Het vakwordt er niet eenvoudiger op: de trekkers moeten ‘goed’ zijn bij repressie, maarook bij opbouw en verankering van sociale cohesie en van het ene op het anderemoment kunnen omschakelen. En vooral dienen zij in staat te zijn een visie teontwikkelen en uit te dragen, zodat het draagvlak onder beleidsmakers, -uitvoerdersen bewoners is gewaarborgd.Gemeenten dienen, op die terreinen en momenten dat het nodig is, de regie inhanden te houden. Waar zij echter afhankelijk zijn van de uitvoering door frontlijnwerkersen bewoners, geldt een aantal aanbevelingen in hun richting: (a)doorbreek de bestaande routines bij de benoeming en ondersteuning van sterketrekkers; (b) ga uit van een concreet ‘script’; (c) meet en evalueer de voortgang, insamenwerking met andere gemeenten.Doorbreek de bestaande routines bij de benoeming en ondersteuning vansterke trekkersDe sleutel voor succes is gelegen in het benoemen van krachtigebestuurders/rugdekkers (wethouders, topambtenaren) en het benoemen enafdekken van sterke contactambtenaren (‘oplossingsmakelaars’). Daarnaast moeteen solide frontlijn worden gewaarborgd door óf het aantrekken en vasthoudenvan ‘goede’ ambtenaren (onder meer door het bieden van de sterkste beloningvoor de zwaarst belaste schouders) óf het op programmabasis versterken van defrontlijn (Hortulanus 1999: 47). In een lerende omgeving, met de daarbijbehorendeexperimenten, zullen deze trekkers van het eerste uur zich soms onzekervoelen en behoefte hebben aan de inspiratie die uitgaat van mensen in een soortgelijkepositie. Het is daarom van belang om op alle relevante niveaus focusgroepente organiseren waarin ze met lotgenoten kunnen reflecteren op hun eigenwijze van functioneren.227Ga uit van een concreet ‘script’In de eerste plaats dient de uitvoering van ‘normale’ taken te worden versterkt oppunten als het vergroten van de toegankelijkheid voor buurtinitiatieven, hetinfrastructureel steunen van deelgemeenten of buurten (met inbegrip vandorpen), het waarborgen van frontlijnvaardigheden en het versterken van hunonderhandelingsvaardigheden op het gebied van convenanten. Er moet speelruimtebestaan voor een lerende omgeving, onder andere door niet alle overheidsgeldvast te zetten in reguliere budgetten.Er is daarnaast behoefte aan nieuw beleid, waarbij we het – nogmaals – niet zoekenin additionele geboden en verboden. Zo moet veeleer worden onderzocht hoebestaande drempels voor buurtgerichte initiatieven kunnen worden verlaagd, bijvoorbeelddoor het dereguleren of herreguleren van het overmatig verfijnde sociaalbeleid en het aanstellen van contactambtenaren, die als facilitator voor buurtbewonersen sociale spelers binnen de gemeentelijke organisatie kunnen dienen.De overheid heeft ook een taak bij het zaaien en bemesten van initiatieven, bij-

vertrouwen in de buurtvoorbeeld door het aanstellen van oplossingsmakelaars en het bieden van programmaondersteuningaan buurtinitiatieven. Voorts kan het script zich richtenop ‘spannende’ beleidsvoorstellen zoals het eerder besproken formaliseren vanhuidig ‘non-beleid’ en het bevorderen van de vestiging van de creatieve kern.In het bijzonder in achterstandsbuurten dient het script de hoofdlijnen uit tezetten voor het vasthouden van ‘winnaars’. Dat kan gaan om een toegespitstwoonbeleid, met inbegrip van huurkoop en doorstroomwoningen, om huisbezitterste binden aan hun woonomgeving. Het kan zich evengoed toeleggen op hetbehouden van taalvaardige scholieren op zwarte scholen, succesvolle ondernemersen trekkers van de civil society: elk op hun manier binnen hun naaste omgevingbelangrijk als kern voor sociale opbloei. De gemeente dient adequate spelregelsin te bouwen en te handhaven over het nakomen van afspraken door desociale spelers. Tegenover bewoners en andere sociale spelers is het essentieel degeloofwaardigheid te waarborgen, desnoods door het nemen van zichtbare eningrijpende actie tegen wanpresteerders. Er mag niets vrijblijvends zijn aan deovereengekomen convenanten.228Meet en evalueer de voortgang, in samenwerking met andere gemeentenDe gemeenten dienen gezamenlijk, bijvoorbeeld via de vng, de voortgang vanhet buurtbeleid in kaart te brengen en te evalueren (monitoren). Zeker tijdens eeneerste veranderingsgolf kan het kritische oog van buitenstaanders daarbij helpen,om te voorkomen dat het buurtbeleid ongewenst doorschiet ten gunste van eenmaatschappelijke bovenlaag. Aandachtspunten zijn bijvoorbeeld de vormgevingvan beheersconvenanten met buurtorganisaties in voorstandsbuurten (wordtopenbaar groen niet ‘uitgeleverd’ aan een te klein aantal bewoners?) en vangebiedsgerichte convenanten met wooncorporaties en projectontwikkelaars(ontaarden ze niet in ‘chique’ projectontwikkeling-met-een-sausje?), de buurtpreventiemet inzet van particuliere beveiligingsdiensten en de totstandkomingvan brede scholen ten behoeve van de kinderopvang van welgestelde tweeverdienersof het excessief ‘plezieren’ van de creatieve kern.6.6.3 kosten en batenVelen vroegen ons – terecht – om de kosten die met een dergelijke aanpakgemoeid kunnen zijn en de vereiste aanpassing van wet- en regelgeving. Herlezingvan de voorgaande menukaart en bovenstaande aanbevelingen wijst uit datde praktische drempels op beide terreinen beperkt zijn. Het gaat bij de – nu reedsdure – sociale herovering om versterkte accenten: beter huiswerk, stimuleren vaneen kopgroep van sociale spelers en van particuliere initiatieven, enzovoort. Inveel gemeenten wordt daar al actief aan gewerkt en de extra kosten zijn beperkt.Zelfs een hogere betaling van de zwaarst belaste frontlijnwerkers komt idealitertot stand door herschikking van de nu al beschikbare middelen.Dat ligt anders bij de veelvuldig onderschatte verankering: de langetermijncontinuïteitvan beleid is zelden gewaarborgd, de civil society wordt beperkt gestimu-

de weg vooruitleerd, de economische pijler is beleidsmatig verwaarloosd, de opstap naar hetvmbo krijgt te weinig aandacht. Hier gelden echter de twee aloude gezegdes:nooit dweilen met de kraan open, en de kost gaat voor de baat uit. Sociale heroveringzonder een gelijktijdige bestendiging vormt een weinig zinvolle symptoombestrijding.De maatschappelijke meerwaarde van een geslaagde herovering zijnbovendien groot; in paragraaf 5.3.1 gingen we daarop in. Het verdient echter stelligaanbeveling om nader onderzoek te doen naar de kosten-batenverhouding vaneen grotere inzet door bijvoorbeeld wooncorporaties; een aanzet daartoe wordtop dit moment op een aantal plaatsen gegeven.Van verschillende zijden worden vraagtekens gezet bij de noodzaak dan welwenselijkheid van een kansgedreven beleid. Laten we vooropstellen dat ook dekosten hiervan goeddeels beperkt zijn. Het gaat om zaken als de professioneleondersteuning van bewoners en sociale spelers. Stellig zijn er aanzienlijke(ver)bouwkosten gemoeid met de totstandkoming van ontmoetingsplekken enbrede scholen. Speciaal op het tweede punt zijn de daarmee verbonden baten, inde vorm van grotere mogelijkheden voor tweeverdieners, echter vermoedelijkzodanig dat de investering snel wordt terugverdiend. Ook het aantrekken van decreatieve kern, nu al door meerdere gemeenten nagestreefd, kost serieus geld. Hetbetreft een langetermijninvestering in het sociale en ondernemingsklimaat vaneen stedelijke omgeving, die alleen bij een doordachte aanpak rendeert en daaromop een bewuste politieke besluitvorming moet stoelen.229Maar belangrijker dan de directe kosten-batenanalyse is het besef dat ‘we’ alssamenleving met een majeur vraagstuk worden geconfronteerd waarbij een groteinzet van middelen geoorloofd zou dienen te zijn. In hoofdstuk 5 wezen we op depolitieke vertrouwenskloof onder met name afzijdige en afwachtende burgers.We kunnen geen zekerheid bieden dat een tweesporenaanpak van het buurtbeleidtot de oplossing daarvan kan bijdragen. Het is echter alleszins mogelijk datspeciaal de veel verdergaande aanbevelingen, die we in de vorige paragraaf deden,ook op dit punt tot een doorbraak kunnen leiden. Een kansgedreven beleid is indie zin geen luxe: geen leuke dingen voor de mensen, maar een noodzaak.Er gelden bij onze voorstellen weinig beperkingen vanuit wet- en regelgeving.Het gaat om een aanscherping en formalisering van bestaande spelregels zoalsover privacy en een de- en herregulering op sociaal gebied. Nieuw beleid is vooralstimulerend; denk aan buurtpreventie en brede scholen. Ook de additionelebureaucratie, die sommigen vermoeden achter onze ideeën over buurtrechten endergelijke, is beperkt. In feite gaat het om een – sterk verbeterde – uitwerking vanbestaande aanpakken, die met behulp van moderne ict-middelen alleszinsuitvoerbaar is. De mogelijkheden voor het toepassen van meer directe vormenvan democratie worden op vele plaatsen en op vele wijzen beproefd (Dalton et al.2003; Engelen en Sie Dhian Ho 2004). Wanneer het bovendien, zoals gestelddoor Dalton, in 2002 in Houston mogelijk was om gedurende een enkel bezoekaan het stemlokaal over meer dan 100 onderwerpen een stem uit te brengen,kunnen technologie noch de kosten daarvan prohibitief zijn.

vertrouwen in de buurtDe grootste drempels voor verandering zijn veeleer gelegen binnen de bestaandebeleidsorganisaties, die binnen hun institutionele logica meer ruimte moetenbieden aan de provisielogica van de veldwerkers en vooral de vraaglogica vanbewoners. Het gaat daarbij in de eerste plaats om de cultuuromslag waarmee weparagraaf 6.6 begonnen. Velen geven aan die weg te willen bewandelen, maar depraktijk is weerbarstig. Tegen die achtergrond is een rol weggelegd voor het rijken de provincies, waarop we in de volgende paragraaf gedetailleerder ingaan.6.7 vijfde aanbeveling, richting rijk en provincies: scheprandvoorwaardenOnze aanbevelingen staan of vallen bij de verwerkelijking van een getrapteondersteuning. Allereerst: mensen in hun buurt staan centraal, maar kunnenalleen slagen indien zij worden ondersteund en gestimuleerd door hun(deel)gemeente en sociale spelers. Ten tweede: de laatsten kunnen op hun beurtdie verantwoordelijkheid alleen waarmaken indien zij kunnen bouwen op deinhoudelijke en procesmatige steun van provincie en rijk (figuur 6.4).230Figuur 6.4Getrapte ondersteuning van buurtactiviteitenInspiratieRijk en provincie(Deel)gemeente ensociale spelersBuurtVertrouwenRijk en provincies dienen een ondersteuningsbeleid te ontwikkelen met eenaantal specifieke aandachtspunten die op dit moment onvoldoende wordenonderkend. Soms betreft dat een operationele facilitering. We wezen al op hetbelang van een hoogwaardige ondersteuningsmogelijkheid ten behoeve vankleine (deel)gemeenten in de rol van oplossingsmakelaar of als tegenspeler voor

de weg vooruitmachtige spelers als bedrijven en projectontwikkelaars bij grootschalige infrastructureleplannen. Een aantal malen wezen we ook op de wenselijkheid vanondersteunend beleid dat de reikwijdte van de buurt of de gemeente (ver) teboven gaat. Daarbij valt te denken aan het formaliseren van succesvol non-beleid.Maar het betreft ook de economische pijler van een duurzame samenleving – hetuitzicht op werk – die bij de verankering van de sociale herovering beleidsmatigtekortschiet. De regering zou op dit terrein wellicht leentjebuur kunnen spelenbij het Verenigd Koninkrijk, waar bedrijven en particulieren een belastingaftrekkrijgen voor hun community investment (uk Community investment tax credit).Maar boven alles zijn twee taken van cruciaal belang voor het slagen van eenbuurtbeleid: (a) visievorming; (b) aanpak van aanpalend beleid.Formuleer een robuuste visie op buurtgericht beleidBuurtbeleid kan alleen slagen indien het breed wordt gedragen door de grote politiekepartijen en daardoor over een periode van meerdere kabinetten uitvoerbaaris. Ook dit vereist een cultuuromslag; het recente advies Cultuur met een forspostuur van de Raad voor het Openbaar Bestuur (2004) laat daarover geen twijfelbestaan. Momenteel lijken de geesten daar rijp voor, bij de nationale politiek, hetopenbaar bestuur en de sociale spelers, en in brede lagen van de bevolking. Voorhet vereiste veranderingsproces kan de 15/70/15-regel worden gehanteerd: 15procent van de betrokken gemeenten zal ‘tegen’ zijn, 70 procent zegt alle juistewoorden, maar kijkt het in de praktijk aan, en 15 procent is bereid ervoor te gaan.231Een werkelijk Andere Overheid kan de cruciale vonk op die (potentiële) koplopersvan een eerste veranderingsgolf laten overspringen door hen succesvol temaken. Twee concrete aanbevelingen kunnen hiertoe bijdragen. Ten eerste,creëer een extra experimenteerruimte met, op aanvraag, een actieve ondersteuningvanuit een expertteam, zoals nu al het geval is bij het grotestedenbeleid. Tentweede, benoem een zware stuurgroep van eindverantwoordelijken bij overheiden sociale spelers – een Sociaal Platform, voorgezeten door de minister voorBestuurlijke Vernieuwing – die op afroep zich voordoende drempels ruimt.Daardoor wordt de kans op vroeg succes van de koplopers groot en zullen velevan de toekijkers zich in een tweede veranderingsgolf aansluiten.Rijk en provincies dienen de verspreiding van de buurtgerichte aanpak (bijvoorbeelddoor middel van focusgroepen en het stimuleren van franchiseketens) testimuleren en overkoepelende kaderafspraken met de nationale of regionalekoepels van sociale spelers en particuliere partijen zoals de verzekeraars af te sluiten.Ze moeten ook het nakomen van dergelijke convenanten bewaken, indiennodig met harde hand. Dat geldt zeker voor de afspraken met wooncorporatiesten aanzien van de sociale kant van hun activiteiten in een strakgetrokken BesluitBeheer Sociale Huursector. Maar het geldt ook voor de kaderafspraken op hetgebied van de veiligheid met de politie (bijvoorbeeld over buurtpreventie) enverzekeraars (lagere verzekeringspremies in geval van collectieve buurtbeveiliging).

vertrouwen in de buurtHerbezie aanpalend beleid vanuit buurtoptiekDe positie van senioren en kwetsbaren behoeft gerichte aandacht; hun latentevraag moet in kaart worden gebracht als basis voor een mogelijk sterk toegespitstbeleid. Op rijksniveau is een nadere bezinning vereist op het thema ‘jeugd’. Hethuidige beleid op het gebied van onderwijs, veiligheid en sociale infrastructuur iste versnipperd om goed op een aantal behoeften van de buurt in te kunnen spelen.Het richt zich bovendien – vergelijkbaar met het buurtbeleid – te exclusief op hetvoorkomen van misstanden en te weinig op het creëren van betere kansen. Eentweede beleidsspoor lijkt wenselijk, waarin ook aandacht wordt geschonken aande opstap naar het vmbo en de positie van brede scholen. Het scp (2004b: 390-391) wijst recent op een mogelijke vertraging van de totstandkoming van bredescholen door de grotere financiële beslisruimte die wordt geboden aan schoolbesturen.Omdat het onderwijs hun hoofdtaak vormt, bestaat de kans dat ‘oneigenlijke’taken zoals die in een brede school worden verricht, buiten boord vallen.232‘Foute’ regelgeving dient te worden voorkomen of gecorrigeerd. Serieuze dereguleringen herregulering zoals eerder op andere beleidsterreinen hebben plaatsgehad,zijn geboden voor het in evenwicht brengen van de sociale fijnregeling. Hetverdient echter ook aanbeveling de aanstaande Wet maatschappelijke ondersteuning(wmo) aan een nadere analyse te onderwerpen, met een nadruk op demogelijk nadelige invloed op het vrijwilligerswerk en de door velen gevreesdeafbraak van de sociale infrastructuur door de voorziene bezuinigingen en hetverstoren van bestaande netwerken in de buurten. De wmo heeft stellig positievekanten; buurtcentra krijgen bijvoorbeeld veel meer aandacht van degemeenten. Maar de wmo veronderstelt veel kennis bij gemeenten en die is ervaak niet. Dat ligt anders bij sociale spelers met een bovengemeentelijke schaal,waardoor de bestaande evenwichten worden doorbroken.De mogelijk negatieve doorwerking van de Nota ruimte op de fysieke en socialeinrichting van het platteland ten gevolge van de hoge belasting van daarvoor niettoegeruste lagere overheden behoeft nadere reflectie. Voor het behoud van eenvitaal platteland is daarnaast speciale aandacht wenselijk voor het creëren van‘plattelandsregels’. Het in beleidstermen verwerken van de constatering ‘plattelandis meer dan landbouw’ vraagt op provinciaal niveau om een gebiedsgerichteinvulling van een diverse maar kleinschalige samenleving met haar eigen behoeftenen mogelijkheden, die op een aantal terreinen wezenlijk verschillen van degrotestadsproblematiek. Uitgaande van de essentiële rol van de civil society(onder andere in de vorm van vrijwilligerswerk) moeten de provincies beschikkenover op plattelandsbehoefte aangepaste regels waarmee ze kunnen inspelenop de complexiteit rond de totstandkoming van multifunctionele voorzieningen.6.8 zesde aanbeveling, richting politiek: vernieuw delokale democratieOns advies sluit af met een oproep aan de politiek verantwoordelijken. Henwacht een meervoudige taakstelling en weer is de noodzakelijke cultuuromslag

de weg vooruitaanzienlijk. De vermoeidheid van de bestaande benaderingen leidt tot een vormvan stolling onder zowel bewoners als beleidsmakers en -uitvoerders. Dehamvraag is: hoe kan de vitaliteit, die de basis vormt voor de levende en lerendebuurt, worden herwonnen en behouden? Hoe kan de politiek vonken laten overslaannaar bewoners en op haar beurt geïnspireerd geraken door de duizendenbloemen die opbloeien in de buurten?Indien niet wordt voldaan aan een aantal randvoorwaarden, is het beter niet tebeginnen. Zo dient de politiek – lokaal en nationaal – zeker te stellen dat, waarnodig, meerjarige beleidsafspraken worden gemaakt. Speciaal op sociaal gebied ishet huidige jojobeleid overmatig schadelijk. Om de gestelde doelen te realiseren,is bovendien een breed gedragen beleidsaanpak noodzakelijk, waarbij niet temoeilijk wordt gedaan over een ‘juiste’ bestuurlijke filosofie. Een ‘heilige oorlog’is weinig productief. Voortbouwend op het rapport Waarden, normen en de lastvan het gedrag (wrr 2003b: 148-154) zijn elementen van elke stroming zinvol.Van de conservatieven kan worden geleerd over een standvastige sociale herovering,van de communitaristen over het bouwen op kernen van sociale cohesie alsonderdeel van de civil society, en van de liberals over de grotere ruimte voor trekkersen het stimuleren van de creatieve klasse.Wordt aan deze randvoorwaarden voldaan, dan bestaan er wezenlijke mogelijkhedenom een nieuwe inhoud te geven aan de politieke verantwoordelijkheden.Vanuit dat perspectief leggen we de politiek drie keuzes voor, elk verwoord alseen dringende aanbeveling: (a) kies voor een evenwichtig dualisme; (b) kies vooreen themastelsel; (c) kies voor een lerende samenleving.233Kies voor een evenwichtig dualismeBinnen het voorgestelde buurtbeleid zijn sleutelrollen weggelegd voor degemeentelijke politiek: het college van burgemeester en wethouders (b&w) aande ene kant en de (deel)raad aan de andere. Het zijn moeilijke rollen en de uitvoeringluistert nauw; ons veldonderzoek duidt op een veelvuldige worsteling metde nieuwe verantwoordelijkheidsverdeling in de gemeentelijke politiek. Zowelb&w als raadsleden moeten de bewoners met hun leefbaarheidsvraagstukkenbegrijpen en passende beleidslijnen kunnen ontwikkelen en controleren. Zemoeten zichtbaar betrokken zijn bij de sociale herovering en daarvoor de eindverantwoordelijkheidwillen en kunnen dragen. Maar ze mogen daarbij nooit desociale spelers bij de uitvoering van de overeengekomen doelstellingen in debuurt voor de voeten lopen. Ook in sociaal coherente buurten moeten ze eengepaste afstand in acht nemen, ditmaal om meer ruimte te bieden aan bewonersen hun civil society. In beide situaties is dat strijdig met het heersende gevoelonder politici en burgers, die zich uit in de veelgehoorde oproep ‘de politiek moetde wijk in’ en in een veelvuldige directe betrokkenheid van gemeentelijke enlandelijke politici bij buurtinitiatieven. In plaats daarvan moeten politici zichmeer tot de hoofdlijnen beperken.

vertrouwen in de buurtIn het duale stelsel is echter, zo blijkt steeds weer, speciale aandacht vereist voorde wisselwerking tussen raad en college. Ook deze relatie is, met behoud van deeigen verantwoordelijkheden, idealiter gebaseerd op inspiratie en vertrouwen(figuur 6.1). De raad dient de hoofdlijnen van een gezamenlijke richting aan tegeven en daarna het college de armslag te laten voor een goede inkleuring in depraktijk. Vertrouwen moet echter worden verdiend en b&w is daarom gehoudende raadsleden op meer dan transparante wijze te voorzien van de informatie, dienodig is voor hun beleidsvormende en controlerende taken.234De essentie van de volksvertegenwoordiging is dus gelegen in het afwegen vanprioriteiten en het uitoefenen van een afdoende toezicht. Vooral wanneer bij eentoegenomen accent op de vraaglogica aan buurten een grotere ruimte wordtgeboden, is het zaak het juiste evenwicht (het criterium ‘eerlijkheid’) te bewaken.Welk basispakket is wenselijk? Hoe verschilt dat per buurt? Niet alle middelenmogen vloeien naar de initiatiefrijkste buurt. Tegelijk blijven individuele rechtsgelijkheiden doordachte privacy belangrijke fundamenten voor een levendedemocratie, die niet mogen worden weggevaagd in een vloed van op zich goedemaar over elkaar heen buitelende beleidsinitiatieven of in een bevrediging van‘volkse driften’. Dat is tegendraads met de initiatieven van plaatselijke partijactivisten,die de lokale leefbaarheid en veiligheid hoog op hun agenda zetten, maarnauwelijks overleven omdat zij in de duale praktijk weinig kunnen ‘doen’ en dusafknappen. Met de beperkte armslag die zij genieten binnen de dualisering, is hetde vraag of zij niet beter tot hun recht zouden komen binnen de grotere maarapolitieke ruimte voor de buurt zoals wij voorstellen.Het college van b&w is belast met de uitvoering van de overeengekomen hoofdlijnenvan beleid. Weer gelden de 3e-criteria: het beleid moet effectief, efficiënten eerlijk zijn. In het kader van de effectiviteit dient het college bijvoorbeeld in tegrijpen bij het te ver achterblijven van buurtinitiatief in specifieke achterstandsbuurtenen het stagneren van een gewenste voortgang door sociale spelers. Ingeval van nood moet het college van b&w de initiërende en/of uitvoerendeverantwoordelijkheid overnemen van bewoners en/of sociale spelers (een soortartikel-12-curatele).Ten behoeve van de efficiëntie is aandacht vereist voor de inzet van de beschikbaremiddelen en de gevolgde procedures, maar ook voor vragen als ‘hoe kunnenbuurtverbanden scherp worden gehouden?’ Het heeft immers weinig maatschappelijkvoordeel om slapende gezelschappen rijkelijk van geldelijke middelen tevoorzien. Ten slotte, als sluitstuk en ultieme maatstaf voor de kwaliteit van eensamenleving, speelt de eerlijkheid. Hoe kan het college bijvoorbeeld met steunvan het welzijnswerk de waarborgen scheppen voor het vangnet voor kwetsbareindividuen en groepen?De antwoorden op dergelijke vragen mogen niet overmatig worden verkleurddoor cliëntelisme (het eenzijdig voortrekken van de ‘eigen’ buurt), door koehandel(‘als jij mijn buurt steunt op dit punt, steun ik jouw buurt op het andere’) en

de weg vooruitdoor groot-tegen-klein. Het gaat in de buurt bovendien om concrete en vaakspecifieke leefbaarheidsvraagstukken, waarvoor individuele raadsleden en ook deraad als geheel wel degelijk aandacht behoort te hebben. Goede voelhoorns behorentot het basisinstrumentarium van volksvertegenwoordigers.Meer dan nu gebeurt, moeten zij echter niet zelf willen ingrijpen, maar zich latensturen en voeden door initiatieven van onderaf (zie ook tekstbox 6.5). Haagsepolitiek speelt daarbij echter in de perceptie van de bewoners een ondergeschikterol, getuige de opkomst van gemeentelijke lijsten de laatste jaren. De eenvoudigespelregel dient te zijn: geen nationale partijpolitiek in de buurt. De raad moetveeleer de afstand bewaren die het mogelijk maakt om – vanuit de verschillendepolitieke visies op het publieke belang – afwegingen te kunnen maken en zinvoltoezicht te houden. Zou het bovendien niet kunnen zijn dat een raad die slechtsvijf of zes keer per jaar integraal bijeenkomt, beter die taken kan vervullen daneen raad die zich veelvuldig laat optrommelen en te snel op de stoel van debestuurders zit? Zou het ook niet kunnen zijn dat zo’n raad door zijn beperkteretijdsbeslag en grotere concentratie op hoofdlijnen een grotere aantrekkingskrachtuitoefent op gekwalificeerde burgers?Tekstbox 6.5Burgerinitiatief235Er zijn mogelijkheden om de volksvertegenwoordigende taak van de raad op te frissen, bijvoorbeeldlangs de weg van het burgerinitiatief dat recent in een aantal gemeenten inhoud krijgt (Hartman2004; Vernieuwingsimpuls dualisme en lokale democratie 2004). Stel dat de gemeente eenbuurtmeldpunt instelt waar bewoners met hun klachten, wensen en vragen terechtkunnen(Publieke Zaak 2004: 51). De gemeentelijke wijkcoördinator beschikt over een specifiek budgetom de meest voorkomende klachten (losse stoeptegels, kapotte straatverlichting, achterstalliggroenonderhoud, zwerfvuil, enzovoort) af te handelen. Hij wordt erop ‘afgerekend’ dat dit ookgebeurt binnen vastgestelde termijnen. Indien hij echter niet in staat is binnen die termijn eenadequate reactie te geven, kunnen bewoners zich melden bij de griffier van de raad of de gemeentelijkeombudsman, die zonder te oordelen over de inhoud van hun verzoek de procesgang binnenhet gemeentelijk apparaat nagaat. De griffier dan wel ombudsman legt daarna het verzoek, voorzienvan – zeg – 25 handtekeningen van buurtbewoners plus een overzicht van de ambtelijke gangvan zaken, direct voor aan de gemeenteraad. De raad kan in dat geval de verantwoordelijkewethouder(s) aanspreken. De politiek gaat dan dus niet de buurt in, maar veeleer is het de buurtdie de politiek ingaat.Kies voor een themastelselIn de buurt geen partijpolitiek. Een wijkenstelsel voor de verkiezing van degemeente(deel)raad, vergelijkbaar met het door minister De Graaf voorgesteldedistrictenstelsel in de nationale politiek, werkt waarschijnlijk contraproductief.Vooropstaat: hoe kan de burger de politiek aansturen op de onderwerpen en demanier die hij van belang vindt? Secundair telt: hoe kan worden bevorderd dat depolitiek een gepaste afstand weet te bewaren, maar tegelijk wel de essentiële rolvan volksvertegenwoordiger en toezichthouder kan vervullen? Veeleer verdient

vertrouwen in de buurtdaarom een zogenoemd themastelsel de voorkeur, waarbij partijen zich bij degemeenteraadsverkiezingen profileren op de voor de inwoners belangrijkstethema’s. Weer willen we ons beperken tot het schetsen van mogelijke contouren,in de hoop dat het politieke debat er kleuren aan kan toevoegen zoals dat in eenlerende samenleving past.Politieke partijen tasten af wat er leeft onder hun potentiële stemmers doormiddel van enquêtes. Dergelijke opiniepeilingen missen echter vaak de verdiepingvan het maatschappelijk debat. Je mag als ondervraagde slechts antwoordenop vragen van de overheid of kiezen uit een aantal multiple choice-mogelijkhedendie iemand achter een bureau heeft bedacht. De burger wordt niet ‘gedwongen’echte prioriteiten te stellen. Hij kan zich te gemakkelijk beperken tot het mopperenvanaf de zijlijn van de democratie en tegelijk zeuren dat hij in directerevormen van democratie actief wil meebepalen welke richting ‘we’ uitgaan, datwil zeggen welke thema’s er boven aan de gezamenlijke agenda moeten staan.236Hoe kan zo’n themastelsel functioneren? Stel dat bewoners bij de gemeenteraadsverkiezingenmogen stemmen over hún prioriteiten en dat de politiekbereid is zich mede te laten leiden door de burger. De politieke partijen wordenvan tevoren uitgenodigd om op basis van hun partijprogramma een lijst op testellen van de voor hen wezenlijkste thema’s; burgers met, zeg, meer dan 50 handtekeningenop zak kunnen de lijst aanvullen. Met eenvoudige en – vooral – transparantespelregels moet het totaal aantal thema’s per gemeente worden beperkttot een overzichtelijk aantal. De daaropvolgende stemming over deze thema’slevert zo een inzicht op van wat de burger belangrijk vindt binnen de gemeentepolitiek.Zo’n verkiezing van gemeentelijke thema’s zou in de grote steden op ditmoment stellig het onderwerp veiligheid hoog op de agenda zetten, terwijl ophet platteland wellicht het behoud van infrastructuur – scholen, winkels, dorpshuizen– naar voren komt. De differentiatie naar gemeente is daarmee een feit.Vele uitvoeringsvormen van een themaverkiezing zijn denkbaar. Door middelvan activerend enquêteren kunnen burgers bijvoorbeeld worden gestimuleerdom via focusgroepen concrete thema’s te formuleren die op een breder draagvlakbouwen (zie ook tekstbox 6.6). Er zijn echter gevaren waarmee rekening moetworden gehouden. In harde achterstandskernen is de betrokkenheid misschien zolaag dat stemmen niet zal werken. Hoe zouden de ‘afzijdige’ en ‘afwachtende’burgers reageren op de hun geboden ruimte? Vullen zij die in of is hun wantrouwendan wel onverschilligheid zodanig groot dat ze liever aan de zijlijn blijvenstaan? We zijn daarover op basis van ons veldonderzoek niet pessimistisch;steeds weer blijken bewoners mee te doen als het hun eigen woonomgevingbetreft (vrom 2004: 55).Er zijn nog andere risico’s. Misschien komen juist groepen die veel aandachtbehoeven en nu te weinig aan het woord komen, niet opdagen; denk bijvoorbeeldaan senioren, tienermoeders of verslaafden. Misschien wordt er wel een te grootaccent gelegd op populaire thema’s en vallen langetermijnthema’s van de agenda.

de weg vooruitMisschien komt de nadruk, gedreven door sterke onderbuikgevoelens, ook wel teveel te liggen op subjectieve problemen; denk aan de beveiliging tegen terrorismein plaats van de objectief zwaarwichtigere verkeersveiligheid. We zullen hetantwoord op dergelijke vragen pas weten als er op verantwoorde wijze is geëxperimenteerd.De politiek is dan ter plaatse om te leren en, zo nodig, te corrigeren.Tekstbox 6.6Koppeling van themastelsel aan buurtrechtenHet is denkbaar de themastemming te koppelen aan het eerdere idee van een buurtrechtenallocatie(Winsemius et al. 2004). Initiatiefnemers – variërend van buurtorganisaties en civil society totprivate partijen en sociale spelers – wordt gevraagd hun voorstellen onder een zelf te bepalenthema te plaatsen. Een buurtwacht zou bijvoorbeeld kiezen voor ‘veiligheid’, een voetbalclub voor‘sport en recreatie’. De stemming over de allocatie van buurtrechten maakt dan in één moeite ookduidelijk welke thema’s boven aan de gemeentelijke agenda behoren te staan. Elke burger – nietalleen de ‘sprekende minderheid’ – telt. De opkomst zal stellig hoog zijn: het is immers zonde deeigen buurtrechten zomaar weg te gooien en velen zullen zich beijveren om hun buren te overtuigenvan een ‘verstandig’ stemgedrag. De verkiezing bevordert ongetwijfeld ook de opbloei van decivil society: initiatiefnemers, die op een gezamenlijke noemer kunnen komen, maken met hunsamenwerkingsverband een grotere kans buurtrechten naar zich toe te trekken. De buurt leeft engeeft stuur aan de politiek. Er is dan – in de woorden van Fung (2004: 231) – sprake van een participatieveen deliberatieve democratie, die dicht aansluit bij de behoeften en kwaliteiten van burgersen die hen uitnodigt tot een blijvende betrokkenheid.237De gekozen thema’s dienen na de verkiezingen als basis voor een bestuursakkoordop hoofdlijnen, dat per (deel)gemeente wordt opgesteld. Traditioneelkomen de beoogde coalitiepartijen een bestuursakkoord overeen en wordt daarnahet bijbehorende college samengesteld. Het kan ook anders, bijvoorbeeld doordirect na de verkiezingen (vertegenwoordigers van) alle nieuwe fracties rond eentafel te verenigen, om na te gaan over welke hoofdlijnen van de gekozen thema’seen overeenstemming kan worden bereikt als basis voor een raadsprogramma.Verschillend van de nationale politiek is op gemeentelijk niveau – dicht bij depraktijk van alledag – een redelijke mate van overeenstemming te verwachten,zeker als de burgers de thema’s hebben aangewezen. Het collegeprogramma zoudan hooguit een selectie uit het raadsprogramma mogen zijn. Omgekeerd is hetechter ook denkbaar eerst een college samen te stellen dat daarna, uitgaande vande gekozen thema’s, een bestuursakkoord overeenkomt waarmee de raad weermoet instemmen. Het – belangrijke – voordeel is duidelijk: vooropstaat de formatievan een ‘team’ van gekwalificeerde mensen die zich verantwoordelijk achtenvoor hún actieprogramma. Hoe dan ook krijgt elke wethouder een thema toegewezen,dat hij concretiseert in een werkprogramma voor de komende vier jaarwaarin is aangegeven wat de resultaten zijn die hij wil bereiken.De voordelen van zo’n themagedreven opzet zijn aanzienlijk. Maatschappelijkeen sociale problemen worden integraal (dat wil zeggen niet verkokerd) aangepakt

vertrouwen in de buurten opgelost. De politiek heeft ook in de verkiezingstijd spannende onderwerpenom over te praten – niet alleen ‘poppetjes’. De burger heeft een zware stem in devorming van een bestuursakkoord, dat daarmee uit het schemerduister van depolitieke achterkamers wordt getrokken. Omdat het college wordt gemeten op derealisatie van het bestuursakkoord, kunnen wethouders ook concreter op resultatenworden aangesproken. Hun organisatie zal zich stellig inrichten op de invullingvan de thema’s (zie tekstbox 6.7). Maar voorop: speelt een themastelsel nietbeter in op de massale roep om een directe politieke betrokkenheid bij de eigenleefomgeving, die ook tot uiting komt in de opkomst van lokale partijen met hunsterke buurtaccenten? Zijn de lessen daarvan wel voldoende getrokken? Wat wevoorstellen is stellig geen ‘traditionele’ partijpolitiek.Tekstbox 6.7De themagedreven organisatie238De politieke aansturing op basis van maatschappelijke thema’s heeft ongetwijfeld doorwerkingop de inrichting van het ambtelijk apparaat. Er kan bijvoorbeeld worden gedacht aan het zogenaamdekantelen van de organisatie, zoals dat reeds in een aantal gemeenten vorm kreeg. In feitegaat het om een erkenning van de verschuiving van de institutionele logica naar een sterkeraccent op de vraaglogica binnen de gemeentelijke organisatiestructuur. In plaats van de nu dominerendeverticale dimensie van functionele vaardigheden en sectorgerichte afdelingen wordtgekozen voor een horizontale dimensie van beleidsthema’s die over verschillende van debestaande afdelingen heengrijpen. Afdelingen als Economische Zaken of Volkshuisvesting enRuimtelijke Ordening vervallen dan en worden opgevolgd door themagerichte structuren zoalsafdelingen Veiligheid, Jeugd of Werk. Dat ontwricht veel van de verworvenheden van dehuidige ambtelijke organisatie. De geborgenheid van de ‘eigen’ afdeling vervalt en daarvoor in deplaats komt de onrust van de tijdelijkheid van grote thema’s, die immers per collegeperiodekunnen veranderen. Zo’n kanteling veroorzaakt, net als departementale herindelingen in DenHaag, daarom veel onrust en expertiseverlies.Hoewel er nadrukkelijke voordelen aan zijn verbonden zoals ook de prikkelende uitdaging vaneen themagerichte organisatie voor jong talent en de externe gerichtheid van de ambtelijke organisatieop de (leefbaarheids)vraagstukken van de burger, menen wij dat de wenselijke veranderingin hoge mate kan worden gerealiseerd via de weg van de geleidelijkheid. Doordat het collegevoortdurend ‘hamert’ op een beperkt aantal (maximaal vijf) prioritaire thema’s en ook de raaddaarop een nadruk legt, richt de samenwerking tussen de traditioneel functioneel georganiseerdeambtelijke eenheden zich op het toeleveren van de gewenste producten. Niet zonderreden blijkt de probleemgerichte inzet van multidisciplinaire teams, die enige tijd los van dereguliere organisatiestructuur kunnen werken, nu al vaak een voorwaarde voor (ambtelijk)succes (rob 2004). Bij gebleken succes ontwikkelt het apparaat zich als het ware op organischewijze van dominant aanbodgedreven naar een sterker accent op vraaggedreven beleid. Daarmee– het is een wezenlijk voordeel van ons voorstel – wordt in de loop van een langere periode opeen natuurlijke wijze toegegroeid naar een minder verkokerde overheid. Eventueel kan op eenlater moment alsnog worden besloten de – dan minder grote – sprong naar een formeel gekanteldeorganisatie of misschien wel een netwerkorganisatie te maken.

de weg vooruitDe overgang op een themastelsel noodzaakt een aanpassing van het gemeentelijkekiesstelsel. Het belang van door de burger zelf gekozen thema’s is idealiterook van invloed op de samenstelling van de (deel)raad, die gebaat is bij inhoudelijkdeskundige leden per thema in plaats van – zoals op dit moment te vaak –goedwillende amateurs. Net als in het door minister De Graaf voorgestane nationaledistrictenstelsel zou in een themastelsel daarom sprake kunnen zijn van eenmix van traditionele volksvertegenwoordigers en zogenaamde thematischeraadsleden, die worden gekozen op basis van hun visie en kennis over de geselecteerdethema’s. Bij verkiezingen stemt de burger daartoe op twee kandidaten: eenalgemene en een thematische. De afstand tussen burger en politiek wordt zoverkleind.Kies voor een lerende samenlevingDurven we als samenleving de sprong te maken? Bij de aanvang van ons onderzoekveronderstelden we een samenhang tussen de succesvolle zelfverantwoordelijkheidvan buurtgenoten en hun sociaal en politiek vertrouwen: wie goeddoet, goed ontmoet. Dat blijkt het geval te zijn waar dat het sociaal vertrouwenbetreft, maar we konden het verband niet hard maken op het punt van politiekvertrouwen. Toch hangt de ontstane vertrouwenskloof binnen grote delen vanonze bevolking als een donkere wolk boven onze samenleving. Indien te veelburgers afhaken, verliezen de bestaande democratische instituties hun relevantie.239We hebben daar met elkaar op dit moment geen passend antwoord op en moetendus gericht experimenteren om ons voor te bereiden op de toekomst. De rmo(2002) betitelde zijn recente advies niet zonder reden Bevrijdende kaders. Indiende politiek kiest voor actieve burgerschapsvorming, moeten vele instrumentenworden ingezet – denk bijvoorbeeld aan onderwijs. Een buurtbeleid vormt eenonderbenut onderdeel van zo’n totaalbeleid. Misschien waren onze traditionelebuurtbenaderingen wel te voorzichtig om werkelijke doorwerking te kunnenhebben, we wezen daar al eerder op.Maar kan het ook zijn dat we niet voor de indirecte weg moeten kiezen, waarbijeen vitale democratie opbloeit als ‘bijproduct’ van een beter buurtbeleid? Kanpolitiek vertrouwen worden vergroot door het (mede) een doel te maken van datbuurtbeleid, dat wil zeggen de buurt ‘gebruiken’ om het hogere doel van dedemocratie te dienen? Burgers roepen om directere vormen van democratie: zoueen grotere invloed op hun directe leefomgeving, bijvoorbeeld via buurtrechten,daar niet beter aan tegemoetkomen dan corrigerende referenda en directe burgemeestersverkiezingen?En kan een politiek die hen op een basis van vertrouwende ruimte laat en inspireert, bijvoorbeeld via een themastelsel, niet ook op meervertrouwen rekenen dan bij een keus voor een wijken- dan wel districtenstelsel?De keus is aan de politiek. Er is veel mogelijk, zelfs zonder wetswijziging. Wedagen de (potentiële) trekkers onder de beleidsmakers en -uitvoerders uit dehandschoen op te pakken en te leren, in wisselwerking met ‘hun’ buurten. Het iseen kwestie van vertrouwen in de buurt.

240vertrouwen in de buurt

literatuurliteratuurArts, G., A. Beernink, P. Beijer en A. Buys (2004) Natuurlijke wijkvernieuwing. Een procesvan meebewegen, Rotterdam: kei.Asbeek Brusse, W., H. van Dalen en B. Wissink (2002) Stad en land in een nieuwe geografie.Maatschappelijke veranderingen en ruimtelijke dynamiek, wrr-Voorstudie112, Den Haag: Sdu Uitgevers.Bauwens, A.L.G.M., M.N. de Groot en K.J. Poppe (red.) (1990) Agrarisch bestaan.Beschouwingen bij vijftig jaar Landbouw-Economisch Instituut, Assen/Maastricht:Van Gorcum.Beckers, T.A.M., E.W.F.P.M. Harkink, E.J. van Ingen, M.A. Lampert, B. van der Lelij en R.van Ossenbruggen (2004) Maatschappelijke waardering van duurzame ontwikkeling.Achtergrondsrapport bij de Duurzaamheidsverkenning, Bilthoven: rivm.Blokland-Potters, T.V. (1998) Wat stadsbewoners bindt. Sociale relaties in een achterstandswijk,Kampen: Kok Agora.Boer, N. de (2001) ‘De opkomst van de wijkaanpak als dominante strategie in het sociaalbeleid’, hoofdstuk 2 in J.W. Duyvendak en L. Veldboer (red.) Meeting pointNederland. Over samenlevingsopbouw, multiculturaliteit en sociale cohesie,Amsterdam: Boom.Boer, N. de, H. Broekman, P. Kagie, A. Sprinkhuizen en J. de Wild (red.) (2003) Heel debuurt gebundeld. Een staalkaart van vier jaar buurtgericht investeren, Utrecht:nizw.Boer, N. de en J.W. Duyvendak (2004) ‘Welzijn’, in H. Dijstelbloem, P.L. Meurs en E.K.Schrijvers, Maatschappelijke dienstverlening. Een onderzoek naar vijf sectoren,Amsterdam: Amsterdam University Press.Bok, H. m.m.v. T. Vellinga (2003) Hart van het platteland. Driekwart eeuw dorpshuizen inFriesland, Akkrum: Stichting Samenwerking van Dorpshuizen Friesland.Bourdieu, P. (1986) ‘The forms of capital’, blz. 241-258, in J.G. Richardson (ed.) Handbookof theory and research for the sociology of education, New York: Greenwood.Brink, G.J.M. van den (2002) Mondiger of moeilijker? Een studie naar de politieke habitusvan hedendaagse burgers, wrr Voorstudies en Achtergronden V115, Den Haag:Sdu.Castells, M. (1996) The rise of the network society. The information age: 1, Oxford: Blackwellpublishers.Consumentenbond (2003) Burgers over gemeentelijke dienstverlening: Een onderzoek intien gemeenten, Den Haag: Consumentenbond.Dalton, R.J., B.E. Cain en S.E. Scarrow (2003) ‘Democratic publics and democratic institutions’,blz. 250-275, in B.E Cain, R.J. Dalton en S.E. Scarrow, Democracy transformed?Expanding political opportunities in advanced industrial democracies,Oxford: Oxford University Press.Dekker, P. (2001) Vertrouwen in de overheid. Een verkenning van actuele literatuur enenquêtegegevens, Tilburg: Globus/Universiteit van Tilburg.Dekker, P. (2005) ‘Nieuwe politieke tegenstellingen?’, in P. Dekker (red.) Maatschappelijketegenstellingen en de civil society, Driebergen: Stichting Synthesis (teverschijnen).241

vertrouwen in de buurt242Dekker, P. en A. van den Broek (2004) ‘Civil society in longitudinal and comparativeperspective: Voluntary associations, political involvement, social trust andhappiness in a dozen countries’, paper voor de 6 th International Conference ofthe International Society for Third-sector Research, Ryerson University,Toronto, 11-14 juli 2004.Dekker, P. en J. de Hart (2000) ‘Het sociaal kapitaal van de Nederlandse kiezer’, blz. 83-111,in M. Hooghe (red.), Sociaal kapitaal en democratie, Leuven/Amersfoort: Acco.Dekker, P., R. Koopmans en A. van den Broek (1997) ‘Voluntary associations, socialmovements and individual political behaviour in Western Europe’, in J.W. vanDeth (ed.), Private groups and public life, Londen: Routledge.Dekker, P., M.A. Lampert en F. Spangenberg (2004) ‘De politieke onvrede van 2002’, blz.67-83, in F. Bronner et al. (red.) Jaarboek marktonderzoek 2004, Haarlem: Vrieseborch.Dekker, P. en T. van der Meer (2004) ‘Politiek vertrouwen 1997-2004’, Tijdschrift voor deSociale Sector, december 2004: 33-35.Dijk, T. van, S. Flight en E. Oppenhuis (2000) Voor het beleid, achter de cijfers, Hilversum:Intomart.Doorn, J.A.A. van (1955) ‘Wijk en stad; reële integratiekaders?’, in Prae-adviezen voor hetcongres over sociale samenhangen in nieuwe stadswijken, Amsterdam.Duyvendak, J.W. (1998) ‘Van verzuiling naar vermenging. Wijkopbouw en opbouwwerkin een multiculturele samenleving’, Ethiek & Maatschappij 1, 3: 80-93.Duyvendak, J.W. (2001) ‘Mijn en dijn’, Tijdschrift voor de Sociale Sector, maart 2001: 4-7.Duyvendak, J.W. en P. van der Graaf (2001) Opzoomeren, stille kracht. Een onderzoek naar dekwaliteiten van het opzoomeren in Rotterdam, Utrecht: Verwey-Jonker Instituut.Duyvendak, J.W. en R. Hortulanus (1999), De gedroomde wijk. Methoden, mythen enmisvattingen in de nieuwe wijkaanpak, Utrecht: Forum.Duyvendak, J.W. en M. Hurenkamp (red.) (2004) Kiezen voor de kudde. Lichte gemeenschappenen de nieuwe meerderheid, Amsterdam: Van Gennep.Elchardus, M. (2002) De dramademocratie, Tielt: Uitgeverij Lannoo.Elchardus, M. (2003) ‘De schizofrenie van populaire politiek, of hoe ernstig te zijn in eendramademocratie’, in Democratie: retoriek, realiteit en toekomst. Over de rol vanoverheid, burgers en media, Den Haag: wrr.Elchardus, M. en W. Smits (2002) Anatomie en oorzaken van het wantrouwen, Brussel:vub Press.Engbersen, G. (2003) ‘De armoede van sociaal kapitaal’, Economisch-Statistische Berichten,27 maart 2003: D12.Engbersen, G., E. Snel en A. Weltevrede (2005) Sociale herovering in Amsterdam enRotterdam. Eén verhaal over twee wijken, wrr-Verkenning nr. 8, Amsterdam:Amsterdam University Press.Engbersen, R. (2003) ‘En de stem van het dorp wordt gehoord? Lokaal sociaal beleid ophet platteland’, lezing ten behoeve van werkconferentie ‘Dorpen verheffen hunstem?’, 20 februari 2003, Zwolle.Engbersen, R., A. Sprinkhuizen en A. van der Kooij (2001) Wegen naar een ander platteland,Utrecht: nizw Uitgeverij.Engelen,E.R.enM. Sie Dhian Ho (red.) (2004) De staat van de democratie. Democratie voorbijde staat, wrr-Verkenning nr. 4, Amsterdam: Amsterdam University Press.

literatuurEngelsdorp Gastelaars, R. van (2003) Veertig jaar territoriale binding (afscheidsrede uva),Amsterdam: Vossiuspers uva.Etzioni, A. (1999) ‘The good society’, The Journal of Political Philosophy 7, 1: 88-103.Florida, R. (2002) The rise of the creative class, New York: Basic Books.Florida, R. (2005) Cities and the creative class, New York: Routledge.Florida, R. en I. Tinagli (2004) Europe in the creative age, Londen: Demos.Fukuyama, F. (1995) Trust: The social virtues and the creation of prosperity, New York:Free Press.Fung, A. (2004) Empowered participation: reinventing urban democracy, Princeton: PrincetonUniversity Press.Gardner, H. en E. Laskin (1995) Leading minds: An anatomy of leadership, New York: BasicBooks.Govier, T. (1997) Social trust and human communities, Montreal: McGill-Queen’s UniversityPress.Govier, T. (1998) Dilemmas of trust, Montreal: McGill-Queen’s University Press.Gemeente Amsterdam (2003) Voortgezet onderwijs in beeld. Rapportage 2003. Rapportageover het Amsterdams voortgezet onderwijs, Dienst MaatschappelijkeOntwikkeling Gemeente Amsterdam/Babeliowsky Onderwijsonderzoek,Amsterdam: Gemeente Amsterdam.Geyl, W.F. (1946) Wij en de wijkgedachte, Contactcommissie voor de wijkgedachte,Nederlands Instituut voor Volkshuisvesting en Stedebouw.Graham, S. en S. Marvin (2001) Splintering urbanism: Networked infrastructures, technologicalmobilities and the urban condition, Londen: Routledge.Granovetter, M.S. (1983) ‘The strength of weak ties’, American Journal of Sociology 78, 6:1360-1380.Halman, L. et al. (2001) The European values study: A third wave. Source book of the1999/2000 European values study surveys, Tilburg: European Values Study.Hart, J. de (1999) ‘Godsdienst, maatschappelijke participatie en sociaal kapitaal’, in P.Dekker (red.) Vrijwilligerswerk vergeleken, Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau/Elsevier.Hart, J. de (red.) (2002) Zekere banden. Sociale cohesie, leefbaarheid en veiligheid, DenHaag: Sociaal en Cultureel Planbureau.Hart, J. de en P. Dekker (2003) The local setting of political involvement: Explorations intwo most different places in the Netherlands, Paper for the workshop ‘Changes inpolitical involvement’ at the ecpr Joint Sessions, 28 March-2 April 2003, Edinburgh.Hartman, I. (2004) ‘Burgerinitiatieven: gemobiliseerde participatie’, Tijdschrift voor deSociale Sector 58, 10: 10-13.Hazeu, C.A. (2004) Woningcorporaties: Arm leven; rijk sterven?, Tijdschrift voor OpenbareFinanciën 36, 4: 188-198.Hazeu, C.A., N.G.J. Boonstra, M. Jager-Vreugdenhil en P. Winsemius (2005) Buurtinitiatievenen buurtbeleid in Nederland anno 2004. Analyse van een veldonderzoek van28 casussen, wrr webpublicatie nr. 9.Hendriks, F. en P.W. Tops (2002) Het sloeg in als een bom. Vitaal stadsbestuur enmodern burgerschap in een Haagse stadsbuurt, Den Haag: Kenniscentrum GroteSteden.243

vertrouwen in de buurt244Hirschman, A.O. (1970) Exit, voice and loyalty: Responses to decline in firms, organizationsand states, Cambridge, Mass.: Harvard University Press.Hortulanus, R. (1999) ‘Het beeld van de buurt’, in J.W. Duyvendak en R. Hortulanus, Degedroomde wijk. Methoden, mythen en misvattingen in de nieuwe wijkaanpak,Utrecht: Forum.Innovatienetwerk Groene Ruimte en Agrocluster/nizw/de Architecten Cie. (2003)Dorpen van morgen. Een essay over sociale samenhang in nieuwe dorpen,Utrecht/Amsterdam.Inglehart, R.F. (1977) The silent revolution: Changing values and political styles amongWestern publics, Princeton: Princeton University Press.Inglehart, R.F. (1997a) Modernization and postmodernization: cultural, economic and politicalchange in 43 societies, Princeton: Princeton University Press.Inglehart, R.F. (1997b) ‘The erosion of institutional authority and post-materialist values’,in J.S. Nye, P.D. Zelikow en D.C. King (ed.) Why people don’t trust government,Cambridge, Mass.: Harvard University Press.Keuzenkamp, S. en K. Oudhof (2000) Emancipatiemonitor 2000, Den Haag: scp/cbs.Kloosterman, R. (2001) Ruimte voor reflectie, Amsterdam: Vossiuspers uva.Knaap, G.A. van der (2002) Stedelijke bewegingsruimte. Over veranderingen in stad enland, wrr-Voorstudie 113, Den Haag: Sdu Uitgevers.Komter, A.E., J. Burgers en G. Engbersen (2000) Het cement van de samenleving. Eenverkennende studie naar solidariteit en cohesie. Amsterdam: Amsterdam UniversityPress.Kooij, A.M. van der (2003) Rust, ruimte en hectiek. Inventarisatie van voorzieningen in hetlandelijk gebied relevant voor taakcombineerders, Utrecht: nizw.Kremer, M. en L. Verplanke (2004) Opbouwwerkers als mondige professionals. De praktijkvan accountability, marktwerking en vraaggericht werken op het lokale niveau,Den Haag: Dr. Gradus Hendriks Stichting.Lammerts, R. (2000) Samen actief. De methode Activerend Interview, Utrecht: Verwey-Jonker Instituut.Lammerts, R. en G. Doĝan (2004) Warkelijk Waor. Onderzoek naar economische ensociale participatie en het voorzieningengebruik door bewoners van kleine dorpenin Midden-Drenthe, Utrecht: Verwey-Jonker Instituut.Land, M. van der (2003) Vluchtige verbondenheid: Stedelijke bindingen van de Rotterdamsenieuwe middenklasse, proefschrift eur, Rotterdam.Landbouw-Economisch Instituut (2000) Kracht door verandering, Den Haag: lei.Landry, C. (2000) The creative city: A toolkit for innovators, Earthscan, Londen.Lans, J. van der (2003) Het woninkrijk der Bloemstraters. Individualisering en sociaal kapitaal,Amsterdam: Uitgeverij De Balie.Mackenbach, J.P. en Verkleij (red.) (1997) Volksgezondheid toekomstverkenning 1997. IIGezondheidsverschillen, Bilthoven: rivm.Makin, P.J., C.L. Cooper en C.J. Cox (1996) Organizations and the psychological contract:Managing people at work, Westport: Praeger.Marlet, G. en C. van Woerkens (2004a) De maatschappelijke baten van een veilige stad,Breukelen: Nyfer.Marlet, G. en C. van Woerkens (2004b) Atlas voor gemeenten 2004, Utrecht: StichtingAtlas voor gemeenten.

literatuurMcAllister, I. (1999) ‘The economic performance of governments’, blz. 188-203, in: P.Norris (ed.) Critical citizens: Global support for democratic governance, Oxford:Oxford University Press.Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (2002) Samenwerken aan dekracht van de stad. Actieplan grotestedenbeleid 2002 – 2009, Den Haag: Ministerievan bzk.Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (2004) Agenda voor een vitaalplatteland. Inspelen op veranderingen, Den Haag: Ministerie van lnv.Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu (2000) Ruimte maken,ruimte delen. Vijfde nota over de ruimtelijke ordening 2000/2020, Den Haag:Ministerie van vrom.Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu (2003) Beter thuis inwonen. Kernpublicatie Woningbehoefte Onderzoek 2002, Den Haag: Ministerievan vrom.Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu (2004a) Nota ruimte.Ruimte voor ontwikkeling, Den Haag: Ministerie van vrom.Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu (2004b) Leefbaarheidvan wijken, Den Haag: Ministerie van vrom.Motivaction (2005) Aandachtsgebieden voor etnische cohesie in Amsterdam, Amsterdam:Motivaction i.o.v. Forum.Müller, T. (2002) De warme stad. Betrokkenheid bij het publieke domein, Utrecht: Van Arkel.Nederlandse Woonbond (2004) Bewonersinvloed bij herstructurering. ‘Er valt nog eenwereld te winnen.’ Huurdersorganisaties, corporaties en gemeenten over deherstructurering in de 56 aandachtswijken, Amsterdam: Nederlandse Woonbond.Nelissen, N.J.M. (1979) De stad. Een inleiding tot de urbane sociologie, tweede druk,Deventer: Van Loghum Slaterus.Newton, K. (1999) ‘Social and political trust in established democracies’, blz. 169-187, inP. Norris (ed.) Critical citizens: global support for democratic governance, Oxford:Oxford University Press.Norris, P. (ed.) (1999) Critical citizens: global support for democratic governance, Oxford:Oxford University Press.Nye, J.S., P.D. Zelikow en D.C. King (ed.) (1997) Why people don’t trust government,Cambridge, Mass.: Harvard University Press.Oers, J.A.M. van, H. van de Mheen en W.A.J.M. Swart (1998) ‘Sociaal-economischeverschillen in gezondheid, persoonsgebonden of plaatsgebonden’, Tijdschriftvoor Gezondheidswetenschappen 76: 366-373.Poll, R. van (1997) The perceived quality of the urban residential environment: A multiattributeevaluation, Groningen: proefschrift rug.Priemus, H. (2003) ‘Dutch housing associations: Current developments and debates’,Housing Studies 18, 3: 327-351.Provinciaal Opbouworgaan Noord-Brabant/P. van Daal en A. Bosch (2004) Met elkaar.Sociale participatie in Noord-Brabant, Tilburg: pon.Publieke Zaak, De (2004) Een goede buur... Over bezieling en respect in eigen buurt,Amsterdam: Stichting De Publieke Zaak.Putnam, R.D. (1993) Making democracy work: Civic traditions in modern Italy, Princeton,NJ: Princeton University Press.245

vertrouwen in de buurt246Putnam, R.D. (2000) Bowling alone: The collapse and revival of American community,New York: Simon & Schuster.Putnam, R.D. (ed.) (2002) Democracies in flux: The evolution of social capital in contemporarysociety, New York: Oxford University Press.Putnam, R.D. en L.M. Feldstein (2003) Better together: Restoring the American community,New York: Simon & Schuster.Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (2002) Bevrijdende kaders. Sturen op verantwoordelijkheid,rmo-advies nr. 24, Den Haag.Raad voor het Openbaar Bestuur (2004) Cultuur met een fors postuur. Rijksdienst tussenrechtsstaat en flexibiliteit, Den Haag: rob.Reich, R.B. (1991) The work of nations: preparing ourselves for 21 st century capitalism, NewYork: Vintage Books.Reijndorp, A. (2002) ‘Meer stad in de wijk; kritiek op de wijkaanpak in historischperspectief’, Tijdschrift voor de Sociale Sector 55, 8: 14-19.Reijndorp, A. (2004) Stadswijk. Stedenbouw en dagelijks leven, Rotterdam: nai Uitgevers.Rienstra, G.U. (2003) Steden staan sterker in hun schoenen, Economisch-Statische Berichten80, 4404: 260-262.Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (2000) Nationale milieuverkenning 5:2000-2030, Bilthoven: rivm.Ruiter, E.C., R.F.W. Diekstra en B. Korfker (2003) Eindrapport Pilot Rotterdamse Project-Garages, Rotterdam: Bestuursdienst Gemeente.Sabel, C.F. (2004) ‘Beyond principal-agent governance: Experimentalist organizations,learning and accountability’, blz. 173-195, in E.R. Engelen en M. Sie Dhian Ho(red.), De staat van de democratie. Democratie voorbij de staat, Amsterdam:Amsterdam University Press.Sampson, R.J., S.W. Raudenbush en F. Earls (1997) ‘Neighborhoods and violent crime:A multilevel study of collective efficacy’, Science 277 (Aug 15): 918.Schmitter, P.C. (2003) ‘Organizations, social movements, and public policy’, in W.J.Wilson (ed.) Sociology and the public agenda, Thousand Oaks, CA: Sage publications.Seely Brown, J. en P. Duguid (2000) The social life of information, Boston: HarvardUniversity Press.Skocpol, Th. (2003) Diminished democracy, Norman: University of Oklahoma Press.Sociaal en Cultureel Planbureau (2000) Sociaal en cultureel rapport 2000, Den Haag:Sociaal en Cultureel Planbureau.Sociaal en Cultureel Planbureau (2003) De sociale staat van Nederland 2003, Den Haag:Sociaal en Cultureel Planbureau.Sociaal en Cultureel Planbureau (2004) In het zicht van de toekomst, Sociaal en cultureelrapport 2004, Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.Spangenberg, F., M.A. Lampert, B. van der Lelij en R. van Ewijk (2003) Politieke onvredeen de alledaagse belevingswereld van burgers, Amsterdam: Motivaction (onderzoeksrapportvoor het scp).Storper, M. (1997) The regional world: Territorial development in a global economy, NewYork: The Guilford Press.Terluin, I.J. en G.S. Venema (2003) Towards regional differentiation of rural developmentpolicy in the eu, Den Haag: lei.

literatuurThissen, F. (2001) ‘Van autonoom dorp naar woondorp: Sociale veranderingen op hetNederlandse platteland en oude en nieuwe vormen van sociale samenhang’, in H.Schmeink, L. Treep en E. van de Wiel (red.) Verslag werkconferentie ‘Leven enwerken in landelijk gebied’, Den Haag: Ministerie van lnv.Tops, P. (2002) Stedennetwerk bestuurlijke innovatie en wijkgericht werken, StadsbespiegelingenDeel A: Ervaringen en observaties uit het stedennetwerk, Tilburg: Universiteitvan Tilburg.Uitermark, J. (2003) De sociale controle van achterstandswijken. Een beleidsgenetischperspectief, Utrecht/Amsterdam: Koninklijk Nederlands AardrijkskundigGenootschap.Veenen, A.F. van (2004) Op het scherp van de snede. Samenlevingsopbouw in buurten-inverandering,Den Haag: Dr Gradus Hendriks Stichting.Verba, S., K. Lehman Schlozman en H.E. Brady (1995) Voice and equality: Civic voluntarismin American politics, Cambridge, MA: Harvard University Press.Vernieuwingsimpuls dualisme en lokale democratie, De (2004) Handreiking burgerinitiatief,Den Haag: vng Uitgeverij.Vliet, K. van, J.W. Duyvendak en N. Boonstra (2004) ‘Professionals in zorg en welzijn’, inTijdschrift voor de Sociale Sector, oktober 2004: 27-30.Verhoeven, I. (2004) ‘Veranderend politiek burgerschap en democratie’, blz. 55-77, in E.R.Engelen en M. Sie Dhian Ho (red.) De staat van de democratie. Democratie voorbijde staat, Amsterdam: Amsterdam University Press.Warren, M.E. (2001) Democracy and association, Princeton: Princeton University Press.Weertman, J. en S.H. Meegdes (2002) Wijkaanpak in gemeenten. Onderzoek onderbestuurders en ambtenaren, Rijswijk: Leeuwendaal Advies bv.Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (2002) De toekomst van de nationalerechtsstaat, Rapporten aan de regering nr. 63, Den Haag: Sdu.Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (2003) Nederland handelsland: het perspectiefvan de transactiekosten, Rapporten aan de regering nr. 66, Den Haag: Sdu.Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (2003b) Waarden, normen en de lastvan het gedrag, Rapporten aan de regering nr. 68, Amsterdam: AmsterdamUniversity Press.Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (2004) Bewijzen van goede dienstverlening,Rapporten aan de regering nr. 70, Amsterdam: Amsterdam University Press.Wind, Y. en C. Crook m.m.v. R. Gunther (2005) The power of impossible thinking:Transform the business of your life and the life of your business, Upper SaddleRiver, NJ: Wharton School Publishing.Winsemius, P. en U. Guntram (2002) A thousand shades of green: Sustainable strategiesfor competitive advantage, Londen: Earthscan.Winsemius, P. en J.A.N. Houtepen (2002) Van alle markten thuis. Naar een betere afstemmingtussen zorg- en arbeidsmarkt, Den Haag/Amsterdam, Project Dagindeling/McKinsey& Company.Winsemius, P., M. Jager-Vreugdenhil en N. Boonstra (2004) ‘Democratie en de buurt’,blz. 39-54, in E.R. Engelen en M. Sie Dhian Ho (red.) De staat van de democratie.Democratie voorbij de staat, Amsterdam: Amsterdam University Press.Ypey, A., E. Snel en G. Engbersen (2000) Armoede in Amsterdam-Noord, Rotterdam:Risbo.247

248vertrouwen in de buurt

ijlage 1: processen en instrumenten van verandermanagementbijlage 1: processen en instrumenten vanverandermanagementIn hoofdstuk 4 schetsten we de bestuurlijke spanningsvelden, de drempels voorverandering en de organisatorische vormgeving waarvoor kan worden gekozen.De gemaakte keuzes bepalen de contouren van het speelveld, maar er komt pasleven in de brouwerij wanneer op dat veld mensen in beweging gaan. Hunwisselwerking is bepalend voor het uiteindelijke succes. In onze interviewrondezijn ons vele handvatten aangereikt over het meest wenselijke veranderingsproces.Onze gesprekspartners beschrijven oude en nieuwe instrumenten, diebestuurders met succes kiezen van een bestuurlijk instrumentenbord. Ze hebbenook succesformules ontwikkeld die, hoewel het veranderingsproces in de werkelijkheidvan alledag meestal wat rommelig verloopt, op papier vier activiteitenonderscheiden, elk met specifieke instrumenten: (1) inspireren, (2) activeren, (3)terugkoppelen en (4) verankeren (figuur 1). Hierna zullen we op elk van deze activiteitennader ingaan.Figuur 1Bestuurlijk instrumentenbordTerugkoppelen• Meten, evalueren resultaten• Geven raad/rugdekking• Vieren succes249Inspireren• Informeren• Communiceren• Uitdagen trekkers,rugdekkersWaarden,houdingDrempelsGedragVerankeren• Waarborgenrotatie• Bewakenconstructieveontevredenheid• BouwenvertrouwenOpstellen actieplan• Maken kaderafspraken• Uitnodigen tot inkleuring• Opstellen plan1 inspirerenElke verandering begint met een idee, vaak een ontevredenheid met eenbestaande situatie of een dreigende ontwikkeling en een enkele keer een positieveuitdaging. Onveranderlijk wordt het initiatief genomen door een beperkt aantaltrekkers, die zich verenigen rond een – naar hun gevoel – betere oplossing die demoeite van de inzet waard is en waarvoor zij de medewerking van anderenproberen te verwerven. Hoewel in de werkelijkheid van onze gesprekspartnersmeestal sprake is van een ‘modderig’ proces, waarbij het toeval een grote rol

vertrouwen in de buurtspeelt bij de uiteindelijke volgorde van actiestappen, zijn in veel gevallen tochverschillende activiteiten te onderscheiden bij het in beweging brengen van debuurt.Stap 1a: informerenElke verandering begint met het besef dat er een probleem is dat om een gezamenlijkeoplossing vraagt, of een kans die niet mag worden gemist. Veranderingsbereidheidmoet daarom kunnen steunen op een wederzijdse onderkenningvan de op te lossen problemen en op goede informatie daarover. Bestuurdersmoeten bewoners serieus nemen en moeten aansluiten bij hun beleving enbehoeften.250Er is echter een opmerkelijk tekort aan kwantitatieve onderzoeksresultaten enbegrijpelijke toekomstscenario’s van de buurt. Beleidsmakers hanteren om hierinte voorzien een breed scala van instrumenten, uiteenlopend van wijkbijeenkomsten/-bezoekenvia wijkbarometers tot sociale structuurschetsen op wijkniveau.Niet al die parameters zijn echter relevant als basis voor de beleidsvorming. Erkunnen bijvoorbeeld kanttekeningen worden geplaatst bij de gebruikte enquêtemethoden.Als je mensen in steden vraagt aan te strepen waar ze last van hebben,vinkt bijna iedereen hondenpoep en zwerfvuil aan, maar alleen de direct betrokkenenkiezen voor het wellicht veel wezenlijker tekort aan kinderopvang, jeugdactiviteitenof seniorenhuisvesting. Een ervaren stadsbestuurder concludeert:“Naarmate het beter gaat met een wijk komen er meer ‘hondenpoepproblemen’ –maar als hondenpoep het grootste probleem is, gaat het natuurlijk prima met eenwijk.”De beschikbare statistieken zijn soms misleidend. Met betrekking tot illegalen enzwartwerkers wordt bijvoorbeeld een soort dubbele moraal gehanteerd. We doennet alsof ze er niet zijn en hun rol in de zogenoemde informele economie en hunhuisvesting tellen niet mee in de statistieken. De indeling in wijken is vaak tegrofmazig, waardoor de getallen het verkeerde verhaal vertellen over de buurtbeleving.De statistieken zeggen sowieso weinig over de behoeften en betrokkenheidvan bewoners, noch over hun kwaliteiten. Ten slotte gebruiken overheid ensociale spelers de beschikbare indicatoren veelal te weinig of verkeerd. Als jebijvoorbeeld met een geoefend oog kijkt naar de doorstromingsgegevens perbuurt, weet je vrij nauwkeurig waar het fout gaat.Er zijn echter ook goede enquêtetechnieken, die beleidsmakers en bewoners eenkwantitatief gegevensbestand bieden. Daartoe behoren nieuwe top-down – datwil zeggen door de (deel)gemeente aangestuurde – methodieken zoals het panellenin Deventer, de internetpanels in Delft, de jaarlijkse schriftelijke enquête(tevredenheid, opinie over actuele onderwerpen) onder een representatieveinwonersgroep in Zaanstad en de verplichte wijkraadpleging (met behulp vaneen door de wijkraad zelf gekozen methodiek en ondersteund door een ambtelijkbureau) in Utrecht. In buurten zijn mooie resultaten geboekt met activerendenquêteren, waarbij als uitgangspunt geldt “je moet binnendringen in de huisje-

ijlage 1: processen en instrumenten van verandermanagementboompje-straatje-wereld van normale mensen.” Ditmaal zijn het de bewoners,vooral met hun antwoorden op open vragen en opmerkingen buiten de vragenlijstom, die richting geven aan de gezamenlijke agenda. Dergelijke onderzoekenworden vaak deur-aan-deur uitgevoerd door professionals of door bewoners metexterne begeleiding, idealiter in opdracht van een buurtorganisatie (zie ookLammerts 2000 voor een uitgebreidere beschrijving van het verwante ‘activerendeinterview’).Stap 1b: communicerenEr zijn weinig instrumenten om bewoners of organisaties te dwingen tot actie,laat staan tot samenwerking. Het was een soort noodkreet van een betrokkenambtenaar: “Geef ons vijf minuten een sterke man, een formateur. Iemand of ietsmoet aandringen op een beslissing na anderhalf jaar praten.” Initiatiefnemersmoeten veeleer een goed verhaal – noem het een visie – hebben dat inspeelt opwerkelijke behoeften van bewoners en voortbouwt op hun kwaliteiten. Hetprobeert een gezamenlijke richting te schetsen die de beoogde partners kanverwarmen en hen kan bezielen tot meedenken en meedoen.Het herstructureringsgebied Hoogvliet ging bijvoorbeeld voor kwaliteit. “Weverkopen geen woningen maar een idee. We proberen de bewoners te verleidenom mee te werken aan de opbouw van zichzelf.” De Amsterdamse nv Zeedijkrichtte zich op veiligheid als basis. Door werken en wonen in de straten en debuurt te combineren, kreeg je zowel ’s avonds als overdag sociale controle. Deverloedering werd daarom gekeerd door het opkopen en renoveren van pandenen de bedrijfsruimtes te verhuren aan bonafide ondernemers; de buurt werdteruggegeven aan de bewoners. Ome Jan biedt randjongeren een sociaal alternatiefvia Opboxen; allochtone studenten stimuleren met hun huiswerkcursus alsrolvoorbeelden tot doorleren; een multicultureel eet-/muziekpaviljoen bouwt opde kracht van de buurt: goed feesten en eten; leraren willen achterstanden nietalleen bestrijden maar ook voorkomen met hun plan “Vanaf nul jaar naar debasisschool”.251Een visie biedt ook uitzicht op de langere termijn. Politiemensen praten metwarmte over preventie naast repressie; adviseurs benadrukken de economischeen sociale doorgroei van allochtonen; ervaren bestuurders waarborgen de continuïteitvan het beleid. Een wethouder lacht om zijn eigen leerproces: alle oudershaakten af toen hij kwam met een verhaal over achterstanden, maar deden meetoen hij – een ervaring wijzer en een buurt verderop – hun voorspiegelde welkekans de brede school kon bieden in de vorm van goedkope sportactiviteiten.Een goed verhaal alleen is echter niet voldoende. Initiatiefnemers moeten hunverhaal ook hanteerbaar maken voor hun doelgroep(en) en zich beperken tot eengelimiteerd aantal thema’s. In Midden-Drenthe worden de resultaten van bewonersenquêtesomgewerkt tot prioriteitsthema’s, die worden geordend op basisvan economische kosten en maatschappelijk rendement en die worden besprokenin een buurtpanel met als uitkomst een actieplan met een tijdshorizon van

vertrouwen in de buurttwee à drie maanden. Bestuurlijke evergreens zoals hondenpoep en losse tegelsworden idealiter opgevangen door een ambtelijk meldpunt. Op de bestuursagendavan de buurtvereniging staan dan alleen maar serieuze beleidsonderwerpen,zoals kinderopvang, seniorenhuisvesting of een dorpshuis. Bij geblekensucces groeit zo’n plan vanzelf uit naar een buurtvisie met een breder activiteitenpakket.Als belangrijk nevenproduct van zo’n proces geldt het – veelvuldigverwaarloosde – identificeren van (potentiële) trekkers/gangmakers.252Onze gesprekspartners leerden hun lessen over management by speech: verteleen consistent verhaal dat je toesnijdt op elke groep waarmee je praat, maar laatvooral ook ruimte voor inkleuring door de bewoners zelf. Werk je ideeën bewustniet gedetailleerd uit, maar presenteer aansprekende verhalen die je gehoor prikkelentot het nadenken over een eigen invulling. Richt je ook alleen op wie ‘voor’is en wie nog twijfelen, en verspil geen energie op tegenstanders. Maar vooralgaat het erom dat bewoners en bestuurders met mensen – niet een papierenverhaal – te maken willen hebben: “Maak van het anonieme verhaal een verhaalmet een gezicht.” En stop pas als je voldoende draagvlak hebt opgebouwd.Rotterdam leerde bijvoorbeeld dat je minimaal een derde van alle bewonersnodig hebt om zinvolle afspraken te maken over een buurtplan. En in Amsterdamen Groningen bleek een breed bestuurlijk draagvlak, ongeacht politieke kleur,noodzakelijk als het gaat om ingrijpende veranderingen: “Als bij de overheid desamenhang ontbreekt, dan zal het ook niet lukken met bewoners iets voor elkaarte krijgen.”Stap 1c: trekkers en rugdekkers uitdagen“Het ligt aan de mensen!” Van alle kanten komt de steun. De directeur van eenwooncorporatie: “De sleutel voor succes is altijd mensen, ‘toevallig’ de juistemensen bij elkaar rond een actueel probleem”; een burgemeester acht zich gelukkigte werken met “de beste ambtenaar van Nederland”; een stadsdeelvoorzitterzegt over een buurtvoorzitter: “’t Was een lastig mannetje, maar je kon wel zakenmet hem doen.” Hun relatie is symptomatisch; het gaat vrijwel steeds om decombinatie van een vrijgevochten trekker met een hoger geplaatste rugdekker diehet politieke en ambtelijke vertrouwen organiseert (zie ook Hendriks en Tops2002).Succesvolle projecten kenmerken zich door “enthousiaste trekkers die de regelsaan hun laars lappen en de structuren naar hun hand zetten”. Zeven van de tienprojecten mislukken, zegt zo’n trekker. “Gelukkig heb ik een slecht karakter, eengewone burger loopt zich te pletter.” Zijn succes schuilt in een kleine en flexibeleorganisatie: “Het zijn stuk voor stuk mensen met een slecht karakter, net als ik.Dat heb je nodig om iets te bereiken.” Zij stonden niet alleen in hun slechtheid.Twee seniore vrijwilligsters verklaarden hun inzet: “Ik was zo kwaad. Ik koestermijn woede, want dan ga ik wat doen. Ik ben heel bemoeizuchtig en regelig.” Eencapabele jongerenwerker is volgens de wethouder een soort marinier, “iemandwaar je met een boogje omheen loopt”. Een schooldirecteur onderkent: “Locatiemanagersmoeten volstrekt onafhankelijke anarchisten zijn.” Een wijkcoördina-

ijlage 1: processen en instrumenten van verandermanagementtor meldt: “Als ik m’n zin niet krijg, dan regel ik het op een andere manier, maarregelen doe ik. Dat word je niet altijd in dank afgenomen.”Dat uit zich soms in alternatief gedrag. Buurtagenten moeten “goed kunnenschelden”, de wijkbeheerder van een wooncorporatie heeft formeel weinigbevoegdheden en moet het daarom hebben van zijn overredingskracht: “Veelbluffen helpt ook.” Een Haagse trekker toeterde op een zaterdagochtend in eenmegafoon: “Hallo, Hagenezen, wij zouden toch om negen uur samen gaanvegen? Waar blijven jullie?” Met als resultaat dat een kwartier later er op groteschaal werd geveegd. Een Amsterdamse opbouwwerker raapte op straat gegooideluiers op en hing ze aan een waslijn met vermelding van het huis van herkomst.Het was direct voorbij met de overlast.Er zijn echter ook heel gewone helden zoals “de koningin van de dorpen”, die ineen Drentse plattelandsgemeente een buurtbeweging op gang wist te trekken. Inzwarte buurten nemen kleine mensen een verantwoordelijkheid, omdat ze “zelfook allochtoon” zijn: “Na 11 september is er een nare sfeer ontstaan in de buurt.”Ze spreken mensen aan, gaan langs de deur als er een incident is geweest om tevragen wie de daders waren en bewoners kunnen klachten melden, die zij doorgevenaan het wijksteunpunt van het stadsdeel. Hun slechtheid en die van al hunmedetrekkers uit zich in een gedrevenheid die, zeker na eerste successen, resulteertin een aanstekelijk zelfvertrouwen. Het blijven mooie teksten: “Alledeskundigen waren het erover eens dat het niet zou werken”, “De opbouwwerkerswaren ook vanaf het begin sceptisch over de haalbaarheid van de plannen.Onmogelijk zeiden ze”, “Dat kan niet, maar we doen het wel.”253Bestuurders moeten in hun rol als rugdekker daarop durven bouwen. Verstatelijkteinitiatieven werken niet, zegt een geharde oud-wethouder, “maar je moetgokken op zelfinitiatief en empowerment van bewoners.” De vraag is dan: hoeontwikkel je een neus voor het zoeken naar trekkers? “Dat is de essentie vanlokaal bestuur. Wethouders grossieren in bondgenootschappen. Dat is handwerk.”Ze moeten ook geloven in de na te streven visie. Een wooncorporatie‘erfde’ bij een fusie bijvoorbeeld een no-go area, waaruit alle sociale spelers zichhadden teruggetrokken. De directeur nam het voortouw: “Pikte ik niet dat debuurt onderuitging.” Elders werd een angry young man aangesteld als stadsdeelsecretaris,met als opdracht het herstellen van het vertrouwen bij beleidsmakersen bewoners. Het werd zijn levenswerk. Hij zeurde net zo lang achter hetbedrijfsleven aan totdat een aantal trekkers het voortouw nam.Maar vooral moeten bestuurders hun trekkers zekerheid bieden. Frontlijnwerkers,directeuren, ambtenaren: zij kunnen niets uitrichten als de besturen van desociale spelers en de politieke organen van de overheid hen niet overeind houden.Een Rotterdamse stadsmarinier ziet het scherp: “Wat natuurlijk van invloed is, isdat je niet om een stadsmarinier heen kunt. Ik rapporteer immers niet voor nietsaan het college.” De rugdekkers moeten zich daarvoor sterk maken en wordenondersteund door krachtige topambtenaren. Op de Zeedijk deed, alweer zo’n 20

vertrouwen in de buurtjaar geleden, de toenmalige wethouder Schaeffer dat, in Tilburg burgemeesterBrokx met zijn ploeg. Wat zou je vragen als je één wens mocht doen? “Meer RuudVreemannen” zeggen ze in Zaandam, “Meer Barten de Vries” in Drenthe. Enwaarom dat? “Ach”, zeggen onze zegslieden, “je zag hem niet eens zo vaak, maarals ’t nodig was, was hij er of hij was er net geweest.”2 actieplan opstellenDe les werd soms op een hardhandige wijze geleerd: “We dachten in het begindat het mis zat in de uitvoering zelf, maar het blijkt vaak al mis in de voorbereidingvan de uitvoering.” De overgang van plan- naar uitvoeringsfase blijkt hetmoeilijkst te zijn, want “dan leunen alle partijen afwachtend achterover”. Er zijnvaak hoge drempels te overwinnen voordat alle betrokkenen het eens zijn gewordenover een gezamenlijk actieplan. Uit de ervaringen van onze interviewpartnersis echter weer een soort recept af te leiden dat drie stappen onderscheidt:(a) het maken van kaderafspraken; (b) het uitdagen van bewoners om in te kleuren;(c) het opstellen van concrete uitvoeringsplannen.254Stap 2a: kaderafspraken makenIn veel van de door ons onderzochte praktijkgevallen is sprake van een soortkaderafspraak – een door alle partijen onderschreven visiedocument, een convenant,een informele maar verplichtende vertrouwensband. Is die afwezig, danontstaat er vooral bij ingrijpende herstructureringen bijna onvermijdelijk in deloop van het proces een spanningsveld: mensen graven zich in zonder een uitwegte zoeken om de dreigende patstelling te doorbreken. Het is daarom zaak in hetvoortraject de goede mensen aan tafel te hebben, van het goede niveau en met degoede intenties. Als er zich gedurende de planvoorbereiding of de uitvoeringproblemen voordoen – bepaalde taken zijn bij nader inzien te duur of onuitvoerbaarof er zijn betere aanpakken denkbaar – kunnen de uitwerkers een beroep ophen doen om de vastlopende kar weer los te trekken.De kaderafspraken kunnen verschillende vormen aannemen. In Friese, Drentseen Brabantse dorpen onderhandelen de samenwerkingspartners bijvoorbeeld opbasis van buurtvisies. In steeds meer plaatsen sluiten gemeenten convenantenmet wooncorporaties en andere buurtpartners over onderhoud en beheer in debuurt. De sociale initiatieven tijdens een herstructurering worden idealiteraangestuurd uit één hand (met gedeelde pot) door overheid tezamen met eenbrede groep sociale spelers. Brede scholen bouwen op vaak complexe samenwerkingsverbandenmet een enkel gedeeld doel: het realiseren van een optimaleomgeving voor het kind. Ook op veel kleinere schaal gelden basale, informelekaderafspraken waarbij buurten bijvoorbeeld kunnen rekenen op de steun vanuiteenlopende instanties bij de organisatie van een buurtfeest. Supermarktensponsoren de barbecue: “haal maar uit de schappen”; de wijkagent en ehbohouden een oogje in het zeil; de gemeentereiniging springt in bij het schoonvegenna afloop en de wooncorporatie subsidieert.

ijlage 1: processen en instrumenten van verandermanagementSteeds vaker kunnen de onderhandelingspartners bouwen op de ervaringsbasisvan de aanbieders van diensten. In navolging van de kinderopvangkoepels ontwikkelteen aantal opbouwwerkorganisaties bijvoorbeeld franchiseformules.Thuis Op Straat krijgt inhoud via een keten van – op dit moment – 22 vestigingen,verspreid over zeven gemeenten, ieder met een eigen resultaatverantwoordelijkheidmaar met een terugval op centrale kennis voor opleidingen, reclame, visie- enproductontwikkeling, en dergelijke. De WijkAlliantie en de hoofdstedelijkeOndernemershuizen willen via een vergelijkbare franchiseformule uitgroeien. InWest-Brabant richt het kruiswerk zich met Dorpspunten op een breed scala vanwerk/privé-voorzieningen: zorg, pinautomaat, klusjesdienst, stomerij, maaltijdenbezorgdienst,werksters, kinderopvang, oppas, enzovoort. De consulentenzien zichzelf als makelaar voor de samenwerking met wooncorporaties, zorgaanbiedersen andere dienstverleners. In Friesland is er de verwante klussendienstvan Te Plak met vestigingen verspreid over meerdere dorpen, in Limburg en Zuid-Holland treffen we servicewinkels met de Rabobank als regisseur.Vanuit het perspectief van bewoners worden wel kanttekeningen geplaatst bij devoortgaande professionalisering en schaalvergroting van overheid en socialespelers. De samenleving verzakelijkt; overal moeten professionals bij te paskomen. Kaderafspraken moeten niet te gedetailleerd zijn, ze moeten de menselijkemaat vooropstellen en ruimte laten voor een inkleuring door bewoners enveldwerkers. Wil je de drempels voor buurtbewoners verlagen, dan is het recept:“Kleinschaligheid en minder papieren. Er wordt al te veel geregeld.” Het onderwijsaan kinderen met leer- en opvoedingsmoeilijkheden in kleine klasjes hadnooit afgeschaft mogen worden, ziekenhuizen zijn niet kleinschalig genoeg. Voorde maatschappelijk werkers geldt maar één boodschap: “Jongens, regel niet teveel, mensen moeten zelf ook wat doen” en voor de overheid “dat gemeentenmeer geld steken in vrijwilligerswerk”, liever dan in eigen professionals.255Waar wij in Nederland kwamen, troffen wij enthousiaste mensen aan die in hunbuurten aan de sociale kar sleurden; we noemden al vele voorbeelden en hetnormale verenigingsleven biedt daarvan nog duizenden andere. Alleen al inRotterdam illustreren de zogenoemde groeibriljanten de reikwijdte van dergelijkeinitiatieven vanuit buurten. Er is ook de handbalvereniging die een heelbuurtpakket ontwikkelde vanuit de filosofie “de club is een onderdeel van debuurt”. Maar het aantal kaderafspraken, dat dergelijke kleinschalige en ‘vlugge’initiatieven verbindt met de grootschaligheid en traagheid van overheid en socialespelers, is gering. We troffen weinig werkelijke verbanden aan waarbij dehoofdlijnen van wederzijdse langetermijnverplichtingen werden overeengekomen.Het risico dat ze op enig moment onnodig vastlopen en verzanden isdaardoor groot.Stap 2b: bewoners uitnodigen om in te kleurenBij een kaderafspraak gaat het niet om de precieze formuleringen van juristen,maar om bewoners. Zij moeten zich kunnen herkennen in de hoofdlijnen enkunnen raden hoe die voor hen in de praktijk van alledag van belang zijn. Dat is

vertrouwen in de buurtniet eenvoudig, zoals ons werd duidelijk gemaakt door de tweespraak van tweebuurtgenoten: “We moeten eerder bij de plannen worden betrokken, eigenlijkvoordat de plannen er zijn” tegenover “Wat zou ik dan moeten zeggen, wat weetik daar nu van? Ik kan veel beter mee praten over de kleur van de dakpannen ende vorm van de dakgoot dan over de hele planvorming daarvoor.” Twee aspectenvragen daarom aandacht in het vervolgtraject: het toetsen van het draagvlakonder bewoners en het inkleuren van onderaf.256De politiek verantwoordelijken moeten van buurtvoorstellen het draagvlak toetsen.Wat is bijvoorbeeld de legitimatie van de besluitvorming via buurtraden?Veel gemeenten doen pogingen om top-down een representatieve samenstellingte waarborgen, maar wordt hun uitnodigingsbeleid door de bewoners erkend?Vormen buurtraden werkelijk een betere afspiegeling van de bevolking, omdat inhun statuten is vastgelegd dat organisaties zoals de winkeliers- en jongerenverenigingenerin moeten zijn vertegenwoordigd? Hoe moet worden omgegaan metinitiatieven vanuit een buurt, zeker wanneer de overheid is betrokken bij definanciering van de ingediende plannen, als de voorlieden van bewonersorganisaties,maar ook van sociale spelers en private partijen, nauwelijks langs ‘democratische’weg zijn gekozen? Veeleer stellen zij hun eigen initiatiefgroep samen ofregelen zij hun opvolging via een coöptatiesysteem.Soms vindt de toetsing plaats langs formele weg. Een college van b&w liet hetplan van een initiatiefgroep voorleggen aan alle bewoners, alvorens het te omarmenals hét buurtplan. Elders werd een top-down-plan van overheid en socialespelers juist ter bespreking voorgelegd aan bewonersbijeenkomsten. Anderzijdswaarschuwt een aantal ervaren buurtwerkers niet te veel te zeuren over de representativiteitvan initiatiefnemers: wees blij dat ze er zijn en neem de bestuurlijkeverantwoordelijkheid voor de afweging van de mate van representativiteit maarvoor je politieke kap. En passeer de buurtraden niet, zolang je met een wijkambtenaarkan zeggen: “ze zijn grijs en wit – maar wel met hart en ziel, dat is hetprobleem niet”.Uiteindelijk gaat het immers om het bevorderen van een grotere zelfverantwoordelijkheidbij de aanpak van leefbaarheidsvraagstukken en daartoe is het inkleurendoor bewoners een voorwaarde. Ons polderland wordt gekenmerkt door eenrijk arsenaal aan instrumenten om betrokkenheid van partijen te stimuleren,maar onze rondgang deed ons twijfelen aan hun effectiviteit. ‘Oude’ instrumentenvoldoen niet (langer). De klassieke inspraak ter toetsing van het draagvlakvoor beleid heeft bijvoorbeeld zijn beste tijd gehad. Toch is het zaak bewonersmet hun vragen en ideeën serieus te nemen. De overheid denkt vaak te veelvanuit de aanbodkant en ziet bewoners als (lastige) klant/consument in plaatsvan ook als medeproducent van hun eigen leefomgeving. De bewoners reiken zelfde kleurrijke illustraties: “je wilt serieus genomen worden, je denkt nu dat jevoor joker zit”; “je mag eerst meepraten en dan blijkt er niets te kunnen”; “luchtballonnenzijn leuk en prachtig, maar laat niet eerst mensen van alles roepen, alslater toch blijkt dat het niet kan.”

ijlage 1: processen en instrumenten van verandermanagementDe ervaring met de – moeilijke – huisvesting van verslaafden is symptomatisch.Een deelgemeente overviel een buurt met een besluit over verslaafdenopvang; nahevig verzet werd het teruggedraaid. Maar de ervaring elders leert: “Op hetmoment dat een verslaafde in de wijk onderdak wil, is iedereen tegen. Maar als jemet de bewoners in gesprek gaat, dan lukt het vaak wel.” Om de overlast op straatte beperken, namen bewoners en winkeliers zelfs het initiatief voor een gebruiksruimtevoor drugsverslaafden in het buurtcentrum.Ook de gevoelige seniorenhuisvesting biedt illustraties. Toen een rijtje seniorenwoningenzou worden gesloopt, wilden de bewoners bij elkaar blijven en vormdeneen ‘woongroep’ waarmee de corporatie instemde. Met een bus werdenandere locaties bezocht om de gezamenlijke plannen vorm te geven. Het uiteindelijkeresultaat stemt nu tot grote tevredenheid. Een ‘grijze’ gemeente stimuleerdebewoners tot het deelnemen aan het seniorenoverleg, dat eenmaal perkwartaal met de wethouder overlegt en serieus wordt genomen: “Van de tienamendementen van het seniorenoverleg worden er negen overgenomen.”Er is vanzelfsprekend ook elders ervaring opgedaan. Een gemeente vraagt bewonersklankbordgroepenelke (!) maand om hun mening over de leefbaarheid vande buurt. Bovendien worden alle gemeentelijke plannen en externe adviezendoor de klankbordgroepen beoordeeld. De architect is bijvoorbeeld aanwezig omde “houtskoolschets” van een herstructureringsplan toe te lichten. Elders hebbende buurten zichzelf georganiseerd in een koepel, die de overheid en de socialespelers bewerkt, onder andere op basis van spreekrecht in de gemeenteraad. Dewethouder vraagt advies aan de koepel alvorens met een voorstel naar degemeenteraad te gaan. Soms gaat het verder. Bewoners kunnen bijvoorbeeldconcrete plannen rechtstreeks indienen bij de gemeenteraad. Het is nog zoekennaar de juiste vorm; tot nu toe wordt weinig gebruikgemaakt van de mogelijkheidvoor dergelijke burgerinitiatieven.257Stap 2c: concrete uitvoeringsplannen opstellenUiteindelijk dienen een visie en de bijbehorende kaderafspraken te worden uitgewerktin operationele plannen. Hierin wordt vastgelegd welke doelen met inzetvan welke middelen in welk tijdspad onder wiens verantwoordelijkheid wordengerealiseerd. Wordt dat serieus gedaan, dan vergroot het niet alleen de kans opeen succesvolle gedragsverandering, maar versterkt het ook de waarden enhoudingen die aan het plan ten grondslag liggen: ‘ze’ menen het echt!Doelen. Top-down-plannen krijgen steeds vaker vorm in prestatiecontracten:uitvoerders en andere contractpartners moeten weten waar ze aan toe zijn en zemoeten op hun prestaties worden afgerekend. Goede prestatiemeting kan weldegelijk bevorderlijk zijn, maar vereist wel een kundig management. Veel veldwerkersplaatsen daarbij kritische kanttekeningen. Een buurtagent is duidelijk:“Heel veel dingen die wij doen zijn niet te meten, bijvoorbeeld het opgebouwdecontact en vertrouwen dat we met buurtbewoners hebben. Hier gaat een grotepreventieve werking vanuit, dat wordt niet gemeten en dus niet gewaardeerd.”

vertrouwen in de buurtToepassing van ‘verkeerde’ criteria onderdrukt echter ook de creativiteit enondernemingszin van ambtenaren, al was het maar omdat zij alleen ‘sociaalwenselijke’ handelingen uitvoeren. Wat bijvoorbeeld te denken van bestuurlijkedoelen van een wijkaanpak zoals het aantal wijkraden per jaar, een minimumpercentagevan de bevolking dat bekend moet zijn met de wijkaanpak, en minimaaléén wijkwerkbezoek door elke raadscommissie? Wat ook te denken van irreëledoelen, zoals 60 procent participatie bij buurtactiviteiten?258Middelen. Veel gemeenten richten zich op een vorm van (mede)beslissing over deinzet van middelen. Soms gaat het om de inzet van ambtelijke uren, bijvoorbeeldin het kader van stadstoezicht of -reiniging. Meestal wordt er echter door middelvan buurtbudgetten een premie op actie toegekend. Er zijn wel kanttekeningen teplaatsen bij de hoogte van het budget: het is vaak te laag voor echte actie. Maarindien het hoger zou zijn, kan de politiek moeilijk afstand nemen met alle bijbehorenderisico’s van cliëntelisme en politisering van de buurt. Veel gemeenten ensociale spelers ontwierpen meer gerichte prikkels. De Deventer Schoon Familiebevordert bijvoorbeeld het inzamelen van zwerfvuil door middel van een spaarsysteemmet muntjes om voor ruim- en tuingereedschap te sparen. Kinderenkunnen wat lenen uit een speelgoedcontainer door “duimen” te verdienen dooriets goeds te doen voor de buurt, bijvoorbeeld een plein vegen, zwerfvuil opruimen,en dergelijke. Wooncorporaties bieden extra service om de inzet van bewonersten behoeve van de buurt te belonen.De bestuurlijke creativiteit is groot. Er zijn klussendiensten, die met veel vrijwilligersen lage tarieven werken. Deelnemers aan de Burenraad van een grootbedrijf krijgen 250 euro per vergadering, die ze in moeten zetten voor iets in debuurt, bijvoorbeeld het uitje van de woongroep. De horeca rond een grootuitgaanscentrum werd overtuigd van de wenselijkheid van het aanstellen vangediplomeerde portiers door de dreiging met sancties in verband met de overtredingvan ‘andere’ vergunningen, strikte navolging van de sluitingstijden bijvoorbeeld.Buurtbeheerders van wooncorporaties “werken met bonus-maluscontracten;het levert direct financieel profijt op, doordat minder mensen verhuizen.”Een provincie geeft alleen maar geld aan regio’s, die een visiedocument en bijbehorenduitvoeringsprogramma gereed hebben.Een aantal van onze gesprekspartners oppert verdergaande ideeën, bijvoorbeeldeen baatbelasting voor “het rechtstreeks koppelen aan een gebied en de wenslijstjesvan de bewoners”. Je kan op dit moment wel de kosten van het openbaargroen verhalen op de bewoners, zeggen ze, waarom rek je dat niet op naar desociale kwaliteit? In de praktijk gebeurt dit deels al via de huren; de wooncorporatieshebben immers formeel de taak zich ook met de sociale kant van ‘hun’buurten te bemoeien en het geld moet ergens vandaan komen. Waarom niet perpostcodegebied de onroerendezaakbelasting direct terugkoppelen naar dewijken? Waarom niet een financiële heffing ten behoeve van een ‘eigen’ businessimprovement district? En als je het daar toch over hebt: drugsverslaafden jatten instadscentra voor miljoenen euro’s per dag uit winkels. Waarom zou je winkeliers

ijlage 1: processen en instrumenten van verandermanagementen verzekeraars niet interesseren in de financiering van de – succesvolle – opvangin gecontroleerde gebruikersruimten?Velen benadrukken onder het kopje ‘beschikbare middelen’ ook de noodzaak vaneen voldoende ondersteuning, met name door ‘oplossingsmakelaars’. In velevormen en onder vele namen komen zij terug in onze interviews. Soms zijn hetbewoners zelf die een dergelijke rol vervullen; buurtbemiddelaars hebbenbijvoorbeeld geleerd eenvoudige conflicten tussen bewoners onderling op telossen. Maar veelal zijn het ‘externen’ zoals adviesbureaus die optreden alsprofessionele begeleider en als stimulator. Er liggen vaak veel plannen op de plankbij buurtorganisaties en de consulent fungeert dan als makelaar bij het vormenvan samenwerkingsverbanden met sociale spelers.Veel projecten lopen vast omdat de initiatiefnemers de weg niet weten: kennenniet de procedures, zijn niet bekend in het informele circuit, beheersen het notaschrijven niet. Maar vooral: ze kennen niet de aanbestedingssystemen, wetenfondsen niet te vinden. Steeds weer komt de boodschap: er is geen gebrek aangeld, maar de kunst is geldstromen bij elkaar te brengen. Mensen aan de frontlijnklagen daarover: “Het grootste deel van m’n tijd ben ik bezig met creatief geldbinnenhalen voor maatschappelijke projecten.” Voor ‘amateurs’ is dat hopeloos.259Tijdpad. Voor er een werkelijke omslag komt en bewoners vertrouwen in eigenkunnen krijgen, is meestal een langere tijd nodig – in de orde van drie tot vierjaar. Dat is te lang voor de meeste normale buurtbewoners, die eerdere tekenenvan succes willen zien. Indien plannen te grootschalig en te afstandelijk zijn,moeten ze daarom worden opgeknipt in behapbare blokjes. Idealiter vind je, zegteen ervaren ‘veranderaar’, een procesoplossing door de wensenlijst van bewonersen de wensenlijst van de overheid, sociale spelers en private partijen naast elkaarte leggen. Aan de overeenkomstige punten kan gemakkelijk worden gewerkt,bijvoorbeeld hondenpoep. Je creëert op een eenvoudige manier een succesje,waardoor er een vertrouwensrelatie ontstaat om aan de grotere problemen tewerken.Het is een terugkerende les uit het veld, je moet bewoners verrassen door eengrote actiegerichtheid: “Overtoom als werkprincipe: ‘Dat is snel!’” Er is eenaantal zichtbare early wins wenselijk, met ruimte voor het afsnijden van bochten.Een binnenstadsveteraan: “Het gaat vaak om hele concrete, soms banale dingen”;meer vuilnisbakken plaatsen bijvoorbeeld. Een buurtschouw wordt gevolgd doorsnelle actie van zogenoemde clean teams, een klusbus staat klaar om losse tegelsen kapotte straatverlichting direct te repareren: “De gemeente wint hier veelvertrouwen mee.” Een jongerenontmoetingsplaats, een speelplan voor kinderen,een aangepast bestemmingsplan: het zijn signalen die uitnodigen tot constructiefmeedenken. Bij herstructureringen gaat het soms om grotere slagen, die debewoners het gevoel kunnen geven dat ze nog op het netvlies van de beleidsmakersstaan.

vertrouwen in de buurtGoede bestuurders denken erover na. Bij enquêtes blijken bewoners altijd eerststoom af te blazen op de publieke dienstverlening; je moet dat als overheidserieus nemen en een aantal stenen des aanstoots snel verhelpen. De publiekediensten moeten daarom niet hun hele budget vastleggen, maar een stukje flexibelhouden, zodat bewoners kunnen zeggen “het maakt dus iets uit als je hetaankaart.” Je moet ook durven de randen van je eigen spelregels op te zoeken ofde initiatieven van bewoners te ‘gedogen’. In de ene gemeente was de inrichtingvan een hondenuitlaatcentrum in strijd met het formele beleid, in de andere debewegwijzering: ze kwamen er beide. Gaat het eenmaal lopen, dan ontstaat ereen slipstream- of magneetwerking. Een buurttreksters meldt: “Op het momentdat we ons gaan vervelen, kijken we op het lijstje van de enquête wat het volgendeis dat aan de beurt is. Dat is nu de ouderenhuisvesting. De tekenen zijn slecht,maar we laten ons niet meer tegenhouden.”3 terugkoppelen260De operationele aansturingscyclus wordt gesloten door de terugkoppeling vanbehaalde resultaten en vergelijking met de eerder gestelde doelen. Daarin zijndrie elementen te onderkennen: het meten van resultaten, het geven van advies,en het verschaffen van rugdekking, en ten slotte het vieren van successen.Stap 3a: meten en evalueren van resultatenHoe groot is het effect van opbouwwerk? “Dat is altijd lastig aan te geven. Onsinitiatief werkt zeker preventief, maar hoeveel?” Terwijl er op velerlei terreinaanmerkelijke voortgang is gemaakt, blijft de resultaatmeting problematisch. Deonderwijsresultaten van brede scholen zijn niet meetbaar beter. De voordelenvan de Deventer Wijkaanpak, een van de beste in het land, konden wel eensbeperkt zijn tot een grotere tevredenheid over het ‘serieus genomen worden’.Maatstaven als vertrouwen en tevredenheid vormen echter een schuivend paneel,dat zich aanpast aan de ‘markt’. Een erkend ‘slechte’ wijk scoort bijvoorbeeld bijeen tevredenheidsonderzoek hoge cijfers, omdat de bewoners een andere schaalhanteren dan elders in de stad.Je hebt ze nodig, de getallen en de meningen, zeggen onze gesprekspartners, alwas het maar om bewoners wakker te schudden: “Hoezo zijn wij de minst veiligebuurt?” Dan zetten ze zich wel in voor extra veiligheid en telt ook de bevredigingvan goede resultaten: goede meetresultaten vormen een stimulans voor eenverdere gedragsverandering. Het logboek van een buurtwacht laat zien dat er elkeweek zinvol wordt geïntervenieerd bij twee of drie incidenten. De buurt bezetbinnen de stad de tweede plaats als het gaat om het verbeteren van de veiligheid;prostitutie, overlast en inbraken zijn sterk afgenomen. In een voorstandsbuurtworden de buurtpreventieverenigingen door de politie per e-mail op de hoogtegehouden van recente ontwikkelingen. Vaak voordat het in de krant komt stuurtde politie een nieuwsbrief: “Dat gaat erg snel. Het verstrekken van goede informatieis belangrijk. Bewoners voelen zich serieus genomen en zien in de politieeen goede samenwerkingspartner.” In Rotterdam hebben ze dat afgekeken van de

ijlage 1: processen en instrumenten van verandermanagementNew Yorkse burgemeester Giuliani, die communicatie tot zijn eerste prioriteituitriep. Elke maand worden er bijvoorbeeld tijdens een nieuwsconferentienieuwe cijfers gepresenteerd en ook een nieuwe actie aangekondigd zoals graffitibestrijding.Er komen “ontzettend veel journalisten”.Resultaatmeting alleen volstaat echter niet. In een lerende omgeving is nadenktijdnodig: zitten we op het juiste spoor, wat kan er nog beter, hoe kunnen debehaalde resultaten worden ingebed zodat ze niet na afloop van een projectverdampen? Zowel veldwerkers als bewoners moeten achterover kunnen leunenom inhoud en proces van de verrichte activiteiten tegen het licht te houden. Datkan tot drie mogelijke conclusies leiden: het gaat goed (‘doorgaan’), er zijn bijstellingennoodzakelijk (‘leren’) of – zeldzaam – er is op basis van wat we nu weteneen fundamenteel andere aanpak die tot veel betere resultaten kan leiden (‘creëren’).Speciaal in de sociale sector, waar de evaluatie soms bijna tot een dagtaaklijkt verheven, is het zaak om deze reflectie niet te laten verwateren in procedures.De pilot Rotterdamse ProjectGarages geeft een beeld van wat mogelijk is meteen gezamenlijke reflectie in de vorm van een “apk-keuring” van actieprogramma’sen voorzieningen (Ruiter et al. 2003). Zoals een projectleider het uitdrukte:“Een keuring is net Sinterklaas. Het is leuk, maar toch ook wel spannend.”Stap 3b: geven van raad en rugdekkingWe wezen er al een aantal malen op: uitvoerders – of dat nu de veldwerkers vande sociale spelers of de trekkers van private of buurtinitiatieven betreft – ontlenenhun kracht aan de zekerheid die hoger geplaatsten in de hiërarchie hun bieden.Succes of falen van een initiatief wordt uiteindelijk bepaald door de kwaliteit vande mensen op de frontlijn. Omdat die vaak onontgonnen terrein betreden hebbenze steun nodig. Dat moet niet alleen bij hen bekend zijn maar ook bij alleandere betrokken partijen.261Bestuurders moeten daarom in hun rol als rugdekker beschikken over lef en eengoede neus. Ze moeten bereid zijn sleutelfiguren in de buurt een grotere handelingsruimtete bieden waarbinnen zij kunnen experimenteren. Velen zeggen datde politiek geen fouten mag maken, maar een geharde oud-wethouder is het daarfundamenteel mee oneens: “Dat is onzin, dat moet wel kunnen. Je moet eenrisicozone inbouwen met betrekking tot nieuwe initiatieven.” Een collegawethouderbesloot dat ingrijpen nodig was en “dan ga ik me bemoeien met eenterrein waar mijn competenties niet liggen en daar maak ik me kwetsbaar mee,maar dat kan me even niet schelen.”Niet iedereen is berekend voor deze uitdagingen. Zowel trekker als rugdekkermoet bijvoorbeeld snel kunnen beslissen en bovendien beschikken over enige(financiële) armslag. Ze moeten ook goed ‘nee’ kunnen zeggen. Maar het belangrijksteis de zekerheid die zij elkaar bieden. Een wooncorporatie keek af bij Schiphol.“Daar is het gelukt om managers aan te stellen voor een heel dorp. Daar isgeen sociale cohesie, het is een komen en gaan van mensen, en toch functioneerthet goed en is het overzichtelijk.” Als er op Schiphol iets fout gaat, wordt direct

vertrouwen in de buurtde floor manager erbij gehaald. “Hij staat hoog in de hiërarchie. Als hij dus belt,dan willen de andere diensten wel rennen. Dat kun je in een buurt ook.”De voorbeelden, vaak van anekdotische aard, buitelen over elkaar heen. b&w vanRotterdam gaven bijvoorbeeld opdracht aan hun stadsmariniers: jullie moeten“doen”, alle nadruk moet liggen op “uitvoering”. Burgemeester Opstelten lietgeen twijfels bestaan bij zijn frontlijn: “Zodra ik het woord beleid hoor... boete!”Op de vraag van een hoge beambte: “Wat is hun mandaat?”, gaf hij een ongebruikelijkmaar helder antwoord: “Ze hebben geen mandaat, ze mogen alles.” Develdwerker was gemotiveerd: “Dat sprak me wel aan.” Zijn positie werd al snelbeproefd door beoogde samenwerkingspartners, die de burgemeester haddentoegezegd camera’s op te hangen. Dat gebeurde ook, maar het waren heel oudecamera’s. De stadsmarinier belde maar kon pas twee maanden later een afspraakmaken met de directeur van de betrokken partij. Zijn tweede telefoongesprek hadmeer succes: “De burgemeester wil u uitnodigen om volgende week te pratenover de camera’s. Het is misschien zinvol om samen een voorgesprek te hebben.”Het gesprek bleek zeer vruchtbaar.262Stap 3c: succes vierenEen bevlogen wethouder geeft ons zijn recept voor beweging: “trots op wat gezamenlijkbereikt kan worden, wederzijds vertrouwen en het steeds weer bewijzendaarvan.” Die trots vormt een sleutel in veel buurtinitiatieven. Een groep Somalischevrouwen werkt actief mee in het “voortuinenproject” dat een buurtverenigingmet steun van de gemeente heeft opgepakt: “Ze hebben het gevoel dat huninzet verschil maakt.” Elders ontaardden spanningen in een vechtpartij tussenetnische groepen. Dit bleek het breekijzer te zijn voor een succesvol overlegplatform.De grootste klager van vroeger stuurde een verontwaardigde brief naar deplaatselijke krant die negatief berichtte: het gaat juist zo goed in de buurt! Wezaten aan bij een zwart buurtontbijt waar de bewoners trots vertelden wat ze zelfhebben georganiseerd. Tijdens de Rotterdamse verkiezing van de meest veelbelovendegroeibriljant was het gesprek van de dag in een harde kern: hebben “we”veel stemmen gehaald? En aan de Amsterdamse trekkers vroegen we wat hetpositiefste is dat zij hebben geleerd van de Zeedijk? Ze aarzelden niet: het is hétbewijs dat een straat of buurt nooit hoeft te worden opgegeven. De trekkers tellenhun zegeningen. De straat is weer teruggegeven aan de bewoners: een ‘gewone’dorpsstraat met sociale controle. Het is ook weer een aantrekkelijke straat: “Het isnu de derde uitgaansplek van Amsterdam.”Het is een aandachtspunt en goede bestuurders en trekkers houden er rekeningmee: succes kweekt succes. Bewoners stoppen soms veel tijd in hun buurt en krijgendaar vaak relatief weinig voor. Bijna alle initiatieven worden getrokken dooreen klein aantal enthousiastelingen: “Daar word je wel eens niet goed van. Sta jeweer alleen de versiering op te hangen of met z’n drieën de straat te vegen.” Eenander in een vrolijke zeurpartij: “Sta je naderhand weer een paar uur af te wassen!”Externe erkenning kan daarom functioneel zijn; een goedgekozen schouderklopdoet soms wonderen. De oud-voorzitter van een buurtvereniging werd gekozen

ijlage 1: processen en instrumenten van verandermanagementtot “wakkere burger”, een klein dorp tot “kern met pit” voor de renovatie van hetbuurthuis door vrijwilligers. In Hoogvliet wordt jaarlijks de ‘Hoogvlieter vanhet jaar’-trofee uitgereikt en twee Rotterdamse trekkers worden uitgenodigd omnaar Oslo te gaan voor het kappen van de kerstboom. Maar tegelijk wensenbuurtwachten in Rotterdam en Amsterdam “een eigen plek voor onszelf”.Tegelijk wil ook de politie op het Rembrandtsplein de witte jacks terug, die hen’s nachts herkenbaar maakten voor elkaar en voor de horecaportiers. Dat wasgoed voor hun eigen veiligheid en voor die van de kroegbezoekers, maar hetdroeg ook bij tot de teamgeest.4 verankerenDe moeilijkste stap in het veranderingsproces betreft de juiste verankering vanvooruitgang en verinnerlijking van het nieuwe gedrag. Je kan niet eindeloosdoorgaan met een bepaalde geconcentreerde actie: het kost vaak te veel en debuurt- en beleidsagenda’s moeten ook worden vrijgemaakt voor nieuwe prioriteiten.Een frontlijnwerker zegt het eenvoudig: “Ik zit hier maar voor bepaaldetijd en dat moet zo blijven. Uiteindelijk moeten alle organisaties zelf hun zakenvoor elkaar krijgen.”Idealiter worden de nieuwe gedragspatronen zodanig vanzelfsprekend dat vaneen andere cultuur kan worden gesproken: een andere manier van met elkaardingen gedaan krijgen. Er zijn drie kapstokken om de empirische bevindingenaan op te hangen: het waarborgen van rotatie, het bewaken van een ‘constructieveontevredenheid’, en het bouwen aan vertrouwen.263Stap 4a: rotatie waarborgenTot stand brengen van verandering is mensenwerk. De sleutel voor blijvendsucces is daarom gelegen in het vasthouden van trekkers en het waarborgen vanhun adequate opvolging. Velen sluiten zich aan bij de waarschuwing: “Als detrekkers verdwijnen, kan alles in elkaar zakken.” Tezelfdertijd onderstrepen zij degevaren van een te beperkte rotatie. De ons-kent-onsmentaliteit in de buurten enhet coöptatiesysteem maken dat het vaak dezelfde mensen zijn die de kar trekken.Er zijn vele bestuurders nodig uit een kleine kweekvijver. Die trekkers zittenbovendien vaak te lang en ontwikkelen zich tot een soort niet-gekozen buurtburgemeester.Daardoor wordt het risico van inkapseling door overheid en socialespelers versterkt en ontstaat zelfs de kans dat de trekkers, in plaats van een deelvan de oplossing, een deel van het probleem gaan vormen. Zoals een bestuurderzegt: “Ze worden minder kritisch op ons.”Een van de vragen van het vrijwillige buurtwerk is dus hoe een zinvolle rotatievan de trekkers kan worden bevorderd. Keer op keer werd het punt gemaakt.Buurten veranderden en wijkraden vaak veel minder, bingoavonden zijn al heellang het ‘eigendom’ van een paar mensen. Buurtcentra worden veelal geleid door“oud wit kader” dat te weinig contact heeft met de nieuwe bewoners. De ledenvan een bewonersklankbordgroep zouden bij voorkeur om de vijf jaar moeten

vertrouwen in de buurtworden vervangen, maar sommigen zitten er al tien jaar, dit ondanks het feit datde gemeente hen in geval van nood kan ontslaan. De oude garde verzet zich tegengedwongen aftreden en wordt daarin gesteund door de frontlijn van de socialespelers die niet graag hun netwerk verloren zien gaan. En een gefrustreerde horecaondernemerlegt ons uit: “Er zit een aantal 80-jarigen in dat bestuur en diewillen alleen maar behouden. Als de gordijntjes voor de ramen scheef hangen,bellen ze de wethouder.”264Het gaat om een kwetsbaar evenwicht: “Een buurtnetwerk moet voldoendebescherming bieden en gezellig zijn, maar ook open blijven – er moeten nieuwemensen bij kunnen komen.” In sommige plaatsen wordt dat evenwicht bewaaktdoor statutaire regelingen, waarin is bepaald welke organisaties vertegenwoordigdmoeten zijn of hoe lang mensen zitting kunnen hebben. Tegelijk moetnieuwe instroom worden aangetrokken en dat stuit op weer andere problemen.Het werken in een buurtorganisatie is vaak beperkt aantrekkelijk – veel werk enweinig eer en invloed. Voortdurend dreigt het gevaar van de inkapseling van trekkersof het “afpakken” van hun succesvolle initiatieven door professionals. Eengemeente wil een initiatiefgroep omvormen tot een dorpsraad, maar de trekkerszijn er niet van gediend: “We willen niet het risico lopen om gepolitiseerd teworden.” Elders stellen we de ‘foute’ vraag: ‘Wat doet jullie dorpsraad nu?’ Devoorzitter van het gecoöpteerde stichtingsbestuur, als door een adder gebeten:“We zijn geen dorpsraad. Dat willen we niet zijn.” In een voorstandsbuurtweigert de voorzitter van de buurtpreventievereniging mee te denken over hetasfalteren van een onverharde weg: “We willen ons richten op veiligheid en zobelangenverstrengelingen voorkomen.”Stap 4b: constructieve ontevredenheid bewakenOntevreden, gefrustreerde mensen klagen, opperen destructieve plannen of – alshet ze te gek wordt – haken af. Tevreden mensen dragen echter geen verbeteringsideeënaan. Dat geldt in probleemloze voor- en middenstandsbuurten, maarook elders wanneer een probleem opgelost lijkt te worden en de druk van debewonersketel gaat: “Het zichtbaar worden van succes kan een rem op succesworden.” Bewoners bundelden zich bijvoorbeeld in een buurtraad om de leegloopvan hun buurt tegen te gaan. Ze kraakten een leegstaand pand en vestigdener een buurtcentrum, dat een democratisch verkozen bestuur kreeg en met groteeigen inzet en uiteindelijk ook steun van de politiek succes boekte. Met het afnemenvan het probleem waarvoor ze zich hadden georganiseerd, liep echter deanimo voor het buurthuisbestuur terug en raakte de buurtbetrokkenheid in deversukkeling.Op welke wijze kan worden bevorderd dat blijvend sprake is van een constructieveontevredenheid? Het vereist evenwichtskunst: “Als de overheid te veel naarzich toetrekt, krijgen de tegenspelers in de wijkaanpak de neiging achterover tegaan leunen.” Overheid en sociale spelers moeten de bewoners ook niet “pamperen”:niet alle besluitruimte en macht uit handen geven. Maar mensen moetenwel kunnen geloven in hun eigen invloed: ze moeten – op zijn minst figuurlijk –

ijlage 1: processen en instrumenten van verandermanagementeigenaar willen zijn van hun buurt. Ervaren bestuurders weten het: “Trotsebewoners zijn de beste ambassadeurs, beter dan bestuurders en politici.” Zeinvesteren daarom in mooie gebouwen, in cultuur op straat, in verzorgd groen,in goede voorzieningen.Wooncorporaties ontwikkelen nieuwe huurkoopconstructies, omdat bewonerszich dan meer verbonden voelen met hun buurt en die loyaliteit vertalen in eengrotere sociale betrokkenheid met velerlei positieve doorwerking. Een “woongroep”van senioren is bijvoorbeeld georganiseerd in een vereniging die invloedheeft op de instroom van nieuwe bewoners. Dat recht schept ook verplichtingenom nieuwe buren welkom te doen zijn en elkaar in geval van nood bij te staan.Zou je verder moeten gaan, bijvoorbeeld door een inschrijving te openen voorhet zelfbeheer van de openbare ruimte in een buurt zoals dat al gebeurt met trapveldjesof ander openbaar groen?De voorwaarden voor een constructieve ontevredenheid dienen echter nietalleen van toepassing te zijn op bewoners, maar moeten ook gelden voor debetrokken functionarissen bij de overheid en de sociale spelers. Dat is nietvanzelfsprekend. Teleurgestelde veldwerkers werden murw geslagen door jojobeleiden niet nagekomen beloften: “Ik moest kiezen: stap ik eruit of ga ik hetbeter doen.” Onze informant koos voor het laatste en met hem velen. Het gaatom aanvallend denken: “Ik hoef geen geld, geef me bevoegdheden en mogelijkhedenom geld te matchen.” Geef ons de beleidsruimte om creatief te kunnenzijn, om geld met geld te maken, om grenzen te verleggen: het enthousiasme enhet actieprogramma zijn er al. Ze erkennen: “Dat ligt deels in onszelf, maar ermoet ook oog voor zijn vanuit Den Haag.”265Te veel tevredenheid is ook onder de beleidsmakers des duivels oorkussen. Eenwijkaanpak “is een beetje in een valkuil getrapt: we worden geloofd en geprezenin het hele land.” Daardoor zijn overheid en sociale spelers te weinig zelfkritischzodat men “doorakkert” langs vaste paden. Mensen zijn vergadermoe; de creativiteitis eruit. Een oud-wethouder raadt aan: de wijkaanpak moet “even stoppenen na evaluatie opnieuw beginnen”. Het is “te veel, te dikke deken”, te geïnstitutionaliseerdgeworden. Alle ballast – vaste stramienen, vergaderingen, en dergelijke– moet eruit weggesneden. We moeten “apk-keuringen” invoeren, opperteen ambtenaar, en daardoor in samenwerking met trekkers en andere bewonerseventuele manco’s opsporen zoals slijtage, samenwerkingsproblemen, in- ofuitsluiten van bewoners. Om ambtenaren fris te houden worden in sommigegemeenten de wijkcoördinatoren na een bepaalde tijd horizontaal ‘gepromoveerd’naar andere wijken.Stap 4c: bouwen aan vertrouwenErvaren bestuurders waarschuwen voor het gevoel van “we zijn er wel”,waardoor de politieke prioriteit verschuift naar andere problemen of buurten.Uiteindelijk moet de wisselwerking van de bewoners binnen een buurt en van debuurt met overheid, sociale en private spelers vanzelfsprekend worden, zichzelf

vertrouwen in de buurtmet normale routines instandhoudend en vernieuwend. Een dergelijke samenwerkingvereist een vertrouwensbasis die nu veelal nog onvoldoende aanwezigis.266Een eerste voorwaarde daartoe is het waarborgen van blijvende steun, zowelfinancieel als politiek. We noemden vele voorbeelden van jojobeleid. Een politieagent:“Dan moet er weer meer blauw op straat, moeten we de wijk in, samenwerkenmet anderen en dan weer niet.” Opbouwwerk heeft te weinig draagvlaken dat maakt het beleid kwetsbaar: “Het is een bonbonnetje en momenteel is hettijd voor roggebrood.” Er zijn echter ook de goede voorbeelden van gemeenteradendie over de volle breedte een initiatief steunden en een langetermijnfinancieringwaarborgden. Beleidsmakers leerden samenwerken. Binnen het ambtelijkapparaat, vertellen ze, zit de brede school goed tussen de oren. De kokers verdampenals het ware en daardoor lopen rijksprogramma’s als Heel de Buurt enOnze Buurt Aan Zet maar ook allerlei gemeentelijke acties via de scholen. Politici– de voorzitter van de stadsdeelraad in een herstructureringsgebied en de wethoudervan de centrale stad bijvoorbeeld – maakten een doorbraak naar “eensoort eenheid van bestuur” toen zij de verantwoordelijkheid deelden voor debesteding van het enorme blok gsb-geld.Overheden leerden ook samenwerken met sociale en private spelers. Het bijzonderevan hun stad is de mentaliteit van “samen iets voor elkaar krijgen”, zeggenze. Er zijn samenwerkingsverbanden van 25 verschillende instanties, die overleggenop directieniveau. Een gemeente bleek een waardevolle partner te zijnvoor andere partijen zoals een wooncorporatie en grote ondernemingen. Ondernemers(verenigingen)merkten dat ze konden wheelen en dealen met de overheid:“Ze weten dat er te praten valt met de overheid. Het gaat niet om de autoriteit,maar om dat je ook wat te bieden hebt en dat mensen er graag bij willenhoren.”Ondernemingen leerden van hun kant inhoud te geven aan hun license to operate.Shell Pernis sloot een convenant met naaste buur Hoogvliet en betaalde mee aande aanleg van een fly-over over de snelweg die het stadsdeel scheidt van de restvan Rotterdam. Dow Chemical voert in Terneuzen een actief buurtbeleid: “Wemoeten verantwoord omgaan met de hele onderneming, want we zijn afhankelijkvan de acceptatie door de omgeving.” Hun bewonersadviesraad heeft eenantenne- en communicatiefunctie. Het bedrijf vergadert ook eenmaal per jaarmet de dorpsraden van Zeeuws-Vlaanderen en met de colleges van b&w. Hetbedrijf richtte omgekeerd een leercentrum met computers voor ruim 100 personenin op het regionaal opleidingencentrum en werkte intensief mee in diversestageverbanden en gastcolleges. De laatste bewoner van Boerengat, een minibuurtin de schaduw van de fabriek, weet de grote buur te waarderen: “Als er watis, hoeven we maar een kik te geven en ze doen er wat aan.”De finale vertrouwenstoets is echter gelegen in de vrijwillige verbanden tussenbewoners onderling of met private partijen. Bewoners geloven vaak niet in de

ijlage 1: processen en instrumenten van verandermanagementmogelijkheden van hun samenwerking; een wethouder zegt: “Doe nou toch ’nsniet zo Calimero; kijk eens wat je tot stand hebt gebracht.” Voor er een werkelijkeomslag komt en bewoners vertrouwen in eigen kunnen krijgen, is drie of vier jaarnodig waarin bovendien een aantal vroege en duidelijk zichtbare successenworden geboekt. Begint het eenmaal te lopen, dan vervagen traditionele scheidslijnen.Turkse buurtbewoners namen deel aan een actie tegen een Turkse winkelierdie overlast veroorzaakte. Bij de ombouw van de Zeedijk speelden de daargevestigde, traditioneel op zichzelf gerichte Chinese ondernemers een belangrijkerol bij het tot nieuw leven brengen van ook hun buurt: “De Zeedijk is ookeen soort Chinatown.”Er is een laatste les die ons werd voorgehouden door een paar gelouterde veldwerkersmet veel jaren frontervaring. Buurtinitiatieven moeten niet kunstmatigin leven worden gehouden. Je moet burgerinitiatieven beschouwen als een veenbrand:als de brand is uitgewoed, moet je het vuur de kans geven te verdwijnen.Wanneer daaraan behoefte is, laait het later en op een andere plaats wel weer op.Onze deskundigen waarschuwden: bureaucratieën kunnen daar niet meeomgaan. Ze zoeken permanente overlegpartners die ze willen binden binnenvaste structuren en processen. Nog niet alle beleidsmakers en uitvoerders beheersende kunst van het loslaten. Maar als het toch – om welke reden dan ook – isafgelopen, zorg er dan voor dat alle sporen van de eerdere activiteit zijn opgeruimd:laat nooit een negatieve erfenis of herinnering achter.267

268vertrouwen in de buurt

ijlage 2: activerende zelfanalysebijlage 2: activerende zelfanalyseHet volgende formulier is ontworpen om beleidsmakers en -uitvoerders bij testaan bij een zelfanalyse van hun buurtbeleid. Die analyse dient idealiter alsbeginpunt voor concrete verbeteringsacties.Het formulier richt zich op een enkele, goed omschreven buurt, die met namedoor bewoners als een eenheid wordt beschouwd. Die buurt zal dus meestal kleinerzijn dan de door de gemeente onderkende wijk. Om ‘algemeenheden’ te voorkomenwordt invullers gevraagd bij hun beantwoording steeds deze buurt voorogen te houden.Het formulier wordt idealiter voor een enkele buurt ingevuld door meerderemensen, zodat verschillende invalshoeken worden belicht. Te denken valt aanwethouder(s), gemeentehuisambtenaren, wijkcoördinatoren, leidinggevendenen frontlijnwerkers van sociale spelers (dat wil zeggen wooncorporaties, politie,scholen) en buurtbewoners. Door onderlinge vergelijking wordt duidelijk welkeverschillen in inzicht aandacht vragen.2691. StartgegevensBuurt:Eventuele omschrijving:Invuller:Relatie met buurt*:* Bijvoorbeeld bewoner, buurtconciërge, wethouder

vertrouwen in de buurt2. Beoordeling aandachtspuntenHet volgende overzicht van aandachtspunten verwijst naar de paragrafen 6.2 en 6.3 van het rapport.Invullers wordt gevraagd steeds de desbetreffende tekst te lezen en daarna hun oordeel voor de uitgekozenbuurt te geven.AandachtspuntGewicht*Huidigekwaliteit**Denkbare actie***A. Sociale herovering (alleen in te vullen in geval van een achterstandsbuurt)1. Wegbereidersrol overheida. Kwaliteit situatieanalyseb. Zwart-witdenkenc. Voorwaarden verankering2702. Kaderafspraken tussen overheiden sociale spelersa. Leermogelijkhedenb. Duidelijkheid en geloofwaardigheidc. Veranderingsproces3. Uitvoering sociale spelersa. Uitdaging tot inkleuringb. Overdracht bij naderendevoltooiingc. Focus welzijnswerkB. Kansgedreven beleid (in te vullen voor elke buurt)1. Aangescherpt veranderingsprocesa. Uitdragen verhaalb. Actiebekwaamheidbewonersc. Leeromgeving2. Herontwerp bewonersbetrokkenheida. Formaliseren non-beleidb. Aantrekken creatieve kernc. Prioriteitstelling door bewoners* Op schaal van 0 tot 3: 0 = onbelangrijk, 3 = zeer belangrijk** Alleen in te vullen voor aandachtspunten met gewicht 2 of 3.Beoordeling op schaal 1 tot 3: 1 = zwak, 3 = sterk*** Alleen in te vullen bij beoordeling van de huidige kwaliteit met 1 of 2

ijlage 2: activerende zelfanalyse3. TotaaloordeelEen levende buurt bestaat bij de gratie van inspirerende trekkers en onderling vertrouwen, zowel binnen debuurt als in de relatie met sociale spelers en overheid. Invullers wordt gevraagd voor elke partij hun kwaliteitsoordeelte geven en denkbare verbeteringsacties en namen van mogelijke trekkers aan te geven.AandachtspuntBeoordeling*Denkbare actie***A. Buurtbewoners1. Inspirerende trekkers2. Onderling vertrouwenB. Sociale spelers**1. Inspirerende trekkers2. Onderling vertrouwen271C. Overheid1. Inspirerende trekkers2. Onderling vertrouwen* Op schaal 1 tot 5: 1 = zeer slecht, 5 = uitstekend** Bijvoorbeeld welzijnsorganisatie, wooncorporatie, school, politie

vertrouwen in de buurt4. Samenvattend overzichtDoor de gegevensbeoordeling uit box 3 in te tekenen in onderstaande figuur (afzonderlijk voor buurtbewoners,sociale spelers en overheid) wordt een overzicht verkregen van de uitgangspositie in de buurt.Inspirerendetrekkers5▲327211 3 5Onderlingvertrouwen

ijlage 3: overzicht van casussenbijlage 3: overzicht van casussen1 De Deventer Wijkaanpak2 De wijkaanpak in Delft3 Wijkgericht werken in Utrecht4 Netwerken in Tilburg5 Zaanstad en de Zaankanteling6 Beweging in Drentse dorpen7 Dorpen in Friesland: verenigingsleven, dorpshuizen en sociale ondersteuning8 Doarpsbelang Reduzum9 Dorpen in West-Brabant10 Voorzieningen in Limburgse Dorpen11 Rotterdam-Schiemond: leefbaarheidsinitiatieven bewoners en wooncorporatie12 Veiligheid op wijk- en buurtniveau in Utrecht: gebiedsgerichte aanpak13 Buurtpreventie in Het Gooi14 Justitie in de Buurt: samenwerking van de instanties op buurt- en wijkniveau15 Buurtgerichte aanpakken in stadsdeel Amsterdam-Centrum16 Groninger Vensterscholen17 Twee brede scholen in Hoogvliet18 Twee Zaanse Scholen en hun buurt19 Brede buurtschool Terra College, Den Haag20 Ouders en kinderen in Bos en Lommer21 Opzoomeren in Rotterdam22 Mensen maken de stad: Stadsetiquette in Rotterdam23 Thuis Op Straat24 Sport in de buurt25 Hoogvliet: bewonersbetrokkenheid bij fysieke herstructurering26 Gorinchem Lingewijk27 De Peperklip in Rotterdam: een corporatie pakt door28 Amsterdam Zuidoost273Voor een gedetailleerde beschrijving zie C.A. Hazeu, N.G.J. Boonstra, M. Jager-Vreugdenhil en P. Winsemius (2005).

274vertrouwen in de buurt

apporten aan de regeringrapporten aan de regeringEerste raadsperiode (1972-1977)1 Europese Unie2 Structuur van de Nederlandse economie3 EnergiebeleidGebundeld in één publicatie (1974)4 Milieubeleid (1974)5 Bevolkingsgroei (1974)6 De organisatie van het openbaar bestuur (1975)7 Buitenlandse invloeden op Nederland: Internationale migratie (1976)8 Buitenlandse invloeden op Nederland: Beschikbaarheid van wetenschappelijke en technische kennis (1976)9 Commentaar op de Discussienota Sectorraden (1976)10 Commentaar op de nota Contouren van een toekomstig onderwijsbestel (1976)11 Overzicht externe adviesorganen van de centrale overheid (1976)12 Externe adviesorganen van de centrale overheid (1976)13 Maken wij er werk van? Verkenningen omtrent de verhouding tussen actieven en niet-actieven (1977)14 Interne adviesorganen van de centrale overheid (1977)15 De komende vijfentwintig jaar – Een toekomstverkenning voor Nederland (1977)16 Over sociale ongelijkheid – Een beleidsgerichte probleemverkenning (1977)275Tweede raadsperiode (1978-1982)17 Etnische minderheden (1979)A. Rapport aan de RegeringB. Naar een algemeen etnisch minderhedenbeleid?18 Plaats en toekomst van de Nederlandse industrie (1980)19 Beleidsgerichte toekomstverkenningDeel 1: Een poging tot uitlokking (1980)20 Democratie en geweld. Probleemanalyse naar aanleiding van de gebeurtenissen in Amsterdam op 30 april 198021 Vernieuwingen in het arbeidsbestel (1981)22 Herwaardering van welzijnsbeleid (1982)23 Onder invloed van Duitsland. Een onderzoek naar gevoeligheid en kwetsbaarheid in de betrekkingen tussenNederland en de Bondsrepubliek (1982)24 Samenhangend mediabeleid (1982)Derde raadsperiode (1983-1987)25 Beleidsgerichte toekomstverkenningDeel 2: Een verruiming van perspectief (1983)26 Waarborgen voor zekerheid. Een nieuw stelsel van sociale zekerheid in hoofdlijnen (1985)27 Basisvorming in het onderwijs (1986)28 De onvoltooide Europese integratie (1986)29 Ruimte voor groei. Kansen en bedreigingen voor de Nederlandse economie in de komende tien jaar (1987)30 Op maat van het midden- en kleinbedrijf (1987)Deel 1: Rapport aan de Regering;Deel 2: Pre-adviezen31 Cultuur zonder grenzen (1987)

vertrouwen in de buurt32 De financiering van de Europese Gemeenschap. Een interimrapport (1987)33 Activerend arbeidsmarktbeleid (1987)34 Overheid en toekomstonderzoek. Een inventarisatie (1988)Vierde raadsperiode (1988-1992)35 Rechtshandhaving (1988)36 Allochtonenbeleid (1989)37 Van de stad en de rand (1990)38 Een werkend perspectief. Arbeidsparticipatie in de jaren ’90 (1990)39 Technologie en overheid (1990)40 De onderwijsverzorging in de toekomst (1991)41 Milieubeleid. Strategie, instrumenten en handhaafbaarheid (1992)42 Grond voor keuzen. Vier perspectieven voor de landelijke gebieden in de Europese Gemeenschap (1992)43 Ouderen voor ouderen. Demografische ontwikkelingen en beleid (1993)276Vijfde raadsperiode (1993-1997)44 Duurzame risico’s. Een blijvend gegeven (1994)45 Belang en beleid. Naar een verantwoorde uitvoering van de werknemersverzekeringen (1994)46 Besluiten over grote projecten (1994)47 Hoger onderwijs in fasen (1995)48 Stabiliteit en veiligheid in Europa. Het veranderende krachtenveld voor het buitenlands beleid (1995)49 Orde in het binnenlands bestuur (1995)50 Tweedeling in perspectief (1996)51 Van verdelen naar verdienen. Afwegingen voor de sociale zekerheid in de 21e eeuw (1997)52 Volksgezondheidszorg (1997)53 Ruimtelijke-ontwikkelingspolitiek (1998)54 Staat zonder land. Een verkenning van bestuurlijke gevolgen van informatie- en communicatietechnologie (1998)Zesde raadsperiode (1998-2002)55 Generatiebewust beleid (1999)56 Het borgen van publiek belang (2000)57 Doorgroei van arbeidsparticipatie (2000)58 Ontwikkelingsbeleid en goed bestuur (2001)59 Naar een Europabrede Unie (2001)60 Nederland als immigratiesamenleving (2001)61 Van oude en nieuwe kennis. De gevolgen van ict voor het kennisbeleid (2002)62 Duurzame ontwikkeling: bestuurlijke voorwaarden voor een mobiliserend beleid (2002)63 De toekomst van de nationale rechtsstaat (2002)64 Beslissen over biotechnologie (2003)65 Slagvaardigheid in de Europabrede Unie (2003)66 Nederland handelsland. Het perspectief van de transactiekosten (2003)67 Naar nieuwe wegen in het milieubeleid (2003)

apporten aan de regeringZevende raadsperiode (2003-2007)68 Waarden, normen en de last van het gedrag (2003)69 De Europese Unie, Turkije en de islam (2004)70 Bewijzen van goede dienstverlening (2004)71 Focus op functies. Uitdagingen voor een toekomstbestendig mediabeleid (2005)Rapporten aan de Regering nrs 1 t/m 67 en publicaties in de reeks Voorstudies en achtergronden zijn niet meer leverbaar.Alle studies van de wrr zijn beschikbaar via de website www.wrr.nl.Rapporten aan de Regering nrs 68 t/m 71 zijn verkrijgbaar in de boekhandel of via Amsterdam University Press,Prinsengracht 747-751, 1017 JX Amsterdam (www.aup.nl).277

vertrouwen in de buurtverkenningenZevende raadsperiode (2003-2007)1 Jacques Pelkmans, Monika Sie Dhian Ho en Bas Limonard (red.) (2003) Nederland en de Europese grondwet2 P.T. de Beer en C.J.M. Schuyt (red.) (2004) Bijdragen aan waarden en normen3 G. van den Brink (2004) Schets van een beschavingsoffensief. Over normen, normaliteit en normalisatie inNederland4 E.R. Engelen en M. Sie Dhian Ho (red.) (2004) De staat van de democratie. Democratie voorbij de Staat5 P.A. van der Duin, C.A. Hazeu, P. Rademaker en I.J. Schoonenboom (red.) (2004) Vijfentwintig jaar later.De Toekomstverkenning van de WRR uit 1977 als leerproces6 H. Dijstelbloem, P.L. Meurs en E.K. Schrijvers (red.) (2004) Maatschappelijke dienstverlening. Een onderzoeknaar vijf sectoren7 W.B.H.J. van de Donk, D.W.J. Broeders en F.J.P.M. Hoefnagel (red.) (2005) Trends in het medialandschap.Vier verkenningen8 G. Engbersen, E. Snel en A. Weltevrede (2005) Sociale herovering in Amsterdam en Rotterdam. Eén verhaal overtwee wijken278Alle Verkenningen zijn uitgegeven bij Amsterdam University Press, Prinsengracht 747-751, 1017 JX Amsterdam(www.aup.nl).

voorstudies en achtergrondenvoorstudies en achtergrondenHieronder worden de publicaties uit de wrr-serie Voorstudies en achtergronden opgesomd vanaf devijfde raadsperiode. Een volledig overzicht van de voorstudies is beschikbaar op de wrr-website(http://www.wrr.nl) of aan te vragen bij het bureau van de wrr (070 - 356 46 25).Vijfde raadsperiode (1993-1997)V82 W.J. Dercksen e.a. (1993) Beroepswijs onderwijs. Ontwikkelingen en dilemma’s in de aansluiting van onderwijs enarbeidV83 W.G.M. Salet (1994) Om recht en staat. Een sociologische verkenning van sociale, politieke en rechtsbetrekkingenV84 J.M. Bekkering (1994) Private verzekering van sociale risico’sV85 C. Lambers, D.A. Lubach, M. Scheltema (1994) Versnelling juridische procedures grote projectenV86 cshob (1995) Aspecten van hoger onderwijs. Een internationale inventarisatieV87 T. van der Meij e.a. (1995) Ontwikkelingen in de natuur. Visies op de levende natuur in de wereld en scenario’s voorhet behoud daarvanV88 L. Hagendoorn e.a. (1995) Etnische verhoudingen in Midden- en Oost-EuropaV89 H.C. Posthumus Meyjes, A. Szász, Christoph Bertram, W.F. van Eekelen (1995) Een gedifferentieerd EuropaV90 J. Rupnik e.a. (1995) Challenges in the EastV91 J.P.H. Donner (rapporteur) (1995) Europa, wat nu?V92 R.M.A. Jansweijer (1996) Gouden bergen, diepe dalen: de inkomensgevolgen van een betaalbareoudedagsvoorzieningV93 W. Derksen, W.A.M. Salet (red.) (1996) Bouwen aan het binnenlands bestuurV94 seo/Intomart (1996) Start-, slaag- en faalkansen van hoger opgeleide startende ondernemersV95 L.J. Gunning-Schepers, G.J. Kronjee and R.A. Spasoff (eds.) (1996) Fundamental Questions about the Future ofHealth CareV96 H.B.G. Ganzeboom en W.C. Ultee (red.) (1996) De sociale segmentatie van Nederland in 2015V97 J.C.I. de Pree (1997) Grenzen aan verandering. De verhouding tussen reorganisatie en structuurprincipes van hetbinnenlands bestuurV98 M.F. Gelok en W.M. de Jong (1997) Volatilisering in de economieV99 A.H. Kleinknecht, R.H. Oostendorp, M.P. Pradhan (1997) Patronen en economische effecten van flexibiliteit in deNederlandse arbeidsverhoudingenV100 J.P.H. Donner (1998) Staat in bewegingV101 W.J. Vermeulen, J.F.M. van der Waal, H. Ernste, P. Glasbergen (1997) Duurzaamheid als uitdaging. De afweging vanecologische en maatschappelijke risico’s in confrontatie en dialoogV102 W. Zonneveld en A. Faludi (1998) Europese integratie en de Nederlandse ruimtelijke ordeningV103 Verslag en evaluatie van de vijfde raadsperiode (1998)279V104V105V106V107V108Zesde raadsperiode (1998-2002)Krijn van Beek (1998) De ondernemende samenleving. Een verkenning van maatschappelijke verandering enimplicaties voor beleidW. Derksen et al. (1999) Over publieke en private verantwoordelijkhedenHenk C. van Latesteijn (1999) Land use in Europe. A methodology for policy-oriented future studiesAart C. Liefbroer en Pearl A. Dykstra (2000) Levenslopen in verandering. Een studie naar ontwikkelingen in delevenslopen van Nederlanders geboren tussen 1900 en 1970Bart Wissink (2000) Ontworpen en ontstaan. Een praktijktheoretische analyse van het debat over het provincialeomgevingsbeleid

vertrouwen in de buurtV109V110V111V112V113V114V115V116V117H. Mommaas, m.m.v. W. Knulst en M. van den Heuvel (2000) De vrijetijdsindustrie in stad en land. Een studie naarde markt van belevenissenH. Dijstelbloem en C.J.M. Schuyt, red. (2002) De publieke dimensie van kennisM.C.E. van Dam-Mieras en W.M. de Jong, red. (2002) Onderwijs voor een kennissamenleving. De rol van ict naderbekekenWendy Asbeek Brusse, Harry van Dalen en Bart Wissink (2002) Stad en Land in een nieuwe geografie.Maatschappelijke veranderingen en ruimtelijke dynamiekG.A. van der Knaap (2002) Stedelijke bewegingsruimte. Over veranderingen in stad en land.F.J.P.M. Hoefnagel (2002) Internet en cultuurbeleid. Over de gevolgen van ict voor het cultuurbeleid van deNederlandse overheidGabriël van den Brink (2002) Mondiger of moeilijker? Een studie naar de politieke habitus van hedendaagse burgersWillem Witteveen, Bart van Klink, met bijdragen van Wouter de Been en Peter Blok (2002) De sociale rechtsstaatvoorbij. Twee ontwerpen voor het huis van de rechtsstaatRein de Wilde, Nikki Vermeulen en Mirko Reithler (2003) Bezeten van genen. Een essay over de innovatieoorlogrondom genetisch gemodificeerd voedsel280Overige publicatiesVoor de eenheid van beleid. Beschouwingen ter gelegenheid van vijftig jaar Ministerie van Algemene Zaken (1987)Eigentijds burgerschap. wrr-publicatie onder leiding van H.R. van Gunsteren (1992)Mosterd bij de maaltijd. 20/25 jaar wrr (1997)De vitaliteit van de nationale staat in een internationaliserende wereld (2002)