Hergebruik van bagger in de Alblasserwaard/Vijfheerenlanden

InleidingWaterschap Rivierenland is samen met TNO in het gebied Alblasserw aard/Vijfheerenlanden, het project Leven met Bagger gestart.Doel van dit project is om samen met betrokken gemeenten en belanghebbenden uit dit gebied, een gedragen visie op te stellenvoor gebiedsspecifiek beleid voor de afzet en toepassing van bagger (en grond) in de Alblasserw aard/Vijfheerenlanden.Aanleiding voor het project is de recente inw erkingtreding van het Besluit Bodemkw aliteit. Waar het tot op heden gebruikelijk is dattoepassing van bagger op aangrenzende percelen plaatsvindt, worden grond en bagger in het nieuwe Besluit bodemkw aliteit aanelkaar gelijk gesteld. Dit biedt kansen voor ruimere toepassingen van bagger. Daarvoor dienen Waterschap en gemeenten echterwel nauw met elkaar samen te w erken. Als bevoegd gezag is de gemeente aangew ezen om gebiedsspecifiek bodembeleid vast testellen. Beheer en onderhoud van w atergangen zijn echter grotendeels taken van het Waterschap. Dit betekent dat beide partijen inzekere mate van elkaar afhankelijk zijn.Om de kansen van het nieuw e beleid te benutten, heeft Waterschap Rivierenland het initiatief genomen een eerste stap te zetten inhet opstellen van gebiedsspecifiek beleid. Niet alleen betrokkenheid van gemeenten is daarbij van belang. Om tot efficiënt en breedgedragen beleid te komen, zijn organisaties en belangenvertegenw oordigers uit het gebied (bijvoorbeeld vanuit w onen, w erken,recreëren en natuur), tevens een belangrijke gesprekspartner.Het procesZowel qua inhoud als qua proces is Leven met bagger in de Alblasserwaard/Vijfheerenlanden een uitdagend project. Inhoudelijkzullen w e als één van de eerste partijen in Nederland gaan kijken hoe we de beleidsruimte, die het (nieuwe) Besluit bodemkw aliteitbiedt, kunnen benutten om gebiedsspecifiek beleid voor de afzet van bagger te formuleren. Qua proces is het streven om insamenw erking met het w aterschap, de gemeenten, de provincies Zuid-Holland & Utrecht en andere belanghebbenden in het gebied,te bepalen hoe w e dat gaan doen. Dit gebeurt door het houden van interviews en het organiseren van w orkshops metbelanghebbenden uit het gebied. Het resultaat van dit proces is om gezamenlijk een intentieverklaring te ondertekenen en concreteambities, randvoorwaarden, kansen en knelpunten te benoemen voor gebiedsbrede toepassing van baggerspecie in het gebied.Deze notitieMet deze notitie w illen w e u een zo volledig mogelijk beeld geven van het gebied. U leest daarom een beschrijving van deAlblasserwaard/Vijfheerenlanden vanuit de thema’s w ater, bodem, sediment, natuur, ruimtegebruik, (maatschappelijke)ontwikkelingen en beleid en w et- en regelgeving. Deze notitie is daarmee de basis voor verdere samenwerking in de w eg naar nieuwgebiedsspecifiek (bagger)beleid.De notitie staat nadrukkelijk open voor aanvullingen. Voor vragen of opmerkingen met betrekking tot dit project, kunt u contactopnemen met dhr. Reinier Romijn, Waterschap Rivierenland, telefoon: 0344-64 90 90 of per e-mail: r.romijn@w srl.nlHet projecteamLeven met Bagger, Alblasserw aard/Vijfheerenlanden.1

BODEMDe bodem in de Alblasserwaard/Vijfheerenlanden bestaat overwegend uit veenbodem. Dit bodemtype bepaalt in belangrijke mate delandschappelijke identiteit van het gebied.Vorming van veenNa de laatste ijstijd (8000 jaar BC) neemt de temperatuur toe en w ordt ook vegetatieontw ikkeling mogelijk. Door de stijging van dezeespiegel wordt het verval van de rivieren minder. De vlechtende rivieren gaan over in meanderende riv ieren, die regelmatig hunhoofdstroom verleggen. Deze meanderende rivieren zetten fijner materiaal af. Het grove rivierzand wordt afgedekt met leem en klei.Omstreeks 2000 voor Christus sluit de kustlijn zich. Ongeveer op de plaats van de huidige kust ontwikkelt zich een geslotenduinenrij. Hierdoor stagneert de afvoer van de grote rivieren. Het w estelijk deel van Nederland, tussen de oostelijke zandgronden ende duinkust, verandert in een uitgestrekt moerasgebied waar op grote schaal veenvorming plaatsvindt. Tijdens deze veenvormingoverspoelen de rivieren regelmatig het veenpakket, w aarbij zij op het veen dunne lagen rivierklei afzetten. Hierdoor bevat het veenwisselende hoeveelheden rivierklei.Globale bodemkaartmet in paars de ligging van veenbodemsProfiel van een veenbodem3

Donken en stroomruggenIn het huidige landschap vormen donken en stroomruggen karakteristieke elementen in het landschap. Donken zijn de hoogstetoppen van rivierduinen die boven het veen uitsteken. Rivierduinen zijn in de periode na de laatste ijstijd ontstaan, toen de w ind vrijspel had in een riviervlakte. De relatief fijne component (grof zand) w erd uitgestoven en w eer afgezet in hoge, overwegend oost-westgerichte, zandruggen. Zo ontstonden in dit rivierengebied tot 20 meter hoge rivierduinen. In de periode daarop volgend w orden derivierduinen geleidelijk ingekapseld door kleiafzettingen en veenvorming. De hoogste toppen blijven als zandopduikingen boven hetveen uitsteken (donken).Stoomruggen zijn het gevolg van menselijk ingrijpen. Bij ontginning van gebied, w orden greppels en w eteringen gegraven om deafwatering te versnellen. Hierdoor klinkt het veen in. De voormalige, met zand en grind opgevulde riviergeulen, klinken minder in enkomen als langgerekte ruggen te midden van het omringende veencomplex te liggen. Deze ruggen worden stroomruggen genoemd.De meest markante hiervan is de Schoonrew oerdse stroomrug, die als een flauw e, circa 100 meter brede rug, centraal door deAlblasserwaard en Vijfheerenlanden loopt.Bodem bedreigingenDe provincie Zuid-Holland heeft in 2006 een bodemvisie ontw ikkeld w aarin een aantal bedreigingen zijn geïnventariseerd. Voor deAlblasserwaard/Vijfheerenlanden worden bodemdaling en verzilting hierin als voornaamste bedreigingen genoemd. Bodemdalingwordt hoofdzakelijk veroorzaakt door oxidatie van veen en inklinking van klei en veen. Bodemdaling heeft daarmee eenzeer sterke samenhang met w aterbeheer. Het proces van bodemdaling brengt hoge maatschappelijke kosten met zich mee door debenodigde aanpassingen in het waterbeheer en door schade aan bebouw ing en infrastructuur. Verder kan bodemdaling leiden totaantasting van karakteristieke landschappen, zoals het veenw eidelandschap.Toekomstige klimaatscenario’s gaan uit van hogere piekafvoeren van de rivieren en een stijging van de z eespiegel, w aardoor degevolgen van bodemdaling mogelijk verergeren. Door de sterke samenhang van bodemdaling met waterbeheer, is het niet mogelijkom realistische voorspellingen te doen van de absolute bodemdaling over langere perioden. In plaats daarvan is debodemdalinggevoeligheid in kaart gebracht. Zuid-Holland is hiervoor ingedeeld in drie klassen: ‘niet relevant’, ‘relevant’ en ‘speciaalaandachtsgebied’. De provincie Zuid-Holland heeft als ambitie om bodemdaling tegen te gaan en zo mogelijk het huidigemaaiveldniveau te handhaven. Daar w aar dit niet mogelijk is moeten maatregelen w orden genomen om het proces zoveel mogelijkte vertragen.Onder verzilting w ordt de toename van de zoutbelasting aan het maaiveld door opkw ellend zout grondw ater verstaan. Door verziltingaan het maaiveld ontstaat schade aan gew assen en treedt schade op aan de huidige ecologische kwaliteit van de bodem. Dit heeftook invloed op bovengrondse flora en fauna. Bovendien kunnen ondergrondse bouwwerken door de veranderende samenstellingvan het grondw ater worden aangetast. Bij toenemende verzilting van diep grondw ater zal de voorraad zoet grondw ater afnemen ende beschikbaarheid van zoet grondw ater als drink- of proceswater (gebruik bij bedrijfsactiviteiten) in de toekomst afnemen. Hetprovinciaal beleid is erop gericht om dit zoveel mogelijk tegen te gaan.4

Zettingsgevoeligheidskaart Zuid-HollandVerziltingskaart Zuid-HollandKaart algemene bodemkwaliteit Zuid-HollandGedempte slotenkaart Zuid-Holland5

WATERWater is een belangrijk landschapskenmerk van de Alblasserw aard/Vijfheerenlanden. De Alblasserwaard vormtwaterhuishoudkundig gezien een aparte eenheid en is onder te verdelen in twee gebieden: Nederw aard en Overw aard.Elk gebied heeft een eigenwaterbeheersingssysteemen boezemsysteem. Hetmaaiveld en deoppervlaktew aterpeilen invrijwel het gehele gebiedliggen lager dan degemiddelde ligging van deomringende rivieren. Alsgevolg hiervan kanwaterlozing alleen doorbemaling plaatsvinden. Per bemalingsgebied is een gemaal aanw ezig dat het water uitslaat op de boezem. Hierboven is eenschematisch overzicht weergegeven van de het systeem in de Overw aard.Grondw atersysteemHet zuidelijk deel van de Alblasserw aard heeft zoete kwel, afkomstig van het plaatselijk zeer diepe regionale Waalsysteem. Langs derivieren is de kw el afkomstig uit de Merw ede en de Noord. Het rivierw ater beïnvloedt dus de kw aliteit van het kw elwater. In dezuidrand, bijvoorbeeld in Sliedrecht, komt schone kw el voor. In het centrale deel van de Alblasserw aard is in een klein gedeelte dekw el brak tot zout.6

BAGGERBagger staat centraal in dit project. In het nieuw e Besluit bodemkw aliteit w ordt bagger(specie) als volgt gedefinieerd: “materiaal datis vrijgekomen uit de bodem via het oppervlaktewater of de voor dat water bestemde ruimte en dat bestaat uit minerale delen meteen maximale korrelgrootte van 2 millimeter en organische stof in een verhouding en met een structuur zoals deze in de bodem vannature worden aangetroffen, alsmede van nature in de bodem voorkomende schelpen en grind met een korrelgrootte van 2 tot 63millimeter”Kw antiteitJaarlijks verw ijdert het w aterschap gemiddeld 100.000-150.000 m 3 bagger uit de w atergangen in de Alblasserwaard/Vijfheerenlanden. In de meeste gevallen wordt de bagger met een kraan op de kant gezet. Voor bepaalde situaties is eencutterzuigerboot het meest geschikt, met name bij brede w atergangen w aar geen mogelijkheden zijn de grote hoeveelheidvrijkomende baggerspecie zonder meer op de kant te zetten. Dit is bijvoorbeeld het geval bij de lage boezems van deAlblasserwaard en de Linge. De cutterzuiger maakt de baggerspecie met een snijkop los, zuigt de bagger op en transporteert dezeper persleiding naar een nabij gelegen baggerdepot. Een alternatief middel, dat door het w aterschap met name in de Alblasserw aardwordt toegepast, is de baggerpomp. Dit is een kraan met een cutterzuiger. Met de snijkop w ordt de baggerspecie losgemaakt,vervolgens opgezogen en direct over de aangrenzende percelen gespoten (zie illustratie in de kop van dit hoofdstuk).Kw aliteitDe bagger in de Alblasserwaard is vrij schoon. Over het algemeen betreft het verspreidbare bagger. In maximaal 10 % van degevallen is de bagger niet verspreidbaar of zelfs sterk verontreinigd (boven de interventiew aarde).Toepassingen van baggerspecieHet is niet in alle gevallen redelijk of mogelijk de baggerspecie op de kant te zetten. In de Alblasserwaard/Vijfheerenlanden w ordtdan meestal tijdelijk een projectgebonden w eilanddepot ingericht. De baggerspecie wordt tijdelijk opgeslagen voor ontw atering omhet uiteindelijk als ophoogmateriaal voor het w eiland ter plaatse te gebruiken. Vanw ege de bodemdaling en de geringe drooglegging,is baggerspecie in dit gebied van grote w aarde als ophoogmateriaal van de percelen.7

WONENDe Alblasserwaard/Vijfheerenlanden is een uniek stukje Nederland. Dat komt omdat bodem en w aterbeheer nadrukkelijk derandvoorwaarden hebben gevormd (en vormen) voor de ruimtelijke inrichting van het landschap. Woningen zijn van oudsherontstaan op hogere droge plaatsen (donken en stroomruggen). Nog altijd vormt de Alblasserwaard/vijfheerenlanden eenkarakteristiek open gebied met overw egend kleine w oonkernen. Bew oners voelen vaak een sterke verbondenheid met het gebied,hetgeen resulteert in een sterke wens en w il van mensen om er in te (blijven) wonen.Door bevolkingstoename en economische groei in de regio, is bew oning in intensiteit toegenomen. Provinciale- en regionalewoonvisies en gemeentelijk plannen beschrijven kw antitatieve en kw alitatieve doelen voor toekomstig w onen in deAlblasserwaard/Vijfheerenlanden (tot 2015). Vanw ege de focus van deze notitie op bagger en het zoeken naar mogelijkheden voorgebiedsspecifiek beleid, wordt hier alleen ingegaan op de kw antitatieve doelen.De regio Alblasserwaard/Vijfheerenlanden (w aaronder de gemeenten, Gorinchem, Graafstroom, Leerdam, Nieuw -Lekkerland,Liesveld, Giessenlanden, Hardinxveld-Giessendam en Zederik vallen) heeft voor in haar regionale woonvisie 2005 voor de regio devolgende bouw opgave benoemd:- Een w oningbouw programma dat zich voor de regio kw antitatief richt op een binnenlands migratiesaldo 0. Dit betekent dat detoename van woningen in een gemeente niet gericht is op het uitbreiden van het inw onertal, maar op een evenwicht tussenimmigratie en emigratie (tussen gemeenten)- Een toename van de woningvoorraad voor de periode 2005 tot 2015 van rond 5.200 w oningen. Uitgaande van vervangendewoningbouw van circa 2.300 woningen in deze periode komt de benodigde productie uit op circa 7.500 woningen.De regio Drechtsteden (w aaronder Alblasserdam, Sliedrecht en Papendrecht vallen) benoemt in haar Woonvisie (2004) dat zijeveneens uitgaat van het migratiesaldo 0. De uitbreiding van het w oningareaal in 2015 voor de gezamenlijke Drechtsteden moet15.000 w oningen bedragen.De gemeente Vianen heeft in haar structuurvisie Vianen 2015 als ambitie de bouw van 600 woningen vermeld.8

WERKENWerkgelegenheid is van oudsher sterk gerelateerd aan de eigenschappen van de Alblasserwaard/Vijfheerenlanden. Zo isaanvankelijk veengebied ontgonnen ten behoeve van de akkerbouw . De akkerbouw hield niet lang stand. Door de ontw atering klonkhet veen steeds verder in, w aardoor het gebied dichter bij het grondw ater kw am te liggen. Het gebied w erd te nat voor akkerbouw ,waardoor werd overgeschakeld op veeteelt. Anno 2007 is de landbouw weliswaar niet meer de grootste economische sector in hetgebied, maar w el de voornaamste grondgebruiker. Bij de grasveebedrijven w as in totaal 24.000 hectare in gebruik, 94 procent vanalle landbouw grond. Het merendeel van de overige w erkgelegenheid in het gebied, bevindt zich in de kernen (centra/w oonwijken) enop de bedrijventerreinen, met een sterke concentratie in de zuid-oostrand (Alblasserdam, Papendrecht, Sliedrecht, Hardinxveld-Giessendam, Gorinchem en Leerdam en Vianen). Ongeveer een vijfde van de w erkgelegenheid bevindt zich op of ombedrijventerreinen.Trends & Ontwikkelingen/ToekomstHieronder volgen globale toekomstontw ikkelingenvoor de belangrijkste w erkgelegenheidssectorenin de Alblasserw aard/Vijfheerenlanden.LandbouwGestreefd wordt naar behoud van duurzamemelkveehouderij, als voornaamste drager enbeheerder van het karakteristieke encultuurhistorisch waardevolle landschap, metruimte voor schaalvergroting en verbredeontwikkelingen en afstemming daarop van hetplanologisch-, ecologisch- en w aterbeheerbeleid.Andere kansrijke ontw ikkelingen zijn: agrarischnatuurbeheer en agrotoerisme (in samenwerkingmet andere recreatieondernemers en hunbelangenorganisaties).9

Industrie & BouwnijverheidOntwikkelingen in deze sector vinden vooral plaats op bedrijventerreinen. Zie hiervoor de figuur op de vorige pagina.Commerciële dienstverleningOok voor deze sector is ontw ikkeling vooral gericht op bedrijventerreinen. Bij zakelijke dienstverleningen is een toenemende vraagnaar kantoorruimte. Vanuit milieuoogpunt, economische meerwaarde en doelmatig ruimtegebruik, w ordt bij logistieke- enhandelsondernemingen aangestuurd op een clustering op bedrijventerreinen nabij de hoofdinfrastructuur (A15 en A27). Daarnaastzijn voorzieningen gew enst voor groei van w atergebonden bedrijvigheid en gecombineerd w eg- en watervervoer. Tenslotte w ordtvoor recreatie ingezet op het realiseren van uitloopgebieden in het zuiden van de Alblasserwaard. Hierin worden als w in-w insituatiesde combinatie met andere opgaven zoals het accommoderen van w aterberging, natuur en zandw inning gezocht. In hetmiddengebied w ordt ingezet op het bevorderen van extensieve recreatie en in het noorden wordt ingezet op het versterken van detoeristische recreatieve infrastructuur, zoals routes langs bezienswaardigheden.Niet-Commerciële dienstverleningDe ruimtelijke impact van ontw ikkelingen in deze sector is beperkt.10

RECREERENHuidige gebruikHet landschap biedt ruime mogelijkheden voor extensieve, op beleving van natuur- en landschapsschoon gerichte vormen vanrecreatie, zoals fietsen en wandelen. De waterrijkdom maakt het gebied bij uitstek aantrekkelijk voor roeien en kanovaren enwanneer mogelijk schaatsen. Het gebied leent zich verder voor op educatie gerichte vormen van recreatie, bijvoorbeeldnatuurverenigingen die excursies in het gebied organiseren voor scholen. De molens van Kinderdijk vormen een toeristische attractieop (inter)nationaal niveau. In het gebied zijn w einig vormen van verblijfsrecreatie aanwezig.Ontwikkeling recreatieIn het gebied is vooral extensieve recreatie van belang. Aandachtspunt voor de verdere ontwikkeling van recreatie in het gebied isdat natuur- en cultuurhistorische waarden in stand blijven en zich verder ontw ikkelen. Combinatiemogelijkheden van recreatie metduurzaam waterbeheer zijn dan ook van belang. Zo hebben enkele plassen in het gebied al een functie voor w ater- enoeverrecreatie.Recreatieve voorzieningen in de Alblasserw aard/Vijfheerenlanden11

CULTUURHISTORIEVan oudsher maakt de Alblasserw aard deel uit van een door de Merw ede en de Lek doorsnedenveengebied. Langs deze rivieren vinden w e een strook van oeverwallen die het veengebied in dezewaard omringt. Het veengebied w ordt doorsneden door enkele veenriviertjes, zoals de Giessen, deGoudriaan en de Alblas. Daarnaast bevinden zich in de Alblasserwaard enkele donken(rivierduinen), die in de prehistorie bewoond waren, maar later vaak w eer verlaten werden.(ca-5500v . Chr.) Trijntje uit deprehistorie, oudste menselijke skeletin Nederland gevonden in deAlblasserwaard.De Grote Ontginning(Ca. 1000-1300)De oudste ontginningen in de Alblasserwaard dateren w aarschijnlijk van voor de 11e eeuw en zijngesitueerd op de kleistroken langs de oevers van de rivieren en langs de veenriviertjes, terw ijl hetlaaggelegen midden nog enige tijd vrijwel onbew oond bleef. De oeverw allen vormden ook de basisvoor de latere ontginningen en bew oning. Aansluitend bij de grootschalige middeleeuwse ontginningvan het Hollands-Utrechts veengebied, raakte de ontginning van de Alblasserw aard vermoedelijk inde loop van de 11e eeuw in een stroomversnelling. De grootschalige ontginning in de latemiddeleeuw en vereiste regulering van de w aterhuishouding. Water uit het veen moest kunnenworden afgevoerd en de instroming van vreemd w ater moest kunnen w orden gew eerd. Daaromwerden dwars op de ontginningsbasis op regelmatige afstand parallelle sloten voor de afwatering,zogenaamde w eteringen, gegraven w aardoor een ontginningsblok met strokenverkaveling ontstond.Als achter- en zijgrens van zo'n ontginningsblok diende meestal een kade of een dijkje met w etering,zodat w ater uit aangrenzend gebied kon w orden geweerd. In eerste instantie w erden er nog geenachtergrenzen van de ontginningen vastgesteld, w at leidde tot een vrije opstrekkendestrokenverkaveling. Dergelijke verkavelingen vinden we in vrijw el de gehele w aard.12

Oprichting waterschappenOv erwaard en Nederwaard(Ca. 1200)Windbemaling Alblasserwaard(Ca 1500-1900)Om overstromingen te voorkomen w erden bij de veenontginningen kades langs deze rivierenaangelegd. Door het onregelmatiger wordende regime van de grote rivieren vanaf de 11e eeuw endoor de bodemdaling die de ontginningen met zich meebrachten, werd een betere beschermingtegen het rivierwater noodzakelijk. Daartoe w erden de kades langs de rivieren verhoogd enaaneengesloten tot dijken. In de 13e eeuw waren de ontginningen in de Alblasserwaard van eenaaneengesloten dijk langs Merwede en Lek voorzien. In deze periode w erden de waterschappenOverw aard en Nederw aard opgericht. Tevens w as het noodzakelijk om een dw arsdijk aan te leggen,die moest voorkomen dat het binnenwater vanuit Vijfheerenlanden de Alblasserw aardbinnenstroomde. Daarnaast w as het al vroeg nodig om de veenriviertjes af te dammen, zodat dezeals boezemw ateren benut konden w orden. In tijden van hoge rivierwaterstanden, wanneer hetbinnenwater niet geloosd kon worden op de rivieren, kon het tijdelijk w orden opgeslagen in dezeboezems.Al snel werd het noodzakelijk nieuw e technische voorzieningen bij de afw atering in te schakelen. Inde loop van de 15e eeuw werd de w indbemaling in de Alblasserw aard/Vijfheerenlandengeïntroduceerd, w elke in de daaropvolgende eeuw en, onder meer in de eerste helft van de 17eeeuw , werd versterkt. Rond 1740 w aren er bij Kinderdijk 16 windmolens die deze boezembemaalden. Daarnaast kende de Alblasserw aard nog enkele andere polderboezemsystemen, zoalsbij de A mmersche Boezem. In de 18e eeuw was de opslagcapaciteit van de bestaande lageboezems (Achterwaterschap en Nieuwe Waterschap) niet meer voldoende. En omdat de beidewaterschappen het niet eens konden worden over een gezamenlijke organisatie van de afwatering,groeven ze in 1739-1740 allebei een hoge boezem en legden ieder drie afwateringssluizen aan inde Lekdijk. Zo ontstonden de naast elkaar gelegen Hoge Boezems van de Overw aard en deNederw aard. In de 19e eeuw is men overgegaan op mechanische bemaling. Vanaf de 19 e eeuwvond afwatering van de Vijfheerenlanden via het stelsel van Merw edekanaal en de Linge plaats.In de zuidw esthoek van het Groene Hart - langs de Noord en de Merw ede - is de bedijking hetzwaarst en zijn de rivieren het breedst. Hier was de water- en grondbouw vanouds het verstontw ikkeld. Sinds de tijd van de industrialisatie bloeien daar het baggerbedrijf, de scheepsbouw enaanverwante sectoren: de zgn. dijkadel (Bos, Van der Giessen, Smit, Kalis, Volker, Van Oord enanderen) vorm(d)en met de griendw erkers en werfarbeiders een eigen economie en cultuur.De dijkadel v an Alblasserdam enSliedrecht (Ca. 1900)13

Aanwijzing Groene Hart alsNationaal Landschap (2003)De term 'groene hart' werd het eerst gebruikt in 1958, in een eindrapport van een werkcommissieover "De ontw ikkeling van het Westen des Lands". Hierin w erd het open middengebied van deRandstad aangeduid met "het Hollands-Utrechtse w eidegebied als het groene hart van het geheel".Daarna werd de term 'groene hart' - in relatie tot de stedenring van de Randstad - gebruikt invervolgnota's over de ruimtelijke ordening. In de Nota Ruimte (2003) w ordt het Groene Hartaangew ezen als Nationaal Landschap. De Stuurgroep Groene Hart - gevormd door de drieprovincies - w il nu een beleid ontw ikkelen dat is gericht op handhaving van de resterende openruimte, natuur en landschap, o.m. door nieuwe functies voor recreatie en toeris me. DeAlblasserwaard/Vijfheerenlanden is een belangrijk onderdeel van het groene hart.Cultuurhistorisch waardevolDe Alblasserwaard/Vijfheerenlanden is een landschap waarin de ontstaansgeschiedenis nog duidelijk herkenbaar is. Uniek hierbijis dat van de verschillende episoden nog representatieve elementen goed herkenbaar zijn. De Middeleeuwse ontginningsstructuurvan het landschap is uitzonderlijk gaaf bew aard gebleven. De hoofdlijnen van het landschap zijn rechtstreeks te herleiden naar demiddeleeuwse ontginning. In het gebied komen nog 55 molens voor (overwegend maalvaardig) en maar liefst dertig middeleeuwsekerken. Daarnaast kent het gebied bijzondere individuele bebouw ing. Daarnaast zijn in het gebied op tal van plaatsen, uniekearcheologische vondsten gedaan.Kaart met archeologisch waardevolle gebiedenkaart met cultuurhistorisch w aardevolle gebouwen en dorps- enstadsgezichten14

NATUURNatuurw aardenHet gebied is rijk aan natuurw aarden. In het buitendijkse gebied van de uiterwaarden w orden deze natuurw aarden vooral gevormddoor de aanw ezige stroomdalvegetaties, de grienden en rietgorzen, de meidoornhagen en de kleiputten. Binnendijks zijn denatuurw aarden verbonden aan de rust, stilte, w aterrijkdom en openheid. Deze combinatie maakt dat het gebiedrijk is aan weidevogels. Centraal in de Alblasserwaard, tussen Streefkerk en Bleskensgraaf, ligt het gebied de Donkse Laagten. Ditgebied is aangew ezen als Natura2000-gebied. De Donkse Laagten bestaat voornamelijk uit natte voedselrijke graslanden die deelsals cultuurgrasland, deels als halfnatuurlijk grasland in gebruik zijn. Kleine delen van het gebied zijn ingericht als schraalgraslanden.Het gebied is vooral van belang als slaapplaats voor kolganzen die zowel in het gebied als in de w ijde omgeving voedsel zoeken.Ook het gebied ‘Boezems Kinderdijk’ is aangew ezen als Natura 2000 gebied. Het omvat de hoge boezems van de Nederwaard, deOverw aard en Nieuw-Lekkerland en tevens delen van de aangrenzende polders Blokweer en Nieuw-Lekkerland. De boezemsbestaan uit open water, riet- en zeggemoerassen, ruigten, grienden, struw elen en boezemkaden. Het gebied is een belangrijkbroedgebied van soorten van rietmoeras (purperreiger, snor) en is van enig belang als broedgebied voor een broedvogel vangeïnundeerde kruidenvegetaties (porseleinhoen). Daarnaast van enige betekenis als overw interings- en rustgebied voorgrondeleenden (s mient, krakeend en slobeend). Dit gebied staat ook op de Werelderfgoedlijst van UNESCO. Zouweboezem, eendeel van de Diefdijk en een aantal uiterw aarden langs de Lek bij de Zouw eboezem zijn ook aangew ezen als Natura2000 gebied. Metname in de Zouw eboezem is ook een bijzonder vogelgebied.Ontwikkeling EHS en verbindingszoneIn de Alblasserw aard/Vijfheerenlanden wordt gestreefd naar versterking van de verw evenheid tussen landbouw , natuur en recreatie.Belangrijke natuurwaarden zijn onlos makelijk verbonden met het agrarisch gebruik van het gebied. De recreatieve kw aliteiten vanhet gebied hangen samen met de aanw ezige natuurw aarden en het agrarisch karakter van dit gebied. Binnen dit gebied moet deProvinciale Ecologische Hoofdstructuur (PEHS) tot ontwikkeling w orden gebracht. Deze is opgebouwd uit kerngebieden enverbindingszones die kerngebieden met elkaar verbinden. Voor het landschapsplan is met name de uitwerking van deverbindingszones van belang; het stelsel van ecologische dw arsverbanden, zowel in de oost-w est richting als van noord naar zuid.Het rapport “Ecologische verbindingszones in Zuid-Holland” (1996) geeft aanwijzingen voor inrichting en beheer. Het maaktonderscheid tussen “droge” en “natte” verbindingszones. Bij de ontw ikkeling van de verbindingszones w ordt zoveel mogelijk15

aangesloten op historisch bepaalde structuurlijnen:• de kaden voor de droge verbindingen.• de hoofdwatergangen voor de natte verbindingen;Het is de opgave om aan deze verbindingen een zodanige uitwerking te geven dat daarmee de specifieke kenmerken van deAlblasserwaard/Vijfheerenlanden worden versterkt. Langs de Smoutjesvliet is enkele jaren geleden reeds een ecologischeverbindingszone aangelegd.16

EHS Zuid-HollandEcologische verbindingszones Zuid-HollandVogelrichtlijngebieden provincie Zuid-HollandWeidevogelgebieden17

BESTUUR EN BELEIDBestuurHet gebied van de Alblasserw aard ligt in 12 gemeenten: Alblasserdam, Giessenlanden, Gorinchem, Graafstroom, Hardinxveld-Giessendam, Liesveld, Leerdam, Nieuw -Lekkerland, Papendrecht, Sliedrecht , Vianen en Zederik. Relevant voor dit project is datdeze gemeenten zijn belast met het verantw oordelijkheden op het gebied van: w onen, w erken en recreëren.Daarnaast valt het gebied van de Alblasserw aard/Vijfheerenlanden, met uitzondering van de gemeente Vianen, in de sub-regio’sDrechtsteden en Alblasserw aard/Vijfheerenlanden van de Provincie Zuid-Holland. In deze sub-regio’s geven de gemeentengezamenlijk invulling aan de bovengenoemde gemeentelijke verantw oordelijkheden.De sub-regio’s Alblasserwaard/Vijfheerenlanden en de Drechtstedenvormen samen met de Hoeksche Waard het samenw erkingsverbandRegio Zuid-Holland Zuid. Deze Regio bestaat uit 19 gemeenten enheeft een aantal uitvoerende taken in gezamenlijke dienstenondergebracht. Zo zijn bijvoorbeeld de milieutaken van de 19gemeenten ondergebracht bij de milieudienst Zuid-Holland-Zuid.Daarnaast wordt de regio door de provincie Zuid-Holland gehanteerdom effectief streekplannen te kunnen maken. In het streekplan geeftde provincie in grote lijnen aan hoe een gebied ruimtelijk moet wordeningericht. Een streekplan is een belangrijk handvat voor gemeentenen regionale samenw erkingsverbanden om met de ruimtelijkeinrichting van hun gebied aan de slag te gaan. Bestemmingsplannenvan gemeenten moeten passen in de streekplannen van de provincie.Bij het vaststellen van een bestemmingsplan heeft de provincie eentoetsende bevoegdheid. Deze situatie verandert echter per 1 juli2008, zie verder.Naast deze bestuursorganen is Waterschap Rivierenland een anderebelangrijke bestuurslaag in de Alblasserwaard/Vijfheerenlanden. Als haar verantwoordelijkheden omschrijft dit w aterschap:“Waterschap Rivierenland zorgt ervoor dat w e veilig achter de dijken kunnen leven, werken en recreëren en dat w e over voldoendeoppervlaktew ater van goede kw aliteit beschikken”.18

Tenslotte zijn het Rijk en de Europese Unie bestuurlijke eenheden die van belang zijn voor de Alblasserwaard/Vijfheerenlanden. Ditis zow el op het gebied van het financiën, (het verstrekken van middelen aan gemeenten via het gemeente fonds en regionalestimuleringsregelingen van de EU) als op het gebied van beleid w aaraan de regio dient te voldoen (met name natuur- en milieuwetgeving).BeleidDit project richt zich op gebiedspecifiek beleid voor het toepassen van baggerspecie. Hieronder daarom een overzicht van relevantewet- en regelgeving, samenhangend met de verdeling van verantw oordelijkheden over de verschillende bestuurslagen.Figuur 1 Schematisch overzicht belangrijkste beleidssporen bodem, blauw gearceerd is de focus w aar vanuit het project is opgestart(bron: Auteurs en BODEM+)19

Vanwege het belang van de w et Ruimtelijke Ordening (van kracht per 1 juli 2008) en het nieuwe Besluit bodemkw aliteit (voor hettoepassen van baggerspecie op of in de bodem van kracht per 1 juli 2008), w orden de meest relevante aspecten van deze wet- enregelgeving kort toegelicht:(nieuwe) Wet Ruimtelijke Ordening (Wro)In de Wro worden Ruimtelijke beslissingen op allerlei niveaus genomen - landelijk, regionaal en lokaal. V oortaan moet duidelijker zijnwie waarvoor verantwoordelijk is. Daarnaast moeten gemeentelijke bestemmingsplannen actueler worden en moeten gemeentenbeter gaan toezien op ruimtelijke ontw ikkelingen (handhaving). Wat betreft invulling van de openbare ruimte geldt in de Wro dat Rijk,provincies en gemeenten straks een structuurvisie opstellen. Dit is een strategisch beleidsdocument over de ruimtelijkeontwikkelingen in een bepaald gebied. Een structuurvisie komt in de plaats van de planologische kernbes lissing (Rijk), het streekplan(provincie) en het structuurplan (gemeente). Beleidsdoelen uit de structuurvisie w orden gerealiseerd in het bestemmingsplan. Hetbestemmingsplan wordt in principe opgesteld door de gemeente. Rijk en provincie kunnen gemeenten algemene regels geven, diede gemeente in acht moet nemen. Vinden Rijk en provincie dat ze zelf verantwoordelijk zijn voor een bepaalde ontwikkeling ofgebied, dan kunnen ze zelf het bestemmingsplan vaststellen. (bron: www.vrom.nl/w ro)Besluit BodemkwaliteitHet besluit bodemkw aliteit is een nieuw beleidskader, waarbij lokale overheden meer verantwoordelijkheden en bevoegdhedenkrijgen voor het bodembeleid in hun beheergebied. Hiermee is gehoor gegeven aan de w ens om de bodemkw aliteit beter te latenaansluiten op de plaatselijke situatie. Ook w ordt gestreefd naar zoveel mogelijk hergebruik van grond en baggerspecie, zodat minderprimaire grondstoffen nodig zijn. Maar dit mag niet leiden tot achteruitgang van de gebiedskwaliteit. Het Besluit heeft alleenbetrekking op de diffuse bodemkwaliteit. Verontreinigingen (boven de interventiew aarde) van grond en baggerspecie die zijnveroorzaakt door duidelijk aanw ijsbare (punt)bronnen vallen onder de reikw ijdte van het saneringsbeleid, zoals vastgelegd in de Wetbodembescherming.Bij de toepassing van grond en baggerspecie op of in de landbodem en in oppervlaktew ater en verspreiding van baggerspecie inoppervlaktew ater, kunnen lokale (water)bodembeheerders kiezen tussen gebiedsspecifiek en generiek beleid. Het generiek beleid isontwikkeld om in zo veel mogelijk situaties van toepassing te zijn en kan direct w orden toegepast. Met het gebiedsspecifieke beleidkunnen lokale (w ater)bodembeheerders zelf bodemkw aliteitsnormen vaststellen. Het kan van pas komen om te sturen op hetbeschermingsniveau en de toepassingsmogelijkheden voor grond en baggerspecie binnen het beheergebied. Als randvoorw aardegeldt bovendien dat sprake moet zijn van gelijkblijvende situatie (standstill) op gebiedsniveau.Naast de algemene toetsingskaders met onderscheid tussen generiek en gebiedsspecifiek beleid, valt er nog een keuze te makenbinnen de algemene regels: de grootschalige toepassingen en de verspreiding van baggerspecie. Het bijzondere aan dezetoepassingen is dat niet hoeft te worden getoetst aan de kw aliteit van de ontvangende bodem. Wel moet worden voldaan aan dekw aliteitseisen en randvoorw aarden die het Besluit voor deze toepassingen stelt. Bij grootschalige toepassingen kan w orden gedachtaan bijvoorbeeld herinrichten van plassen, aanleggen van dijken, geluidsw allen en (spoor)w egen. Voor deze toepassingen ismeestal veel grond en baggerspecie nodig. Dit toetsingskader heeft als voordeel dat bij lijnvormige toepassingen (zoals20

(spoor)wegen of dijken) die door meerdere gemeenten lopen, het niet nodig is om in elke gemeente te toetsen aan de lokaletoepassingseisen. Voor het verspreiden van baggerspecie vanuit w atergangen over aangrenzende percelen geldt al van oudshereen bijzonder kader met een acceptatieplicht voor de aangrenzende percelen. Het Besluit houdt dit bijzondere kader in stand. Welzijn wijzigingen aangebracht in de normstelling en de verspreidingsgrens van baggerspecie is verruimd v an 20 meter vanaf de kanttot het gehele aangrenzende perceel.21

Literatuur/BronnenECORYS Nederland B.V. en Robbert de Koning (2007), Bedrijventerreinen strategie Alblasserw aard-Vijfheerenlanden, ECORYS,RotterdamPlaatselijke Groep Alblasserw aard-Vijfheerenlanden (2007), Lokale ontwikkelingsstrategie Leader-POP 2007-2013,Regio Zuid-Holland Zuid (1998), Landschapsplan Alblasserwaard-Vijfheerenlanden, Stichting Uitvoering LandschapsplanAlblasserwaard-Vijfheerenlanden, Lexmond.Regio Alblasserw aard-Vijfheerenlanden (2005), Regionale w oonvisie Alblasserwaard-Vijfheerenlanden 2006-2009: Goed Wonen voor Jong en OudRegio Alblasserw aard-Vijfheerenlanden (2004), Regionale Structuurvisie Alblasserw aard-Vijfheerenlanden: Authentiek &VernieuwendRegio Drechtsteden (2004), Woonvisie: Spetterend wonen in de DrechtstedenProvincie Zuid-Holland (2007), Derde provinciale voortgangsrapportage Woonvisie 2005-2014, Provincie Zuid-Holland, Den HaagProvincie Zuid-Holland (2005), Woonvisie Zuid-Holland, 2005-2014: Samenhang en Samenspel, Provincie Zuid-Holland, Den HaagProvincie Zuid-Holland, Bodemv isie, Duurzaam bodembeheer in relatie tot ruimtelijke ontw ikkelingen, Provincie Zuid-Holland, DenHaagWaterschap Rivierenland, het Meerjarenbaggerprogramma, Waterschap Rivierenland, TielWebsitesAlterra bodeminformatie: www.bodemdata.nlRegio Alblasserw aard-Vijfheerenlanden: http://www.alblasserwaardvijfheerenlanden.nlRegio Drechtsteden: http://www.drechtsteden.nlProvincie Zuid-Holland: http://www.zuid-holland.nl/22

Stichting Uitvoering Landschapsplan Alblasserw aard-Vijfheerenlanden: http://www.landschapsplan.nl/Stichting Groene Hart: http://www.groenehart.info/Natuur en Vogelw acht “De Alblasserwaard”: http://www.nvwa.nl/Stichting Bodem+: http://www.senternovem.nl/Bodemplus/Stichting Streektaal Alblasserw aard & Vijfheerenlanden: http://www.demauw erd.nl/De Nieuw e Kaart van Nederland: http://www.nieuw ekaart.nl/Centraal Bureau voor de Statistieken: http://www.cbs.nl/Waterschap Rivierenland: http://www.waterschaprivierenland.nl23