Oude paden Broedvogels bij het Leekstermeer Jaarverslag 2006

Seizoen in beeld© KINA‘s Zomers krioelt het in de lucht van muggen, vliegen, vlinders en andere insecten. Toch is er onder of in de grond ook genoeg “klein grut” te zien.De regenworm bijvoorbeeld. Regenwormen zijn belangrijk voor de grondkwaliteit dankzij de humusrijke uitwerpselen. En ze zijn belangrijk voorde weidevogels: ze staan bovenaan op hun menu. Echter, de wormen zijn vaak onbereikbaar door een te lage grondwaterstand. Daarom pleit HetGroninger Landschap voor een hoger waterpeil. De worm wordt dan gedwongen dichter onder het oppervlak te leven en bovendien wordt de bodemzachter, tot groot geluk van tureluur, grutto en kievit.© KINA©KINA© KINAIn de Westerbroekstermadepolder is afgelopenvoorjaar de heikikker waargenomen. Deheikikker komt in Nederland niet zoveelmeer voor. De amfibie houdt van gebiedenmet een hoge grondwaterstand en datis sinds vorig jaar weer het geval in deWesterbroekstermadepolder. In de paringstijdkrijgt het mannetje - door hormoonwerking- een blauwe kleur. Zo kan hij indruk maken opde vrouwtjes.In de tuin van het Iwema Steenhuis in Niebert isin april een rouwmantel gezien. De soort is ergzeldzaam in Nederland en vermoedelijk zijn deexemplaren in Nederland allemaal vlinders uitOost- en Zuid-Europa. De vlinder overwintertin holle bomen en gaat in het voorjaar op zoeknaar een geschikte plek om eitjes te leggen.Hierbij heeft de vlinder een voorkeur voorbosranden en struwelen met berken, wilgen enpopulieren.In de Westerbroekstermadepolder en Kropswolderbuitenpolderzijn in het voorjaar veel verschillendebroedvogels gezien, waaronder minimaal23 broedparen van de geoorde fuut. Datis een mooie waarneming want deze bedreigdewatervogel staat op de Rode Lijst en komtin Nederland nog maar zelden tot broeden.De geoorde fuut broedt graag temidden vankokmeeuwenkolonies. Hij stelt de lawaaierigewaaksheid van de kokmeeuwen zeer op prijs. Golden Raand Zomer 2007

De landloop bij Wierhuizen voert langs deDeltadijk, de oude dijk en over akkers van boeren.zijn verhaal over de oude paden rond Bourtange. De geschiedenisleraaren tevens statenlid woont aan de oude weg vlakbijde vesting. ‘De weg ligt er al sinds de Middeleeuwen. Nu heethet de Bisschopsweg, vroeger was het de Oude Heereweg.De vesting is midden op de weg geplaatst om de toevoer naarGroningen te blokkeren.’Het pad is geen pad meer, het is geasfalteerd en autoverkeervan en naar Duitsland raast met grote snelheid voorbij. Tochweet Abbes een klein gedeelte aan te wijzen dat nog herinnertaan het oude, onverharde pad. ‘De verbindingsweg maaktevlakbij de Linie Abeltjeshuis een scherpe bocht. Waarschijnlijkwas die bocht aangelegd om vijandelijk verkeer te hinderen zodathet niet rechtsreeks naar de vesting kon opstomen. Later isde weg rechtgetrokken. Maar als je de bosstrook waar de Linieligt, inloopt, kun je het oude pad herkennen. Een diepe kuil diede Linie doorsnijdt, markeert de plek waar eens de OudeHeereweg liep en waar waarschijnlijk de grensposten stonden.’Havenga wijst op een sloot langs het pad en op het riet dat erstaat. ‘Het riet laten de boeren bewust staan voor de rietzanger,de blauwborst, de kleine karekiet en de rietgors. Het zijnmaar kleine stukjes, maar voor de rietvogels is het genoeg.Het riet heeft ook een filterende functie’, aldus Havenga. ‘Zowordt onder andere stikstof uit het water gehaald.’ De landloopvoert ook over de oude dijk die na de Kerstvloed van 1717is aangelegd. Oude kolken en dobben herinneren nog aan destormvloed die destijds de hele Groninger Noordkust onderwater zette. Ook de huidige Deltadijk wordt even aangedaan.‘Een mens wil altijd even kijken aan de andere kant van deErik van Dort, verhalenverteller het smokkelen van en iedereen de stichting wist ervan. Men Vertellus.waarschuwdedijk. Dat doe ik zelf ook.’Een bijzonder punt is het Lutje Hoeske, halverwege de wandeling.‘Het is een klein huisje waar je precies met z’n tweeënin kunt zitten. Het staat op een betonplaat die kan ronddraaien.Zo zit je altijd uit de wind en heb je prachtig uitzicht overde velden.’Oude Heereweg Bourtange. Verbindingsweg Münster- Bourtange - Groningen. Niet meer herkenbaar als oud pad.Nu een geasfalteerde weg. In de Linie ligt nog een klein restant.‘Het oudste pad bij Bourtange is natuurlijk de weg tussenMünster en Groningen’, zo begint historicus Jochem AbbesSmokkelpad Bourtange - Rhederbrug. Circa 7 kmdeels onverhard pad pal langs de grens met Duitsland.Goed begaanbaar en toegankelijk voor wandelaars.Vanaf de Franse Tijd (1795 - 1815) werd er veel gesmokkeld.Tabak, koffie, vee en andere kostbare goederen waar waaropaccijns werd geheven, was gewilde smokkelwaar en de inwonersvan Bourtange en omstreken maakten er een heusevolkssport van. ‘Het smokkelen nam steeds grotere vormenaan’, vertelt Abbes. De hoogtij dagen waren in de jaren tien,twintig en dertig van de vorige eeuw. Velen deden mee aanelkaar als er douaniers in zicht waren. Bijvoorbeeld door deplank van een wipkar omhoog te zetten. In die tijd waren ermaar liefst veertig douaniers permanent gestationeerd omsmokkelaars in de kraag te vatten.’Langs de grens ligt nog een heel stelsel van oude, verscholensmokkelpaadjes. Alleen de oude bewoners van de streek wetenze nog te vinden. Maar er is ook een oud smokkelpadlangs de grens dat voor iedereen toegankelijk is. Waar ooitsmokkelaars stiekem de grens over staken, kunnen wandelaarsnu vrijuit genieten van een lommerrijk gelegen wandelpadtussen de weilanden van Duitsland en Nederland. Destart is bij het voormalige Duitse grenskantoor en het padloopt door tot aan grenskantoor bij Rhederbrug.Stichting Het Groninger Landschap

Elk voorjaar trekken vrijwillig medewerkers vanhet Leekstermeerteam eropuit om de broedvogels inkaart te brengen. Onlangs verschenen de resultatenin het rapport ‘Broedvogels van de OeverlandenLeekstermeer in 2006’.Twee tellers, Jan Venema en Anne Zwart, vertellen.Tellen in een vogeltekst: Addo van der Eijkwinterkoning fitis rietgors blauwborstTerritoria in de Lettelberterpetten winterkoningfitisrietgorsblauwborstInde Ochtend gaat Jan Venema al voor dag en dauwop pad. Venema heeft een vaste ronde van driekilometer door het moerasbos van de LettelberterPetten, die hij jaarlijks tien keer loopt; de eerste telling is eindfebruari, de laatste eind juni. Afgelopen jaar pakte hij ook derietkraag langs het Leekstermeer mee. ‘Met een kano varenwe langs de noordoever. Eén keer lopen we ook ’s nachts, omde vogels die dan actief zijn te tellen. De waterral zie en hoorje bijvoorbeeld overdag bijna niet. Met een beetje geluk krijsthij ’s nachts als een speenvarken.’ Venema telt op de officiëlemanier, volgens de zogeheten bmp-methode (bmp staat voorBroedvogel Monitoring Project). De resultaten zijn op dezemanier vergelijkbaar met andere jaren en met andere plaatsen.VogelconcertVogels laten zich in het bos maar moeilijk zien. Venema letvooral op de zang en houdt al lopende zijn oren gespitst.‘We beginnen zo vroeg mogelijk, omdat de meeste vogels danzingen. In het moerasbos klinkt dan echt een vogelconcert.Niet elke zingende vogel is overigens een broedgeval. Valt dewaarneming buiten het broedseizoen, dan kan het ook eendoortrekker zijn. Horen we de vogel meerdere keren, danteken ik hem in op de kaart.’ In totaal telde Venema vorig jaar229 territoria. Sinds de eeuwwisseling, toen de jaarlijkse bmptellingis begonnen, blijft het aantal soorten in het moerasbosredelijk stabiel, tussen de 34 en 42. Op de nieuwe waterplastelde hij nog 7 soorten. Venema enthousiast: ‘Het gaat goedmet de bos- en rietvogels. De kleine karekiet is het meesttalrijk met 57 territoria. De petten zijn een waar vogelparadijs.8 Golden Raand winter 2005

paradijsboomklever © KINAkarekiet © KINA14 soorten broedvogels, zoals de grauwe vliegenvangeren de koekoek, komen zelfs voor op de Rode Lijst van deNederlandse Broedvogels.Stijgers en dalersHet tellen vindt hij prachtig om te doen. ‘Je krijgt binding methet gebied, weet wat er zit, en dan is het spannend of je allevogelsoorten weer vindt. Ontbreken er soorten, dan ben ik echtteleurgesteld. Vorig jaar had ik bijvoorbeeld geen nachtegaal engeen boomklever.’ Behalve deze dalers zijn er ook stijgers. ‘Defitis nam toe van 15 naar 35 territoria, de winterkoning steeg hetmeest spectaculair: van 16 naar 41 territoria. Waarschijnlijkdoor de zachte winters.’Van een papierwinkel heeft hij in het najaar gelukkig geenlast meer. ‘Vroeger zat ik na het telseizoen dagenlangaan de keukentafel de gegevens uit te werken. RenéOosterhuis, onze rayonbeheerder, doet dat tegenwoordigveel sneller met de computer. Van alle broedvogels maakthij verspreidingskaarten waarop de broedparen exact staanaangegeven.’ Na het broedseizoen blijft Venema vogels tellen,maar dan telt hij ganzen. Vanaf november tot maart gaat hijeens in de week, op zondagmorgen, op pad.Het Groninger Landschap

tureluur jong © KINAWeidevogelsAnne Zwart neemt samen met collega’s Barend vanBarneveld en Wiebe Zijlstra het weidevogelgebied ten oostenvan de Lettelberter Petten voor zijn rekening. Zwart is begaanmet de weidevogels. Naast de tellingen bij het Leekstermeer,markeert hij ook elders nesten op het boerenland. Net alsVenema is Zwart voor zijn tellingen vroeg uit de veren. Halfzeven start hij zijn ronde, anderhalf uur later is hij klaar.‘We lopen grotendeels over de dijk door de oeverlanden,waar we een goed overzicht hebben over de weilanden.Regelmatig staan we stil en zoeken we met de verrekijker deweilanden af.’ Zwarts notitieboekje raakt minder vol dan datvan Venema. Hij telde de afgelopen jaren 46 territoria en 13soorten weidevogels, waarvan een aantal Rode Lijst-soorten.‘De weidevogels, zoals grutto, tureluur, kievit en slobeend,zitten vooral buitendijks, zo dicht mogelijk bij het meer. Daarhebben ze minder last van het geluid van de A7.’De aantallen weidevogels liggen niet hoog, zeker niet alswe ze vergelijken met de jaren zeventig. Volgens een oudetelling uit 1972 zaten er destijds 38 grutto’s per honderdhectare, in 2006 waren dat er nog geen 6. Toch hebben wehet dieptepunt achter de rug. Zwart: ‘Rond de eeuwwisselingzaten er nog maar enkele broedparen. Inmiddels hebben wealweer meerdere territoria van watersnippen, scholeksters enwintertalingen vastgesteld.’ Half juni maakt ook Zwart zijnlaatste ronde. Dan zijn de weidevogels klaar met broeden, enworden de weilanden gemaaid.Geboren en getogenZwart geniet met volle teugen van het tellen en is volgendseizoen zeker weer van de partij. Hij hoopt dat de nieuwebeheermaatregelen voor de weidevogels dan hun vruchtenafwerpen. ‘Het Groninger Landschap probeert met talvan maatregelen, zoals bemesten met vaste stalmest,het bodemleven te verbeteren. Wij gaan bekijken of deweidevogels daarvan profiteren.’Dat het vroeger wemelde van de weidevogels kan Venemazich goed herinneren. Hij is in 1942 in Lettelbert geboren,er getogen en nooit meer verhuisd. ‘Ook de weilandenwaren destijds een waar vogelparadijs. Overal hoorde je degrutto’s en de veldleeuweriken. Dat is nu veel minder. Nietalleen rond het Leekstermeer. In heel Nederland is het aantalweidevogels enorm afgenomen. Ook de broedvogelpopulatiein het moerasbos is veranderd. Toen ik jong was, werd hetbos nog intensief gebruikt voor het kappen van geriefhout enhet snijden van riet. In 1961 kreeg Het Groninger Landschaphet moerasbos in handen, dat lokaal bekend staat als ‘Het bosvan Olde Mart’. Sindsdien wordt er niet meer gekapt en is devogelstand veranderd.’NatuurbeheerDe vraag wat de resultaten vertellen over het huidige natuurbeheerleggen we voor aan rayonbeheerder René Oosterhuis.‘Vooral de toename van rietvogels is toe te schrijven aan onsbeheer. Rond het moerasbos maken we de sloten niet meerjaarlijks schoon, waardoor er inmiddels veel oude rietstengelsstaan. Deze stengels dienen weer als broedplaats voor rietvogels.Ook langs het Leekstermeer staat tegenwoordig een rietzonevan zo’n twintig meter breed. Dat komt omdat we langshet meer een raster hebben geplaatst, waardoor de Schotsehooglanders er niet meer kunnen grazen. In deze brede rietstrookbroeden onder andere 27 paar rietzangers. Ook waarde Schotse hooglanders grazen, is in de loop van de tijd meerstruweel en ruigte ontstaan. Enkele soorten hebben hiervangeprofiteerd. Het aantal paapjes bijvoorbeeld neemt toe, netals de roodborsttapuiten.’ Oosterhuis verwacht binnenkort eennieuwkomer: de roerdomp, een moerasvogel bij uitstek. ‘Inde winter heb ik al roerdompen gezien in de rietkragen. Hetzou me niet verbazen als ze er ook gaan broeden.’ Ook anderebeheermaatregelen, zoals de wisselende waterstanden in hetmoerasbos, ziet Oosterhuis terug in de vogelstand. ‘De ondergroeivan braam in het bos neemt toe. Dat trekt weer soortenals zwartkop, tuinfluiter en grasmus aan. Zij vinden in destruiken een veilige broedplaats.’10 Golden Raand Zomer 2007

WesterkwartierUitneembarefietsroute !Fietsen rond LeekAan weerszijden van Leek fietsen we doortwee verschillende werelden. Aan de oostzijdeoverheerst de openheid. Het open watervan het Leekstermeer blinkt er in de zon, enrondom liggen de vlakke oeverlanden. Enkelhet moerasbos van de Lettelberter Petten steekter bovenuit. Aan de westzijde van Leek voerenhoutsingels de toon, vooral op de zandruggen,waar de dorpen achter elkaar op een rij liggen.Op de zandruggen vinden we ook de oudelandgoederen Coendersborch en IwemaSteenhuis, beide in bezit van Het GroningerLandschap. De fietsroute van 30 kilometer voertdoor zowel het open als het besloten landschapvan het Zuidelijk Westerkwartier. We starten bijhet informatiepaneel aan de Hooilanden 12 inLettelbert.tekst Addo van der Eijk foto’s Omke OudemanStichting Het Groninger Landschap 11

Op padFietsen tussen coulissen en door het1. LeekstermeerWe beginnen de fietsroute bij hetLeekstermeer, waar het landschap weidsen open oogt. Aan de noordoever vanhet Leekstermeer is vrijwel het geheleveenweidegebied tot de A7 in bezitvan Het Groninger Landschap. In hetmidden rijst een moerasbos op: deLettelberter Petten, in de volksmond hetbos van ‘Olle Mart’ genoemd. Rond hetLeekstermeer zitten enorm veel vogels.Tijdens het broedseizoen worden deoeverlanden bevolkt door weidevogelszoals kievit en grutto, in de winterparaderen duizenden kolganzen enbrandganzen over de oeverlanden.2. De jonkers van NienoordAan de westzijde gaat het Leekstermeerover in het Leekster hoofddiep. In dezestreek kunnen we niet om de jonkersvan Nienoord heen. Zij waren hier heeren meester en ontgonnen grootschaligde veengebieden in de omgeving.Het veen rondom het meer lieten zeechter ongemoeid. Ontginnen betekentontwateren en dus moest het waterzo snel mogelijk worden afgevoerd.Daarom werd het Leekster hoofddieprond 1560 gegraven in opdracht van defamilie Van Ewsum. Nadat de familiein 1525 Nienoord had gesticht, wildende Van Ewsums beginnen met decommerciële turfwinning. Behalve voorde afwatering diende het kanaal alsvaarweg voor turfschepen naar de stadGroningen. In het centrum van Leek ishet kanaal gedempt.2. Heren en kerelsDe Carolieweg waar we over fietsen,loopt over een oude dijk. Deze dijk hieldvroeger het water uit het zuiden tegen,zodat het niet naar het noordelijke ontgonnengebied kon stromen. Ten zuidenlag vroeger het kletsnatte hoogveen. Hetwoord carolie in de straatnaam betekentkerel. Het stamt uit de tijd dat er tweegroepen mannen waren: heren en kerels.Heren verplaatsten zich per koets,en hadden bredere wegen nodig. Kerelsmoesten lopen, over deze smalle dijkbijvoorbeeld. Dat hier veel gegraven isvoor de aanleg van de dijk blijkt uit denaam Grouwweg die even verderop begint.De naam Grouw is afgeleid van hetwoord graven.4. CoendersborchVanaf de Jonkersvaart, dat veel laterdan het Leekster hoofddiep is gegraven,namelijk kort voor 1800, slaan we hetlanggerekte landgoed Coendersborchin. Over een lange laan met een lengtevan twee kilometer fietst u kaarsrechtnaar het noorden. Aan weerszijdendomineert het bos. Sommige delenzijn voormalig productiebos, geplantvoor de houtproductie. De bomenstaan nog strak in het gelid. In anderedelen treffen we een meer natuurlijkbos met meerdere boomsoortenvan verschillende grootte en leeftijd.Langs het pad vinden we ook hogemonumentale bomen. Het landgoedis heel divers. Tussen de bomenliggen bloemrijke graslanden, poelen,grachten, heide en natuurlijk de borgzelf. In de schuur is museum ’t Rieuwgevestigd. ’t Rieuw is Westerkwartiersvoor gereedschap. Het museum isgeopend van 1 mei tot 1 november, elkedonderdag-, zaterdag- en zondagmiddagvan 13:30 tot 17:00 uur.5. ’t Pad’t Pad is een eeuwenoudeverbindingsweg tussen Marum en Leek.Véél ouder dan de provinciale weg, diemeer noordelijk ligt. De dorpen waarwe door fietsen, liggen in een rechtelijn. Ze zijn ontstaan op een langgerektezandrug, die zuidwest-noordoost isgericht, en hoog betekende vroeger:droge voeten. Langs ’t Pad liggen talvan boerderijen. Elke boer had vroeger12 Golden Raand Zomer 2007

open landschapBoerakkerMidwoldeLettelbert1STARTTolbert7LeekMarumCoendersborchNuis45 632L e e k s t e r H o o f d d i e pCoendersboschJonkersvaartJ o n k e r s v a a r tZevenhuizenRodenhet recht om de grond achter zijnboerderij te ontginnen. Zo ontstondende langgerekte, smalle percelen naarhet zuiden. Op het hoogste deel konde boer akkerbouw bedrijven, naarhet zuiden toe lagen de nattere weideenhooilanden. De grenzen werdengemarkeerd met houtsingels.6. Iwema SteenhuisHet Iwema Steenhuis is het enigeovergebleven gebouw in de provinciemet de oude vorm van een middeleeuwssteenhuis. Ook in het Iwema Steenhuisbevindt zich een museum. De inrichtingbestaat uit een authentieke bakkerijmet winkel en een unieke verzamelingbakkerijbenodigdheden uit 1920. Deopeningstijden zijn hetzelfde als dievan ’t Rieuw in de Coendersborch. Inen rond het steenhuis beleeft u de sfeervan het Zuidelijk Westerkwartier vanvroeger. Over het landgoed ligt eenfijnmazig netwerk van houtsingels, waarmenig zangvogel een broedplaats vindten voedsel haalt. Zo broedt er af en toeeen kramsvogel. Dat het een broedgevalbetreft, is bijzonder. We kennen dekramsvogel vooral als trekvogel die inNederland overwintert. Lokaal wordenze ‘tjakkers’ genoemd, naar hunkenmerkende roep.7. Oude trambaanOver het fietspad waarover u fietst,tufte vroeger een tram met de bijnaamPhilipslijn. Vanaf 1913 reed de tramop en neer tussen Groningen enDrachten, via de plaatsen Roden, Leeken Marum. De lijn ging dwars door hetcentrum van Leek. Van de tramlijn isbijna niets meer over. Bij de Holm staateen boerderij met in de voortuin eenherinnering aan het oude spoor. Er ligteen klein stukje rails. Nadat in 1948 hetpassagiersvervoer gestaakt werd, is delijn nog gebruikt voor goederenvervoer.In 1985 is de lijn helemaal opgeheven endrie jaar later zijn de rails opgeruimd.Het Groninger Landschap13

Kerk van MidwoldeDe jonkers van Nienoord hebben hierhet landschap bepaald. De Van Ewsumsen later de Von Inn- und Knyphausensdeden overal hun invloed gelden. Geenweg, kanaal of kerk werd gebouwd zonderhun permissie. Nog vinden we hunstempels overal in het landschap terug.Zo is Nienoord herkenbaar aan zijnkarakteristieke weidehekken en zijn deoprijlanen naar de borg van Nienoordgetooid met fraaie gietijzeren hekken.De laan vanaf de kerk van Midwoldebestaat uit afwisselend rode en groenebeuken. De kerk zelf mag er beslist wezen.Eeuwenlang is deze kerk verbondengeweest met de borg Nienoord.De jonkers kerkten hier en werden nahun dood bijgezet in de grafkelders onderhet koor. Beroemd en spectaculair ishet praalgraf, gebeeldhouwd rond 1665door Rombout Verhulst. Het monumentis in opdracht van Anna van Ewsumgemaakt, nadat haar eerste echtgenootwas overleden. Toen haar tweede echtgenootoverleed, liet ze een staand beeldvan hem bij het eerste beeld plaatsen.14 Golden Raand Zomer 2007

Steun Het Groninger Landschapfoto: Omke OudemanHoe kunt u ons steunen?U kunt Het Groninger Landschap op verschillende manierenhelpen.· U kunt Beschermer worden voor € 18,- per kalenderjaar.· U kunt Beschermer voor het Leven worden voor heteenmalige bedrag van € 350,-.Gebruik om Beschermer te worden of een nieuweBeschermer aan te melden de bon in deze Golden Raand.U kunt ons ook steunen met een gift of legaat. Tevens kunt ude Stichting laten opnemen in uw testament. Meer daarovervindt u in de speciale brochure over erfenissen en legaten.Deze brochure krijgt u op aanvraag thuisgestuurd. Voormeer informatie kunt u terecht bij de heer H. Dokter, hoofdAlgemene Zaken, tel. (050) 3135901.Gift van bruidspaarOnlangs ontving Het Groninger Landschap een gift van BertGosselaar en Marloes Luitwieler. Ze zijn vorig jaar getrouwden schonken de helft van hun huwelijkscadeau (€ 667,50!)aan Het Groninger Landschap. De bruid legt uit: ‘We wistenniet zo goed wat we voor ons huwelijk moesten vragen. Wehadden alles al. Een envelop met inhoud is natuurlijk altijdwelkom maar is ook wel erg afgezaagd. Daarom wilden wewel geld vragen, maar kondigden we meteen aan dat de helftvan het bedrag naar Het Groninger Landschap zou gaan. Voorgenodigden is het ook leuker om geld te geven als ze wetendat het geld deels naar een goed doel gaat.Het bruidspaar Gosselaar-Luitwielerschonk de helft van hethuwelijkscadeau.We houden van het Groninger landschap. Bert komt uitGroningen, ikzelf kom uit Zuid-Holland. Het beeld dat veelwesterlingen hebben dat Groningen alleen maar plat is, kloptgelukkig niet.’Het echtpaar woont in Sauwerd en vroeg of de donatiegebruikt kon worden voor een project in het Reitdiepgebied.En dat kan natuurlijk. Het geld wordt aangewend voor dewederopbouw van het oude boerderijtje op het voormaligborgterrein Harssensbosch.Bruidspaar, hartelijk dank!In de afgelopen periode ontving Het Groninger Landschapdiverse giften van 100 euro en meer.Dhr A. Kiewiet, Luxemburg 100,--Grontmij, Haren 160,--Intraval, Groningen 100,--Dhr B. Gosselaar en mw M. Luitwieler, Sauwerd 667,50Dhr J.M. Koornhof, Groningen 100,--27 anonieme giften van in totaal 5.600,--

tekst Siep Huizinga foto’s Omke OudemanMooie resultaten, er is nog veelSilvan Puijman: biggekruid bij BourtangeRené Oosterhuis: waterplannen moeten aanpassenOnlangs verscheen het jaarverslag over 2006 van de StichtingHet Groninger Landschap. Het verslag meldt vele mooienatuurresultaten en waarnemingen. Ondanks de goederesultaten zijn er nog bedreigingen en problemen.Kortom, er is nog veel te doen.Hier douve ‘t veur, luidt de Groningse titel van het jaarverslagen daarmee doelt Het Groninger Landschap op deprima natuurresultaten die het afgelopen jaar geboekt zijn.‘Duizenden rietganzen in de Kropswolderbuitenpolder,grote aantallen verschillende weidevogelsoorten in deKoningslaagte, tienduizenden brandganzen op de Dollardkwelders,een dassenburcht op landgoed De Ennemaborgh.Zomaar een greep uit de resultaten van 2006’, zegt hetbestuur van Het Groninger Landschap in het voorwoord. Veelmooie waarnemingen dus die voor een deel samenvallen metde voltooiing van een aantal projecten. Zo is bijvoorbeeld deinrichting van het natuurgebied bij Bourtange afgerond. Nual blijkt de verschraling effect te hebben. RayonbeheerderSilvan Puijman: ‘Pionierssoorten als biggekruid vestigen zichonmiddellijk. Waarschijnlijk was er nog zaad of wordt hetzaad van elders aangevoerd. Vaak wordt gezegd: zaad is ergenoeg, maar het milieu bepaalt of het gaat kiemen. Valt hetop een dikke grasmat, dan gebeurt er niks. Maar op schralezandgrond zoals hier, kan het wat worden.’Herstel ecosystemenWat Het Groninger Landschap in het verslag benadruktis het belang van het herstel van ecosystemen. ‘Door dejuiste voorwaarden te scheppen (inrichting) en de vingeraan de pols te houden (beheer) kunnen we de kern van eensysteem weer laten functioneren’, aldus het jaarverslag.Herstel van ecosystemen is dus mogelijk. Op landgoedDe Ennemaborgh bijvoorbeeld wordt al vele jaren eenbegrazingsbeheer gevoerd. Mede daardoor zijn kwetsbareplanten als zonnedauw en moeraswolfsklauw ieder jaar weerte bewonderen. Dat de das zich blijvend gevestigd heeft op hetlandgoed is een kroon op het beschermingswerk.Te droogOndanks de behaalde resultaten van 2006, blijft er nogveel te doen, meldt het jaarverslag. Verdroging is een grotebedreiging van de natuur en verhoging van het waterpeil inde meeste natuurgebieden is absoluut noodzakelijk om weergunstige omstandigheden te creëren. Deze problematiekspeelt onder meer in het Reitdiepgebied. RayonbeheerderArjan Hendriks: ‘Het Groninger Landschap wil graagaaneengesloten gebieden verwerven zodat het waterpeilaangepast kan worden, zonder dat omliggende boeren erhinder van ondervinden.’16 Golden Raand Zomer 2007

te doenJaarverslag 2006Arjan Hendriks: liever aaneengesloten gebiedMichel Krol: snoek in LeinwijkTe versnipperdDat versnippering van bezit een obstakel kan zijn voor natuur,blijkt in het Leekstermeergebied. Het Groninger Landschapwilde het gebied ten noorden van het Leekstermeerveranderen in een moeras. Maar temidden van de bezittingenligt een terrein dat niet in ons eigendom is. ‘Daardoorkunnen we de waterhuishouding niet zo regelen als wezouden willen’, vertelt René Oosterhuis, beheerder van rayonWest. ‘We wilden eigenlijk een groter gebied inrichten alsmoerasgebied. Dat is gunstiger voor moerasvogels. Hoegroter het leefgebied hoe beter. Dat geldt ook voor vissen. Wehadden een systeem uitgedacht waardoor ze heen en weerkonden trekken. Dat zit er nu niet in. We gaan daarom nueen waterkering aanleggen zodat wij in onze delen het waterkunnen verhogen zonder dat onze buurman er last van heeft.’Het lijkt een praktische oplossing maar Oosterhuis merkt welop dat de natuurdoelstelling aangepast moet worden.In 2006 werden de Kropswolderbuitenpolder en de Westerbroekstermadepoldergeopend. Natte natuur krijgt hier eenkans dankzij wisselende waterstanden en waterdynamiek.Daarmee had Het Groninger Landschap al veel ervaringopgedaan in veldlaboratorium Leinwijk. Al zes jaar langworden de ontwikkelingen in Leinwijk nauwkeurigvastgelegd. Volgend jaar is het laatste jaar van fase 1 enwordt er rapport opgemaakt. Rayonbeheerder Michel Krolvertelt over de ontwikkelingen in het gebied in 2006. ‘Na depioniers als kluut en visdiefje zien we nu andere vogelsoortenals de blauwborst. Dat er ook snoek en snoekbaars wordtwaargenomen is een goed teken. De ontwikkeling vande onderwaterplanten blijft helaas wat achter. Dat komtwaarschijnlijk omdat de molen Kikkoman ‘s zomers teveelwater het gebied inpompt waardoor het water te diep is.Daardoor - en ook omdat het water troebel is - komt er teweinig zonlicht op de bodem. Zaden krijgen zo geen kans teontkiemen. Na de rapportage van de eerste fase gaan we hetzomerpeil wellicht aanpassen.’Het jaarverslag van 2006 is gratiste bestellen bij het kantoor vanHet Groninger Landschap,telefoon:(050) 3135901,e-mail:kantoor@groningerlandschap.nlHet Groninger Landschap17

voor Stad en Ommelandfoto: Annette SchrageTeamsDollard en Eendenkooizoeken versterkingFotowerkgroep Delfzijlexposeert in ReidehoeveDeze zomer is in het Dollard bezoekerscentrumDe Reidehoeve een fototentoonstellingte zien van FotowerkgroepDelfzijl. ‘Onze groep telt veertienleden’, vertelt fotografe AnnetteSchrage die tevens vrijwillig medewerkeris van het Dollard-team. ‘Voor dezeexpositie hebben we foto’s geselecteerdvan het Waddengebied en de Dollard.Het wordt heel gevarieerd. Ieder vanons heeft zijn eigen stijl.’ De groep bestaatal vijftien jaar en exposeert regelmatig,waaronder recentelijk nog in hetUMCG in Groningen. De tentoonstellingin De Reidehoeve duurt van1 juli t/m 30 september.Golden Raand Zomer 200723 e jaargang nummer 2Uitgave van de Stichting Het Groninger LandschapRijksstraatweg 333, 9752 CG Haren.t (050) 313 5901,f (050) 313 8979kantoor@groningerlandschap.nlwww.groningerlandschap.nlPostbanknummer: 860 000Verschijnt eenmaal per kwartaal bij Beschermers vande Stichting Het Groninger Landschap.Gedrukt op chloorvrij papierEindredactie: Siep HuizingaOntwerp: Klaas Huizenga bNOHet Groninger Landschap beheert naastruim 7.600 hectare natuurgebied ookborgen, molens en andere landschappelijkemonumenten in de hele provincie.Daarbij krijgt Het Groninger Landschaphulp van vrijwillig medewerkers, die zichinzetten voor Het Groninger Landschap.Inmiddels zijn er meer dan 10 teams vanenthousiaste vrijwillig medewerkers, dieelk in hun eigen regio diverse excursiesgeven en aanwezige bezoekerscentra bemensen.Het Dollardteam en het teamDe Eendenkooi zoeken versterking.Het Dollardteam werkt in hetnatuurgebied bij de Dollard enorganiseert jaarlijks verschillendeexcursies. Daarnaast worden erlezingen verzorgd en bemensen zijhet Dollard Bezoekerscentrum DeReidehoeve. Voor dit team zoeken weenthousiastebaliemedewerkersHet takenpakket van de gastheer/-vrouw omvat:- Zelfstandig de Reidehoeve bemensenop zaterdagen en/of zondagen- Algemene voorlichting geven overHet Groninger Landschap, deReidehoeve en de omgeving- Koffie en thee schenken- Artikelverkoop en kasopmaak- Kleine schoonmaakwerkzaamhedenBij interesse is uitgebreidere inzetbespreekbaar, bijvoorbeeld in eenwerkgroep die excursies organiseert ofmonitoring uitvoert.Het ‘Team De Eendenkooi’ verzorgtexcursies in de Eendenkooi NieuwOnrust dichtbij het Lauwersmeer.Bovendien verricht het team hand- enspandiensten bij het onderhoud vandeze kooi. In verband met een grotevraag naar excursies in de eendenkooizoekt het teamexcursieleidersWe zoeken enthousiaste mensen die inhet hoogseizoen een aantal excursiesper maand willen leiden.Hebt u affiniteit met Het GroningerLandschap en werkt u graag in eenteam? Neem dan contact met ons opom ons te komen versterken. Kennisvan de omgeving en geschiedenisvan de Dollard of van de eendenkooiis een pré, maar niet noodzakelijk.Het team verzorgt namelijkeen inwerkprogramma en HetGroninger Landschap biedt diversecursussen aan, waaronder een cursuspresentatietechnieken voor gidsen.Tijdens uw werkzaamheden voor HetGroninger Landschap bent u verzekerdtegen ongevallen en WettelijkeAansprakelijkheid.Voor reiskosten en andere onkostenbestaat een vergoedingsregeling.Voor meer informatie kunt u contactopnemen met Siemie Zandvliet,Het Groninger Landschap,telefoon (050) 3135901,e-mail: info@groningerlandschap.nl18 Golden Raand Zomer 2007

AgendaAlle excursies zijn gratis en u hoeft zich vantevoren niet op te geven.*foto: Omke OudemanHonden zijn niet toegestaan, ook niet aangelijnd.*Aanmelden bij: Het Groninger Landschap,telefoon (050) 589 27 14 ofkantoor@groningerlandschap.nl op werkdagenvan 9.00 tot 17.00 uur.Voor excursies Noordkust aanmelden bij hetWaddencentrum, Hoofdstraat 83 in Pieterburen,telefoon (0595) 528 522 van dinsdag t/mzondag van 13.00 tot 17.00 uur.* Tenzij anders vermeld Vaartochten over het Reitdiep met dehistorische garnalenkotter ZK4In vijf weekenden in de zomermaandenorganiseert Het Groninger Landschapin samenwerking met het NoordelijkScheepvaartmuseum en hetVisserijmuseum Zoutkamp vaartochtenVaren over het ZuidlaardermeerIn de zomermaanden wordt eriedere woensdagmiddag eenvaartocht georganiseerd over hetZuidlaardermeer. U hoeft zich hiervoorniet aan te melden. Vol is vol!Vertrekpunt: parkeerplaats aan deMeerweg 62 in Kropswolde (bijpaviljoen De Leine). Tijd: 14.00 tot15.30 uur. Kosten: Beschermers enkinderen € 6,-, niet-Beschermers€ 7,50. Er wordt gevaren met de openfluisterboot De Doeker.(6 juni, 13 juni, 20 juni, 27 juni, 4 juli, 11juli, 18 juli, 25 juli, 1 augustus, 8 augustus,15 augustus, 22 augustus, 29 augustus, 5en 12 september).Huifkartocht PieterburenIedere zondag in juli en augustus wordter een huifkartocht georganiseerd langsde Noordkust.Vertrekpunt: Waddencentrum,Hoofdstraat 83 in Pieterburen.Tijd: 14.00 tot 15.30 uur. Kosten:Beschermers en kinderen tot 12 jaar€ 1,50, niet-Beschermers € 3,-. Voorafaanmelden bij het Waddencentrum.over het Reitdiep. Tijdens deze cultureledag krijgt u vakkundig uitleg over hetunieke Reitdiepgebied door een gidsvan Het Groninger Landschap, wordtu een smakelijke lunch geserveerdin het idyllische Café Hamminghen heeft u de mogelijkheid om eenbezoek te brengen aan zowel hetNoordelijk Scheepvaartmuseum als hetVisserijmuseum in Zoutkamp.De kosten voor dit arrangementbedragen € 50,- per persoon. Het aantalplaatsen is beperkt! Er kunnen slechts12 gasten per dag mee, reserveert u dussnel. Vervoer terug naar uw opstapplekis bij de prijs inbegrepen.De data: zaterdag 2 juni, zondag 3 juni,zaterdag 30 juni, zondag 1 juli, zaterdag21 juli, zondag 22 juli, zaterdag 25 augustus(uitverkocht), zondag 26 augustus,zaterdag 22 september en zondag 23september.Op de zaterdagen vaart de ZK4 vanZoutkamp naar Groningen.Op de zondagen vaart de ZK4 vanGroningen naar Zoutkamp.Informatie en boekingen bij: NoordelijkScheepvaartmuseum, Brugstraat 24 inGroningen. Telefoon (050) 312 22 02.Zaterdag 2 juniFietstocht ‘Van veen naar zand en terug’Vertrekpunt: informatiepaneel aan deHooilanden 12 in Lettelbert. Tijd: 14.00tot 17.00 uur. Afstand: 15 kilometer.Kosten: € 5,- inclusief koffie en bezoekaan molen in Roderwolde.Huifkartocht Pieterburen met eenbezoek aan de KlutenplasVertrekpunt: Waddencentrum,Hoofdstraat 83 in Pieterburen.Tijd: 14.00 tot 16.00 uur. Kosten:Beschermers en kinderen tot 12 jaar€ 1,50, niet-Beschermers € 3,-.Vooraf aanmelden bij hetWaddencentrum.Bezichtiging molen De LelieLocatie: Molenstraat 3 in Eenrum.Tijd: tussen 13.00 en 17.00 uur.Zondag 3 juniOp zoek naar lepelaars in deKropswolderbuitenpolderVertrekpunt: parkeerplaats Strandwegin recreatiegebied Meerwijck.Tijd: 9.00 tot 11.00 uur.Afstand: 5 kilometer.Vrijdag 8 juni en zaterdag 9 juniVleermuizenavond bij De EnnemaborghVertrekpunt: werkschuur aan deHoofdweg 100a in Midwolda. Tijd:21.00 tot 24.00 uur. Kosten: € 2,-.Vooraf aanmelden.Het Groninger Landschap19

Zaterdag 9 juni(Groninger Molenweekend)Fietstocht door het Reitdiepgebied(Sauwerd, Adorp, Koningslaagte,Wolddijk)Vertrekpunt: Kerkje aan de Valgeweg12 in Klein Wetsinge. Tijd: 13.00uur. Afstand: 30 kilometer. Kosten:Beschermers € 2,- Niet-Beschermers€ 3,-, kinderen € 1,-. Vooraf aanmelden.Excursie Eendenkooi Nieuw OnrustVertrekpunt: parkeerplaats op dedijk bij het waterschapshuisje in deWestpolder. Tijd: 10.00 tot 11.00 uur.Kosten: € 1,-. Vooraf aanmelden.Bezichtiging molen De LelieLocatie: Molenstraat 3 in Eenrum. Tijd:tussen 13.00 en 17.00 uur.Bezichtiging molen BovenrijgeLocatie: Boltweg 18 in Ten Boer. Tijd:tussen 9.00 en 12.30 uur.Bezichtiging molen CeresLocatie: ’t Loug 15 in Spijk. Tijd: tussen13.00 en 16.00 uur.Bezichtiging molen De OndernemingLocatie: Hoofdstraat 25 in Vierhuizen.Tijd: tussen 10.00 en 16.00 uur.Zaterdag 10 juni(Groninger Molenweekend)Bezichtiging molen De Vier WindenLocatie: Hoofdstraat 150 in Pieterburen.Tijd: tussen 10.00 en 17.00 uur.Rondleiding door de tuin De VennenVertrekpunt: kantoor Het GroningerLandschap aan de Rijksstraatweg 333 inHaren. Tijd: 19.00 tot 20.00 uur.Dinsdag 12 juniBloemen- en plantenexcursieLeekstermeergebiedVertrekpunt: informatiepaneel aan deHooilanden 12 in Lettelbert. Tijd: 19.30tot 21.30 uurZondag 17 juniVaren van Noordlaren naar LeinwijkVertrekpunt: Haventje in Noordlaren.Tijd: 10.00 tot 12.30 uur. Kosten:Beschermers en kinderen € 6,-,niet-Beschermers € 7,50. Voorafaanmelden.Vogelkijkexcursie NoordkustVertrekpunt: Waddencentrum,Hoofdstraat 83 in Pieterburen.Tijd: 10.00 tot 12.00 uur. Kosten:Beschermers en kinderen tot 12 jaar€ 1,50, niet-Beschermers € 3,-. Voorafaanmelden bij het Waddencentrum.Jeugdexcursie Beestjes en bloemetjesLocatie: Waddencentrum, Hoofdstraat83 in Pieterburen. Tijd: 14.00 tot 16.00uur. Kosten:€ 1,50. Vooraf aanmelden bij hetWaddencentrum. Deze excursieis bedoeld voor kinderen van 5 tot8 jaar. Voor de ouders en anderebelangstellenden wordt er op dezelfdetijd in en door Domies Toen eenrondwandeling georganiseerd. Meerinformatie bij Domies Toen, telefoon(0595) 528636.Donderdag 21 juniLangste dag fietstocht ZuidelijkWesterkwartierVertrekpunt: parkeerplaats aande Oudeweg 15 in Nuis (bij deCoendersborch). Tijd: 19.30 tot 22.00uur. Afstand: 18 kilometer. Kosten: €1,50.21 juniMidzomernacht op HelwerdOp de Helwerder Wierden wordthet Midzomernachtfeest gevierd.Verhalenvertellers nemen u 2000jaar mee terug en laten u de magievan de oude wierden voelen. Zie ookUitgelicht. Aanvang: 21.30 uur. DeHelwerder Wierden liggen aan de wegvan Kantens naar Usquert, tussenRottum en Usquert.foto: Omke Oudeman20 Golden Raand Zomer 2007

Agendafoto: Omke OudemanZaterdag 14 juliVaren van De Leine naar de vogelkijkhutDe KiekhörnVertrekpunt: parkeerplaats Leinwijk,Meerweg 62 in Kropswolde. Tijd: 10.00tot 12.30 uur. Kosten: Beschermers enkinderen € 6,-, niet-Beschermers €7,50. Vooraf aanmelden.Fietstocht langs Harssensbosch en doorde KoningslaagteVertrekpunt: Dorpshuis Artharpe,Torenweg 9 in Adorp. Tijd: 13.00uur. Afstand: 30 kilometer. Kosten:Beschermers € 2,-, niet-Beschermers €3,-, kinderen € 1,-. Vooraf aanmelden.Bezichtiging molen De LelieLocatie: Molenstraat 3 in Eenrum. Tijd:tussen 13.00 en 17.00 uur.Woensdag 18 juliHuifkarverrassingstocht door hetZuidelijk WesterkwartierVertrekpunt: parkeerplaats IwemaSteenhuis, ’t Pad 15 in Niebert.Tijd: 14.00 tot 16.00 uur. Kosten:Beschermers € 2,50, niet-Beschermers€ 3,50, kinderen € 1,50. Voorafaanmelden.Zaterdag 21 juliFietstocht De Vennen –ZuidlaardermeerVertrekpunt: kantoor Het GroningerLandschap, Rijksstraatweg 333in Haren. Tijd: 10.00 tot 13.00uur. Afstand: 25 kilometer. Voorafaanmelden.Cultuurhistorische wandeltocht in enrondom WinsumVertrekpunt: station in Winsum. Tijd:13.00 uur. Afstand: 10 kilometer.Kosten: Beschermers € 2,-, niet-Beschermers € 3,-, kinderen €1,-. Vooraf aanmelden. U wandeltgedeeltelijk over onverhard terrein.Excursie Eendenkooi Nieuw OnrustVertrekpunt: parkeerplaats op dedijk bij het waterschapshuisje in deWestpolder. Tijd: 10.00 tot 11.00 uur.Kosten: € 1,-. Vooraf aanmelden.Kwelderwandeling NoordkustVertrekpunt: Waddencentrum,Hoofdstraat 83 in Pieterburen.Tijd: 10.00 tot 12.00 uur. Kosten:Beschermers en kinderen tot 12 jaar€ 1,50, niet-Beschermers € 3,-. Voorafaanmelden bij het Waddencentrum.Dollardvaartocht inclusief wandelingnaar De KiekkaasteVertrekpunt: Keerweerbrug in Delfzijl.Tijd: 12.00 tot 17.00 uur. Kosten:Beschermers € 10,-, niet-Beschermers€ 13,-. Vooraf aanmelden. Laarzenmeenemen in een tas, deze zijn niettoegestaan op de boot.Bezichtiging molen De LelieLocatie: Molenstraat 3 in Eenrum. Tijd:tussen 13.00 en 17.00 uur.Zondag 22 juliJeugdexcursie bij De EnnemaborghVertrekpunt: werkschuur aan deHoofdweg 100a in Midwolda. Tijd:10.00 tot 13.00 uur. Vooraf aanmelden.Trek speelkleren en laarzen aan.Bezichtiging molen De Vier WindenLocatie: Hoofdstraat 150 in Pieterburen.Tijd: tussen 10.00 en 17.00 uur.Vrijdag 27 juliZonsondergang in LeinwijkVertrekpunt: parkeerplaats Leinwijk,Meerweg 62 in Kropswolde. Tijd: 20.00tot 22.00 uur. Afstand: 3 kilometerZaterdag 28 juliVerrassingstocht met fluisterboot DeDoeker over het ZuidlaardermeerVertrekpunt: parkeerplaats Leinwijk,Meerweg 62 in Kropswolde. Tijd: 10.00tot 12.30 uur. Kosten: Beschermers enkinderen € 6,-, niet-Beschermers €7,50. Vooraf aanmelden.Bezichtiging molen De LelieLocatie: Molenstraat 3 in Eenrum. Tijd:tussen 13.00 en 17.00 uur.Dinsdag 31 juliAlles wat groeit en bloeit in deOosterpolderVertrekpunt: Hoek Ruigelaan – OudeMiddelhorst in Haren. Tijd: 19.00 tot21.00 uur.Zaterdag 4 augustusWandeltocht door het Reitdiepgebiedten noorden en westen van WetsingeVertrekpunt: kerkje aan de Valgeweg12 in Klein Wetsinge. Tijd: 13.00uur. Afstand: 8 kilometer. Kosten:Beschermers € 2,-, niet-Beschermers €3,-, kinderen € 1,-. Vooraf aanmelden.Excursie Eendenkooi Nieuw OnrustVertrekpunt: parkeerplaats op dedijk bij het waterschapshuisje in deWestpolder. Tijd: 10.00 tot 11.00 uur.Kosten: € 1,-. Vooraf aanmelden.Bezichtiging molen De LelieLocatie: Molenstraat 3 in Eenrum. Tijd:tussen 13.00 en 17.00 uur.Zondag 5 augustusBezichtiging molen De Vier WindenLocatie: Hoofdstraat 150 in Pieterburen.Tijd: tussen 10.00 en 17.00 uur.22 Golden Raand Zomer 2007

uitgelichtPeter BosArtès is een middelgroot bureau met zevenarchitecten en twee interieurarchitecten. Hetbureau richt zich op woningbouw, utiliteitsbouwen interieur en verzorgt binnen deze disciplinesnieuwbouw, verbouw, renovatie en restauratie.‘Artès is ontstaan na het samengaan van eenaantal bureaus. In deze vorm bestaan wesinds 1990’, vertelt Peter Bos, directielid eninterieurarchitect. ‘We hebben de ervaring enexpertise in huis om opdrachten van begin toteind te verzorgen. Onder de opdrachtgeversbevinden zich professionele organisaties diegewend zijn veel te bouwen. Het bijzondere vanons bureau is dat we naast architectuur ookinterieurarchitectuur doen. Dat is bij ons eenzelfstandige afdeling en het gebeurt dus ook weldat we het interieur ontwerpen voor een gebouwvan een andere architect.’In 2006 wist Artès de derde plaats te behalenbij de verkiezing van het mooiste gebouw vanGroningen. Het ging om “De Verdieping” aan deKleine Rozenstraat waarbij een gebouw op eenbestaand gebouw werd geplaatst. Een tweedeplaats werd in de wacht gesleept bij een landelijkeprijsvraag voor een woonvoorziening voorgehandicapten, geïntegreerd in een woonwijk.‘Artès heeft binding met het landschap’, aldusBos. ‘We kijken naar - zoals wij dat noemen- het vocabulaire van het landschap en van eenbepaalde bouwstijl. Daar willen we op reageren.We willen niet historiserend zijn. We willen metnieuwe middelen en nieuwe wensen ingaan opwat er is. Dat hebben we bijvoorbeeld gedaanin Veessen (Gld) waar we een oude boerderijomgebouwd hebben tot kantoorruimte envergaderlocatie.’Artes was al bezig met milieu voordat de kreetduurzaam bouwen bekend werd. Bos: ‘Dat zit‘m niet alleen in materiaal en techniek maar ookin vragen als waar bouw je wel en waar niet?’Duurzaam bouwen, binding met het landschap,reageren op bestaande elementen, het is volgensBos volkomen logisch dat Artès Vriend gewordenis van de Stichting Het Groninger Landschap.Meer informatie en projecten op www.artes.nlFoto: Omke OudemanVrienden van de Stichting Het Groninger LandschapDe Stichting Het Groninger Landschap wordt gesteund door vele bedrijven enorganisaties. Deze Vrienden, met als beschermheer Commissaris der KoninginJ.G.M. Alders, maken het beschermingswerk mede mogelijk. Op deze paginastaat een overzicht van alle organisaties die de stichting sponsoren. En telkenslichten we er eentje uit. Deze keer is dat Artès, bureau voor architectuur eninterieur. Het stad-Groningse bureau is onlangs Vriend geworden.ABN AMRO Private Banking GroningenAkzo Nobel Chemicals bvAlgemeen Belang uitvaartverzorging- en verzekeringAutogroep van der MolenArtès, bureau voor architectuur en interieurAVEBEBoelens Jorritsma GroepDe CateraarsCopijn Utrecht, Tuin- en Landschapsarchitecten B.V.CSM Suiker bv Suikerfabriek VierverlatenDow Benelux B.V.Groningen SeaportsHazewinkel PersHeiploeg BVHolland Casino GroningenInformatie Beheer GroepKadaster GroningenTen Kate Holding BVKikkoman Foods Europe B.V.Koepon Holding B.V.Koninklijke WagenborgKoop Holding BVKPMGNationale Postcode LoterijNederlandse Aardolie Maatschappij bvNederlandse Bond van GarnalenkustvissersNNZ bvPlas en Bossinade, Advocaten en NotarissenPro VisionPURAC glucochem bvRabobankSeatrade Groningen B.V.Smurfit De Halm KartonVSBfondsWaterbedrijf GroningenYarden Uitvaartverzekeringen & verzorgingGolden Raand Zomer 2007