Algemene brochure KvL

Postbus 67065
1060 JB Amsterdam
(020) 6 801 801
info@eigenhaard.nl
www.eigenhaard.nl
De Koningsvrouwen
van Landlust

inhoudsopgave
voorwoord 5
Koningsvrouwen van Landlust, over het project 6
pijler 1, betrokken bewoners 11
pijler 2, duurzame energievoorziening 19
pijler 3, respect monumentale status 29
pijler 4, kwaliteit sociale huurwoningen 33
pijler 5, vitale wijken 37

“Dit is de RenovatieRaad van de Koningsvrouwen van Landlust. De RenovatieRaad geeft advies aan Eigen Haard over de renovatieplannen.”
voorwoord
Eigen Haard is een van de grotere woningcorporaties van Nederland.
Onze missie is om als maatschappelijk ondernemer te bouwen aan
vitale wijken waar het prettig wonen, werken en leven is in vastgoed
van goede kwaliteit. We zijn het aan onze stand verplicht daarbij
innovatieve oplossingen te zoeken en onze nek uit te steken. En dat
doen we zeker bij de renovatie van De Koningsvrouwen van Landlust.
We zijn innovatief op het gebied van bewonersparticipatie. We
betrekken zoveel mogelijk bewonersgroepen bij het proces vanaf
de planvorming. Mannen, vrouwen, kinderen; iedereen fungeert als
raadgever. Op energiegebied is De Koningsvrouwen inmiddels een
Europees voorbeeldproject dat in de prijzen valt. Op een duurzame
manier renoveren we sociale huurwoningen die ook nog eens
een monumentale status hebben. De energiebehoefte wordt meer
dan gehalveerd en de CO2-uitstoot met maar liefst 80% beperkt. De
komende jaren monitoren wij het energieverbuik van onze huurders
in de woningen om kennis en ervaring op te doen die onze overige
huurders in renovatieprojecten ten goede kunnen komen. Ook willen
wij kennis en ervaring opdoen in de functionele verbetering die wij
in de woning aanbrengen, zodat andere complexen hiervan kunnen
meeprofiteren. Eigen Haard investeert in elke woning € 200.000,
waarvan we € 100.000 niet terug krijgen via de huur. Dat betekent
dat we zo’n € 25 miljoen verlies lijden op deze renovatie. Dat kunnen
we natuurlijk niet overal doen. Willen we dit soort ‘bewoonde musea’
als sociale huurwoningen behouden voor onze kinderen, dan moeten
we in Nederland creatieve oplossingen zien te vinden voor de problemen
waar we tegenaan lopen. Eigen Haard wendt uiteraard haar
innovatieve kracht aan om een flinke steen bij te dragen.
Dit is de RenovatieRaad van de Koningsvrouwen van Landlust. De RenovatieRaad geeft
4 advies aan Eigen Haard over de renovatieplannen.
5
de Koningsvrouwen van Landlust voorbeeldproject
De Koningsvrouwen van Landlust is een innovatief renovatieproject
van Eigen Haard waar veel professionele belangstelling voor is. Deze
uitgave informeert over De Koningsvrouwen vanuit de vijf pijlers
waarop het project rust.
Pijler 1. Betrokken bewoners
Pijler 2. Duurzame energievoorziening
Pijler 3. Respect voor de monumentale status
Pijler 4. Goede kwaliteit sociale huurwoningen
Pijler 5. Vitale wijken
Peter Hildering,
directeur Eigen Haard.
“Eigen Haard werkt aan de uitdaging
om passende oplossingen te
vinden van de problemen die zich
voordoen bij verouderde sociale
huurwoningen met of zonder
monumentale status.”

Koningsvrouwen van Landlust
over het project
wie waren de Koningsvrouwen?
Het project ligt aan drie straten, de Charlotte de Bourbonstraat,
de Louise de Colignystraat en de Bestevaerstraat. Charlotte de
Bourbon (1547 - 1582) was sinds 1575 de derde echtgenote van Willem
van Oranje. Louise de Coligny (1555 - 1620) was de vierde en laatste
echtgenote van prins Willem I. Vandaar de naam; Koningsvrouwen.
Landlust is de naam van de buurt, genoemd naar een voormalige
boerderij. Met de chique projectnaam wil Eigen Haard benadrukken
dat dit een bijzonder project is waar bewoners trots op mogen zijn.
De naam toont respect voor de gebouwen, de geschiedenis van de
wijk en vooral ook voor de bewoners.
Charlotte de Bourbon
Louise de Coligny
Voor De Koningsvrouwen van Landlust is een eigen logo ontwikkeld dat de allure van het
project uitstraalt. Het logo wordt ingezet bij alle bewonerscommunicatie waardoor herken-
vooruitgang in feiten en cijfers
- locatie: Amsterdam-West, Vogelaarwijk Bos en Lommer;
- gebouwd in 1937;
- 21 nationaliteiten, veel bewoners van Turkse en Marokkaanse
afkomst, relatief veel analfabetisme;
- gemeentelijk monument en rijksmonument in wording.
voor de renovatie
- 245 woningen waaronder 3 bedrijfsruimten;
- gemiddelde woninggrootte: 46 m2;
- energielabel G;
- slechte woonomstandigheden vanwege vocht, schimmel, geen
isolatie, versleten infrastructuur (kabels, leidingen, riolering),
gehorigheid en te klein woonoppervlak;
- onbeheerbaar voor Eigen Haard onder andere vanwege asbest
onder de douchevloer.
ning en commitment wordt gegenereerd.
6 7
december
2008
Startbesluit
april
september
december
Start
huisbezoeken
Woonwensenonderzoek
2009
Uitvoeringsbesluit
september
na de renovatie
- 188 moderne en gevarieerde huurwoningen, waaronder
60 grotere woningen;
- marktconforme woningdifferentiatie;
- ongeveer de helft van de oorspronkelijke bewoners
terug gekeerd, gebruikelijk is 17%;
- monumentale gevel in oude glorie hersteld;
- energielabel A, energieverbruik meer dan gehalveerd en
daarbij koelingsmogelijkheid gerealiseerd;
- CO2-reductie 80%;
- investering € 39 miljoen, waarvan € 25 onrendabel;
- ruimere woningindeling;
- balansventilatie;
- verbeterde brandwerendheid;
- verbeterde geluidsisolatie.
2010
Prijsvorming
bouwteampartners
juni
september
2011
Start bouw
Trappenhuis met
proefwoningen
2012
Oplevering
laatste woning
tweede
helft
Dankzij de betrokken bewoners is de totale doorlooptijd ongeveer 4,5 jaar.

cultuurhistorisch monument
De cultuur historische waarde van het complex, ontworpen door
vader en zoon Versteeg, kan in vier delen gedefinieerd worden:
stedenbouwkundig, architectonisch, innoverend en sociaal. In die
zin is deze renovatie een herhaling te noemen van de experimenten
van 70 jaar geleden.
De stedenbouwkundige waarde is het meest bekend en weegt het
zwaarst. Het betreft namelijk de eerste stroken verkaveling voor
arbeiderswoningen in Amsterdam. Het complex maakt onderdeel
uit van de aanpassing van het plan Landlust van Publieke Werken uit
1928. Ben Merkelbach, architect en mede oprichter van de 8, stuurde
in 1932 een aangepast stedenbouwkundig ontwerp naar de gemeente
Amsterdam. Dit werd bij de afdeling Stadsontwikkeling positief
ontvangen. Bij de Woningdienst was men wat minder enthousiast.
Daarom werd er via een prijsvraag onderzoek gedaan naar de te
realiseren woningen. De ontwerpen van de stroken, als alternatief
voor de gesloten bouwblokbouw, waren eigenlijk al in 1934 klaar.
Omdat de prijsvraag een publicatie tot gevolg had met hierin een
nieuw eisenpakket, werd de bouw uitgesteld tot 1936. Naast de
gebouwen is ook de openbare ruimte interessant. Hierin is door de
inrichting van de straten - breed, met veel groen en speelplekken
voor kinderen - de handtekening van Cornelis van Eesteren te zien.
8
Een sfeerimpressie van Landlust, de wijk waarin de Koningsvrouwen van Landlust staan.
9

pijler 1
betrokken bewoners
breedgedragen inspraak
Eigen Haard heeft gekozen om het hele renovatietraject vanaf
de planvorming samen met bewoners op te pakken. Naast de
Bewonerscommissie, als formeel aanspreekpunt, heeft Eigen Haard
gekozen voor nieuwe participatievormen. Bewoners zijn benaderd
om als raadgever hun inbreng te leveren. Vaak onderbelichte
doelgroepen als (allochtone) vrouwen en kinderen zijn daardoor
betrokken geraakt. Ze hebben waardevolle informatie geleverd
en hebben daarnaast nieuwe contacten gelegd met hun buren.
buurtschool
bewonersondersteuning
- buurtparticipatie Stadsdeel
- wijksteunpunt wonen
- bewonersondersteuner
via Eigen Haard
KinderRaad
individuele
bewoners
De informatieavonden voor bewoners worden steevast druk bezocht.
RenovatieRaad
Eigen Haard
Bewonerscommissie
participatietraject
10 11
monitoringgroep
proefportiek
VrouwenRaad
algemene
informatieavonden
RedactieRaad
excursies

ewoners zeer waardevol als raadgevers
“Hoe wij als bewoners bij de renovatie van De Koningsvrouwen
zijn betrokken is een voorbeeld voor andere renovatieprojecten”,
aldus Mohamed El Yahiaoui, voorzitter van de Bewonerscommissie.
“Iedereen heeft zijn zegje kunnen doen. We zijn goed geïnformeerd
en we hebben de plannen echt samen ontwikkeld met Eigen Haard.
En gelukkig hebben we daarbij professionele ondersteuning
gekregen, die we zelf mochten uitkiezen. Natuurlijk heeft de
Bewonerscommissie met Eigen Haard ook geknokt over de huur en
de servicekosten, want die gaan natuurlijk wel omhoog. Gelukkig
halveren de energiekosten. In het begin waren de mensen sceptisch,
maar dat is omgeslagen in vertrouwen.”
nieuwe participatievormen
Reiny van Twillert van Bewonersparticipatie bij Eigen Haard is vanaf
het begin op zoek geweest naar manieren om bewoners mee te nemen
in het proces. “De Bewonerscommissie is ons formele aanspreekpunt.
Met hen komen we tot overeenstemming over zaken als het
sociaal plan, plattegronden, energiemaatregelen, huren en servicekosten.
Dat is gebruikelijk. Daarnaast hebben we ervoor gekozen om
bewoners uit zo divers mogelijke groepen bij het proces te betrekken
als raadgevers. We zoeken daarbij steeds naar de juiste vorm en
schuwen nieuwe vormen van participatie niet. Deze aanpak slaat
aan bij de bewoners. We zijn gestart met een RenovatieRaad waar
tientallen mensen op af kwamen. Ze hebben zelf aangegeven wat er
niet goed was aan hun woning. We hebben gezamenlijk een woning
gestript en ontdekt dat er zoveel moest gebeuren dat bewoners
12
onmogelijk in de woning kunnen blijven tijdens de renovatie. Om de
vele Turkse en Marokkaanse vrouwen beter te bereiken hebben we
ze twee jaar geleden op de koffie uitgenodigd. Inmiddels hebben we
een VrouwenRaad met dertig enthousiaste bewoonsters! Ze hebben
onder andere in workshops met de architect verrassende woningplattegronden
ontworpen en nieuwe tegels voor de badkamer en
keuken gekozen. Een aantal vrouwen heeft de smaak echt te pakken
gekregen en is ook actief geworden in de Monitoringsgroep. Die
groep bezocht tweewekelijks de eerste woningen die als proef zijn
gerenoveerd. Ze zagen dat Eigen Haard de woningen renoveert volgens
de afspraken met de bewoners. Het vertrouwen in Eigen Haard
groeit daardoor. Bewoners merken dat hun mening telt van plan tot
uitvoering.”
zorgvuldigheid boven snelheid
Van Twillert: “De basis van alles is natuurlijk echt luisteren, zorgen
dat mensen zich gehoord voelen. Iedereen telt. En altijd weer de
mogelijkheid bieden tot individuele aandacht van de bewonersbegeleider.
Ik heb geleerd dat we echt alles goed moeten doorspreken
met de bewoners. Zorgvuldigheid is belangrijker dan snelheid. Maar
wat we zien is dat het planontwikkelingsproces door dit alles juist
sneller is doorlopen. De tijdwinst is ongeveer 2 jaar.”
Kinderen van de Narcis-Queridoschool geven op tekeningen, kijkdozen en plattegronden
aan hoe hun ideale huis er uit ziet.
13

uurtschool intensief betrokken bij renovatie
Veel kinderen uit de Koningsvrouwen gaan naar de Narcis-Queridoschool.
Daarom heeft Eigen Haard aan de school gevraagd
aandacht te besteden aan de renovatie. Dat is meer dan gelukt. Alle
kinderen van de school hebben meegedaan aan een groot project
over wonen. Dit was goed in te passen in de leerstof. Zo zijn kleuters
gaan benoemen hoe een huis is ingericht en hoe ze het zelf zouden
inrichten. Wat groepen hoger is het project gekoppeld aan de
Kinder boekenweek en zijn er teksten, raps en gedichten bedacht. De
hoogste groepen hebben droomhuizen en plattegronden getekend
en samen met de architect schitterende maquettes gemaakt.
Schoolkinderen hebben een film gemaakt over hun woonsituatie en woonwensen.
14
prachtige renovatiefilm kinderen
Van Twillert : “Een deel van de moeders komt weinig de deur uit en
spreekt niet goed Nederlands. De kinderen zijn een extra ingang.
De buurtschool heeft het renovatieproject fantastisch omarmd.
Kinderen hebben samen met de architect woningplattegronden
gemaakt en groep 7 heeft, onder begeleiding van stichting de Frisse
Blik, als echte camerajournalisten hun ouders in huis gefilmd. Wat
vindt u van uw huis? Hoe zou uw gerenoveerde huis er uit
moeten zien? Daar is een documentaire uitgerold die op school
is vertoond aan alle bewoners. Kinderen, ouders en school waren
hartstikke trots.”
Bewoners maken niet vaak een renovatieproject mee. Om weloverwogen
te kunnen beslissen over de toekomst van hun woning
hebben ze informatie nodig. De Bewonerscommissie kan daarom
beschikken over een zelfgekozen onafhankelijke professionele
bewonersondersteuner, er zijn informatieavonden en leerzame
excursies naar bijvoorbeeld een vergelijkbaar renovatieproject en
een warmte/koudeopslag georganiseerd.
Leerlingen van de Narcis-Queridoschool in de buurt hebben onder begeleiding van de
architect maquettes gebouwd van hun ideale woning.
15

ewonersbegeleiding
Alle projecten van Eigen Haard kennen een zeer intensieve
bewonersbegeleiding. Zo ook de Koningsvrouwen.
brede sociale aanpak
Bij de Koningsvrouwen is gekozen voor een brede sociale aanpak.
Dit houdt in dat niet alleen wordt gekeken naar de woonwensen,
maar ook naar de rest van de persoonlijke situatie van de bewoner.
Op deze manier kunnen eventuele problemen naar boven komen en
worden bewoners eventueel doorverwezen. De brede sociale aanpak
wordt uitgevoerd in samenwerking met het stadsdeel.
maatwerk
Bij de Koningsvrouwen van Landlust staat maatwerk centraal. Caroll
Ho-A-Tham, medewerker Bewonersbegeleiding bij Eigen Haard, zet
zich in om voor iedere bewoner een passende oplossing te vinden. Ze
heeft hiervoor alle huishoudens bezocht die in de Koningsvrouwen
wonen. Met plattegronden van de verschillende woningtypes heeft
zij ieders situatie 1-op-1 bekeken waardoor bewoners die terugkeren
konden kiezen voor het woningtype dat het beste bij hun gezinssituatie
en financiële plaatje past. Ook advies op het gebied van
huurprijs, servicekosten, huurgewenning en huurtoeslag bespreken
zij met Caroll waardoor zij achteraf niet voor verrassingen komen te
staan. Het maatwerk bij de Koningsvrouwen gaat echter nog een stap
verder: als bewoners zelf hun verhuizing door bijzondere omstandigheden
niet kunnen regelen zorgt Caroll Ho-A-Tham ervoor dat de
verhuizing uitgevoerd wordt. Omdat Caroll Ho A Tham achter iedere
16
voordeur komt en maatwerk leidend is (in bijzondere situaties wordt
er tevens gebruik gemaakt van instrumenten als huurgewenning en
huuraftopping) ontstaat de unieke kans een ingang te creëren om
het welzijn van de bewoners inzichtelijk te krijgen. Input voor een
afzonderlijk ‘achter de voordeurproject’ wat door het Stadsdeel is
uitgevoerd met de bedoeling zelfredzaamheid en allerhande
ondersteuning in samenhang met de herpositionering van de
portiekflats te realiseren.
bezichtiging proefportiek
In de Louise de Colignystraat 37/39 is een portiek gemaakt met een
voorbeeld van de toekomstige woningen. De bewoners kregen een
rondleiding en tijdens de bezichtiging konden zij een keuze maken
uit verschillende tegels, handgrepen en keukenfronten.
wel of niet terugkeren?
De bewoners hebben de keuze gekregen tussen terugkeren in het
complex of met hulp van Eigen Haard elders een andere woning zoeken.
Voor de terugkeerders regelt Caroll Ho-A-Tham dat zij tijdelijk
kunnen verblijven in een gestoffeerde wisselwoning. Het vinden van
passende wisselwoningen, het stofferen daarvan en het begeleiden
van de bewoners naar de wisselwoning toe is een zeer intensief
traject. Ook de bewoners die niet willen terugkeren, begeleidt Caroll
Ho-A-Tham intensief bij het vinden van een passende woning elders.
Woningen waarvan de reguliere huurder is verhuisd, blijven niet
leeg staan. Deze woningen worden tijdelijk verhuurd of in gebruik
gegeven aan een leegstandsbeheerder. Leegstand en kraak wordt
hiermee voorkomen en de leefbaarheid van de buurt blijft op peil.
onmisbare schakel
Individuele Bewonersbegeleiding is een onmisbare schakel voor het
laten slagen van het project. Naast de bovengenoemde werkzaamheden
heeft Caroll Ho-A-Tham een wekelijks spreekuur waarin ze
vragen van bewoners beantwoordt, zorgt ze voor uitvoering van de
financiële regelingen en is ze het eerste aanspreekpunt voor de
Bewonerscommissie over specifieke vragen over bijvoorbeeld het
huurprijsbeleid, toewijzing, financiële regelingen en wet- en
regelgeving. Samen met opzichter Bas Pannekoek houdt zij de
voortgang en planning van het project waar bewoners centraal
staan op koers. Zij zorgt er ook voor dat de woningen tijdig leegkomen
zodat de renovatie zonder problemen kan starten. Niet alleen de
praktische kant van de bewonersbegeleiding is onmisbaar, ook bij het
winnen van vertrouwen bij bewoners is Caroll Ho-A-Tham een van
de sleutelfiguren.
Medewerker herhuisvesting Caroll Ho-A-Tham in gesprek met een bewoner.
17

18
pijler 2
duurzame energievoorziening
ongekende isolatie halveert energieverbruik
Duurzame herontwikkeling in de sociale sector van 32.000 portiekwoningen,
waaronder honderden monumenten; dat is de uitdaging
waar Eigen Haard de komende jaren voor staat. Reductie van de
energiebehoefte is daarbij een belangrijk speerpunt. Enerzijds om
minder CO2 uit te stoten, anderzijds om de energielasten niet
onbetaalbaar te laten worden voor de huurders. Tegelijkertijd is
wonen in een goed geïsoleerd huis natuurlijk veel comfortabeler. Bij
De Koningsvrouwen van Landlust is op het gebied van energiemaatregelen
alles uit de kast getrokken. Projectleider Frans Horst:
“Vanwege de monumentale status mogen we aan de buitenzijde niet
isoleren. Daarom en vanwege het staalskelet dat doorloopt in de één
steens gevels passen we een volledig box-in-box isolatieconcept toe
plus koeling en verwarming via het plafond. Koeling is nood zakelijk
vanwege de grotendeels verglaasde gevels. Om de woningen van
voldoende schone lucht te voorzien passen we gebalanceerde
ventilatie toe in combinatie met een warmteterugwininstallatie. Het
theoretisch berekende energieverbruik brengen we met 80% terug.
We maken gebruik van de modernste installaties.”
proef met installaties per trappenhuis
De geringe energiebehoefte per woning heeft geleid tot een nieuwe
manier van denken. Zo is het vanwege de forse schilisolatie onzinnig
om in elke woning een HR-ketel te plaatsen. Per trappenhuis volstaat
één ketel. Ook is de ventilatievoorziening en daarmee de warmteterugwinning
in een semicollectief te optimaliseren. In een proeftrappenhuis
is dit installatieconcept beproefd met twee HRe’s
(combiketels met Stirling voor de elektriciteitsopwekking).
Eigen Haard gaat deze denktrant verder ontwikkelen in komende
19
renovaties van portiekwoningen. Bij Landlust zijn uiteindelijk de
installaties niet per trappenhuis opgesteld maar voor het gebouw als
geheel. Dit had alles te maken met de bestaande situatie. Bovendien
kunnen voor dit specifieke project dan nog efficiëntere installaties
worden toegepast. Opvallend is de positionering van de dampdichte
folie tussen twee, gescheiden isolatielagen, waardoor alle infrastructuur
binnen de box blijft en de folie niet wordt geperforeerd.
De stroomvoorziening van alle semi-collectieve balansventilatiesystemen
met warmteterugwinning wordt gekoppeld aan de
zonnepanelen.
naar energieneutraal wonen
De bijzondere energiemaatregelen vallen op bij overheden.
De Koningsvrouwen is geselecteerd voor de koplopersgroep van
SenterNovem binnen de Unieke Kansen Regeling ‘Naar Energieneutraal
Wonen’ (zie www.agentschap.nl). De regeling subsidieert
organisaties die energiebesparing - tenminste 45% minder CO2uitstoot
- in woningen op een vernieuwende manier aanpakken. De
gemeente Amsterdam en het Europese samenwerkingsverband EFL
(www.ef-l.eu) heeft De Koningsvrouwen aangewezen als innovatief
voorbeeldproject.
In de hele woning wordt isolatiemateriaal box-in-box aangebracht.

geavanceerde energiezuinige installaties
De bestaande installatietechniek bestond oorspronkelijk uit een
kolengestookte cv/ww-installatie. 40 jaar geleden is deze omgebouwd
in een gasgestookt cv/ww-systeem. De energievoorziening
in de gerenoveerde woningen is ongekend in de sociale sector.
De nieuwste inzichten zijn toegepast in een combinatie van drie
installatietechnieken.
1. warmtekoudeopslag (klimaatbeheersing)
2. gasketel (pieklast ruimteverwarming & warm tapwater)
3. zonnepanelen (elektriciteit collectieve voorzieningen)
De warmtekoudeopslag op 60-120 meter diepte in de bodem bestaat
uit een zogeheten warme put en een koude put. De warmte/koudeopslag
voorziet in de basisbehoefte aan verwarming, in koeling
en draagt ook bij aan de bereiding van warm tapwater.
Het opgepompte water uit de warme put (14-15°C) wordt door een
warmtepomp in de winter opgewaardeerd tot 28-35°C voor lage
temperatuur ruimteverwarming. Een warmtepomp werkt als een
soort omgekeerde koelkast. In de zomer wordt het water uit de
koude put (9-10°C) zonder verdere behandeling gebruikt voor
temperatuur ruimtekoeling. De aan het grondwater onttrokken
warmte of koude voor klimaatbeheersing wordt afgegeven aan de
verblijfsruimtes door het plafond. Het plafond heeft een groter vrij
oppervlak dan de vloer en is bovendien effectiever bij het leveren
van koeling.
20
De aan- en afvoerleidingen voor lucht voor de gebalanceerde ventilatie met WTW
worden onder het plafond weggewerkt.
De warmte of koude die onttrokken wordt aan het water kent drie
bestemmingen:
A. plafondverwarming met water van 25-30C;
B. plafondkoeling tot een temperatuur van 4C onder buiten temperatuur.
Niet kouder, want dan ontstaat er condens aan het plafond;
C. water van 40C gaat naar de HR107- gascascade om verder
verwarmd te worden voor gebruik als warm tapwater (>60C).
De gascascade springt ook bij om de pieken in het verbruik op te
vangen, bijvoorbeeld ‘s ochtends als er veel mensen douchen of
‘s winters. De vermogens van de gasketels en warmtepomp zijn zodanig
gekozen dat de installatiekosten en het energieverbruik optimaal
efficiënt zijn.
zonnepanelen
Op het dak staan 278 zonnepanelen (photovoltaïsch systeem) die
duurzame elektriciteit opwekken. De elektriciteit wordt gebruikt
voor collectieve voorzieningen zoals de warmtepomp, de pompen
in het ketelhuis en de ventilatoren van de gebalanceerde ventilatieeenheden.
Als de zonnepanelen te veel stroom opwekken wordt
deze stroom teruggeleverd aan het net en door derden gebruikt. Dit
betreft circa 30% van de jaaropbrengst.
21
een stroom van energiemaatregelen
- box-in-box isolatie (met isolatiewaarde Rc=4 voor gevels en
vloeren en Rc=7 voor het dak);
- extreem geïsoleerde aluminium kozijnen met daarin verlijmd
dubbel glas (structural glazing);
- warmte/koudeopslag in de bodem;
- photovoltaïsche zonnepanelen op het dak voor stroomopwekking
collectieve voorzieningen;
- individuele bemetering gekoppeld aan de huisvideofoon die
inzicht geeft in het energieverbruik;
- energiereductie 80% (warmtevraag berekend op 40 kw/m 2
per jaar, huidige situatie 238 kw/m 2 per jaar);
- verwarming en koeling via plafonds;
- gebalanceerde ventilatie gekoppeld aan de PV-panelen;
- in één trappenhuis komen als proef twee HRe’s (Stirling) om
het energieverbruik te vergelijken met de blokverwarming;
- energiebox met standby-killers en spaarlampen;
- voorlichting aan bewoners.

energiekosten hoger dan huur
Voor dit type portiekwoningen is de huur relatief laag en zijn de
energiekosten hoog vanwege de gebouwkwaliteit, ondere andere
door de ongeïsoleerde massieve steens gevels. Als er niks zou gebeuren,
zijn binnen enkele jaren de energiekosten hoger dan de huur.
Deze ontwikkeling maakt bij dit type huurwoningen drastische energiebesparende
maatregelen noodzakelijk. Bij De Koningsvrouwen
gaan de energielasten dan ook met meer dan de helft omlaag. De
huur stijgt echter fors, van 64% max. redelijk naar 90% max. redelijk.
Maar daarmee stijgt ook de huursubsidie voor het grootste deel van
de doelgroep. Voor verreweg de meeste terugkerende bewoners van
De Koningsvrouwen blijven de woonlasten nagenoeg gelijk terwijl ze
in een aanzienlijk comfortabeler woning komen.
Een rekensom die lastig is uit te leggen. Huurders blijken vooral naar
de huur te kijken en veel minder naar de totale woonlasten. Nieuwkomers
betalen hogere huren, 100% max. redelijk. Op het moment
dat het nieuwe huurregime van kracht wordt, krijgen de woningen
32 extra huurpunten vanwege het A-label.
22
18 á 20˚C
40˚C
60˚C
40˚C
PV-collector - 3e basislast
of
Charlotte de Bourbonstraat
Gascascade
2e basislast
225 KW
1e basislast
Wko
pieklast
225 KW
225 KW
3˚C
WtW
Unit
11˚C
100 m 1 diep
Nettohuur
Servicekosten
Energiekosten
(excl. kookgas/prive elektra)
Totale woonlasten
ex. huurtoeslag
Huurtoeslag
(bij inkomen € 25.000 dekt 80% van de doelgroep)
Totale woonlasten
incl. huurtoeslag
Energie
Warmtelevering
Gas (verwarming, warm water)
Gas (koken)
Elektriciteit collectief
(straks met name balansventilatie)
Elektriciteit zonnepanelen
Kosten huurder (2009)
Energie
Koeling
Totaal
Kosten huurder (2009-2019)
Energie (6% stijging per jaar)
Koeling (2% stijging per jaar)
Totaal
huidige situatie 2009
3 kamerwoning
92 huurpunten 42 m2
€ 229
€ 23
€ 128
€ 380
0
€ 380
0
1.894 m3
75 m3
90 kWh
0
€ 1.220
0
€ 1.220
€ 1.670
0
€ 1.670
23
berekende
nieuwe situatie
3 kamerwoning
97 huurpunten 44 m2
€ 401
€ 34
€ 47
€ 482
- € 85
€ 397
15 GJ
0
75 m3
325 kWh
- 178 kWh
€ 440
€ 120
€ 560
€ 640
€ 133
€ 773

estaande woning
geïsoleerde woning
kozijn
vensterbank
originele vensterbank
stucwerk
drijfsteen klamp
steens metselwerk
staalconstructie
(loop door naar binnen)
DagKant afwerKing
nieuw aluminium kozijn
bestaand stelkozijn
isolatie bluedec 10mm
dampremmende laag
dagkant afwerking mdf
vensterbank werzalith
dampremmende laag
isolatie harde persing 40mm
VOOrZetwanD geVeL
ventilatie sleuf
gipsplaat 12,5mm
isolatie steenwol 50mm tussen
metalstud 50 profielen
houten regels tbv spouw ventilatie
dampremmende laag
isolatie PIR 60mm
bestaand stucwerk
bestaand steens metselwerk
bestaand drijfsteen klamp
bestaande staalconstructie
(loop door naar binnen)
band met branwerende kit
24
bouwmuur
stucwerk
houten vloer
balklaag
plafondhangers
plafond: stuc op riet
VOOrtZetwanD bOuwmuur
bestaande bouwmuur
bestaand stucwerk
isolatie steenwol 30mm
isolatie steenwol 50mm tussen
metalstud 50 profielen
dampremmende laag
gipsplaat 12,5mm
VLOer en pLafOnD OpbOuw
Fermacel vloerplaten 2 x 10mm
dampremmende laag
isolatie steenwol harde persing 50mm
bestaande houten vloer
leidingen plafondverwarming
bestaande balklaag
isolatie 60mm tussen metalstud 75 profielen
dampremmende laag
gipsplaten RF 2x 12,5mm
plafondverwarmingselement RF gipsplaat 15mm
duurzame aanpak bekroond
De duurzame aanpak bij De Koningsvrouwen blijft niet onopgemerkt.
Het project is bekroond met de Groene Speld van de gemeente
Amsterdam en de Eneco Energietransitieprijs in 2009. Het juryrapport
van de Groene Speld vermeldt: “Eigen Haard heeft geen enkele kans
onbenut gelaten om duurzaamheids- en energiedoelstellingen te
realiseren.” Daarnaast heeft het project naar buiten toe een grote
uitstraling. Bij de uitreiking van de Eneco Energietransitieprijs
klonk: “Met De Koningsvrouwen zet Eigen Haard een zeer integraal
voorbeeld project neer, o.a. door op hoger schaalniveau duurzame
energie op te wekken, sociale integratie te bevorderen, monumentale
waarde te behouden en uit te gaan van de behoeften van de
bewoners in de aanpak die gehanteerd wordt. Zonder meer veel lof!”
kennis delen in Europees verband
Bij de planontwikkeling van De Koningsvrouwen heeft Eigen Haard
via EFL expertise van Passief Huizen verworven. EFL staat voor
‘European Federation for Living’. Het is een Europees samenwerkingsverband
van onder meer woningcorporaties, finan ciële instellingen,
vastgoedbeleggers, bouwbedrijven en kennis instituten. Eigen Haard
was in 2006 medeoprichter van EFL. Centraal doel van EFL is het
gemeenschappelijk realiseren van duurzame woon- en
leefomgevingen door uitwisseling van kennis en ervaringen.
Zie www.ef-l.eu of www.rebecee.de.
25
Projectleider Frans Horst krijgt de Groene Speld uitgereikt van wethouder Marijke Vos.

enovatie Koningsvrouwen
in vergelijking met standaard renovatie
bouwkundig
isolatie
Isolatie gevel (Rc)
Isolatie inpandige berging (souterrain) (Rc)
Isolatie dak (Rc)
Isolatie woningsch. (Rc)
Isolatie beglazing (U) via extreem
thermisch ontkoppeld kozijn)
Isolatie kozijn (U)
Kierdichting (qv;10;kar)
Zonwerend glas (ZTA)
Buitenzonwering (screens noodzakelijk!)
installaties
Warmteopwekking
Rendement EPrimair
Afgifte
Koudeopwekking
Rendement EPrimair
Afgifte
Ventilatie
Warmteterugwinning
PV-systeem
Toegang
Communicatie
Bemetering (communicatie met huurders
via pictogrammen via de videofoon)
comfort
ATG-klasse 2
(aantal verversingen ruimten)
energie & milieu
Karakteristiek energieverbruik (warmte+koude)
brandstofkosten 3
CO2-emissie
Labeling (anno febr. 2010)
Aandeel duurzaam
eenheid bestaande situatie standaard Renovatie berekende nieuwe situatie
eenheid
De Koningsvrouwen Eigen Haard
De Koningsvrouwen
van Landlust
anno 2009
van Landlust
m 2 K/W
m 2 K/W
m 2 K/W
m 2 K/W
W/m 2 K
W/m 2 K
dm 3 /s.m 2
-
ACH/jaar
€/port./jr.
kg/port./jr.
dak
0,6
0,5
1,3
0,1
3,2
?
1,5 á 2
-
-
HR-ketel collectief
85%
HTV (radiator)
geen
-
-
Natuurlijke
toe- en afvoer
geen
geen
Halofoon
geen
Elektra

28
pijler 3
respect monumentale status
eerste strokenbouw van Amsterdam
Sinds de jaren tachtig zijn De Koningsvrouwen van Landlust een
gemeentelijk monument. Monumentenadviseur Hans Boonstra van
Bureau Monumenten & Archeologie (BMA) geeft aan waarom:
”Het monumentale zit bovenal in het exterieur en het stedenbouwkundige
plan.”
Vanaf het einde van de negentiende eeuw tot in de jaren dertig van
de vorige eeuw was het gesloten bouwblok de norm in Amsterdam.
Echter niet alle woningen in de gesloten woningblokken kregen
evenveel zonlicht, vooral de hoekwoningen waren donker en vochtig.
De tuinen in de binnenterreinen stonden vol met diverse schuttingen
en bouwsels. Als reactie op de erbarmelijke woonsituatie van veel
mensen rond het einde van de negentiende eeuw ontstond er een
architectuurstroming, het Nieuwe Bouwen genaamd, die nadacht
over meer licht en lucht in de woningen. Voor Landlust lag in 1930
een stedenbouwkundig plan klaar met gesloten bouwblokken.
Echter de jonge architecten Merkelbach & Karsten die gevraagd
waren een aantal van de bouwblokken te ontwerpen waren ambitieus
en tekenden toch een plan met open strokenbouw. Daarmee
zorgden ze voor een keerpunt in de Amsterdamse stedenbouw. Ze
ontwierpen een deel van de bouwblokken zelf en vroegen daarnaast
de architecten Vorkink en vader en zoon Versteeg. De laatste twee
ontwierpen De Koningsvrouwen. Het experiment met de strokenbouw
werd in de jaren dertig nauwlettend gevolgd. Toonaangevende
architecten hadden vooral kritiek op de oriëntatie van de
woningen die grotendeels niet noord-zuid was, wat vanwege de
bezonning als wenselijk werd gezien. Daarnaast hadden gevels aan
29
de tuinzijde in architectuur en gebruik nog veel weg van de achtergevels
van de gesloten bouwblokken. Hoe het ook zij, het woningcomplex
Landlust is een uitermate belangrijke pionier geweest voor
de latere open strokenbouw in Amsterdam en Nederland, niet voor
niets is het complex genomineerd om rijksmonument te worden.
Boonstra over de inbreng van BMA: “Voor de renovatie hebben wij
geadviseerd de buitengevel en de trappenhuizen in tact te laten en
bij vervanging van de kozijnen, de oorspronkelijke uitstraling terug
te laten komen. Dat gebeurt gelukkig met een prachtig speciaal
ontworpen kozijn, dat waarderen we zeer.”
Het oorspronkelijk stedenbouwkundig plan (links) en het gerealiseerde
stedenbouwkundig plan van Merkelbach en Karsten.

30
kozijnen met uitstraling van vroeger
Op oude foto’s van De Koningsvrouwen vallen de vele te openen
ramen op. Na de renovatie is de uitstraling van de kozijnen weer als
vanouds, maar met de isolatie van 2020. Dat was een heel gepuzzel,
want stalen kozijnen met enkel glas hebben een veel te grote koudebrugwerking
en dus veel te hoge stookkosten. In Duitsland zijn
speciale kozijnen ontworpen, type De Koningsvrouwen. Ze hebben
een aluminiumprofiel en bevatten speciaal dubbel glas met een
gasvulling en een onzichtbaar metaallaagje op de binnenste ruit om
de zonnewarmte zomers beter buiten te houden. Aluminium geleidt
de kou, daarom is er tussen de binnenkant en de buitenkant van het
profiel een dubbel kunststofkader geplaatst als ontkoppeling. Om de
originele uitstraling te krijgen is het glas niet met een rubberrand in
het kozijn gezet, maar gelijmd.
Het witte kozijn is vervangen door een nieuw kozijn met de oorspronkelijke uitstraling.
31
Op deze foto uit de jaren dertig is de voorkant van De Koningsvrouwen te zien met vele
geopende ramen in stalen kozijnen.
Het nieuwe speciaal ontwikkelde aluminium kozijn.

32
pijler 4
kwaliteit sociale huurwoningen
diversiteit in woningtypen door bewoners
Zorgen voor passende en betaalbare sociale huurwoningen is een
basistaak voor Eigen Haard. Na de renovatie van De Koningsvrouwen
blijven alle woningen sociale huur. En samen met de bewoners is
onderzocht wat passende woonruimte is. Ook met als doel bewoners
terug te laten keren en daarmee de sociale structuur in de buurt te
behouden. Normaliter keert 17% terug, hier ongeveer 50%. Architect
Frederike Kuipers van Archivolt Architecten vertelt over de workshops
waarin ze bewoners en kinderen begeleidde bij het tekenen van
platte gronden en het bouwen van maquettes.
“Eigen Haard had dertig grote woningen gepland, waarbij twee oude
woningen samen één nieuwe zouden worden. De bewoners kwamen
zelf met het idee om drie woningen samen te voegen tot twee.
Er was duidelijk ook behoefte aan middelgrote woningen.”
Foto links: In het voorjaar van 2010 is het proefportiek afgerond. Dit geeft de bewoners de
kans te zien hoe de verschillende woningtypen worden.
33
De grotendeels Marokkaanse en Turkse bewoners bleken specifieke
wensen te hebben, waaronder een dichte keuken. Kuipers: “De keukens
zijn groter geworden en de woonkamers relatief klein gehouden.
Schuifdeuren tussen woonkamer en keuken maken het gebruik van
de woning flexibel en geschikt voor verschillende doelgroepen.
Met de introductie van een voorportaal is een oplossing bedacht
voor het beheer van de installaties en de onreine schoenen. Die
mogen niet in huis, maar vormen nu soms een gevaar voor de veiligheid
in de portieken. Daarnaast hebben we ook wensen ingewilligd
als een aansluiting voor een douche in het toilet voor ritueel reinigen.
Dankzij de bewonersparticipatie is er een veel grotere diversiteit aan
woningtypen en plattegronden gekomen.”
Linker plattegrond: de bestaande woningen van 46 m 2 en 41 m 2 . In het midden een nieuwe
dubbele woning van met een woonoppervlak van 81 m 2 . Rechter plattegrond: een nieuwe
woning van 44 m 2 .

Bewoners vinden de huidige keuken en slaapkamers te klein. Ze kwamen zelf met het idee om van drie oude woningen twee nieuwe te maken.
Foto rechts: Op verschillende momenten krijgen de bewoners rondleidingen en updates over de stand van zaken in het renovatieproces.
34
35

pijler 5
vitale wijken
boost voor de buurt
Elke corporatie weet dat goede huizen in een slechte wijk hoge mutatie
en dus hoge kosten met zich meebrengt. Dat laat Eigen Haard bij
De Koningsvrouwen niet gebeuren. Het project is ingebed in de ‘Eigen
Haard wijkaanpak’ waarbij we werken aan vitale wijken samen met
bewoners, scholen, bedrijven, zorg- en welzijns instelling Cordaan, politie,
overheid en andere corporaties. Bewoners zijn het sociale cement
in de buurt en Eigen Haard streeft daarom nadrukkelijk naar terugkeer
van de oorspronkelijke bewoners. De bouw van grotere woningen is
daarbij een belangrijke factor net als de participatieaanpak. Bewoners
leren elkaar kennen tijdens hun inspraakactiviteiten, ontdekken dat
ze in monumentale woningen wonen die mede dankzij hun inbreng
passend worden gerenoveerd. Dat maakt mensen trots op hun buurt.
Ook kinderen betrekt Eigen Haard structureel bij hun woonomgeving.
De Eigen Haard wijkbeheerders houden al jaren schoonmaakacties en
lopen samen met jonge Portiekportiers wekelijks langs portieken om te
inspecteren of ze schoon en funtioneel zijn. Kinderen worden medeverantwoordelijk
gemaakt voor de buurt.
Buurtkinderen zijn als KinderRaad en Portiekportiers structureel betrokken bij hun
woonomgeving onder begeleiding van wijkbeheerders van Eigen Haard.
36 37
Ries Breek van Stadsdeel West is dan ook enthousiast over De
Koningsvrouwen: “Voor de buurt is het fantastisch dat Eigen Haard
zo intensief en integraal de planontwikkeling aanstuurt. De monumentale
woningen worden zorgvuldig gerenoveerd en blijven 100%
sociale huur, waarbij ook nog eens zestig grotere woningen worden
terug gebouwd. Als stadsdeel ondersteunen we het project onder
andere met subsidies voor het buurtschoolproject en excursies.
Vitale wijken worden mede bepaald door de directe omgeving.
Gelukkig vinden er op wijkniveau ook ontwikkelingen plaats. “Als de
renovatie af is gaan we de openbare ruimte aanpakken. De inrichting
van het groen en de aanleg van de speelplekken zullen wij bespreken
met raadgevers, volwassenen en kinderen zodat de uiteindelijke
inrichting de leefbaarheid ten volle tegemoet komt.”

38
Deze brochure van de Koningsvrouwen van Landlust is een uitgave
van Eigen Haard. De brochure is bedoeld om informatie te verschaffen
over het renovatieproject van de vooroorlogse portiekflats de
Koningsvrouwen van Landlust.
Jaar 2011
De Koningsvrouwen op internet
De Koningsvrouwen van Landlust hebben een eigen plek op het
internet: www.eigenhaard.nl -> Ik ben huurder -> Renovatie & sloop
39