ranking the stars - Natuur & Milieu

anking the starsNederland in vergelijking met andere Europese lidstatenop het gebied van milieu, natuur en klimaat

4 voorwoord 2 NAtuur & Milieu | Ranking the stars

Ranking the stars | NAtuur & Milieu 3inhoudInleiding 41 // De Environmental Performance Index 62 // Luchtkwaliteit 73 // Bodemkwaliteit 94 // Waterkwaliteit 105 // Natuur 126 // Hernieuwbare energie 137 // Klimaat 148 // Oplossingen 16Referenties 18Noten 19

4 NAtuur & Milieu | Ranking the starsinleidingvoorloper of achterloper?Het kabinet Rutte heeft aangegeven op het gebied van natuur-, milieu enklimaatbeleid niet voorop te willen lopen in Europa. In het regeerakkoordstaat letterlijk: “Nationale koppen op de Europese regelgeving wordenopgespoord en verwijderd.” Het kabinet wil in de pas lopen met Europees beleid.Het kabinet wekt hiermee de suggestie dat Nederlandvoorop loopt of inderdaad in de pas loopt met Europa.De realiteit is echter anders. Op de Europese ladderpresteert Nederland ronduit slecht op de belangrijksteindicatoren op het gebied van milieu, klimaat en natuur,zo blijkt uit dit rapport. Opmerkelijk is dat Nederlandmeestal niet kan voldoen aan Europese milieuafspraken,terwijl het kabinet aangeeft dat die leidend zijn.De hoge milieudruk in Nederland in vergelijking metandere EU-landen kan deels worden verklaard doordatNederland een dichtbevolkt land is met relatief veel vee,energie-intensieve industrie en auto’s. Het feit dat wijeen dichtbevolkt land zijn biedt soms concurrentievoordelen,maar betekent ook dat meer milieumaatregelennodig zijn dan in andere EU-landen om het leefklimaat inNederland op hetzelfde kwaliteitsniveau te houden.‘Afvoerputje’ is schadelijk voor de economieDat Nederland het afvoerputje van Europa is geworden,heeft niet alleen negatieve gevolgen voor de gezondheidvan Nederlanders en onze leefkwaliteit. Het raaktook het inkomen van mensen en leidt tot economischerisico’s. Voorbeelden van economische effecten zijn:• Achterblijvende investeringen in energiebesparingen duurzame energie houdt Nederland afhankelijkvan de import van fossiele brandstoffen die steedsduurder worden en in prijs fluctueren. Bedrijvenlopen daardoor grotere prijsrisico’s.• Internationale energiebedrijven hanteren momenteelvoor Nederland een extra risico-opslag voorduurzame energieprojecten vanwege het slechteinvesteringsklimaat.• Gezondheidsschade door luchtverontreiniging kostde samenleving veel geld en leidt tot verhoging vanziektekostenpremies en belastingen.• Verontreiniging van oppervlaktewater leidt ertoe datmensen via de omweg van hun drinkwaterrekeningmeer betalen voor zuiveringskosten.• Nederland profiteert minder van de snel groeiendewereldmarkt op het gebied van schone technologieals de lat op de thuismarkt laag ligt. Innovatie enkennisontwikkeling vloeien langzaam weg naar hetbuitenland waar wel innovatieve nieuwe projectenworden ontwikkeld en getest (PWC, 2011).Aanpak en bronnenDit rapport geeft een overzicht van de huidige positievan Nederland in vergelijking met andere Europeselanden op de volgende indicatoren:• Internationale milieuprestatie-index• Luchtkwaliteit• Bodemkwaliteit• Waterkwaliteit• Natuur• Hernieuwbare energie• KlimaatDit rapport richt zich in de vergelijking met andereEU-landen niet op de voortgang in beleid, maar richtzich op de feitelijk gemeten en/of wetenschappelijkvastgestelde milieuverontreiniging en kwaliteit vannatuur. Voor mensen in Nederland telt immers dewerkelijke leefsituatie en niet een papieren werkelijkheidvan plannen, doelen en beleid.De kwantitatieve resultaten (cijfers en figuren) in ditrapport zijn volledig gebaseerd op reeds gepubliceerdeen onafhankelijke bronnen zoals het Centraal Bureauvoor de Statistiek (CBS), het Planbureau voor deLeefomgeving (PBL), Het Europese Milieuagentschapvan de Europese Commissie in Kopenhagen (EEA) enYale University. De samenstelling en duiding van deresultaten is de volledige verantwoordelijkheid vanNatuur & Milieu.OplossingenHet beeld dat in dit rapport wordt geschetst over defeitelijke kwaliteit van het leefmilieu in Nederland,geeft sommigen van u wellicht een somber en ookmachteloos gevoel. Dit rapport eindigt echter meteen positief beeld: Acht oplossingen waardoor hetleefklimaat in Nederland sterk kan verbeteren. Dezeduurzame en innovatieve oplossingen leiden niet totminder, maar juist tot meer welvaart en zijn ook nogeens leuk om uit te voeren!

Ranking the stars | NAtuur & voorwoord Milieu 5 5

6 NAtuur & Milieu | Ranking the stars1 // de environmentalperformance indexNederland staat op 20e plaats in Europa.Yale University publiceerde in 2010 een update vandeze toonaangevende benchmark van vrijwel allelanden wereldwijd, op basis van 25 milieu-indicatoren.Hierin wordt onder andere gekeken naar de klimaatprestaties,bodem/lucht/waterkwaliteit en biodiversiteit,maar ook naar de impact hiervan op de volksgezondheid.Figuur 1 geeft de scores weer van de 27lidstaten van de Europese Unie:Nederland staat op plaats 20 in Europa en moet landenals Roemenië en Tsjechië voor laten gaan. Op de volgendepagina’s wordt toegelicht hoe dit mogelijk is.Figuur 1: De score van de 27 lidstaten van de EU op de Environmental Performance Index (EPI) 20101009080706050403020100ZwedenSpanjeFrankrijkOostenrijkMaltaFinlandSlowakijeVerenigd KoninkrijkDuitslandItaliëPortugalLetlandTsjechiëDenemarkenHongarijeLitouwenLuxemburgIerlandRoemeniëNederlandSloveniëEstlandPolenBulgarijeGriekenlandBelgiëCyprusBron: Yale University. epi.yale.edu

Ranking the stars | NAtuur & Milieu 72 // luchtkwaliteitDe luchtkwaliteit in Nederland behoort tot deslechtste van Europa.Figuur 2: Satellietmeting van gemiddeldeEuropese concentraties NO 2over september 20100NO 2tropospheric column[10 15 molec./cm 2 ]123468111520Bron: KNMI/NASAFiguur 3: Gemiddelde NO x-uitstoot in ton per km2 in Europese lidstaten over het jaar 2009(NO x= NO 2en NO). De rode lijn geeft het gemiddelde voor de EU weer.8,07,06,05,04,03,02,01,00ZwedenLetlandFinlandEstlandLitouwenRoemeniëIerlandBulgarijeOostenrijkSlowakijeHongarijeSpanjeFrankrijkCyprusSloveniëPortugalPolenGriekenlandDenemarkenTsjechiëItaliëDuitslandVerenigd KoninkrijkNederlandBelgiëLuxemburgBron: EEA 2011

8 NAtuur & Milieu | Ranking the starsFiguur 4: Implementatie van de kilometerheffingvoor vrachtwagens in EuropaFiguur 5: Years of Life Lost (YOLL) in Europa doorblootstelling aan fijn stof (PM2.5) in 2005Nederland heeft vooralsnog geen plannen om een heffing in te voeren.Al geïmplementeerdYears of life lost0 - 0,525 -100Bron: EEA 2011Implementatie op korte termijn0,5 - 150 -100Bron T&E 20111 - 5100 -5005 - 10500 - 5.00010 -25> 5.000Nederland heeft samen met België en Luxemburg dehoogste gemiddelde uitstoot van stikstofdioxide (NO x)per km 2 in Europa, bijna drie keer boven het Europesegemiddelde. NO xveroorzaakt de vorming van ozon(zomersmog), wat schadelijk is voor de gezondheid.NO xzorgt ook voor verzuring en vermesting van denatuur, waardoor de natuur in Nederland achteruitgaat. NO xkomt vrij uit verbrandingsmotoren. Degrootste bronnen zijn het verkeer, de industrie ende elektriciteitsproductie, met name kolencentrales.Rondom deze bronnen zijn de concentraties dan ookveel hoger. De concentraties NO xdalen al jaren in heelEuropa doordat de verbrandingsmotor en de industrieals gevolg van Europese normen steeds schoner worden.Aan de andere kant is het auto- en vrachtwagengebruikover de afgelopen jaren sterk toegenomen.Daardoor ontstaan knelpunten rond drukke wegen,waarbij overschrijding van de Europese normenplaatsvindt (PBL 2011).In plaats van de kilometerheffing voor vrachtwagensen auto’s in te voeren, waardoor de luchtkwaliteit opdeze knelpunten zal verbeteren, verhoogt dit kabinetjuist de maximumsnelheid op bepaalde snelwegen.Figuur 4 illustreert de achterstandpositie van Nederlandbij de implementatie van de kilometerheffingvoor vrachtwagens.Gezondheidschade door fijn stof in NederlandNaast NO xis vooral de uitstoot van fijn stof (ParticulateMatter) een probleem voor de volksgezondheid.Fijn stof komt, net als NO x, vooral vrij bij verbrandingsprocessenen kan diep in de longen doordringen. Ditkan leiden tot ernstige luchtwegaandoeningen zoalsastma, of longkanker. Hoewel de gemiddelde concentratiefijn stof in Nederland ‘slechts’ circa 25% hogerligt dan het Europese gemiddelde, is de gezondheidsschadehier groot doordat Nederland dichtbevolkt is.Fijn stof komt met name vrij in het verkeer. Daaromzijn vooral in stedelijke gebieden en rond snelwegende concentraties fijn stof veel te hoog en ver bovende Europese norm. Het RIVM schat dat in 2008 in Nederland2090 mensen zijn overleden aan de gevolgenvan het inademen van fijn stof langs deze knelpunten(RIVM 2011). Daarnaast hebben kinderen die langseen snelweg wonen, beduidend meer luchtwegaandoeningendan kinderen die verder van een snelwegwonen (RIVM 2007).Figuur 5 illustreert goed waarom het verbeteren vande luchtkwaliteit juist in een dichtbevolkt land alsNederland veel gezondheidswinst oplevert.

Ranking the stars | NAtuur & Milieu 93 // bodemkwaliteitDe Nederlandse bodem is het meest verontreinigd metstikstof en fosfaat van alle Europese landen.Teveel stikstof zorgt ervoor dat natuur, zoals duin- enheidevegetatie, verdwijnt, waardoor de natuur inNederland sterk achteruit gaat. Naast de hoge uitstootvan stikstofdioxide (NO x), is ammoniak (NH 3) uit deveehouderij een belangrijke bron voor het stikstofoverschotin de Nederlandse bodem. Nederland herbergt,gemeten naar zijn oppervlakte, de grootste veestapelter wereld. Veel dieren en dierproducten wordengeëxporteerd, maar het afval – de mest – houden wehier. Dit zorgt lokaal voor een groot mestoverschot.Daarbovenop wordt in Nederland ook nog eens zeerveel kunstmest gebruikt. Door het enorme stikstofoverschotkan Nederland niet voldoen aan de Europesenorm vastgelegd in de nitraatrichtlijn en heeft daaromeen uitzondering (derogatie) op die norm bedongen.De grote veestapel leidt er tevens toe dat Nederland inEuropa het grootste overschot aan fosfaat heeft.Ook dit heeft negatieve gevolgen voor bodem- enwaterkwaliteit.Figuur 6: Stikstofoverschot in de bodem door bemesting in Europa in 2005Stikstofoverschot 2005 (kg/ha)< 1010-2020-3030-4040-8080-150> 150Geen dataBron: EEA 2011. © JRC European Commission 2010

10 NAtuur & Milieu | Ranking the stars4 // waterkwaliteitNederland heeft het meest vervuilde oppervlaktewatervan Europa.Het hoge gebruik van mest en kunstmest en de hogeemissies van ammoniak in Nederland zorgen voorbodemaantasting en voor ernstige aantasting vanhet oppervlaktewater. Met name de geconcentreerdeveehouderij is hiervoor verantwoordelijk. Dit leidttot een te hoge concentratie nutriënten (stikstof enfosfaat) in het oppervlaktewater (eutrofiëring) metals gevolg een afname van de biodiversiteit. Er zijnin Nederland nauwelijks wateren te vinden die inde nazomer niet overwoekerd raken door algen ofeendenkroos.Uit Figuur 7 blijkt dat Nederland op de laatste plaatsstaat van alle EU-landen wat betreft de kwaliteit vanhet oppervlaktewater. In Nederland wordt voor bijna100% van het oppervlaktewater het risico gelopendat de normen van de Europese kaderrichtlijn Water(KWR) niet worden gehaald. Sinds 2000 stagneert deverbetering van het oppervlaktewater in Nederland(PBL, 2011) en dreigen er nieuwe risico’s (zie volgendepagina). Ondanks de belabberde positie van Nederlandheeft het kabinet Rutte tot 2015 structurele bezuinigingenop het waterbudget vastgesteld van €150miljoen (noot 1). Dit heeft een direct negatief effectop de waterkwaliteit en daardoor is de kans klein datNederland van de laatste plaats afkomt in Europa.Figuur 7: Percentage oppervlaktewaterlichamen die risico lopen om de doelstellingenin de Kaderrichtlijn Water niet te realiseren100%90%RisicoOnvoldoende gegevensGeen risico80%70%60%50%40%30%20%10%0%NederlandHongarijeTsjechiëSloveniëBelgiëDuitslandVerenigd KoninkrijkDenemarkenSlowakijeOostenrijkIerlandMaltaFrankrijkPortugalLetlandSpanjePolenLuxemburgRoemeniëBulgarijeEstlandCyprusLitouwenBron: PBL 2011

Ranking the stars | NAtuur & Milieu 11Figuur 8: Locaties waar de oppervlaktewaterconcentraties van imidacloprid zijn gemeten enwaar de Maximum Tolerable Risk (MTR) norm werd overschreden.200320042005200620072008> 5x MTR< Detectielimiet> MTR> 2x MTR> 5x MTRBron: CML 2011/van Dijk 2010bNieuwe bedreiging: sterke toename vanhet landbouwgif imidaclopridHet opnieuw toenemende gebruik van landbouwgif inNederland is zorgwekkend (VWA 2011). De afgelopenjaren vond wereldwijd een sterke stijging plaats vanhet gebruik van het zeer giftige bestrijdingsmiddelimidacloprid, dat 7.000 maal giftiger is dan DDT(Bonmatin 2009). Imidacloprid leidt tot ernstigeaantasting van de waterkwaliteit en massale sterftevan insecten, met name bijenkolonies (Bonmatin2005). Nederland is binnen Europa het land met demeeste toelatingen voor imidacloprid (van Dijk 2010).Dat betekent dat in Nederland dit gif voor bijna allegewassen gebruikt mag worden. Omdat Nederlandtevens een zeer intensieve land- en tuinbouw kent,is de toename van het gebruik in Nederland alarmerendhoog. De bijensterfte is in Nederland dan ook hethoogst van Europa (NCB 2011), terwijl de Nederlandselandbouwopbrengst juist relatief afhankelijk is vanbijen (ALARM 2010). Bovenstaande kaartjes geven demate van overschrijding van de Maximum TolerableRisk (MTR) van imidacloprid in het Nederlandse oppervlaktewateraan:De concentraties imidacloprid in het oppervlaktewaternemen razendsnel toe. Op veel plaatsen in Nederlandwordt de MTR tot meer dan 10.000 keer overschreden.In Italië en Slovenië is imidacloprid ondertussenverboden.

12 NAtuur & Milieu | Ranking the stars5 // natuurWat betreft de bescherming van belangrijke natuurgebiedenscoort Nederland als een van de laagste in Europa.Met de kwaliteit van de Natura-2000 natuurgebieden,die zijn aangewezen in het kader van de EuropeseHabitatrichtlijn, gaat het niet goed. Uit figuur 9 blijktdat het aandeel Natura 2000-habitats met een gunstigestaat van instandhouding in Nederland met 8% totéén van de laagste van Europa behoort.Ondanks dat het slecht gesteld is met de Nederlandsenatuur in vergelijking tot andere EU-landen heefthet kabinet Rutte tijdens Prinsjesdag 2011 bekendgemaakt om driekwart (!) van het budget voor natuurbeheerin Nederland te schrappen. Het budget gaatals het aan dit kabinet ligt terug van 800 miljoen euronaar 200 miljoen euro per jaar. Daarnaast verliezen64 van de 190 natuurgebieden in Nederland de statusvan beschermd gebied. Dit zal leiden tot een verderekaalslag van de natuur in Nederland.Figuur 9: Staat van instandhouding Natura-2000 habitats in 2006. Percentage met een gunstigestaat van instandhouding.70%60%50%40%30%20%10%0%ItaliëGriekenlandEstlandSloveniëLuxemburgDuitslandLetlandCyprusFinlandPortugalSlowakijeZwedenDenemarkenPolenLitouwenFrankrijkOostenrijkVerenigd KoninkrijkTsjechiëHongarijeMaltaNederlandIerlandBelgiëSpanjeBron: EEA 2011

Ranking the stars | NAtuur & Milieu 136 // hernieuwbare energieNederland behoort met een percentage van 3,8 o /o hernieuwbareenergie tot de achterhoede van alle EU- landen.Andere landen zoals Duitsland met soortgelijke fysiekemogelijkheden als Nederland, presteren beduidendbeter. Figuur 10 geeft een overzicht van de Europeselanden op basis van het percentage hernieuwbareenergie uit zon, wind, water of biomassa, ten opzichtevan het totale finale energieverbruik.Landen met bergen en gunstige omstandigheden voorwaterkracht, zoals Zweden en Oostenrijk hebben eenvoordeel. Nederland scoort echter ook slechter danandere landen zonder waterkracht. Een verklaringhiervoor is het ontbreken van consistent beleid overeen lange periode in Nederland. In veel andere lidstatenwordt beter naar de kansen voor hernieuwbareenergie gekeken. In 2009 is voor het eerst in de Europesegeschiedenis meer opwekkingscapaciteit voorelektriciteit gebouwd in de vorm van zon- en wind, dankolen en gascentrales (EWEA 2010).Figuur 10: Percentage hernieuwbare energie van het finale energieverbruik van Europeselidstaten in 2009. De rode lijn geeft het gemiddelde voor de EU weer.45%40%35%30%25%20%15%10%5%0%LetlandZwedenOostenrijkFinlandPortugalDenemarkenRoemeniëSloveniëEstlandLitouwenItaliëSpanjeDuitslandHongarijeFrankrijkSlowakijePolenTsjechiëBulgarijeGriekenlandIerlandLuxemburgBelgiëNederlandVerenigd KoninkrijkCyprusMaltaBron: Eurobserv’ER 2010

Ranking the stars | NAtuur & Milieu 15Figuur 12: Uitstoot van broeikasgassen in Nederland volgens het Kyoto-protocol,exclusief uitstoot door veranderingen in landgebruik, lucht- en scheepvaart, eneen raming tot 2015250200RealisatieKortetermijnraming 2010 - 2015Onzekerheid 2010 - 2015Kyoto-doel 2008 - 20121501005001990 1995 2000 2005 2010 2015 2020Bron: PBL 2011bDe uitstoot van broeikasgassen in Nederlandstijgt forsUit figuur 12 blijkt dat de werkelijke uitstoot vanbroeikasgassen in Nederland naar verwachtingtoeneemt van 213 Megaton in 1990 tot 223 Megatonin 2015 (PBL, 2011b). Hierbij is nog geen rekeninggehouden met de uitstoot van broeikasgassen van delucht- en scheepvaartbewegingen van en naar Nederland.Deze zijn sinds 1990 gestegen van 39 Megatonnaar ongeveer 61 Megaton in 2010 (noot 3).Aangezien CO 2inmiddels een aandeel heeft van 85%van de totale broeikasgassen in Nederland, is het evidentdat er snel een revolutionaire trendbreuk van hetbroeikasgas CO 2noodzakelijk is om een substantiëledaling van broeikasgassen in gang te zetten.Indien wordt gekeken naar de ontwikkeling van de afzonderlijkebroeikasgassen dan valt op dat Nederlandvoor een enorme uitdaging staat. Het feit dat de totaleuitstoot van broeikasgassen in Nederland sinds 1990ongeveer gelijk is gebleven, is te danken aan een forseafname (circa 43%) van de zogeheten overige broeikasgassenmethaan, lachgas en fluorhoudende gassen.Dit komt met name door het eenmalig installerenvan betere afvanginstallaties voor deze gassen inlandbouw en industrie. De uitstoot van het belangrijkstebroeikasgas CO 2is sinds 1990 gestegen met 14%.

16 NAtuur & Milieu | Ranking the stars8 // oplossingenmeer welvaart en funHet hiervoor geschetste pessimistische beeld over de kwaliteit van hetmilieu in Nederland in de Europese context geeft sommigen van u wellichteen somber en ook machteloos gevoel. Hieronder geven wij acht oplossingenwaardoor het leefklimaat en de natuur in Nederland kunnen verbeteren.Als u goed kijkt blijkt dat duurzame oplossingen niet leiden tot minder,maar juist tot meer welvaart, dat het ook economisch loont om er in teinvesteren en dat ze leuk zijn om uit te voeren.1..Anders eten: word flexitarierVlees is lekker, maar heeft ook een keerzijde. De consumptievan één kilo Nederlands rundvlees veroorzaaktde CO 2-uitstoot van 169 autokilometers. Er iswereldwijd veel milieuwinst te boeken als mensen watminder vlees gaan eten. Gelukkig past dit in een trend:tweederde van de Nederlanders vindt elke dag vlees‘meer luxe dan noodzaak’. Mensen zijn nieuwsgierignaar plantaardige alternatieven omdat die gezonderzijn en omdat ze gevarieerd eten lekkerder vinden.Flexitariërs, mensen die een of meer dagen in de weekgeen vlees eten, worden nu nog gebrekkig bedienddoor de markt en daardoor eten ze minder duurzaamen gezond dan ze zouden willen en kunnen. Winkelbedrijven,restaurants en toeleveranciers kunnen bijdragenaan de gezondheid van mensen en het milieu als zebeter in weten te spelen op de wensen van de flexitariër.De overheid kan samen met bedrijven ervoor zorgendat Nederland de belangrijkste testmarkt in de wereldwordt voor innovatieve plantaardige eiwitproducten.Voor deze innovatieve ontwikkeling is het noodzakelijkdat het btw-tarief van vlees wordt verhoogd. Zie ook:www.flexitarier.nl2 Power to the peopleDe geschiedenis leert dat nieuwe technieken nietkomen van de gevestigde orde. Zo kwam de doorbraakvan de luchtvaart niet tot stand door spoorwegmaatschappijen.Net zo goed mogen we niet verwachten datgevestigde energiebedrijven de energietransitie leiden.Steeds meer mensen gaan hun eigen duurzame energieopwekken en onderling uitwisselen. Mensen zullenmet behulp van slimme meters communities vormen eneen sport maken van energiebesparing. Mensen zullendoor zelf stroom te maken ook een speler wordenop energiemarkten. De overheid kan deze trend van‘power to the people’ faciliteren door:• Investeren in smart-grids en zelflevering maximaalfiscaal te ondersteunen. In sommige plaatsen inDuitsland kunnen burgers soms hun zonnestroomnu al niet kwijt omdat het lokale net overbelast is.Tijdig investeren in smart grids is nodig omdat deenergierevolutie van rendabele lokale energie binnenhandbereik ligt. Zie ook: www.zonzoektdak.nl• Een kolenbelasting of CO 2-norm voor kolencentralesin te voeren. Kolencentrales kunnen moeilijk inspelenop wisselende lokale energieproductie en hebbeneen tegengesteld belang. Nederland is nu al nettoexporteurvan stroom (TenneT, 2011), terwijl denieuwe geplande kolencentrales nog in bedrijf moetenkomen. Meer kolenstroom betekent meer export, terwijlmensen in Nederland blijven zitten met de lokalemilieuverontreiniging en de kosten daarvan.3 Het Nieuwe WerkenNederlanders maken de meeste woon-werk en zakelijkekilometers van Europa. Het Nieuwe Werken (HNW) pastbij de wensen van mensen en ondernemingen, leidt totminder files en autokilometers en bespaart fors op verkeersemissies.Fiscaal kan HNW worden gestimuleerddoor de belastingvrijstelling voor reiskostenvergoedingtot € 0,19 per kilometer af te schaffen. De schatkist endus de belastingbetaler is nu jaarlijks 1,7 miljard eurokwijt aan deze regeling. In plaats daarvan kan dit bedragworden teruggesluisd naar de beroepsbevolking. Dangaat niet meer het merendeel van de 1,7 miljard euroals subsidie naar de mensen die het verst van hun werkwonen, maar krijgt iedereen ieder jaar een mobiliteitstoeslagvan € 200,-. Nederlandse werknemers hebbendan nog steeds een voorkeurspositie aangezien Nederlandhet enige land is die reiskostenvergoedingen fiscaalvrijstelt. Door deze fiscale aanpassing worden vormenvan HNW en dichter bij het werk wonen beloond. Zieook: www.hetnieuwewerkendoejezelf.nl

Ranking the stars | NAtuur & Milieu 174 Duurzame veehouderijUit de maatschappelijke dialoog over schaalgrootte entoekomst van de veehouderij onder leiding van de heerAlders blijkt dat business-as-usual voor de intensieveveehouderij geen optie meer is. Alle betrokkenen pleitenvoor een gemeenschappelijke visie op een duurzameveehouderij met concrete doelen en tijdspaden (‘een stipop de horizon’). Een onmisbaar element van de duurzameveehouderij is het sluiten van mineralenkringlopen zodatemissies van fosfaten, stikstof en ammoniak naar bodem,water en lucht aanzienlijk zullen afnemen. Om deze oplossingte bereiken zijn de volgende maatregelen nodig:• Met minder dieren betere producten producerenen voor een eerlijke prijs verkopen. Investeren inhoogwaardige producten die goed zijn voor de volksgezondheidin plaats van investeren in laagwaardigekiloknallers.• Het verplichten van de mestverwerking. Hierdoorwordt productie van biogas en hergebruik van meststoffende norm zonder dat er nog subsidies nodig zijn.• Het invoeren van een fosfaatbelasting op fosfaatkunstmest.Dit verbetert de businesscase vannieuwe innovatieve technologie die het hergebruikvan fosfaten uit dierlijke mest mogelijk maakt.• Eerlijk verdelen van schaarse ruimte. Schone luchten waardevolle natuur zijn in Nederland een schaarsgoed. Zeker in gebieden zoals Noord Brabant waarveel dieren opeengepakt leven. Een AutoriteitMilieugebruiksruimte Veehouderij (noot 4)kan deschaarse ruimte eerlijk verdelen, zonder meerkostenvoor de boer. Waar verouderde boerenbedrijven verdwijnen,krijgen moderne schone boerenbedrijvende ruimte om uit te breiden.5 Alles van waarde is weerloos‘Alles van waarde is weerloos’, zo dichtte Lucebertin de jaren ’50 van de vorige eeuw. Dit lijkt zeker vantoepassing op de bezuiniging van 75 procent op hetnatuurbudget door het kabinet Rutte. Nederland looptsterk achter in Europa wat betreft het beschermenvan natuur en natuurgebieden. Het is begrijpelijk datook van het natuurbudget bezuinigingen gevraagdworden, maar niet zo disproportioneel zoals momenteelvoorgesteld. Wij pleiten voor het handhaven vande Ecologische Hoofdstructuur (EHS) in oorspronkelijkevorm en oppervlakte van 700.000 hectare. Eenbezuiniging is haalbaar door het realiseren van de EHSte verlaten van 2018 naar 2021.6 Prijs iedere reisVerkeersemissies zijn een belangrijke oorzaak voormeerdere milieuproblemen in Nederland. Neemdaarom maatregelen die schoner en efficiënter vervoerbevorderen, maar ook het aantal voertuigkilometersin Nederland beperken. Dit kan door, in navolging vanvele andere Europese landen, zoals Duitsland (zie ookfiguur 4), een kilometerprijs voor het vrachtverkeerover de weg in te voeren.Vliegverkeer en scheepvaart dragen onevenredigveel bij aan lokale luchtverontreiniging, in de vormvan uitstoot van NO xen stofdeeltjes. In navolging vanandere Europese landen zoals Engeland, Zwitserlanden Zweden kunnen de landingsgelden en/of havengeldengedifferentieerd worden op basis van milieukenmerken,zodat de lucht- en scheepvaartsectorgestimuleerd worden om alleen met de schoonste enzuinigste vaartuigen in de Nederlandse (lucht)havensaan te komen.7Zeekracht: de Noordzee alsduurzame energiebronNederland kan de Europese verplichting van 14%duurzame energie in 2020 alleen halen als in dezekabinetsperiode een ‘stopcontact op zee’ en 3.000 MWwindparken op zee worden aanbesteed. Deze urgentiekomt doordat het ontwikkelen van nieuwe windparkenop zee tenminste vijf jaar kost. Ook het PBL adviseertde regering in de Monitor Duurzaam Nederland omhierop in te zetten (PBL 2011). Doet deze regering ditniet, dan zal er in 2020 duurzame energie moewordeningekocht uit het buitenland. Import van het hernieuwbarestroom kan in 2020 echter zeer kostbaar zijn, aangezienveel EU landen tegen die tijd moeten importeren,hetgeen de marktprijs sterk zal opdrijven. De kansis dus groot dat Nederland geen geld bespaart door afte zien van investeringen in wind op zee en tegelijkertijdgeen sterke thuismarkt opbouwt in een nieuweveelbelovende sector met innovatie- en exportkansen.Zie ook: www.zeekracht.nl8 Wordt rijker door zuinig voorop lopenAls Nederland voorop loopt met energiebesparingverbetert de concurrentiepositie van onze economie.Juist als andere landen weinig doen. Bij het uitblijvenvan een mondiaal klimaatakkoord zal de vraag naarenergie sterk blijven toenemen waardoor energieprijzenverder omhoog gaan. Hogere energieprijzenbetekent dat een land dat veel aan energiebesparingdoet veel geld uitspaart en energiebesparende investeringensneller terugverdient. Het kabinet Rutte steltdat energiebesparing vanuit het klimaatbeleid geenaparte beleidsdoelstelling is, omdat het een middel is.Puur vanuit economische belangen en energieveiligheidgeredeneerd zou het juist verstandig zijn om welforse energiebesparingen na te streven. Denemarkenheeft aangetoond dat het mogelijk is om met eenconsistent beleidspakket in de periode 1980-2005 deeconomie 80% te laten groeien terwijl gelijkertijd deenergievraag nagenoeg gelijk is gebleven (CPB, 2011).In Nederland is het energiegebruik in dezelfde periodemet 1,5% per jaar gestegen.

18 NAtuur & Milieu | Ranking the starsreferenties1. PWC, Onderzoek naar de Nederlandse offshorewindsector, 10 juni 20112. Yale University, Environmental Performance Index2010, www.epi.yale.edu3. Europees Milieu Agentschap (EEA), Data and maps,www.eea.europa.eu/data-and-maps4. Planbureau voor de Leefomgeving (PBL), MonitorDuurzaam Nederland 20115. Planbureau voor de Leefomgeving (PBL), Ramingvan broeikasgassen en luchtverontreinigendestoffen 2011 – 2015, mei 20116. Planbureau voor de Leefomgeving (PBL), Milieubalans20097. Voedsel- en Waren Autoriteit (VWA), Afzetgewasbeschermingsmiddelen in Nederland,www.vwa.nl/onderwerpen/werkwijze-plant/dossier/gewasbescherming2/uitvoering-regelingen/afzet-gewasbeschermingsmiddelen-in-nederland,20118. Bonmatin J.M., Conclusions Round Table on intoxicationof bees due to pesticides: results from scientists,presentation at 41th Apimondia Congress, 1520 September 2009, Montpellier9. Bonmatin, J. M., Moineau, I., Charvet, R., Colin, M.E.,Fleche, C. and Bengsch, E.R., Behaviour of Imidaclopridin Fields. Toxicity for Honey Bees, EnvironmentalChemistry, Green Chemistry and Pollutantsin Ecosystems, E. Lichtfouse, J. Schwarzbauer andD. Robert (eds.), Springer, 2005.10. NCB, Monitor Bijensterfte Nederland 2009-2010.NCB Rapport 2011-1, Nederlands Centrum voorBijenonderzoek, Tersoal 201111. ALARM Project, Atlas of biodiversity risk, Pensoft,Sofia 2010.12. Van Dijk T., Overzicht gewassen en teelten waarneonicotine insecticiden in Nederland zijn toegelaten,Universiteit Utrecht, www.bijensterfte.nl/sites/default/files/Toegestane_hoeveelheden_Neonicotinen_NL.pdf, 201013. Van Dijk T. b, Effects of neonicotinoid pesticide pollutionof Dutch surface water on non‐target speciesabundance, Msc thesis, 2010, Master SustainableDevelopment, Track Land Us, Environment & Biodiversity,Utrecht University, supervisor Dr. J.P. vander Sluijs, dr. Ir. M.G. Rietkerk.14. CML, Centrum voor Milieuwetenschappen,Universiteit Leiden en Rijkswaterstaat.Waterdienst, Bestrijdingsmiddelenatlas,www.bestrijdingsmiddelenatlas.nl, 2011Europe, www.transportenvironment.org, 201117. Rijksinstituut voor Volksgezondheid enMilieu (RIVM), www.rivm.nl/Onderwerpen/Onderwerpen/F/Fijn_stof/Effecten_op_de_gezondheid, 2011-09-2818. Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu(RIVM), Handboek binnenmilieu 200719. Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS),www.cbs.nl/nl-NL/menu/themas/natuur-milieu/publicaties/artikelen/archief/2011/2011-3453-wm.htm, 201120. Eurobserv’ER, The state of renewable energies inEurope; 10 th report, 201021. European Wind Energy Association (EWEA),www.ewea.org/index.php?id=60&no_cache=1&tx_ttnews%5btt_news%5d=1792&tx_ttnews%5bbackPid%5d=259&cHash=addd00eb977cb20a133e8311cbdd1657, 201022. TenneT, Monitor Leveringszekerheid 2010 – 2026,201123. Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC),Fourth Assessment Report on Climate Change, WG3: Mitigation of Climate Change, 200724. David S. Lee, David W. Fahey, Piers M. Forster, PeterJ. Newton, Ron C.N. Wit, Ling L. Lim, Bethan Owen,Robert Sausen, Aviation and global climate changein the 21sth century, Atmospheric Environment,volume 43, issue 22-23, Pages 3520-3537, Elsevier,200915. KNMI/NASA, Monthly mean troposhpheric NO 2from OMI version 2.0, www.temis.nl/airpollution/no2col/no2regioomimonth_v2.php?Region=1&Year=2010&Month=09, 201116. Transport & Environment, Lorry km-charging in

Ranking the stars | NAtuur & Milieu 19noten1.) De korting op het KRW-budget rijkswateren en dedoelmatigheidswinsten in het Bestuurakkoord Waterhebben een direct effect op de waterkwaliteit doordatminder budget beschikbaar is voor maatregelen die zijngericht op de verbetering van de ecologische waterkwaliteit.Vooral de maatregelen om de kunstmatige ensterk veranderde inrichting van wateren te verbeterenworden hierdoor geraakt. In de periode 2011-2015neemt het KRW-budget voor de rijkswateren met 150miljoen euro af van 340 miljoen naar 190 miljoen euro.Na 2015 wordt er structureel nog eens 50 miljoen europer jaar gekort op het eerder voorziene KRW-budgetvan 60 miljoen euro. Dit jaarlijkse budget is gereserveerdvoor de periode 2015-2020. Na 2020 is er geenKRW-budget meer voorzien, terwijl de KRW een looptijdheeft tot en met 2027 (PBL 2011).4.) Ook het Planbureau voor de Leefomgeving constateertdat afschaffing van de melkquotering en dedierrechten leidt tot een groei van de veestapel en datdeze gepaard gaat met een toename van ongunstigeeffecten op de leefomgeving. Er zijn onvoldoendegaranties dat die toename kan worden voorkomen methet huidige potentieel van overheidsregulering, technischemaatregelen en marktwerking. De voordelenvan voortzetting van een systeem van het verdelenvan de schaarse milieugebruiksruimte voor beheersbaarheidvan leefomgevingseffecten lijken daaromgroter dan de nadelen. Die voordelen zijn het meestduidelijk bij de uitvoering van het mest- en ammoniakbeleid.2.) De Nederlandse emissieruimte wordt gevormddoor het emissiebudget dat uit de doelstelling van hetKyoto Protocol volgt, vermeerderd met emissierechtendie de overheid of bedrijven kunnen aankopen. Deemissieruimte voor de Kyoto-periode bedraagt circa1.001 Mton CO 2-equivalenten, ofwel gemiddeld 200Mton per jaar. Om binnen deze emissieruimte van hetKyoto Protocol te blijven is de verwachting van hetPBL (2011c) dat er circa 28 tot 53 Mton buitenlandseemissierechten gekocht moeten worden door de Nederlandseoverheid.3.) De CO 2-uitstoot van de lucht- en scheepvaart isgebaseerd op de hoeveelheid verkochte bunkerbrandstoffenin Nederland in 2008 (PBL 2009). De hiergenoemde waarden zijn een onderschatting omdat deklimaateffecten van niet-CO 2klimaateffecten niet zijnmeegenomen. Volgens de IPCC (2007) en Lee, D.S. etal. (PNAS, 2009) is het klimaateffect van de luchtvaarttwee keer groter dan het effect van CO 2alleen.colofonUitgave: Natuur en Milieu, Utrecht, oktober 2011Tekst: Willem Wiskerke, Ron WitOntwerp: De Hondsdagen, UtrechtDruk: Drukkerij Groenewoud bvDeze uitgave is duurzaam geproduceerd in waterloos offsetop Cocoon Offset, 100% gerecycled FSC papier.

Natuur & Milieu is een onafhankelijke organisatie die zich met hart en ziel inzet voor schone energie,slimme mobiliteit en gezond voedsel. Steun ons hierin en ga naar www.natuurenmilieu.nlPostbus 15783500 BN Utrecht030-2331328info@natuurenmilieu.nlwww.natuurenmilieu.nl