Magazine 2012 (pdf) - Bert Hellinger Instituut Nederland

dat hij Geest noemde, had waargenomen,kwam er een heel nieuweaanpak van opstellingen naar voren.Vanuit de geest begint veranderenmet de wereld nemen zoals die is.Vanuit de geest kijken we naar systemenvoorbij de gevangenschapin goed en kwaad, licht en donker,dader en slachtoffer, oorzaak engevolg. Leven en werken in afstemmingmet geest betekent dat je leeftin afstemming met je bestemmingen je in je werk voelt of je inspanningenhun bestemming kunnenbereiken. Dat heeft heel praktischeconsequenties. Bijvoorbeeld:Marketing vanuit het persoonlijkgeweten begint met bedenken watvoor producten je in de markt wilzetten en daar dan via een aantaldoelen en stappen naar toe werkt.Marketing vanuit geest betekent datje je blootstelt aan wat de samenlevingje probeert te vertellen, en inafstemming daarmee laat je je indienst nemen. Wat je construeertvanuit het persoonlijk geweten kosteen boel energie. Wat ontstaat in afstemmingmet geest vraagt vooralbewondering om te kunnen groeien.Oplossing voor alles?De pretenties van opstellingen zijnsteeds bescheidener geworden. Inhet begin was er hoop of verwachtingdat we alles konden helenof oplossen met opstellingen. Enook dachten we dat het mogelijkwas om met een opstelling patronenin het verleden te veranderen.Langzaam is dat groots maken vanopstellingen naar bescheidenheidomgeslagen. Meer van oplossingennaar oplossingsruimte. Meer vanhet veranderen van patronen naarhet inzicht krijgen in patronen. Wewerken meer en meer met de hypothesedat het inzicht krijgen inpatronen waarvan je je tot dan toeniet bewust was, je de mogelijkheidgeeft om anders met die patronenom te gaan. Maar de keuze en hethandelen zijn aan de cliënt zelf.Zelfopstellende opstellingenDe meest vergaande vormen vanopstellingen zijn op dit moment dezelfopstellende opstellingen. Daarbijzit je met de deelnemers in een kring.Iedereen is gelijk. Eerst maak je eenveld, door ieder welkom en aanwezigte laten zijn precies zoals hij of zij is,met alle achtergronden die hij of zijmee brengt. In een ronde zegt iederéén woord dat uitdrukt hoe hij of zijop dat moment is. Daarna ontstaateen 'Ma', een betekenisvolle leegte.Als iemand voelt dat zich een vraagstukof thema door hem of haar wilaandienen, dan begint hij te spreken.Als iemand uit de kring vervolgensvoelt dat zij iets representeert, danstaat zij op, meldt wat ze representeerten volgt de bewegingen diehet veld haar ingeven. Zo komen ermeerdere representanten in het veld.Soms neemt iemand tijdelijk de rolvan begeleider, voor de duur van eeninterventie. Als een representant zijnof haar boodschap heeft afgegevenin het systeem, gaat die representantweer zitten. Allen voelen wanneer deopstelling klaar is. Die eindigt danweer in een 'Ma'. Soms wil iemandnog wat zeggen, maar er wordt nietnabesproken of geïnterpreteerd. Ineerste instantie lijken deze opstellingenmisschien vreemd, maar meeren meer lijken ze heel natuurlijk tezijn en de grens tussen de buitenwereldwaarin een vraagstuk zichafspeelt en de opstelling vervaagtsteeds meer. Steeds meer gaan wenaar 'opstellingen en passant'.Waar volgende ontwikkelingen inopstellingenland ons naar toe zullenbrengen? We weten het niet, maarlaten ons verrassen.In memoriam Margreet MosselMargreet Mossel is op 15 september 2011 overleden, ongeveer drie jaar nadat bij haar de diagnoseborstkanker werd gesteld. Dit is ook de periode die ze besteed heeft aan de vertaling van Hellingers boek'Bewegingen van de Geest'. Dit boek heeft haar onder andere tijdens haar periode van omgaan met dekanker begeleid. Margreet is met haar ziekte omgegaan zoals ze in het leven stond: zuiver tot op het bot.In Nederland hoorde ze tot de tweede generatie opstellers. Ze hield van Bert Hellinger, intens. Zonderophouden heeft ze de diepere betekenis achter zijn werk en uitspraken proberen te doorgronden.Zorgvuldig heeft ze Hellinger gevolgd en gedocumenteerd en ongetwijfeld een van de meest uitgebreideHellinger bibliotheken achtergelaten. In Nederland heeft ze een grote bijdrage geleverd aan de ontwikkeling van het systemisch werkdoor een aantal boeken van Hellinger te vertalen. Dat lijkt eenvoudiger dan het is: steeds moesten er Nederlandse woorden gezochtworden die passend verwoorden wat Bert beoogt. Het woord 'Geist' was wel een van de lastigste. In het Nederlands is dat 'geest'geworden. Na lang dubben en zonder hoofdletter.Soms was de zuiverheid van Margreet ook om hoorndol van te worden. Zelden was het goed en precies genoeg. Dat heeft er ook toegeleid dat, zoals Margreet het zelf zei in een van onze laatste gesprekken, een paar dagen voor haar dood, 'maar weinig mensen hetmet mij uitgehouden hebben'.Margreet, ik ben je innig dankbaar voor je bijdragen, je collegialiteit, je onvoorwaardelijke loyaliteit in je hele zijn. Waar je ook bent,ik ben ervan overtuigd dat je als een kritisch geweten de ontwikkelingen blijft volgen en hoop en gun je een big smile als je naar dewereld en de ontwikkeling van systemisch werk kijkt.Vaarwel!Jan Jacob Stam- 5 -

Waaraan ontleent een organisatieopstellinghaar betekenis?Georg Senoner, ItaliëHoe kunnen we de werking vanorganisatieopstellingen in woordenen metaforen zo beschrijven dat zeook door managers begrepen engeaccepteerd worden? De meesteopdrachtgevers die zich overgevenaan de ongebruikelijke ervaring vaneen organisatieopstelling, hebbenbehoefte aan een zodanige verklaringervan dat ze het met hun eigenwereldbeeld in overeenstemmingkunnen brengen. Als organisatieadviseurzoek ik naar theorie die hetme mogelijk maakt om een zinvolleverbinding te leggen tussen opstellingswerkenerzijds en andere methodenen instrumenten anderzijds.Familieopstellers speken graag overconcepten als ‘het wetende veld’,‘beweging van de ziel c.q. geest’,‘ordening van de liefde’ of ‘basisprincipesvan het systeem’. Al dezebegrippen gaan ervan uit dat in deopstelling een hogere instantie ofonontkoombare wetmatighedenwerkzaam zijn die de waarheid aanhet licht brengen. Als het om existentiëlelevensvragen gaat verlatenmensen zich graag op een hogeremacht. Gaat het echter om managementvragendan wordt meestal verwachtdat gehanteerde methodenwetenschappelijk onderbouwd zijn;wat je daaronder ook mag verstaan.Ik wil enkele verschijnselen onderde loep nemen die zich voor kunnendoen in organisatieopstellingen enlaten zien wat de wetenschap alsaanzetten tot verklaring daarvanbiedt.Innerlijke beelden en implicietwetenAlleen al het feit dat cliënten moeiteloosde ‘juiste’ plaats voor elkelement vinden vraagt om een verklaring.Hersenonderzoek geefthiervoor een plausibele uitleg.Gerald Hüther schrijft in zijn boek‘Die Macht der inneren Bilder’(2009) enkele hoofdstukken mettitels als: Beelden brengen structuuraan in het geheugen – Beeldenbepalen de waarneming – Beeldendefiniëren het denken, voelen enhandelen – Beelden geven vormaan de samenleving. Als we de communicatietussen zenuwcellen inonze hersenen verstaan in termenvan beelden, dan is het niet zo verwonderlijkdat we die beelden ookin de werkelijkheid buiten onszelfkunnen weergeven.De meeste cliënten zijn verrast dathet opgestelde beeld iets laat zienwaar ze eerder niet aan gedachthadden, maar dat hun wel logischvoorkomt. Michael Polanyi heeftal in 1966 in zijn boek ‘The tacitdimension’ beschreven dat ons handelenmede aangestuurd wordt dooreen impliciet weten dat we nietonder woorden kunnen brengen.Ook recenter hersenonderzoekbevestigt dat de meeste schakelingenin onze hersens slechts bewustworden als ze door bijbehorendepatronen van prikkels geactiveerdworden (Joachim Bauer, ‘Warumich fühle , was du fühlst’). In eenopstelling kunnen we kennelijkin onze zenuwcellen díe prikkelpatronenactiveren en bewustmaken die als ‘verborgen weten’ onshandelen sturen. Maar hoe lukt hetom precies díe beelden te activerendie bepalend zijn voor de oplossingvan het probleem?Mentale modellenIk ben ervan overtuigd dat hetmodel dat de adviseur implicietof expliciet gebruikt om de situatievan zijn cliënt te begrijpen en- 6 -elementen voor de opstelling tekiezen in beslissende mate medebepaalt welke innerlijke beelden geactiveerdworden. Dat model vestigtde aandacht op aspecten en causaleverbanden waar de cliënt eerdernog niet aan gedacht had, of plaatstdie in een nieuwe context. Ook eenfamilieopsteller vertrekt vanuit eenmodel dat overeenkomt met zijnconcepten over verstrikking, ordeningvan de liefde, enzovoorts.Daarmee richt hij de aandacht opgebeurtenissen in de familie en activeerthij de bijbehorende patronen.Ik durf de stelling aan dat het doorMatthias Varga von Kibéd beschrevenverschijnsel van meerlagigheidin een opstelling door een overeenkomstigdenkmodel van de opstellerveroorzaakt wordt en niet zomaar‘vanzelf’ tevoorschijn komt.Present zijn, resonans enintentieEén van de belangrijkste factorendie het verloop van een opstellingbeïnvloeden is de resonans tussenadviseur en cliënt. Deze kan zichontwikkelen wanneer de adviseurmet zijn presentie en oplettendheidde juiste ruimte creëert. Doordie resonans kunnen vastzittendelichamelijke en psychische processenloskomen en zich ontvouwen.De presentie is echter niet neutraal,maar nauw verbonden met de intentievan zowel de adviseur als deklant. Bovendien heeft de intentieeen beslissende invloed op hetverloop van de opstelling.Als ik van veel collega’s hoor dat zeeenvoudigweg volgen wat de opstellinglaat zien, dan moet ik tochook denken aan experimenten vanJan Jacob Stam die duidelijk latenzien welke invloed zelfs de onuitge-

sproken intentie van de begeleiderheeft op wat er met representantengebeurt. Als je dan bovendien nogdenkt aan de vele interventies vanopstellers die onmiskenbaar meteen bepaalde bedoeling zijn gepleegd,dan wordt het wel heel lastigom vol te houden dat het ‘wetendeveld’ de opstelling leidt.Vaak ontstaat er iets tussen cliënt,begeleider en representanten, datzich goed laat omschrijven door‘veld’. Voor mij is het echter eenproces van co-creatie waarin, doorde afstemming tussen alle betrokkenenen het samensmelten van hunimpliciete en expliciete weten, ietsnieuws ontstaat.Representerende waarnemingen lichamelijke ankersEmotionele en lichamelijke reactiesvan representanten, doorgaansde representerende waarneminggenoemd, verdienen ook een nadereverklaring. Het is vaak verrassendhoe goed ze bij de situatie van decliënt passen en je vraagt je af waarde representanten hun informatievandaan halen. ‘Datgene wat werktin de opstelling lijkt van buiten tekomen en kan niet herleid wordennaar bewustzijn, persoonlijke informatie,individueel gevoel ofgedrag….’, schrijft Jakob Schneiderin een artikel in Praxis der Systemaufstellungen1/2008. Dit ‘vanbuiten’ noemen veel opstellers ‘het(wetende) veld’. Maar volgens mijwerpt dit concept meer vragen opdan het beantwoordt.Om het verschijnsel van de ‘representerendewaarneming’ te onderzoekenkunnen we de vraag: ‘Waarkomt het weten van de representantenvandaan?’ vervangen door tweeandere vragen: ‘Hoe komt de reactievan representanten tot stand?’ en‘Hoe komt het dat cliënt en begeleiderdie reacties als passend enzinvol beschouwen?’Twee theorieën, ook in eerdergenoemd tijdschrift beschreven,geven interessante aanknopingspunten:‘Ein geniales Design derNatur - Neurobiologie und Aufstellungsarbeit’,Freda Eidmann/GeraldHüther 1/2008 en ‘Aufstellungsarbeitals Sensemaking’, Claude Rosselet/GeorgSenoner 1/2010.Neurobiologie heeft aangetoonddat emotionele patronen die gekoppeldzijn aan lichamelijke reacties-ook wel lichaamsankers genaamdsteedsopnieuw tevoorschijn komenwanneer de actueel beleefde situatielijkt op een reeds opgeslagen ervaring.Je kunt je dus voorstellen datpatronen in een opstelling, die overeenkomstenvertonen met patronendie de representant al eerder in zijnleven heeft opgeslagen, het betreffendelichaamsanker activeren. Eendeel van de opgeslagen patronenvormt een ‘basismatrix’ waarin ookde prenatale ervaring van verenigbaarheidvan groei en binding isondergebracht. Die vroege ervaringstelt ons in staat om te herkennenhoe het lichamelijk aanvoelt of iets‘juist’ is; dat wil zeggen of het verenigbaaris met de behoefte aanbinding én met die aan autonomie.- 7 -BetekenisgevingDe theorie van ‘sensemaking’volgend kun je het hele gebeurenvan een opstelling zien als een voorraadgrondstof. Daaruit selecterencliënt en begeleider aanwijzingen,vermengen die met hun eigen opgeslagenervaringen en theorieën,om zo vervolgens een eenduidigeverklaring van de opstelling te construeren.Zo bezien zijn uitsprakenvan representanten niet meer dangrondstof. Wat uiteindelijk aan betekeniswordt toegekend aan deopstelling ontstaat door een vermengingvan die grondstof met hetgeactiveerde impliciete en het explicieteweten die zodanig gekoppeldwordt aan een nieuw voorval dathet zinvol is en houvast geeft.De juiste oplossing of eenvolgende stapIn een organisatieopstelling krijgenrepresentanten –op z'n minst impliciet-de opdracht: ‘Zoek een goedeplek voor jezelf’. Natuurlijk is hetdan niet verwonderlijk dat na eentijdje iedereen zich min of meerlichter en tevreden voelt. Hoe wetenwe echter dat de inzichten uit de opstellingook gelden in het leven vanalledag van de cliënt.Karl Weick signaleert het probleemdat ontstaat als onze eerderopgeslagen gedragspatronen nietde verwachte uitwerking hebben,

waardoor we uit ons vertrouwdelevensritme raken. We haperen enproberen de nieuwe ervaringen inovereenstemming te brengen metde opgeslagen theorie. Daarbij gaathet ons niet om DE waarheid, maarom wat aannemelijk is en door desociale omgeving bevestigd wordt.Een oplossing is dus ook gelegenin een plausibele verklaring die hetons mogelijk maakt opnieuw volvertrouwen in de stroom van hetleven te stappen en de volgendestap te durven zetten, terwijl weonze identiteit daarbij bewaren.Waarheid of verzinselWat is het waarheidsgehalte vaninzichten die we verwerven in eenorganisatieopstelling? Is het vanwezenlijk belang dat we de waregebeurtenissen kennen? Of gaathet meer erom dat we onze belevingenen emoties zinvol ordenen endaarvoor een aannemelijk verhaalmaken waaraan we vertrouwen,moed en koersbepaling ontlenen?‘In opstellingen laten zich krachtenzien die zich aan iedere subjectiveringen objectivering onttrekken’,schrijft Jakob Schneider (Praxis1/2008). Ik respecteer die zienswijze.En toch blijf ik ernaar strevenom wat ik in opstellingen meemaakzoveel mogelijk te sub- en objectiveren.Als Jakob dan verder schrijft:‘Wat zich in opstellingen laat zienis tevoren voor ons bepaald…’ kanik het daar mee eens zijn als ikmezelf zie als deel van onze werelden erken dat ik slechts binnen dézewereld, met zijn wetten en toevallendie ons bepalen, mijn leven vormkan geven.Ik zie opstellingen als een procesvan co-creatie, waarin we sameneen nieuwe, adequate manier vanomgaan met de betreffende situatiesimuleren. We ontwikkelen als hetware een prototype van een nieuwgedragspatroon. We vormen en simulerensamen een volgende fasein ons leven en geven die betekenis.Als dat lukt, beleef ik dat als waarheid….en vaak als wonder.Vertaling: Anton de KroonTransformatie van relatiesJakob Robert SchneiderVan de vele manieren waarop jenaar opstellingen kunt kijken kiesik voor dit artikel voor die invalshoek,waarbij je focust op de veranderingin relaties, enerzijds door tebegrijpen en anderzijds door heilzamebeelden.Daartoe beschrijf ik een casus omdaarna op de twee genoemde aspectenin te gaan. In de beschrijvingplaats ik gerepresenteerde personenen andere elementen tussen aanhalingstekens.De opstelling‘Wat kan ik doen voor mijn zoon?’is de vraag die een vrouw stelt. Ze isgescheiden van haar man, vanwegezijn alcoholverslaving. De zoon is 35jaar en ook aan de drank.De vader van de vrouw is tamelijkjong gestorven als gevolg van overmatigdrinken.Op mijn verzoek kiest ze representantenvoor zichzelf en haar vader.Als eerste stelt ze ‘vader’ op. Hij staatmidden in de ruimte, onbeweeglijk;het lijkt alsof hij in de verte kijkt.Haar eigen representant plaatstze aan de rand, enigszins terzijdevan ‘de vader’; ze kijkt naar hem.Zonder enige zichtbare aanleidinglaat de ‘dochter’ zich opeens naarvoren op de grond vallen. ‘Vader’ reageertniet.Na enige tijd vraag ik ‘de dochter’weer te gaan staan en aan cliëntevraag ik ‘het alcoholgebruik vanvader’ op te stellen. Dit trekt ‘vader’aan zijn mouw en wijst hem op degrond voor zijn voeten. Deze kijktomlaag en krijgt vochtige ogen.Op mijn vraag wat er gebeurd isin het leven van haar vader verteltcliënte over diens tweeling broertjedat een paar dagen na de geboorteoverleden is. Ik plaats een representantvoor de moeder van de vadervóór hem op de grond met in haararmen een representant voor hetdode broertje. ‘Moeder’ weert toenaderingenvan ‘de vader’ af. Inbrengvan de ‘echtgenoot van moeder’ verandertniets.Op mijn vraag aan ‘moeder’ ombeide kinderen in haar armen tesluiten zegt ze: ‘Nee; ik wil niet datmijn andere zoon ook sterft’. Als ik- 8 -haar duidelijk maak dat één kinddood is en dat het andere leeft, wordthet voor haar mogelijk om beide teomarmen. Dan gaat ‘de echtgenoot’achter zijn vrouw staan en neemt‘het alcoholgebruik’ de plek in waar‘de echtgenoot’ eerst stond. Cliënteraakt ontroerd door dit beeld; haarrepresentant lijkt onaangedaan. ‘Devader’ zet een paar stappen achteruiten kijkt om zich heen alsof hijeen nieuwe wereld ziet.Plotseling laat de representant vancliënte zich weer op de grond vallen.‘Daar ligt nog een dode!’ roept ze.Cliënte vertelt dat de allerbeste kameraadvan haar vader in de oorlognaast hem werd neergeschoten endat hij zijn poging om zijn dodevriend mee te nemen moest staken.Ik laat de representant van cliënteopstaan en verzoek iemand als ‘degevallen vriend’ op de grond tegaan liggen. ‘Niet weer een dode,’schreeuwt ‘de vader’, werpt zich op‘het alcoholgebruik’ en roept: ‘Nuheb ik je opnieuw nodig.’Na enig aandringen is ‘de vader’bereid om ‘het alcoholgebruik’ los

te laten en afscheid te nemen vanzijn ‘gevallen vriend’, die ik inmiddelsal gevraagd had op te staan. Zeomarmen elkaar en huilen beide. Nageruime tijd maakt ‘de vader’ zichlos, draait zich naar zijn ‘dochter’ enzegt; ‘Ik heb je niet gezien. Nu zieik je.’ Ze omhelzen elkaar terwijlcliënte lacht en huilt tegelijkertijd.TransformatieDeze opstelling lijkt iets ten goedeveranderd te hebben in de relatietussen cliënte en haar overledenvader. Dat noem ik transformatie:in de relatie ontstaat iets nieuwsdat over het oude heen groeit enheling teweeg brengt. Wat veronderstelden ook vaak ervaren wordt,is dat daarmee ook iets verandertin de relaties tussen de vrouw, devader van haar zoon en de zoonzelf. Begeleider en representantengrijpen een aangedragen kwestieaan om boven het voorval zelf uit testijgen. Dat leidt naar wat ik noemde oorsprong, de kern of de groteresamenhang. Als de daar beleefde ervaringkrachtig genoeg is dan is diein staat om van daaruit de relatietussen personen of in een geheelsysteem te transformeren.BegrijpenOm relaties te kunnen veranderenhebben we inzicht nodig in de dynamiektussen de betreffende personenen moeten we kennis hebbenvan wat er eerder gebeurd is methen.Een opstelling kan allerlei kantenop gaan. Als begeleider sta ik iederekeer weer voor keuzes: welke informatieis nodig, wat laat ik opstellen,wanneer en hoe intervenieer ik inde opstelling, enzovoorts. Waaromheb ik de moeder van cliënte nietopgesteld en het alcoholgebruikwel? Waarom heb ik niet zonderwoorden gewerkt? En zo zijn er nogveel meer vragen te stellen.Bij wat ik doe is voor mij bepalenddat ik het begrijp en dat cliënten hetkunnen begrijpen. Ik wil dat ookrepresentanten en omstanders hetkunnen begrijpen. Waarom drinktde vader van cliënte? Wat was de ingrijpendegebeurtenis die hem ertoegebracht heeft een leven te leidendat hemzelf en zijn relaties beschadigten in gevaar brengt?Maar……, wat is begrijpen? Hetgaat mij niet om het rationele,het causale, het aha-gevoel of hetgrotere geheel waardoor we dingensnappen. Ik bedoel iets heel anders.Onder begrijpen versta ik: jekunnen inleven en kunnen meeleven.In zekere zin uit jezelf tredenen je echt IN de ander plaatsen. Nietin het beeld dat we van de anderhebben, maar in de manier waaropde ander, precies zoals hij is -ingebondenin de context van zíjn levenonsvia de opstelling verrassend enop een nieuwe manier tegemoettreedt. Dit is precies wat representantenzo waardevol maakt voor eencliënt; zij bewegen zich zo volstrektonafhankelijk van diens verwachtingen.Ze staan voor iets of vooriemand anders en door dat te zijnwordt de cliënt daarmee in contactgebracht.Begrijpen overbrugt scheidende ervaringen,door geraakt te worden.Aan dat geraakt worden kunnenwe meestal ook zien dat de cliënt,bewust of onbewust, iets begrepenheeft. Als ik zie dat een cliëntgeraakt wordt, dat het bij hembinnen komt, dan zie ik dat als eenteken dat hij vanaf nu begrijpt enweet. Dat weten vindt plaats in zijnhart, waar de liefde stroomt.- 9 -De herstellende werking vanheilzame beeldenMaar, invoelen en meevoelen is vaakbedrieglijk. Dat wat scheidt ontstaatmeestal uit de noodzaak om te overlevenen zich te beschermen. Opstellingenvind ik zo behulpzaamom op zielsniveau gebeurtenissenin relaties anders waar te nemen.Akelige en bedreigende ervaringenen ideeën kunnen een correctie ondergaandoor heilzaam werkendebeelden. Psychotherapie heeft metreligies en rituelen gemeen dat zetegenover beleefde schrik, pijn enonrecht helende beelden en ervaringenstelt, waarmee op zielsniveaude ervaring verankerd wordthoe tegengestelde ervaringen ineenvloeien. Bert Hellinger heeft het ooitbeschreven als een zwarte en wittecirkel die één worden. Net als in allerleimethoden van traumatherapieis een switch nodig: van het vasthoudenaan belastende belevingen enideeën naar het relativeren of zelfshet vervangen ervan door beeldendie verlichting teweeg brengen. Wilop zielsniveau iets kunnen helendan mag/kan het verschrikkelijkeniet het verschrikkelijke blijven.Dat is de reden dat ik in opstellingen,indien nodig, ertoe neig met behulpvan de representanten te werkennaar heilzame beelden. Als hetom reeds gestorven personen gaatnoem ik dat vaak ‘hemelse beelden’.Daarmee bedoel ik de voorstellingvan doden die in vrede zijn. Daaromvroeg ik aan de grootmoeder vancliënte: ‘Neem beide kinderen in jearmen,’ en de op de grond liggendedode om op te staan toen de dynamiekeenmaal duidelijk was. Dit ingrijpenmaakt het mogelijk om ingesletentraumatische ervaringen teoverschrijven met beelden waarvande boodschap is: ‘Het is voorbij. Nuis het goed.’ Feiten kunnen we nietveranderen. Maar in de belevingen in de werking ervan in de zielkunnen we tot op zekere hoogte ietstransformeren. En vaak is dat voldoende.Eerder gepubliceerd in Praxis derSysteemaufstellungVertaling: Anton de Kroon

Vier bewegingen van het levenJan Jacob StamHet begon als een oefening in eenopleiding. ‘Hoe maken we duidelijkaan begeleiders van opstellingen inopleiding dat de manier waarop zerepresentanten in een opstelling uitnodigenom te bewegen, enorm veelinvloed heeft op hoe de opstellingzich verder ontwikkelt?’En zo kwam er bij ons een kleineoefening op, waarbij er vier miniopstellingengedaan worden overéén en dezelfde levensvraag vande cliënt. De representanten gaansteeds terug naar hun uitgangsopstellingvoordat de begeleider henuitnodigt voor een volgende beweging.1e uitnodiging: ‘Volg de bewegingdie je wilt maken’, ‘Ga waar je naartoewilt’. Deze uitnodiging spreekt meertot de wil, is meer mentaal en resoneertmet het persoonlijke gewetendat je vertelt waar je bij hoort enwaar niet. (onze ervaring is overigens,dat in een opstelling deze uitnodigingzelden leidt tot het verhelderen,dan wel veranderen van eenonderliggend patroon of dynamiek)2e uitnodiging aan de representanten:‘Als vanuit dit systeem, door jouheen, een beweging komt, volg dandie beweging’. Je kunt je voorstellendat bij de eerste uitnodiging jebijvoorbeeld de neiging zou hebbenom uit je familiesysteem weg tegaan, als daar de druk hoog is, en jebij de tweede uitnodiging juist hetsysteem ingaat en je je jong overledenopa in de ogen kijkt. Dezetweede beweging doet meer eenberoep op het collectieve geweten,en maakt duidelijk hoe je, somsonbewust, ingebonden of verstriktbent in een familie- of organisatiesysteem.3e uitnodiging: ‘Wacht, tot je gegrepenwordt door een grotere beweging,mogelijk van voorbij ditsysteem, en ga met die beweging,precies zoals die komt’. Dit doet eenberoep op het veld van de geest, eengrotere beweging die ver uitstijgtboven individuele familie-, organisatie-,en culturele systemen. Hetgaat om een grotere beweging dieallen in dienst neemt. Noem hetmisschien zoiets als je bestemmingof weg. De beweging die in de opstellingopdoemt is vaak niet van tevoren te bedenken.De 4e uitnodiging luidt: ‘Je bentvrij, werkelijk vrij, om al datgene tedoen, dat nodig is om een goede plekte vinden in dit systeem voor jou énhet geheel’. Deze uitnodiging doeteen beroep op het verantwoordelijkheidsgevoelvan de leden van hetsysteem. Ze kunnen bijvoorbeeldeen extra representant in de opstellingbrengen als ze voelen dat er‘levenskracht’ of een ander elementontbreekt. Siegfried Essen heeftdeze autopoiese (zelf-scheppende)opstellingen ontwikkeld vanuit hetidee dat de leden van een systeemzelf hun hulpbronnen kunnen organiseren.De reacties van de deelnemers aande (internationale) opleidingsgroepwaren verbijsterend: ‘Juist omdat ikálle vier bewegingen gezien heb, iseen levensvraag waar ik de afgelopentwaalf jaar mee geworsteld heb,- 10 -me opeens duidelijk geworden’.‘Dit zijn werkelijk vier bewegingenvan het leven, en ze zijn er alle vier.Soms volg ik de een, dan weer deander’.Tijdens ons sabattical hebben Bibien ik eindeloos met deze vier bewegingengespeeld en geworsteld. Wehebben ze aan Bert Hellinger voorgelegd:‘Een grote stap voorwaarts’,was zijn eenvoudige commentaar.Matthias Varga was buitengewoongeïnteresseerd en begon meteenmethodisch fijn te slijpen.Verrassend was het om te ontdekkendat je voor deze vier bewegingenhelemaal geen opstellingnodig hebt. Als ik aan Bibi vroeg:‘Wat wil je doen’ kwam er, soms totmijn grote frustratie, vaak geen antwoord.Het was de verkeerde vraagvoor haar. Diezelfde vraag leiddebij míj altijd tot een enorme stroomideeën en wensen. Maar de tweedevraag: ‘Wat vraagt het systeem (werkof familie) nou van je’ genereert bijBibi een boel ideeën, sterker nog: zehandelt al. Zij kent deze systeemvraaggoed. Voor mij werkt deze vraag somsbelastend en blokkerend. Op de derdevraag konden we elkaar ongelooflijkvinden: ‘Wat trekt je nu om tedoen? Waar brengt het veld je? Waarbrengt je lichaam je heen?’. Als we dievolgden betekende dat bijvoorbeelddat we een onherbergzame berg opzwiervenin Ierland terwijl we eenuur eerder daar nog geen enkel ideevan hadden. Of ik in de bergen inFrankrijk ’s ochtends begon te lopenzonder nog te weten waar naartoe, enopeens bleek ik op weg te zijn naar

een voor mij nog onbekend plateauwaar het Franse verzet zich schuil hadgehouden.Het bleek ongelofelijk makkelijk omaan mensen door de telefoon dezevier bewegingen duidelijk te maken.Denk zelf maar eens aan een levensvraagof een beslissing die je tenemen hebt, of eenvoudig aan watje vandaag gaat doen. En stel je danalle vier de vragen: ‘Wat wil ik doen?’.‘Wat vraagt het systeem van me?’.‘Wat trekt me aan vanuit een groterebeweging?’. ‘Hoe vind ik een goedeplek voor mij en het geheel?’.Misschien merk je ook wat je natuurlijkeneigingen zijn, en welke patronenje makkelijk volgt? En wat er zougebeuren als je een ander patroon watmeer zou volgen? En welke patronenvolgt je parter? En je kinderen?Vier bewegingen, bewegingen vanhet leven……Familiebedrijf: één wereld, tweesystemenMichael Blumenstein, OostenrijkHoe kunnen mensen in beidesystemen effectief ondersteundworden, zowel in hun eigen ontwikkelingals die van het bedrijf?Hoewel een mens alleen uit zijneigen familie kan afstammen krijgik als adviseur vaak te horen: ‘Ikkom voort uit een familiebedrijf.’Dan worden innerlijke beeldenkennelijk meer gevormd door decontext van het bedrijf dan door dievan de familie.In dat ene zinnetje weerspiegeltzich niet alleen de grote potentievan die organisatievorm, maar ligtook de kiem voor grote drama’s.We zijn ons er vaak niet van bewustdat de structuur van het familiebedrijf,ondanks allerlei problemen,tot op heden het succesvolste sturingsmodelis. Daarmee werden degrootste winsten en de meest zekerearbeidsplaatsen geschapen. Inclusiefeenmanszaken is 80 – 90% vanalle ondernemingen een familiebedrijf.In de daarbij behorende gezinnenwordt veel over het bedrijfgepraat, net als over de toekomstvan de volgende generatie.Maar er is ook de andere kant vande medaille. Een familiebedrijfbiedt alle betrokkenen ruimte voorde grootst denkbare familiedrama’sen een reusachtige kans om er gekvan te worden.Daarom is één van de meest geliefdeinterventie concepten van adviseurserop gericht om cliënten zover te krijgen dat ze beide systemen,‘familie’ en ‘bedrijf’, los van elkaarzien.In ieder geval maakt dat het werkvoor een consultant eenvoudiger, ofhij nu advocaat, psychotherapeut,belasting- of bedrijfsadviseur is. Hijkan zich dan beperken tot het ene(ofwel bedrijf, ofwel familie) enzeggen dat hij helaas niets kan doenaan problemen van het andere,omdat dat zijn werkterrein niet is.Cliënten komen er vaak pas veellater achter dat hoogstens enige verlichtingontstaan is op één aspect,maar dat er geen algemene oplossinggecreëerd is.Anderzijds voelen eigenaren vaneen familiebedrijf heel goed aandat een adviseur die echt de kernthema’saansnijdt, hen heel diep inhun ziel kan raken. Dan zijn ze erniet meer zo zeker van of hun verdedigingsmechanismendaartegenbestand zullen zijn. Vaak ontstaat dehouding: ‘Niemand kan me helpen,ik zal het zelf moeten oplossen!’ Erzijn niet zoveel mensen die geleerdhebben om over innerlijke processenen gevoeligheden te praten, laatstaan daarbij hulp te vragen. En- 11 -FamilieRelatiesIndividuIk alsondernemerBedrijfPersoon en roldaarmee komt een derde systeem inbeeld: de ondernemer als individu.We hebben dus niet met twee, maarmet drie systemen van doen.Hoe zou je mensen in een dergelijkestructuur kunnen adviseren, metduurzaam resultaat? Waar moet hetdan over gaan?Net als ieder ander mens vormtiemand uit een ondernemersgezinzijn eigen beeld van hoe de wereldin elkaar zit. Hij heeft niet beurtelingseen beeld over de familie eneen beeld over het bedrijf. Dat isveel te ingewikkeld als we -ongeveervanaf ons derde levensjaaronzeplek in onze familie proberenin te nemen. Dat ene beeld over hoede wereld in elkaar zit wortelt zichsteeds dieper in ons. Het is volstrektzinloos om daarvan twee beelden tewillen maken. We kunnen cliëntenhoogstens ondersteunen om binnenhet gegeven van dat ene beeld eennieuwe ordening te ontwikkelen. De

interne ordening binnen het groteregeheel van het ene beeld kan henhelpen om keuzes te maken ennieuwe wegen in te slaan.Ontwikkeling van de nieuwe ordeningmoet recht doen aan alle drieelementen: individu, familie enbedrijf.Als adviesbureau hebben we langzamerhandgeleerd hoe we dit soortprocessen kunnen begeleiden enwelke houding daarbij behulpzaamis. Vaak werken we daarin met adviseursvanuit meerdere disciplinessamen met het familiebedrijf in eendialogisch-systemische aanpak.Samen met de familie ontwikkelenwe een plan hoe men het bedrijf zókan voortzetten dat men met eengezond bedrijf als familie een goedleven kan leiden. Voor de familie ishet vaak een zware opgave om datplan uit te voeren. Daarom ondersteunenwij in die uitvoeringsfasezeer intensief, zó, dat er weer flowontstaat.In de workshop van Michael Blumensteinlegt hij uit hoe het begeleidenvan familiebedrijven gaat aande hand van inleidingen en vooralconcrete cases vanuit de deelnemers.Zie bij ‘Workshops uitgelicht’.Vertaling: Anton de KroonDank aan alle pestersBibi SchreuderAls we door een systemische bril naarpesten kijken, zien we dat het pestgedragdienstbaar is aan het groteregeheel: het wil iets aan het lichtbrengen dat niet ‘in orde’ is in hetgrotere systeem. Het kan de functiehebben om het systeem weer compleette maken, of om een uitstaandeschuld in dat systeem te vereffenen.Misschien moeten we pesters eigenlijkwel dankbaar zijn, voor wat zeons willen laten (in)zien...Deze gedachten zijn niet zo makkelijkinpasbaar in de manier vandenken waar we aan gewend zijn.'Hoezo dankbaar zijn; voor al datleed wat berokkend wordt in hetleven van degene die gepest werd?En moeten we die pesters dan maarhun gang laten gaan?'Nee, maar er zijn meer manierenom met pestgedrag om te gaan, danhet direct te willen stoppen. Ik wilje uitdagen om zo’n andere maniervan denken, het systemisch denken,toe te laten, al is het alleen maartijdens het lezen van dit artikel.Systemisch denken houdt in dat jezonder oordelen, een individu zietals een onderdeel van een grotergeheel, een levend systeem.Bert Hellinger, die het systemischwerk met opstellingen ontwikkelde,zag dat de werking van systemendoor drie principes worden gestuurd:- Systemen willen compleet zijn indie zin, dat ieder lid recht heeft opeen plek- Systemen hebben een ordening- Ieder systeem zoekt naar balans innemen en geven.Door systemisch te kijken krijgen weinzicht in hoe onderliggende krachtenuit het systeem, bijvoorbeeldhet familiesysteem, ons gedrag onbewustbeïnvloeden. Wij mensenhebben -als kuddedier- nog een oerinstinctdat onbewust het groteregeheel dient. Één van die instinctenis dat we continu ‘scannen’ of weerbij horen en onbewust: of alleserbij hoort. Vanuit het kuddelevengezien is het er niet meer bijhorenlevensgevaarlijk: de eerste de besteleeuw kan je pakken zonder de beschermingvan de kudde als geheel.Een kudde ‘weet’ dat ieder zijn plekheeft en ieder weet er zijn functieen dat waarborgt de veiligheid.- 12 -Weten door onderdeel van eensysteem te zijn.Al heel vroeg leren we de signalente herkennen welk gedrag gewenstis, en met welk gedrag we het risicolopen er niet meer bij te horen. Zodraje jezelf over ‘wij’ hoort spreken,weet je dat je onderdeel bent vandat systeem. Je weet –zonder dat ditje ooit verteld hoeft te zijn- hoe hettoegaat bij ‘ons’ en dat dat anders isdan bij ‘jullie’.Voor kinderen is het van levensbelangdat ze bij de ouders enfamilie horen. Het neemt de patronenvan die familie over, het istrouw aan de normen en waarden,zo hoort het erbij, en dat geeft eengevoel van onschuld en zekerheid.Zodra je ontrouw wordt, voel je jeschuldig en onzeker.In de loop van het leven neem jedeel aan steeds meer systemen.Naast het basis systeem van defamilie, wordt een kind in school,of misschien eerst in de kinderopvang,deel van een ander ‘wij’, eenander systeem, met andere normenen regels die laten merken hoe je erhier bij hoort.Het primaire systeem is echter de

familie, en ieder kind is in eerste instantietrouw aan zijn eigen familie.Dit is voor een groot gedeelte eenonbewuste loyaliteit. Veel gedragwordt op een of andere maniergestuurd door de onderliggendekrachten van die loyaliteit aan hetfamiliesysteem.Systemen willen compleet zijn.Soms gebeuren er pijnlijke dingen,waar we liever niet aan denkenof over spreken. Verdriet, pijn ofschaamte kan het leven zo moeilijkmaken dat het ‘er niet meeraan denken’, verder leven mogelijkmaakt. Zo kunnen nare gebeurtenissen,of het verlies van iemand,verdrongen worden. Maar uiteindelijkis het een illusie, de feiten zijngewoon gebeurd, alleen de emotiesof de oordelen en meningen kunnende feiten op dat moment niet aan.Systemen zijn pas compleet alsiedere gebeurtenis, ieder systeemliderbij mag horen.Gedrag zien alsrichtingaanwijzer.Het systeem zorgt ervoor dat later,soms generaties later, degene diebuitengesloten werd, door hetgedrag van een familielid weer inbeeld gebracht wordt. Voor Kinderenis het van groot belang (dat kuddediereninstinct!) dat er een veilig,en dus compleet systeem is. Zelijken voelsprieten te hebben voorverstoringen in het systeem. Zodraer in het systeem iets of iemandontbreekt, of als mensen niet huneigen plek in het systeem innemen,zullen kinderen daar onbewust opreageren met ‘vreemd’ gedrag.Ook andere systemen, zoals bijvoorbeeldeen schoolorganisatie, willencompleet zijn. Hoewel ieder –andersdan bij je familie- slechts tijdelijk lidis van het systeem school, kunnener ook in dit systeem mensen ofgebeurtenissen buitengesloten zijn.Mensen die ontslagen zijn omredenen waar maar liever niet meerover gesproken wordt, de schaamteover de leerling die vermist raaktetijdens een schoolkamp, en misschienzijn er gebeurtenissen in dedoofpot gestopt door het bestuur,zonder dat iemand van de teamledenof leerlingen daar iets van weet.Dan toch kan het zijn dat leerlingen,of het team ‘in dienst genomenworden door het systeem’ om ditbuitengeslotene in beeld te brengen.Het onbewuste gedrag van kinderenwijst volwassenen waar ze tekijken hebben voor oplossingen.Helaas doen ze dat op een onbeholpenmanier, met gedrag dat deaandacht trekt. Daardoor wordt erjuist níet gekeken naar wat er in hetgrotere geheel niet in orde is, maarreageren we met het willen corrigerenvan het gedrag.Met een systeemopstelling komt aanhet licht, waar het ‘lastige’ gedragvan het individu, naar verwijst. Danwordt opeens helder dat het pestgedragniet alleen draait om tweekinderen, maar dat deze kinderenonbewust wijzen op het ontbrekenvan iemand, of op een verstoordeordening van het systeem. Meestalis het gedrag een herhaald patroon.Een patroon dat zijn wortels heeftin het familiesysteem, of misschienheeft het te maken met de schoolorganisatie.We kunnen ook zonder een opstellingte doen systemisch kijken. Endat heeft heel veel effect. Als wemaar durven kijken zonder oordeel,zonder dat we van te voren wetenwat te doen…Pesten om iemand teher–innerenIeder heeft recht op een plek'Liever word ik gepest, dan dat iker helemaal niet meer bij hoor..' zeieen meisje in een artikel over pestgedragbij meisjes (‘koninginnenen krengen’, Volkskrant, 6 oktober2006).Deze uitspraak benadrukt hoe belangrijkhet kennelijk is om erbijte horen. En, feitelijk gezien, als jeslachtoffer bent, weet je zeker dat- 13 -je erbij hoort; daders bestaan nietzonder slachtoffers, en ook slachtoffershebben daders nodig om tebestaan.Naast de neiging om de aandachtop de pesterij te richten is het interessantom te kijken wat maaktdat zo’n meisje het gevoel heeft datze er niet bij hoort. Waarschijnlijk,werkt ook zij hard om een systeemcompleet te maken. Door het ‘er nietbijhoren’, her-innert ze -geheel onbewust!-iemand die er in het systeemniet bij mag of mocht horen. Misschienhaar moeder, die vroeger ookgepest werd, misschien een tante,die verliefd werd op een Duitser, enna de oorlog met pek en veren werdingesmeerd?Misschien dat het pesten van ditmeisje, haar wil uitdagen om weerin het hier en nu aanwezig te zijn enhaar eigen plek in te nemen?Pesten is een vorm van buitensluiten.Met het herhalen van hetpatroon, laat het pestgedrag iets, ofiemand die is buitengesloten, weerin beeld komen. Het buitensluitendepesten her-innert diegene diewas buitengesloten. Hoe passend isin dit licht het Engelse woord voorherinneren: to remember: weer lidvan het systeem laten worden..Is pesten iemand helpen om opzijn eigen plek te gaan staan?OrdeningEen ervaren lerares doet een opstellingover een klas die 'haar het bloedonder de nagels vandaan haalt'. Zevoelt zich machteloos en ziet ertegen op om deze klas les te geven.De lerares stelt een representant opvoor de meisjes in de klas en eenvoor de jongens en daarna stelt zezichzelf erbij op.In de opstelling blijkt dat de jongensde macht hebben in deze klas. Delerares die zelf in de opstellingstaat, wordt gevraagd of ze gesteundwordt door de schoolleiding. Ze antwoorddat ze niet zo veel heeft aande leiding, 'die man is niet capabelvoor zijn taak'. De representant vande jongens begint hierop hard te

lachen. Er wordt een representantvoor de schoolleiding bij opgesteld.De jongens draaien zich nu helemaalvan de lerares af. De lerares voeltzich vermoeid en draait zich van deschoolleiding af.Dan vraagt de begeleidster van deopstelling haar om naar de schoolleiderte kijken en te zeggen: 'ik wildat je me steunt. Ik kan het nietalleen met deze klas..'Ze kan het bijna niet zeggen, maarzegt het wel na een tijdje. Direct is tezien dat de jongens naast de meisjesgaan staan en gespannen kijkennaar de lerares.Als de lerares zich omdraait, kijkende jongens en meisjes haar aan enzeggen dat ze nu wel aan het werkwillen gaan.Deze opstelling laat zien dat hetpestgedrag van de leerlingen ‘wijst’naar verstoorde orde in de organisatie.De lerares had oordelen overde schoolleiding. Daarmee kwam zesystemisch op een positie terecht‘boven’ de schoolleiding. Door steunte kunnen vragen aan de schoolleiding,nam ze weer haar eigen positiein het systeem in.Wordt iemand gepest om eenuitstaande schuld in te lossen?Balans in nemen en gevenRelaties, zowel in werk als in vriendschappen,blijven levendig door eencontinue uitwisseling. De een geeft,de ander neemt. Het is voelbaar(door gevoelens van ‘schuld en onschuld’)als je meer genomen hebtdan de ander. Dat drijft meestalweer tot geven.Soms blijft er schuld. Dat is in orde,zolang dat gewoon erkend wordt.Maar soms neemt iemand nietde verantwoordelijkheid voor deschuld, het wordt niet erkend alsfeit, maar bijvoorbeeld met verzachtendeomstandigheden omkleed.Sommige mensen vragen zich afwaardoor ze zich toch altijd schuldigvoelen, zonder dat daar redentoe is. In opstellingen zien we dandat dit verbonden is met een noguitstaande schuld, die erkend wilworden, bijvoorbeeld van een grootvader,die het erfdeel van zijn broerverkwanselde. Ook allerlei gedrag,zoals overmatig veel geven aananderen, of zichzelf als underdogzien kan de onbewuste drang zijnom een schuld uit het verleden in telossen.Onbewust kan iemand zo steedsterecht komen in de slachtofferrol.Als we een gepest kind (of volwassene)zien en onszelf betrappen opde gedachte:'Ja, nou vraagt ze er ookom..!' , zou dit wel eens een signaalkunnen zijn dat hier sprake is vanschuldinlossing voor een systeem.Dat als mogelijkheid toelaten, geeftal ontspanning..Als iemand een uitstaande schuldvoor het systeem inlost met gepestworden, houdt diegene zich bezigmet het verleden, en is dus niet meerop de eigen plek in het systeem.Iedere poging om alsnog iets tedoen voor het verleden, is een ordeverstorendeillusie: Dat wat eerstwas in de tijd was eerst, en daarnakomen degenen die daarna leven.Daarom noem ik het systemischdenken vaak ‘paradoxaal denken’:Er zijn krachten vanuit het systeemdie iemand in dienst nemen omwat incompleet of uit orde is, weerin beeld te brengen, of schuldenin te lossen, en datzelfde systeemlaat niet toe dat de orde verstoordwordt. Het verleden kan niet hersteldworden. De patronen wordener alleen maar door versterkt.Erkennen dat het is, zoals het isNet zo paradoxaal voelt het toepassenvan systemisch denken: Ietskan alleen veranderen door eerst teerkennen dat het is zoals het is..Zonder enig oordeel de feiten zien,en erkennen dat het is zoals het is,werkt helend voor het hele systeem,en dat heeft weer een bevrijdendeuitwerking op alle leden van datsysteem.Het voelt misschien geforceerd omdat vreselijke pestgedrag te zien alsiets ‘positiefs’. Ook wij professionals- 14 -zijn gebonden aan onze eigen systemenen trouw aan de denkpatronendie daar bijhoren.Systemisch kijken is vaak zo andersdan we in ons westers denkengewend zijn, dat we met 'ja, maar',liever trouw blijven aan onze vertrouwdedenkpatronen.Ik daag je uit om, al is het maar vooréén experiment, helemaal zonderoordelen of ja-maren, een pester,maar ook de gepeste, te erkennenvoor wat hij of zij mogelijk doet voorhet grotere systeem. En dan, nogsteeds oordeelloos, af te wachten ente zien welke effecten je merkt.Je kan bijvoorbeeld in je verbeeldingde pester en de gepeste voorje zien en zeggen: 'Dank je, datjullie opgemerkt hebben dat iets inhet systeem niet in orde is. Ook alweet ik nog niet wat, ik zie dat julliehard werken om het aan het licht tebrengen.'De kunst is dus, -en de taak?- omonszelf als professionals een systemischeblik te gunnen, en niet in depatronen voort te gaan, maar vanuiteen oordeelloze houding te luisterennaar wat het systeem ons via hetlastige gedrag, of pesten te vertellenheeft.Dit is een ingekorte versie van eenartikel dat in november 2011 in ‘Kinderwijz’is verschenen.

NuBert HellingerHet nu is een tussenpoos –zo lijkthet ons tenminste– tussen dat watkomt, en dat wat was. Echter hetnu is de enige tijd die bestaat. Hetkomende moet nog komen, het gebeurdeis voorbij.Toch werkt dat wat in het verledengebeurde nog na in het nu en het nuoriënteert zich op het komende enbereidt het voor.Kijken we te veel naar het komende,hoewel het er nog niet is, bijvoorbeeldomdat we ons zorgen makenover dat wat komen kan, dan neemthet komende de plaats in van het nu.We hebben meer aan het nu enhebben meer aan zijn overvloedmet al zijn mogelijkheden, als hetkomende in het nu verregaand openblijft en ruimte open laat voor hetonverwachte. Vóór al kunnen wedirect op het komende antwoorden,hoe het ook komt, vrij van zorgenen vrij van hoop, in het moment helemaalbereid voor het komende.In het moment laten we hetkomende bij de krachten waar hetvandaan komt. We zijn in harmoniemet deze krachten voor hetkomende bereid, gebundeld bereid,nu bereid.Zoals het komende ons van het nuwegtrekt, evenwel naar voren, trekthet in het verleden gebeurde onsweg van het nu. Het trekt ons terugin iets wat voorbij is. Het trekt onsmet onze gevoelens terug in iets watin het verleden gebeurd is, bijvoorbeeldin iets wat in onze jeugd nogniet afgemaakt of voltooid werd.Wij vullen het nu met deze gevoelens.In plaats van een handelwijzedie ons voorwaarts brengt, ervarenwe dat we door deze gevoelensverlamd worden. Wij herhalen inhet nu iets uit het verleden in plaatsvan het erbij te laten, en het voorbijte laten zijn.Al het leven dat vervuld verder gaat,leeft met al zijn mogelijkheden inhet ogenblik nu.Hoe worden wij in ons leven succesvol?Als het nu er zuiver als hetnu mag zijn, zuiver als het ons numogelijke, en gebundeld in onze gedachtenen gevoelens.Deze reiniging is een prestatie. Hijis wel de meest omvattende prestatie.Hij volbrengt het volle leven succesvolnu, uitsluitend nu.We hoeven ons alleen maar voorte stellen, hoe we met deze zuiverebundeling op het nu iets plannen,iets door onderhandelen tot standbrengen, iets op gang brengen, ietssturen, iets doen. Wat voor werkinghebben wij met deze bundeling opanderen? Hoe geven we ze leiding?Hoe nemen we ze mee, gebundeldsuccesvol in dit moment nu en nuen nu, met het doel voor ogen nu,zoals het nu verschijnt en ons nutrekt, van nu tot nu, iedere keeranders en nieuw.Bert HellingerUit: 'Erfolge im Leben/Beruf'Vertaald door Regina en EvertVeenman, verschijnt voorjaar 2012bij Het NoorderlichtTheory U en Opstellingen WerkEen bijzondere ontmoeting met Otto Scharmer en Arawana HayashiJan Jacob Stam19 oktober 2011:'Komt u voor het roeien of voorMIT?' vraagt de immigration officerwanneer ik na een uur aan de beurtben. Tegenwoordig duurt het langerom de USA binnen te komen danom Rusland binnen te mogen, hetland waar ik net vandaan kom.Terwijl ik mijn rechterhand op hetvingerafdrukapparaat leg gaat hijgezellig verder: 'Ik weet niet ofroeien en studeren wel samen gaat'.Intussen wordt naast mij een Nederlandsestudent die hier voor roeienis tussen twee agenten afgevoerd,ongetwijfeld 'voor nadere inspectie'.'Weet je van wie ze hadden moetenleren roeien? Van de Vikingen! Diezijn helemaal hierheen geroeid!'Weer wat wijzer stap ik de nieuwewereld in.Ik ben in Boston om een paar dagente experimenteren met Otto Scharmer,die een bekende veranderaar isaan het Sloan Institute, de managementafdeling van het MIT. Die Ottois sinds een paar jaar een beroemdeman, maar het is leuk om gewoontwee dagen samen met een groep- 15 -van in totaal elf geïnteresseerdente experimenteren met opstellingen.Arawana Hayashi, die in hetPresencing Institute de tak van hetSocial Presencing Theatre ontwikkelt,heeft een aantal mensen uit deUSA uitgenodigd. Ze vliegen vanuithet hele land binnen. Vanuit Europazijn we met zijn drieën: MariaSturm en ik uit Nederland en GeorgSenoner uit Italië.De jongste in het gezelschap is eenjongen van 28 die sustainable managementstudeert en daarvoordeze zomer in Ghana was. Dus we

hadden ook meerdere generaties inde zaal. Gisteren hebben we een opstellinggedaan waarin de banken,de politiek, de multinationals, China(als opkomende cultuur), onderwijs,de kerkelijke instituties, de mensendie gewelddadig tegen zichzelf zijn,de armen en hun moeders en deaarde voorkwamen. Daarnaast waser een element dat nauw verbondenwas met 'the emerging future'.Voordeze mensen die op wereldschaalbezig zijn met veranderingen ensocial movements, was het een heelindrukwekkende ervaring. Wat zeer vooral uit wilden leren was watde momenten zijn waarop het enesysteem over gaat in het andere.Otto spreekt van een samenleving1.0 als de centralistische samenleving;2.0 als de samenleving van indivisies verdeeld centralisme; 3.0als een netwerksamenleving en 4.0als een samenleving die nog moetkomen (moet, want het zijn idealisten,die oprecht vinden en voelendat er iets moet veranderen in dezewereld; dat is een verschil met mij,die denkt dat verandering begintmet de wereld te nemen zoals dieis). Heel interessant was dat in deopstelling, die zich geheel op eigenkracht ontwikkelde, de verschillendefasen te zien waren en ook eenbegin van hoe 4.0 er uit zou kunnenzien.Bij fase 4.0 ontstond een nieuwsoort bewustzijn, bijna een collectiefbewustzijn. In elk geval een waarnemenvan andere spelers in het velden de behoefte om nieuwe betekeniste geven aan de samenleving.Als multinational was het grappigom een aantal leidende principesdoor alle fasen heen te hebben ente houden: het gevoel oprecht ietsgoeds te doen in de wereld; deaandacht voortdurend te richtenop daar waar iets levendigs aanhet beginnen is; autonomie willenhouden; en ten slotte als een soorttegenpool: de angst alleen gelaten teworden of alleen over te blijven.Bij de nabespreking sprak elk vande elf representanten, meest nogvanuit de rol, wat ze meegemaakthadden in hun 'journey'. Die rondewas enorm rijk. Een kortere, tweederonde, gaf een reflectie op hetgeheel.- 16 -Het andere voor ons interessantewas dat deze veranderaars van het'fameuze' MIT, die al jaren denkenen doen over de ontwikkeling vanorganisaties en grotere systemen,geïnteresseerd bleken in onze fenomenologischemanier van naarorganisaties en sociale systemenkijken. Het was ook bijzonder datOtto Scharmer de initiatiefnemerwas in deze zelfopstellende opstelling.De meeste mensen warenvrijwel blanco als het om opstellingenging. De dag ervoor hadden wemet elkaar een een structuuropstelling,de waardendriehoek gedaanom te zien waar ieders aandachtvoor deze twee dagen lag en een archetypeopstelling naar een quotevan Nietsche.Bij de Gobal Opstelling van vandaagwas geen begeleider, alleen eensterk veld van betrokken mensendie bereid zijn kwetsbaar te zijn,grenzen te naderen en te onderzoeken.Meestal ben ik huiverig vooropstellingen over grote wereldthema's.Tot mijn verrassing was ergeen moment een gevoel van grandiosityin de zaal. Het maakte eerderiedereen heel bescheiden.Na afloop vraagt Otto: 'Wat is deminimale structuur om dit soort opstellingente kunnen laten ontstaanen beschikbaar te maken voor betrokkenveranderaars?''s Avonds heb ik een lang gesprekmet Otto over zijn wortels, waarinRudolf Steiner en Goethe een belangrijkerol spelen. Otto voelt zicherg verbonden met de fenomenologischemanier van kijken vanSteiner, omdat dat mensen kanhelpen vrij te denken en buiten bestaandepatronen te denken.Het Presencing Institute ontwikkeltzogenaamde 'awareness basedsocial technologies' met als doel omdie beschikbaar te maken voor veranderaars,innovators en local communities.Ik denk dat opstellingenzeker onder de categorie awarenessbased social technology valt en benook benieuwd of en hoe in de toekomstde benadering van het PresencingInstitute en die van opstellingenaan elkaars uitganspunten enontwikelingen kunnen groeien.De volgende avond gaan we nogeven kijken naar de Occupy Bostonbeweging, een tentenkamp in hetfinanciële district. Noam Chomskyhoudt een lezing in de buitenluchtover hoe het zover gekomen is metAmerika. Het is wel weer bijzonderom een massabijeenkomst mee te

maken. Iedereen op straat is ontzettendbeleefd en respectvol naarelkaar.De roeiwedstrijden op de CharlesRiver en de wandelingen doorBoston en niet te vergeten HarvardUniversity Campus waren eenwelkome verandering en nodig omalle indrukken te laten bezinken.Twee dagen later begon het eersteGobal Forum, waar een kleine driehonderdmensen van over de helewereld voor twee dagen bijeenkwamen om uit te wisselen en te cocreëerenrond Theory U. De eersteochtend overviel me: Na het zointens experimenteren nu weer inzo'n grote groep. Bovendien werd erveel gepraat, met name succesverhalen.Gelukkig kende ik Marcello vanhet cosmetica concern Natura uitBrazilië. Hij had het over de schaduwkantenen hoe daar mee om tegaan in zijn grote bedrijf. Dat waseen hele opluchting voor mij, datvan die schaduwkanten onder ogenzien.In de middag besteedde we veel aandachtaan 'The Village', en 'SocialPresencing Theatre', heerlijk methet lijf bezig zijn en minder praten.Langzaam zakken we met zijn allenvan downloading naar sensing.'s Avonds moet ik helaas het vliegtuighalen naar Parijs, en kan detweede dag niet meemaken. Ottohad al gezegd dat hij op de tweededag alle deelnemers in groepen vantien tot een proces wilde uitnodigen,dat alles weg heeft van een zelfopstellendeopstelling, rond het themavan de zich ontwikkelende werelden de drie grote kloven: de ecologischekloof, de spirituele kloof ende sociale kloof. Overigens was hetverbijsterend om te horen dat op ditmoment drie maal zoveel mensenop aarde zichzelf doden, dan dat zeanderen doden, oorlogen meegerekend(de spirituele kloof).Ik probeer Otto nog tot voorzichtigheidte manen, maar hij is vastbeslotentot dit experiment.Van Maria krijg ik de volgendedag een enthousiaste sms: het experimentwas intens, veel mensenhaalden er een diepe ervaring uit.In de groepen van tien waren eenaantal rollen voorgegeven: the marginalizedpoor, the suppressed self,mother earth, small business, bigbusiness, media, farmers, governmenten de overige rollen ter aanvullingdoor de groep zelf. In degrote groepsnabespreking bleveneen aantal dynamieken doorgaan:zo kreeg degene die governmenthad gerepresenteerd helemaal niethet woord en begon big business teschreeuwen.Arawana heeft daarna uitvoerig eenproces begeleid waarbij ieder de rollos kon laten, waarna er een 'Ma'(betekenisvolle stilte) van een kwartierwas waarbij ieder de indrukkenkon laten inzinken en de betekenisvoor zichzelf naar boven kon latenkomen.Maria: 'Maar toen 's middags werdvoorgesteld om in groepen over tegaan naar prototyping, het makenvan voorstellen en beginnen vanactie op grond van de ervaring vande ochtend, werd het me teveel enging het te snel. Een wandelinglangs de rivier voelde voor mij meerpassend'.We hebben allemaal het gevoel datdeze ontmoeting er een was met veelbetekenis. Betekenis voor onszelf,die aanwezig waren, en betekenisvoor zowel de verdere ontwikkelingvan opstellingen als van Theory U.- 17 -

Functies van symptomen of ziekteBibi SchreuderMet familieopstellingen kijken wehoe iemand is verbonden met -enin- het grotere systeem. We kijkennaar het familiesysteem en dehele geschiedenis van die familie.Mensen hebben gereageerd op degebeurtenissen die ze meemaakten,op een manier die voor hen op datmoment de beste manier was omdoor te leven.Een overlevingsstrategie is bijvoorbeeldom niet meer aan de pijnlijkedingen die gebeurd zijn te denken,zodat we de pijn niet steeds weerhoeven te voelen. We praten er nietmeer over, en zo kunnen we verdermet ons leven.Systemen willen echter compleetzijn. Als er iemand, of iets wordt'doodgezwegen' in een familie,hoort deze er niet meer bij. Maareenmaal familielid zijnde, kan jedaar niet meer níet bijhoren..Er wordt een bestaande verbindingverbroken, er zit een 'gat' in hetsysteem.Wat we zien in opstellingen is datkinderen geneigd zijn 'beschikbaarte zijn' om de gaten in het systeemte vullen. Het is een soort -onbewust!-instinct om het systeem compleette maken, omdat het kind, datzo afhankelijk is van het familiesysteem,een incompleet systeem alsonveilig of niet kloppend ervaart.Inzichten uit het Sisc onderzoekSisc = Symptoms/Illness and SystemsConstellations, een internationaalonderzoeksproject naar de effectiviteitvan familieopstellingen bijziekte en symptomen, op initiatiefvan Gunthard Weber. Bibi Schreuderinitieerde de Nederlandse onderzoeksgroep.Wat we gezien hebben in de sisconderzoeksopstellingen,is datsymptomen ook een dergelijkefunctie kunnen hebben. Het symptoomprobeert datgene in beeld tebrengen, wat in het familiesysteembuiten beeld geraakt was.Het lijkt erop dat bij lichamelijkeziekte en symptomen, er vaak algeneraties lang een patroon van ‘depijn niet voelen’ wordt doorgegeven.De fysieke pijn nu, heeft in diezin de functie om weer te voelen, énhet ‘wil’ verbinden wat verbroken isgeraakt.Voor heling, hebben we te zoekennaar waar de verbindingen verbrokenzijn.Door te erkennen wat er gebeurdis, en te erkennen dat het er ook bijhoort, komen er andere opties vrijom het te eren, dan alleen door ziekte zijn..Functies van symptomenDat ziekte een functie kan hebben iniemands leven dat weten we allang.Ziekte kan aandacht geven, of kaniemand ‘vloeren’ die teveel van zijnlichaam vergt. En ziekworden geeftons ook vaak aan dat we niet gelukkigzijn met wat we doen, en dwingtons dan om keuzes te maken, bijvoorbeeldin werk.Met het sisc onderzoek leerden weherkennen dat een symptoom ofziekte ook functies vervult voor hetgehele systeem. Alleen al het kijkennaar de functie van een symptoomvoor het grotere geheel en dus heterkennen dát het een functie heeftvoor het systeem, leek ontspanningte brengen bij de client..GeheimDe ene keer is het symptoom eenrichtingaanwijzer naar een geheim.In het interview dat de onderzoekersvooraf met een bepaalde cliënthielden, werd ook een genogramgemaakt, en het werd deze cliëntduidelijk, dat ze altijd met een- 18 -geheim had geleefd. Zij had nooit zobeseft dat het uit beeld zijn van haarbiologische vader zoveel invloed ophaar gezondheid kon hebben.Geheimen zijn er meestal niet voorniets. Een geheim wordt uit noodgeboren. Meestal bestaat de nooderuit dat er iets is gebeurd dat nietpast in de omgeving. Er is schaamtein het spel, of er kan –om welkereden dan ook- geen verantwoordelijkheidgenomen worden voor water gebeurd is. Meestal staat iemandvoor de keuze om schuld te bekennenen daarmee misschien eenzware straf te krijgen, of het geheimte houden. Vaak ontstaat zo’ndilemma als er het gevoel is dat menniet vrij is in het handelen. Bijvoorbeeldeen minderjarige die zwangerwordt gemaakt door een familielid,of na een verkrachting. Of eensoldaat die handelt in opdracht vanzijn meerdere.Of iemand is in een situatie verwikkeldgeraakt waar de normen vanfamilie, kerk of maatschappij hengeen mogelijkheid biedt een andereuitweg te vinden dan het gebeurdegeheim te houden. Of er nou schuldis of onschuld, het leven met eengeheim is een zwaar leven.Kinderen merken aan hun oudersals iets voor hen zwaar is. Ze willenhet leven van de vader of moederverlichten. Onbewust proberen ze-op een kinderlijke denk manierdatwat het zo zwaar maakt voorhun ouders ongedaan te maken. Ofkinderen 'denken' dat als zij zelf ditzware met zich meedragen, dat hunouders het dan niet hoeven te doen.Zo kan het zijn dat generaties langiets 'zwaars' in de familie meegaat.nogal wat klachten die niet makkelijkte diagnostiseren waren, blekenin opstellingen verbonden te zijnmet een geheim in de familie.

Een geheim heeft -systemischgezien- een verbindendefunctie.Als bijvoorbeeld de norm vankerk of familie verbiedt om sex tehebben voor het huwelijk, en ookeen abortus verbiedt, dan komt eenongehuwde vrouw die zwanger isgeraakt in een loyaliteitsconflict.Als een huwelijk niet mogelijk isen ze het kind wil houden, wijst defamilie en kerk haar af. Als ze eenabortus pleegt ook, tenzij ze iemandkan vinden die ze kan vertrouwenen het met haar geheim wil houden.Het gevoel afgewezen te wordenvoelt als ‘er niet meer bij horen’.Deze ‘erbij willen horen’- krachtstuurt als een oerinstinct ons handelen.Door het zwanger raken, ofde abortus, geheim te houden, hoortze er nog bij. Het geheim verbindtzodoende die aspecten, die in dewerkelijkheid niet bijeen gebrachtkunnen worden.In de generaties daarna wordt dezwaarte van met een geheim levenmeegenomen in het verdere leven.De zwaarte heeft waarschijnlijk nietzo zeer te maken met het geheimzelf. Dat mag geheim blijven. Maarde zwaarte heeft te maken metde worsteling van niet bijeen tebrengen aspecten in het leven. Deloyaliteit naar de groep waar menbij hoort komt in het geding doorgebeurtenissen in de werkelijkheidvan dat moment. En dat -weerdat oerinstinct!- brengt mensen innood, soms zo sterk, dat het mensener toe zet zich, of de ander, van hetleven te beroven.Overigens zien we in opstellingendat het voor veel vrouwen die inhet dilemma zaten als in bovengenoemdvoorbeeld, een goede oplossingwas om in het klooster te gaan.De kerk is goed in het bewaren vangeheimen. En waarschijnlijk zijn erzo heel wat kinderen ter adoptie, ofaan weeshuizen weg gegeven. Ende vrouw kon bij de gemeenschapblijven horen.Voor het kind is er echter geen plek,en ook niet voor de gevoelens vande moeder.Het zal dus vanuit systemischoogpunt waarschijnlijk zijn, dater generaties later iemand in diefamilie is die op de een of anderemanier verbonden lijkt te zijn metdit weggegeven kind, of met de gevoelensvan de moeder ervan. Misschienwordt die verbinding wel totuiting gebracht door ongewenst kinderlooste blijven…HouvastEen andere keer lijkt het symptoomeen soort houvast te zijn, dat decliënt in het leven niet kan vinden.Dan krijgt het een vergelijkbarefunctie in het leven als bijvoorbeeldhet geloof kan hebben. Systemischgezien zou het mogelijk zijn dat deziekte de houvast geeft dat ergensanders in het systeem verloren isgegaan. Misschien wel doordat eengeloof niet werd toegestaan? Wehebben geen voorbeelden hiervanmeegemaakt om hier te beschrijven.Maar het was in enkele opstellingenwel opvallend hoeveel steun (eenrepresentant van) een symptoombood, die de representant van decliënt haast op een devote manieraannam.Ziekte kent de ordeningEen aantal keren hebben we ineen opstelling gekozen voor een‘zittende representant’ voor hetsymptoom. De representant gaatdan wel in de rol, maar blijft aande kant zitten, en meldt wanneerer relevante veranderingen waargenomenworden. Een enkele keerstond deze representant gedurendede opstelling op en stapte de opstellingbinnen. Dat was een duidelijksignaal dat het symptoom eenfunctie had te vervullen: het leek ofhet symptoom het niet aan kon ziendat de cliënt zich met iets uit hetverleden bemoeide. Het symptoomnam die taak op zich, om de cliënthiervan te bevrijden.Hier heeft het symptoom dus de- 19 -functie om de cliënt haar of zijn plekte geven in het systeem. De plek inhet hier en nu, als kind van haar ofzijn ouders. Deze cliënt was in eendynamiek terecht gekomen waar zemeer op de plek van de ouders vande ouders stond.Of soms zie je dat mensen de‘rechter van vorige generaties’ zijngeworden en (bijvoorbeeld alswereld verbeteraars) alsnog het verledenwillen herstellen. Het erkennenvan de feiten, het uitsprekenvan bijvoorbeeld : 'de dader hoorterbij', of: 'oorlog hoort erbij', geeftde cliënt de ruimte om zich vanuitde eigen plek in het systeem, op deeigen toekomst te richten. De representantvan het symptoom geloofthet vaak nog niet direct dat eencliënt zijn eigen plek weer inneemt.Hij 'blijft in de buurt om de cliëntop het rechte pad te houden', zoalseen representant van de ziektevan Meuniere een keer zei. Zijnfunctie was vooral om de cliënt tedwingen in het hier en nu te zijn,en zich niet met het verleden te bemoeienmet de illusie daar nog ietsaan te kunnen veranderen. Dezecliënt moest ook wel in het hier ennu zijn, zijn evenwichtsstoornissendwongen hem om heel alert tezijn. En voortdurend moest hij beslissingennemen of hij die dag diemet duizeligheid begon, de gewonedingen wel of niet kon doen.MaatjeSoms lijkt het symptoom een maatjete zijn, die als een soort tweelingzusof –broer verbonden is met decliënt.Eigenlijk was in iedere opstellingwaarbij we het symptoom opgesteldhebben, een band, soms een innigeband, tussen de representant van decliënt en de representant van hetsymptoom.Deze band lijkt op de loyaliteit diewe in opstellingen vaak zien meteen familielid, dat buiten beeldgeraakt was. Het bleek echter dat als

we diegene, die buiten beeld geraaktwas, in de opstelling in beeld brachten,dat er wel emoties vrijkwamen,zeker ook bij de cliënt aan de kant,maar dat er nog geen relevante bewegingin de opstelling kwam.Iedere opstelling over een ziekteof symptoom is anders. Er is geenenkel verband tussen bepaaldesymptomen en bepaalde familiedynamieken.Toch kan het opmerkenvan de functies van het symptoom,de begeleider helpen om tot vragenof testzinnen te komen in de opstelling.En voor de client geeft het feitdat de ziekte ook een functie heeft,vaak een volkomen nieuw perspectiefom met de ziekte om te gaan.VerliezenBert Hellinger'Wat, in het lange nagloeien vanhaarden,randen van roet, hebben ogenaanschouwd:uitzicht op leven, voor altijd verloren.Ach de verliezen, wie kent ze,der aarde?Enkel wie toch op het lofliedvertrouwt,Zinge het hart, in deeenheid geboren.' 1 .Zo schrijft Rainer Maria Rilke inzijn tweede Sonnet aan Orpheus inhet tweede deel.Elk ogenblik gaat iets verloren. Hetis voor altijd voorbij. Het is vooraltijd voorbij omdat het volgende alpresent is, dat op zijn beurt evenzo,wat de tijd betreft, in de vorm vaneen verlies plaats zal maken voorhet volgende dat komt.Dat is de ene zienswijze als we bijhet afzonderlijke blijven. Doch hethart bewaart de verliezen dankbaaren prijzend als iets kostbaars omdathet geboren is in een geheel.Zo vergaat het ons met alle verliezen.Als onze blik op hen blijftrusten, zijn we voor altijd verloren.We kijken naar hen hoe ze vergloeienen, na de gedoofde vlammen,naar de achtergebleven roet.Was het ‘t laatste vuur? Ontbrandtna zijn vlammen alweer het volgendevuur, het vuur van het geheel, datverder gloeit, de volgende levendeliefde? Ontstaat uit haar brokstukkeneen ander, groter huis?Tot het succes horen daardoor tegelijkzijn verliezen, vaak zware verliezen.Hij haalt uit hen een bijzondere,nog grotere kracht. Zij stekenhet volgende vuur aan.Wat gebeurt er bij onze verliezenmet ons hart? Neemt het de verliezenin het volgende ogenblik mee?Neemt het ze gloeiend mee in hetblijvende grote geheel?Hoe nemen we de verliezen werkelijkin ons grote geheel mee? Doorze voorbij te laten zijn. Uitsluitendals we accepteren dat ze verlorengegaan zijn, horen ze bij ons grotegeheel. Als ze weg en verlorenmogen zijn, geven de verliezen ons- 20 -vrij voor het volgende komende,zoals wij eerst hén vrijgegevenhebben.Bert HellingerUit: 'Erfolge im Leben/Beruf'Vertaald door Regina en EvertVeenmanVerschijnt voorjaar 2012 bij HetNoorderlicht1. Vertaald door W. Blok, W. Bronzwaeren C.O. Jellema

Systemisch interveniërenAnton de Kroon en Siebke KaatNieuwe opleidingSoms bestaan in organisaties taaieproblemen die je maar niet opgelostkrijgt. Toepassing van gewone middelenals training, coaching, reorganisatie,vervanging van personen e.d.brengen niet de oplossing waarnaarmen zo naarstig op zoek is. Dan iskennelijk iets anders nodig dan watal geprobeerd is vanuit groepsdynamica,organisatiekunde, enzovoorts.Dit is een vertrouwd werkterrein voorhet Hellingerinstituut met al velejaren opleidingen en workshops ophet gebied van organisatieopstellingenen systemisch werk.Nieuw is dat we nu ook een zesdaagseopleiding voor adviseurs, coaches,(interim)managers aan gaan biedenzonder te werken met organisatieopstellingen.Hierin maak je je vertrouwdmet de systemische basishouding.Je ontdekt wat je bij kuntdragen door organisaties te zien alslevende systemen. Vanuit de grondprincipesvan systemisch werken leerje de wortels van problemen herkennenen van daaruit rechtstreeks interventiesplegen in organisaties ofdelen daarvan. Zo zul je bijvoorbeeldniet meer automatisch op zoek gaannaar weer een nieuwe teamleiderals er in korte tijd drie achter elkaarmislukt zijn. Je zult dan eerder zoekennaar feiten over wat er met die plekgebeurd is in het verleden. Is de eersteteamleider op een vervelende maniervertrokken? Is er wel een echte plekvoor de functie zelf, helemaal afgezienvan wie hem vervult?Nieuw boekDezelfde thematiek en werkwijzekomen aan de orde in: De organisatieals levend systeem; een boek dat voorjaar2012 verschijnt. Hierin wordt delezer meegenomen in de systemischebenadering van organisaties. Het beschrijftde herkomst van systemischwerken, legt de grondprincipes ervanuit, vertaalt die in praktisch hande-len en geeft talloze voorbeelden. Hetbiedt handvatten voor al die organisatieopstellersdie zo graag systemischwillen werken en zo weinig in de gelegenheidzijn om dat met opstellingente kunnen doen. Het boek richt zichoverigens op mensen die nog nietsvan systemisch werken weten. Zo ishet ook een geschikt boek om kenniste maken met de systemische benadering.De personen achter zowel opleidingals boek introduceren we kort.Siebke Kaat: Wat in deachtergrond meespeelt.Ik ben een jaren-70 kind. Opgegroeidmet het idee dat je kunt wordenwat je wilt, dat ieder gelijke rechtenen kansen heeft en dat het niet uitmaaktuit wat voor nest je komt.Maar toch…. Vanuit mijn studie psychologiewerd ik als vanzelf getrokkennaar alles wat licht werpt op decontext van mensen. Ik liep stage inde psychiatrie en was verbaasd dater nooit gekeken werd naar het nestwaaruit iemand kwam, noch naar deplek waar hij straks weer terecht zoukomen. Alles werd individueel en persoonlijkgeduid. Ik ging verder in desociale en organisatie-psychologie enwerkte binnen en voor organisaties,als (team)coach, trainer en adviseur.En ook daar merkte ik: als er iets nietlukt wordt er vooral gekeken naar depersoon en de mogelijkheid om hembij te spijkeren, of hoogstens naarhet team en de mogelijkheden om depersonen daarbinnen beter te latensamenwerken. Ook hier miste ik debredere context. Ik verdiepte me inde Gestalttherapie waarin ik mijngewaarzijn leerde benutten, de Contextueletherapie, die me leerde datook het verleden bij de context hoort,en het systeemdenken dat duidelijkmaakte dat alles wat gebeurt ergenseen functie heeft. En toen kwam ik inaanraking met de opleiding Systeemdynamiekin Organisaties, die me- 21 -hielp om de verschillende inzichtenin een groter geheel te plaatsen. Metde methode van opstellingen kon ikechter in mijn praktijk als adviseurweinig, maar met de achterliggendesysteemdynamische invalshoek enhet benutten van mijn gewaarzijndes te meer. Het bleek een geweldigeverrijking te zijn voor mezelf en deorganisaties waar ik voor werk.Anton de Kroon: Er is wat er is.Open staan voor wat het leven mebrengt, ook voor datgene waar ikniet om gevraagd heb; dat is waarinik geloof. In Hellingers termen: allesis er en mag er zijn, precies zoals hetis. In termen van Theorie U: veranderenbegint van binnen uit. Systemischgezien: problemen vervulleneen functie ten behoeve van hetgeheel.Tien jaar geleden, na lezing vaneen eerste Hellinger boek, was deopleiding familieopstellingen eenopenbaring voor me. Daar wilde ikmeer van, en dan met name voormijn werk als organisatieadviseur.Zo koos ik daarna voor de opleidingSysteemdynamiek in Organisaties.Weliswaar opgeleid tot organisatieopstellerwerkte ik nog steeds als‘gewoon’ adviseur. Meer dan menigeopdrachtgever kon ík het idee krijgendat een opstelling behulpzaam zoukunnen zijn bij de oplossing van hetvraagstuk waaraan we werkten. Daarzat ik dan in mijn eentje met een, inmijn ogen, goed idee. Dus ging ikop zoek naar een andere weg om ophetzelfde niveau te kunnen werken.Ik vond die in het denken en pratenvanuit een systemische invalshoek,in een acquisitiegesprek, een MTvergadering,een RvB-bespreking, bijeen teambegeleiding en in individuelecoaching. En dat wérd me tochleuk; en succesvol! Gesprekspartnerskonden dan bijvoorbeeld even stilvallen en zeggen: ‘Oh, zo heb ik hetnog niet eerder bekeken.’

Wat is systemisch de positie vande ondernemingsraad in deorganisatie?Christiaan Groen enAngelique MatthijssenDe positie van de ondernemingsraadin de organisatie is hiërarchischgezien bijzonder te noemen.We weten uit opstellingen dat deofficiële hiërarchie en systemischehiërarchie kunnen afwijken vanelkaar. In de afgelopen 50 jaar is er,juridisch gezien, een positie voorde ondernemingsraad gecreëerd,deze valt, als het ware, buiten deformele hiërarchie. Vraag is: Watis nu systemisch gezien de positievan de ondernemingsraad?Unieke positieUit organisatieopstellingen blijktallereerst in ieder geval de uniekepositie van de ondernemingsraad.Deze positie is duidelijk onderscheidendvan medewerkers,klanten, bestuurder(s) en managers.Verder is het interessant omte kijken naar enkele andere belangrijkeverschillen met andereonderdelen van de organisatie.Onder andere op het vlak van hiërarchie,ontstaan en samenstelling,en historie, zijn er verschillen metde rest van de organisatie zichtbaar.HiërarchieEr is afgezien van de (vice)voorzitteren (vice)secretaris en eventueelambtelijk secretaris, geen echteofficiële hiërarchie binnen de ondernemingsraad.Vaak worden erwel taken verdeeld en subteamsgecreëerd, maar feitelijk gezienontbreekt het bij zowel de voorzitterals bestuurder aan het mandaatom mensen (zomaar) in of uitde ondernemingsraad te zetten.(extreme gedragingen uitgezonderd)Ontstaan en samenstellingEen ondernemingsraad bestaat inprincipe uit, door de medewerkers,gekozen leden. Strikt gezien zoudendeze leden democratisch gekozenmoeten zijn. Soms worden in depraktijk OR-leden soms eerder “geronseld”dan gekozen. Er is echterwel een duidelijke afbakening (endaarmee existentie van het systeem): Je bent formeel OR lid of je benthet niet. Door de nadruk die er ligtop dit lidmaatschap en het ontbrekenvan een formele hiërarchie heeftde ondernemingsraad vaak een verenigingsachtige-cultuur,waarbij erbinnen de ondernemingsraad geregeldhet dingen met elkaar doen envoor elkaar doen centraal staat.HistorieIn de dynamiek tussen ondernemingsraaden bestuurder is er vaaksprake van een gelaagdheid. Aanwat of aan wie is een OR trouw inzijn keuzes voor samenwerkingmet bestuurder? En wat betekenthet als een bestuurder volledig inde samenwerkingsrelatie met zijnOR gelooft en erin investeert; wat isde prijs van zijn relatie met bijvoorbeeldhet management team en deraad van commissarissen/toezicht?Vanuit de historie die de ondernemingsraadmet zich meedraagtkunnen dergelijke loyaliteitsvraagstukkenonbewust meespelen in deonderlinge verhoudingen.- 22 -SymptoomdragerWe zien dat de positie van de ondernemingsraad,steeds weer verschillendis per organisatie. De ondernemingsraadis zeker niet perdefinitie altijd “in verbinding” metde medewerkers. De ondernemingsraadkan soms meer in verbindingzijn met bijvoorbeeld klanten, vakbondsbewegingen,bestuurder(s)of doelen van het organisatie. Vaakis de ondernemingsraad wel eensymptoomdrager van de organisatieen geeft deze informatie over wat erin de organisatie speelt.Organisatieopstellingen voorOndernemingsradenOp 17 januari 2012 en op 4 april2012 geven Angelique Matthijssenen Christiaan Groen een workshoporganisatieopstellingen voorondernemingsraden. Tijdens dezeworkshop worden diverse opstellingenafgewisseld met korte stukkentheorie over de systemische positievan de ondernemingsraad in de organisatie.Deze workshop is vooral interessantvoor medezeggenschapsleden (ookindividueel), medezeggenschapstrainersen organisatieadviseurs.

Systemisch coachenJan Jacob Stam, Bibi Schreuder en Angelique MatthijssenSystemisch coachenZonder enige twijfel heeft demethode van opstellingen, zoalsontwikkeld door Bert Hellinger envele, vele anderen, ons geleid naareen oceaan van systemische inzichtenen een rijke bron van sytemischeprincipes. Het is echter niet altijdnodig, en soms ook niet wenselijkof mogelijk, om de methode vanopstellingen te gebruiken voor goedsystemisch werk met een cliënt.Systemisch coachen is zo'n werkvorm,toegesneden op de één op éénsetting, waarbij we de volle dieptevan systemisch werk kunnen inzettenzonder opstelling. Deze ontwikkeling,van het ontkoppelen van deprincipes van systemisch werk ende methode van opstellingen, gafons in om nu een opleiding systemischcoachen in Nederland aan tebieden, die we in de afgelopen jarenal een aantal keren met veel plezierin andere landen op verzoek hebbenuitgevoerd.Opleiding systemisch coachenSystemisch coachen is een kunst,een houding en voor een deel techniek.Het is de kunst van het totleven brengen van de systemenwaar de cliënt deel van uit maakten het doen oplichten van de patronendaarin. Het is de houding vande coach die maakt dat de organisatie-culturele-, en familiesystemenbereid zijn zich te openen; de oordeelsloosheidvan de coach en dekwaliteit van zijn of haar perceptiedie vertrouwen geven nieuwe padenop te gaan. Het is de techniek van dejuiste vragen stellen, de precisie omde juiste interventies voor te stellenen waar te nemen wat daar de effectenvan zijn.Systemisch coachen verschilt opeen aantal belangrijke punten vanklassieke (management) coaching: We gebruiken een andere vormvan informatie, namelijk vooralde onbewust of halfbewust opgeslagenholografische informatiedie iemand heeft op hetmoment dat je deel uitmaaktvan een systeem. We moeten dustoegang tot die informatie ziente krijgen. We gebruiken in het coachingsprocesde systemisch fenomenologischeprincipes om patronenen onderstromen in een systeemte benaderen, te ontrafelen enflow en energie weer bereikbaarte maken: systemen willen compleetzijn; systemen willen uitwisselen;systemen zoeken naareen intrinsieke ordening. De focus is in eerste instantiehet welzijn van het systeem alsgeheel, en daarbinnen of daarnahet welzijn van de cliënt. Deliefde voor de cliënt stroomt dusvia de liefde voor het systeem alsgeheel. Meestal is systemische coachingvan korte duur: wanneer er eenpatroon aan het licht gekomen is,is er vaak een incubatietijd nodigvoor de coachee, waarin beeldenbezinken en nieuwe patronenbeginnen te kristalliseren. In diezin heeft systemische coachingparalellen met het U proces vantheory-U.In deze nieuwe opleiding van achtdagen in vier blokken leer je allefacetten van het proces van systemischcoachen kennen en toepassen:systemische perceptie, patronenherkennen en interventies, deonderliggende theorie van het ontstaanvan patronen in systemen ende innerlijke houding en gesprekstechniekenwaarbij het coachingsprocesfloreert.- 23 -Tijdens het eerste blok wordenkleine oefengroepen gevormd dietussen de blokken door bijeenkomenom het geleerde te oefenen.Onder Systemische Coaching verstaanwe niet het doen van opstellingenmet voorwerpen of vloerankers.Systemische coaching is eengespreksvorm, die bijvoorbeeldook uitstekend per telefoon kan gebeuren.We zullen in de opleidingechter wel, om het leerproces te verdiepen,zo nu en dan oefenen metopstellingen, al dan niet met voorwerpen.Voor wie is deze opleiding?Voor coaches. Zowel managementcoaches als persoonlijke coaches.Het is niet nodig om van te voreneen opleiding familie- of organisatieopstellingengedaan te hebben,het is wel handig om een aantalmalen opstellingen mee gemaakt tehebben. (Voor mensen die een opleidingopstellingen hebben afgerondkunnen bij het Hellingerinstituut dekorte opleiding systemisch coachenvan 3 dagen volgen)Met gegadigden voor deze opleidinghouden we een telefonisch intakegesprekom verwachtingen over enweer goed op elkaar af te stemmen.We behandelen theorie, oefenen meteigen casuïstiek van deelnemers enwerken met gastcliënten onder supervisievan de opleiders. Er wordteen opleidingsmap verstrekt. Na hetvoltooien van de opleiding wordt ereen certificaat uitgereikt.

Verhalen uit het veldIn de zomer van 2011 stuurden we alle deelnemers aan onze opleidingen en workshops een brief metde hartelijke uitnodiging een bijdrage te leveren aan het magazine 2012. De focus is: werken vanuithet hart van systemisch werk. Er zijn ons veel prachtige verhalen, foto’s en gedichten gestuurd. Dankdaarvoor. Zo veel wordt bijgedragen aan de ontwikkeling van het systemische veld, het is een rijkdom.Met zorg hebben we een aantal van deze bijdragen gekozen om te publiceren in dit tijdschrift.'Als ik verdwijn kun jij blijven'Ruud Knaapen'Waar wil je naar kijken? 'vraag ik .'Ik wil graag weten hoe het komt datik niet lang kan blijven bij een werkgever',antwoordt zij, een vrouw vanmiddelbare leeftijd. Op een gegevenmoment moet ik vanzelf gaan ofgebeurt er iets waardoor ik op moetstappen.' Terwijl ze dat zegt kijk iknaar de uitdrukking op haar gezicht:iets in haar straalt wanneer ze ditzegt. Er komt een vreemde vraagbij me op die eigenlijk al onderwegis naar haar: ' Wie kan blijven alsjij gaat ?' vraag ik haar. 'Geen idee'antwoord ze onmiddellijk en misschienook wel net iets te snel. Ikvraag haar, met haar vraag, in hetmidden van de bak te gaan staanzonder enige verdere instructie. Hetpaard dat tot dan toe bewegingloosin de hoek had gestaan komt in bewegingen loopt langzaam met eengrote boog achter de vrouw langsen gaat vervolgens met zijn schoudertegen haar schouder aan staan.Heeeeel voorzichtig, bijna alsof hijhaar een impuls geeft. Hierop beginnenbeide langzaam te bewegen,bijna teder, van links naar rechts,zonder dat het fysieke contact verbrokenwordt. Nauwelijks zichtbaaren toch is het er, de beweging. Weerkomt een zin bij me op, die er eigenlijkal is. 'Er is maar plek vooreen' hoor ik mezelf zeggen. De bewegingstopt onmiddellijk, ik zie devrouw verkleuren in haar gezicht.'Dat herken ik wel' zegt ze. 'Ik wasde helft van een tweeling, we wareneen nakomeling na 4 kinderen. Ikweet nog dat het voor mijn oudersveel was dat er nog een kind kwam,toen kwamen er twee, wij dus'. Zeis aangedaan en het blijft even stil,dan zegt ze: 'Volgens mij doe ik ditin mijn werk ook'. 'Wat?' vraag ik.'Plaats maken voor een ander als erop een of andere manier schaartseontstaat rondom een plek, daar benik heel gevoelig voor' . Ik geef haarterug dat ik als begeleider bijna nietin de gaten had gehad dat zij alsenige van de groep nog niet geweestwas. Meestal werk ik met maximaal7 personen per dag in verband metde tijd, vandaag heb ik een uitzonderinggemaakt en waren het er acht.www.wind.nuJe zelf toe eigenenMargriet WentinkOpstellingen als traumaverwerkingsmethodein individuelebegeleidingOnlangs las ik een artikel 1 vanMaarten van Buuren, waarin hijde Romeinse schrijver en filosoofSeneca citeert: ‘Eigen jezelf toe’.Een oproep om jezelf te verzamelenen een samenhangend geheel teworden. Het raakte aan de essentievan mijn dagelijks werk met opstel-1 Trouw, 21.02.2011: Vindica te tibi: Eigen jezelftoe. Maarten van Buuren (1958), schrijver enhoogleraar Franse Letterkunde.lingen als traumaverwerkingsmethode.Zomaar een dag, een individuelesessie: Ze komt met haar verlangen‘mijzelf weer terug te vinden’.Hij lijkt aanvankelijk wat cryptisch,die zin, die een lange nagalm in deruimte heeft. Ze vertelt ook wat zeweet van haar familie van herkomst,maar vooral van het gevoel innerlijkgefragmenteerd te zijn. Als begeleiderzie ik telkens in haar ogeneen diepte, die je toe zou kunnenschrijven aan verbinding met verregeslachten, maar net zo goed aan- 24 -iets anders. Ze stelt mij in de ruimteop als representant voor haar ‘verlangen’.Zelf gaat ze tegenover haar‘verlangen’ staan. Wij kijken elkaarlang en zwijgend aan. Er trekt eensiddering door de representant ende cliënt krimpt in elkaar. Dan zegik, als representant van haar ‘verlangen’:Het is als met een autoruitbij een botsing, opeens in duizendkleine stukjes. De cliënt schokt enbegint te huilen. Ze vertelt over eenschokkende gebeurtenis in haarleven, waarbij ze, zoals ze zegt, hetgevoel had dat ze in delen uiteen is

gevallen. En hoe daarna het gevoel isgebleven dat ze nooit meer helemaalheel is geworden.Sinds ik in groepen en individuelesessies, vrijwel alleen nog maargebruik maak van een specifieke opstellingsmethodedie ontwikkeld isdoor Franz Ruppert (Ruppert 2010),heb ik ontelbaar veel ervaringen opgedaanmet opstellingen als traumaverwerkingsmethode.De essentie vandeze methode is dat de cliënt de matewaarin herinneringen aan traumatischegebeurtenissen worden opgehaaldzelf bepaalt en doseert. Daardoorzijn veiligheid, autonomie en het voorkomenvan hertraumatiseren gewaarborgd.Dit gebeurt onder andere doorde volgende methodische kenmerken: de vraag van de cliënt, ‘het verlangen’als representant wordt opgesteld de cliënt onmiddellijk zelf in deeigen opstelling plaats neemt de bewegingen in de opstellingkomen voort uit de wisselwerkingtussen de cliënt zelf (aangeziendeze in de opstelling staat) en derepresentanten.Met name dit laatste zorgt er voor datde cliënt zelf bepaalt wat zichtbaar kanworden in een opstelling.Omdat deze opstellingswerkwijzemeer gebaseerd is op een meergenerationelepsychotraumatologie dan ophet systemisch fenomenologisch werk,spreek ik zelf inmiddels eerder vanopstellingen als traumaverwerkingsmethodedan van systeemopstellingenof familieopstellingen. Waar systeemopstellingenzich richten op hetsysteem, richt deze werkwijze zich opde intrapsychische dynamiek binnende persoon. De focus ligt in de opstellingen bij de onderliggend theorieniet in de eerste plaats bij het herstelvan de relaties binnen het systeem,maar bij het herstel van de verbrokenverbinding van de persoon met delenvan zichzelf. Ofwel, bij het gehoorBeyondCollectiefVolk-Land CultuurFamilieKern gezinVaderMoederDelenPersoonvangeven aan het innerlijk verlangen datoproept tot: ‘Eigen jezelf toe’.Ik sta open voor reacties, vragen endiscussie en ben te bereiken via: www.interaktiel.nlLiteratuur:Ruppert, Franz. Symbiose en Autonomie. Eenweg uit symbiosetrauma en destructieve afhankelijkheid.Traumaopstellingen als nieuwebenadering. Eeserveen, Akasha (2010)De project managerGeerte VinkDinsdag ochtend half 9. Over eenhalf uur heeft ze weer de conferencecall met alle project teamleden. Die bevinden zich op verschillendeplekken in Nederlanden India. Sinds haar eerste kennismakingmet systemisch werkenstelt ze in gedachte het hele teamop voorafgaand aan de wekelijksetelefonische vergadering. Met namede regel dat iedereen in het systeemrecht heeft op een plek is goed bijhaar blijven hangen. Het is een dynamiekdie ze zelf heel goed herkentuit haar eigen leven.- 25 -Bij haar eerste project waar ze dezemethode gebruikte viel op dat zein het begin steeds de testmanagervergat op te stellen. Dat irriteerdehaar enorm want die testmanagerdeed juist uitstekend haar werk. Ophet moment dat ze die irritatie losliet en ook die 'fout' zonder beoordelingkon laten zijn voor wat diewas ging het steeds makkelijker.Ook het project ging steeds vlotter.Mensen kwamen met slimme oplossingenvoor de blokkades die zichaandienden en de samenwerkingwerd steeds beter. Het project werdmet succes afgerond.Een paar maanden na afloop vanhet project kwam ze een van deprojectleden, de service manager,

op de gang tegen. Die zat duidelijkom een praatje verlegen. Naeen kort gesprek over hoe het numet beiden ging kwam naar bovenwat de werkelijke reden was. Deservice manager maakte de projectmanager een prachtig compliment.'Het is zo prettig om in jouw projectenmee te werken'. Blijkbaar voeldehij zich bijzonder gezien. Dat gaf deproject manager een enorme kick.Om gezien te worden moet je beginnenzelf te zien. Dat was een van delessen uit de opleiding Systeem Dynamiekenin Organisaties. Wat eenmooi voorbeeld was dat van hoe datin de praktijk werkt!Sinds dat eerste project gebeurt hetwel dat ze opgeslokt wordt door dewaan van de dag en de hectiek vande omgeving. Wanneer ze wel weerkomt tot de systemische aanpaklijkt alles zo veel makkelijker tegaan. Dat is nog iets waar ze welmee worstelt. Mag het wel makkelijkgaan?Gelukkig is het niet altijd makkelijkwant juist het gedoe en deoverwinning daarvan maakt dat zeleert en wakker blijft. Deze keer isde conference call weer erg goedgegaan. Het project is in een spannendefase. Er wordt getest en daarkomen natuurlijk de nodige foutjesuit. Maar iedereen staat open voordiscussie over de prioriteiten en deoplossingen. Morgen gaat ze metalle partijen het implementatie plandoorlopen en dan hopelijk overtwee weken naar productie. Ze kantoch stiekem een klein beetje genietenvan het feit dat haar projectensteeds makkelijker gaan.geertev@euronet.nlVolgen in de doodBernard SchutFamilie-opstellingen gaan nogaleens over dood en leven. Daarbijword ik steeds weer aangegrependoor het familielid dat z'n eigenleven niet meer leeft omdat eenander dood is gegaan. De loyaliteit,de niet-zichtbare binding blijkt zosterk dat volgen tot in de dood de(on-)bewuste wens of misschien welkeus is. En dan zie ik een man ofvrouw staan naast zijn of haar overledengeliefde, totaal gefocust opdeze overledene, daarmee onbereikbaarvoor de levenden. Ik vermoeddat veel lezers meegemaakt hebbenhoe de begeleider de volger weeroog voor het leven laat krijgen,zonder de geliefde te vergeten.Enige tijd geleden vroeg collega O.een gesprekje te voeren met Peter,een van zijn mentorleerlingen uithavo-4. Hij had een vermoeden vanfaalangst. In het gesprek met Peterbleek geen sprake te zijn van faalangst.Wel gaf Peter aan dat hij ergongeconcentreerd was. Op de vraagof hij een idee had wat de achterliggendeoorzaak was, vertelde Peterdat hij met zichzelf in de knoop zatsinds het plotseling overlijden vanzijn beste vriend Mike. Dat Mikeonverwacht was overleden dooreen enzymdefect wist ik. Wat ikniet wist, was dat Peter zo'n goedevriend van hem was geweest. Petervertelde dat hij zelfs de knuffel vanMike als aandenken had gekregen.In gedachten zag ik Peter staan naastde overleden Mike. 'Peter,' zei ik, 'Ikheb gezien en geleerd dat het heelgewoon is dat iemand die z'n bestevriend verliest achter die vriend aanwil, dat je ook dood zou willen zijnomdat je bij hem wil zijn. Is dat bijjou ook zo?' Peter antwoordde datdit inderdaad zo was. Het vervolgvan het gesprek ging over hoe hetvoor Mike zou zijn als Peter inderdaadvoor de dood zou kiezen: hetlot dat Mike getroffen had zou daardoornog zwaarder worden. Daarnaheb ik de rollen omgedraaid: 'Peter,stel je voor dat jij plotseling zou zijnoverleden, het verdriet dat dit totgevolg zou hebben bij velen en datje beste vriend (Mike) je zou willenvolgen. En dat hij dat zou doen.Wat zou dat voor jou betekenen,zou dat je wens zijn?' En zo kondenwe weer bij het leven komen. Petervertelde dat hij dan zou willen datMike z'n leven zou vervolgen, zoalshet bij hem past, zonder hem te vergeten.En hij zou weten dat er eenmoment zou komen dat ze elkaarweer zouden ontmoeten. Zo konPeter zelf voelen dat Mike hem zijneigen leven toewenste en dat dat- 26 -voor beiden het beste was.Tot slot hebben we het gehad overhoe Peter zijn vriend kon eren. Wezijn gekomen tot een klein altaar,hebben besproken waar dat zoumoeten staan, wat er neergezetzou moeten worden, en op welkmoment van de dag Peter erbij zougaan zitten om weer even bij Mikete zijn en met hem van gedachtente wisselen. Mocht hij op een andermoment van de dag teveel aan Mikedenken, dan zou hij tegen zichzelfzeggen dat hij het tot bij het altaarzou bewaren.blschut@hetnet.nl

Ontmoeting met het levenEsther van der Valk'Werken (en zijn) vanuit hetsystemisch hart.'Eigenwijs als ik ben, heb ik hetthema iets aangepast. Voor mij ishet vanzelfsprekend om vanuit hetsystemisch hart de wereld te beschouwenen zo te werken.Het begint met mijn hart dat openstaatvoor de ontmoeting met allesom mij heen, zonder doel of opdrachten dan is er zoveel waar tenemen…..Ontmoeting met het levenVanaf een rots kijk ik naar de mensenstrand op en af, de beweging gaatdoorik kijkneem waar en laat het schouwspel enhet leven binnenkomenvan het kind dat vol overgave hetzand wegstamptde baby met serieuze blikop de ogen van mama gerichtde tiener die niet gezien wil wordenhet gezin, ‘samen’ op vakantieDaar komt een oudere dame de zeeuitlopenin badpak en witte badmutsrechtop, vól aanwezig, een uitstralingdie verder reiktonze blikken raken elkaar en rakenons van binnenhet leven wordt tot in de vezelsgevoeldmet een glimlach nemen we alweerafscheidmaar zijn eeuwig verbonden in hethier en nu.www.valkconsult.nlwww.teamkracht.nlMulticulturele opstellingen op BaliMarie-josé MentinkSinds ruim een jaar geef ik familieopstellingenop Bali, het kleurrijke Hindoe-eilandmet haar speciale energie.De smeltkroes van culturen die jehier ziet, maakt de opstellingen extrainteressant en uitdagend: het temperamentvan de Zuid-Amerikanen, derust van de Scandinavische mensen,het zwijgen van de Chinese vrouwenen een statige Indiër die een Nazigrootvadervertegenwoordigt.Deze stroom van buitenlanders veranderthet eiland echter ook in raptempo. En dat verontrust me soms,bijvoorbeeld om te zien hoe rijstveldenplaatsmaken voor villa’s, restaurantsen resorts. Toen er opstellingsvragenkwamen die gingen over dezeverschillende belangen, was ik danook zeer verheugd. Om de dynamiekendie er spelen zichtbaar te latenworden en hierdoor nieuwe inzichtente krijgen.Zo is er een school voor 15 verstandelijkgehandicapte jongeren, hetinitiatief van een westerse man dieal jaren in Ubud woont en werkt.De school heeft een open karakteren ligt aan een veld waar jongerenuit de wijk vaak samenkomen. Deintegratie verloopt echter niet zoalsgewenst en men heeft veel lastvan de jongeren. Gesprekken hieroverhebben geen effect en daarombesluit de man een hek om de schoolte laten plaatsen. Toen iemand hemadviseerde hier eerst een opstellingover te doen, was hij direct bereid enbenieuwd. Een verrassende openingwerd zichtbaar, toen representantenvan de vrouw van het dorpshoofd enandere Balinese vrouwen uit de wijkin de opstelling kwamen. Zij wildenerbij betrokken worden en de gehandicaptejongeren leren kennen, omhen zo te kunnen opnemen in hungemeenschap. De school is immersin hun wijk gebouwd. De transactietussen het dorpshoofd en de manbleek voor hen veel te snel tot stand tezijn gekomen. Tevens werd de neteligepositie van de Balinese manager- 27 -van de school zichtbaar. Balinezenspreken zich nooit direct uit overzaken en in de opstelling bleek derepresentant van de manager danook zichtbaar opgelucht met dezenieuwe uitkomst. Hij was niet gelukkigmet het besluit voor een hek,bleek nu. Voor een aantal representantenbleek het ook een ervaring omeven ‘in de slippers’ van de Balinezente staan en te ervaren hoe het is omongevraagd een dergelijke school inje wijk te krijgen.In plaats van een hek is er nu eenspeelterrein gekomen, waar zeerenthousiast gebruik van wordtgemaakt. Tevens biedt de school 3middagen per week opvang voorkinderen uit de wijk en wordt er opzondag gratis Engelse les gegeven.De droom die de man aanvankelijkhad, is alsnog uitgekomen.En mijn droom om nog meer vandergelijke opstellingen te faciliteren,ga ik ook waarmaken!mj.mentink@life.nl

De ontwikkeling naar …….Ronald LowijsIn 2001 ben ik voor het eerst in aanrakinggekomen met het fenomeensystemisch werken. Na het volgenvan enkele workshops familieopstellingenben ik onder de indrukgeraakt van de systemische wijshedenen de systemische wetmatighedendie ons omringen. Het‘smaakte naar meer’ en al snel werdik deelnemer in de groep voor debasisopleiding familieopstellingen.Het was toen januari 2002.Deze opleiding heb ik bejubeld enverwenst. Bejubeld omdat voor mijbrokstukken uit mijn eigen levenop een subtiele manier op hun plekvielen, verwenst omdat ik geen concretemogelijkheden zag om metfamilieopstellingen te werken, watkon ik er nog meer mee dan een verkregenpersoonlijk inzicht en welkeniet standaard uitvoeringsvorm isvoor mij passend?Natuurlijk maakte en maak ik er inmijn coach- en assessmentpraktijkregelmatig gebruik van, maar ikwilde wat anders…Het liet me niet los en ik koos, zonderdirect hier een rationele reden voorte hebben, er een jaar later voor omme in te schrijven voor de vervolgopleiding. Wederom met veel genoegenen weerstanden de opleidingdoorlopen, maar wat moest iker nu mee…?Wat me wel duidelijk werd was datthema’s zoals zingeving, nut vanmijn bestaan, wat is dood gaan, watis er na de dood, wat wil ik van mijnleven maken -om maar eens wat levensbeschouwelijkedwarsstraten tenoemen- mij bleven bezig houden.Naast het systemisch werken hebik me ook geworpen op de boekenvan Walls, The Course in Miracles,Deepak, etc. Meters aan wetenschappelijke,religieuze en esoterischeuitspraken zijn aan mij voorbijgetrokken, hebben me aan hetdenken gezet, maar wat moet ik metal die wijsheden… en wat is hierineen passende werkvorm?Vijf jaar geleden heb ik een oudeliefde van mij weer opgepakt, het fotograferen.Ik ontdekte, na jaren ditterrein niet bewandeld te hebben,dat mijn kennis en persoonlijkeontwikkeling een andere blik opfotograferen wierpen. Zoals ik inmijn dagelijkse praktijk als coachen psycho-diagnosticus op zoek bennaar het mooiste en het beste in demens, ontdekte ik dat ik dat ook doein de fotografie. Het zal niemandverrassen dat ik me uitsluitend alsportretfotograaf positioneer. Ik benop zoek door mijn lens naar hetmooiste en en beste van de mens.Ik doe nu wat ik deed, maar welmet een geheel andere blik. Ik hebanders leren kijken, nogal essentieelvoor een fotograaf. Mijn hernieuwdebelangstelling heeft zich ontwikkeldnaar een passioneel gedrevenportretfotograaf. Maar toch, de roepnaar meer diepgang en intensiteitbleef aanwezig.Ongeveer anderhalf jaar geledenkwam ik in contact met een stichting(Make a Memory) die zich tendoel stelt vakkundig vervaardigdefoto’s aan te bieden aan ouders/familie van ernstig zieke, stervendeof overleden baby’s vanaf 24 wekenzwangerschap en kinderen tot enmet 16 jaar.Deze stichting was op zoek naarprofessionele fotografen voor deregio in Noord Nederland. Na eenkorte e-mail, een uitvoerig telefoongespreken een beoordeling van- 28 -wat ingezonden werk was ik drieweken later op pad voor mijn eersteopdracht. Het fotograferen van eenoverleden kindje van 40 wekenoud…Nu, na meer dan ruim zestig opdrachtenvoor de stichting gedaante hebben, begin ik te begrijpenwaarom ik de opleidingen familieopstellingengevolgd heb.Zonder er nadrukkelijk op te lettenontdekte ik tijdens de opnames datzich een systemisch proces aan mijontvouwde.Ik werd mij bewust van mijn focus.Ik wil tijdens de opnames ruimtebieden voor het verschrikkelijke lotwat ouders treft. Daarbinnen wil ikhet intense verdriet op een dusdanigemanier vastleggen dat oudersen eventuele broertjes en zusjesdoor het verdriet heen liefdevolkunnen kijken naar het kind(je). Deintenties hierbij zijn dat het gestorvenof snel te sterven kind op eenbepaalde manier kan blijven 'leven'bij de familie en dat gevoelens vantroost en een dierbare herinneringontstaan.Het werken voor de stichting kwamop het juiste moment en geeft eenpassende vorm aan mijn verlangente werken aan zingevingsvraagstukken.Doorredenerend is het naar mijnidee ook goed mogelijk foto’s metdezelfde intentie te maken in opstellingssituaties,ook al komt het kindniet meer zichtbaar in beeld. (Ziefoto).Hebben jullie vragen, wil je verderdoorpraten over mijn bevindingenof denk je dat mijn werkwijze als fotograafeen bijdrage kan leveren aaneen uitkomst van een familieopstelling,dan stel ik het op prijs als jecontact met me opneemt.ronald@fotografieronaldlowijs.nl

Binnen BuitenMonik VervlietVoor mij als leerkracht wordt systemischwerken steeds meer eennieuwe manier van 'zien'. Dat wat jeal duizend keer meemaakte, ziet erplots anders uit. Nieuw. Alsof je hetniet eerder zag.Zo ontvouwde zich onlangs –na eenvoorval met een ‘moeilijk’ kind opschool en nachtelijk gepieker- hetvolgende beeld.Stel je voor. Je hebt bezoek. Je bezoekerkomt binnen en zegt:(kijkend naar je pas geschilderdemuren)'Oh wat een leuke kleuren. Het zieter niet uit !'Je fronst je wenkbrauwen.Even later, terwijl je gezellig zit bijte kletsen:'Ja, dat vond ik ook een boeiendefilm. Ik verveelde me dood.'Tijdens het eten:'Mmm, wat een heerlijk soepje. Hetsmaakt vreselijk.'En zo gaat het maar door. De heletijd.Wat doet dat met je ?Denkend aan het kind in onzeschool dat we als ‘moeilijk’ en ‘zeeronrustig’ ervaren, viel me het volgendebinnen:Wat als dit kind, naast de buitenkant,ook binnenkanten ziet, hoort, ruikt,voelt, ...Mijn binnenkant ?De binnenkant van andere kinderen?De binnenkant van onze school ?En wat als die berichten mekaar tegenspreken?Dat wordt een heel gedoe.Een hels gedoe.Je zou van minder al ‘onrustig’ of‘moeilijk’ worden.Misschien nodigen deze kinderenmij/ onze school wel uit om tekijken naar hoe dat zit met mijn/onze binnen- en buitenkant ?We hebben het vaak over consequentzijn. En hoe belangrijk datis. Terecht. Maar misschien vragendeze kinderen een nog diepgaanderemanier van consequent zijn. Dievan mijn binnen- en buitenkant. Ofop z’n minst de moed om daar eensnaar te kijken.Monik is leerkracht in het buitengewoononderwijs, VilvoordeStille verhalenover de verbondenheid en verstrikking tussen Nederland en IndonesiëErna Speek en Irene GrijpinkAch doekoen, hoor jede ether zindert nog steedsstille verhalen.Er zijn in Nederland ongeveer eenmiljoen mensen die door geboorte,familiebanden, diensttijd of juist-weigering, iets met het verleden inNederlands-Indië te maken hebben.Wij, Erna Speek en Irene Grijpink,ontmoetten elkaar in ons verhaal endaarmee in het verhaal over onzevaders. Erna’s vader weigerde destijdsom naar Indië te gaan en deelte nemen aan de 'politionele acties'.Hij kwam daardoor in de gevangenis.Irene's vader ging wel en kwamterecht in een vuile oorlog. Beidevaders waren op dat moment nogjonge mannen, van wie de jeugddoor de Tweede Wereldoorlog op dekop was gezet. Hun keuze, hoe verschillendook, heeft hun latere leveningrijpend beïnvloed en daarmeeook dat van hun kinderen. Wij, dekinderen, merkten dat in het delenvan onze verhalen, zich vele verhalenroerden. Zo troffen we ook hetverhaal achter de keuze van onzevaders aan. Een 'schreiend' en hartverscheurendverhaal over verborgenfamiliebanden.Het deed ons goed daar naar tekijken, het bracht ons bij 'de stiltein het midden'. Het bracht ons ookverder in de heling van ons eigen- 29 -'gewonde' systeem. Schuld, schaamte,woede, onrust, angst, intens verdrieten wanhoop maakten plaatsvoor onthullen, insluiten, rust, vergevenen liefde. En een diepe stilte.Wij waren en zijn diep bewogen.Dit zette ons in beweging om hetverhaal van onze ontmoeting tedelen met anderen. Het verwonderdeons hoe vaak en gemakkelijkde verhalen van anderen kwamen.Van Nederlanders, van Indo's, vanIndonesiërs, van Chinese Indiërs,van burgers en van militairen. Hetverwonderde ons hoe de verbondenheiden de verstrikking van hetgrote systeem Nederland-Indonesiëverborgen aanwezig was in de familiesystemen.Hoe de verbondenheid

en verstrikking in al hun facettennog steeds resoneerden in talrijkefamilies.Elke keer dat wij ons verhaal in deontmoeting vertellen, treffen wijbij de ander gretigheid, vreugdeen dankbaarheid aan om het eigenverhaal te vertellen, om het eigenfacet in de ontmoeting te belichten.Het belichten van de persoonlijkeverhalen roept steeds weer het verlangennaar een helende bewegingwakker.Wij willen deze beweging graagvoortzetten in een grotere bewegingdie een ruimte creëert voor deelname.Om deze ‘beweging van deelname’verder vorm te geven, organiserenwe begin 2012 een bijeenkomstin het midden van het land. Iedereendie een stil verhaal wil delen ofeen verborgen facet wil belichten inrelatie tot Nederlands-Indië, is vanharte welkom. Stuur een mail naarErna (efspeek@planet.nl) of Irene(irene@heilig-vuur.nl). Je kunt onsook volgen via de website www.heilig-vuur.nlLaten wij samenin vertellen bewogenonze ziel helen.Werken vanuit het hart vansystemisch werkMieke DadoDecennia van levens vol wijsheidwezens en krachten die creëren envernietigenCirkel in cirkel in cirkelLevens aan een zijden draadverbonden in het grote webvan verleden, heden en toekomst....waar door erkenningstroming ontstaatwaarin tijdloosheidde tijd verslaatwaarin onmacht krachtig zichtbaarwordten waar zichtbaar wordtDat liefde uit alles bestaat...In 1997 kwam ik voor 't eerst incontact met systemische opstellingen,toen vooral familie-opstellingengenoemd. Voor mij was heteen thuiskomen in de bevestigingdat alles met alles verbonden is endat nu handen en voeten kreeg. Eenweg die zichtbaar maakt wat onsvanuit het onbewuste beweegt: decirkel, waarvan het midden (hart/de ziel) van binnen naar buiteneenmaal geraakt, de levende verbindingtoont, waarin heden, verledenen toekomst één worden en nietmeer los van elkaar bestaan. In diecirkel waar zichtbaar wordt, hoe gevangenje raakt als een verbindingeen binding wordt; die antwoordgeeft op de eenzaamheid van afgescheidenzijn met angstig geslotenogen...Ik voelde zo de grootsheid van demogelijkheden van en de herkenningin het werk met opstellingen,dat het nog 7 jaar duurde, voordatik een opleiding aandurfde. Hetheeft me bescheiden gemaakt,dankbaar en zachter. Het besef dater geen geheel meer bestaat als ietsof iemand geen plek krijgt, maaktnederig in de positieve zin van hetwoord. Krijgt een plek in het dagelijkseleven.Inmiddels begeleid ik zo'n 6 jaaropstellingen voor groepen, paren enindividueel. Voor mij voelt het alshet betreden van een heilige cirkel,die er in wezen altijd is, maar danzo bewust te ervaren is: het wetendveld, waar zoveel licht schijnt, datook wat donker is in de spotlightkomt te staan. De ruimte waarin deziel van alle wezens en tijden eenstem krijgt en vrij mag bewegen wattot dan toe gevangen was...- 30 -Met dit schrijven wil ik het lichtlaten schijnen op mijn ervaring vande kracht van oerzang en -klankbinnen het opstellingenwerk. Hoeoerzang en natuurwijsheid de verbindingmet onze oorsprong directaanspreken in de cirkel van hetwetend veld.Zingen heb ik altijd graag en veelgedaan en ongeveer 8 jaar geledenkwam m.n. als ik in het bos was,of in een ander natuurgebied, zangdoor mij heen als was het een wezen(inmiddels weet ik dat het dat ookis). Geen tekst als van een lied, maarwel een taal. Een taal die iedereenverstaat. De taal van het hart. Hetheeft lang geduurd voordat ik ditdurfde laten klinken en toen ik dittoeliet als ik alleen met mijn hondwas gebeurde er iets bijzonders. Ikloste op in de tijd en zag beelden,kreeg informatie over de plek waarik was of over mijn eigen geschiedenis.In mij werd het soms heelrustig, dan weer stroomde er tranenof voelde ik me blij. Naarmate ikmeer zong kwam het steeds vakervoor dat in allerlei situaties, bijv.tijdens een sessie met een cliënt, ofzittend aan een ziekbed van iemand

zang naar me toekwam en hier benik aan gaan toegeven. Door het positieveeffect van harten die opengingen en ineens ruimte voeldenvoor iets wat er eerst niet toegankelijkwas ging ik me vrijer voelenom ook tijdens opstellingen dezeimpuls te volgen. Het effect was/isgroot. Een voorbeeld van een bijzonderesituatie was met een cliëntin een groep die kampte met schuldgevoelenst.a.v. haar overleden man.Toen ze zijn naam noemde kwamer zang en vroeg ik of ze het goedvond als ik zong wat ik hoorde. Devrouw stemde toe. Eerst begon ze tehuilen en toen ik stopte zat ze meteen glimlach naast me. Ze zei: 'Ikben eruit, het is goed zo!' Verrastvroeg ik haar wat er gebeurd was.Zij vertelde dat ze haar man nooithaar verdriet had kunnen tonentoen hij ziek was en daarmeeafstand had gecreëerd. Tijdens hetzingen had ze hem gezien en toenzij huilde had hij naar haar uitgereikten haar omarmd. Zij had hemtoegelaten en dat was de heling. Hethad op de hele groep een effect. Erkwam ineens veel lucht. Dit was eenbevestiging van wat ik vermoed dater gebeurt.Ik zie het zo:Alle wezens brengen trillingen vanverschillende frequenties voort.Door gebeurtenissen kan er aandie frequenties iets veranderen. Deherinnering aan de ziele-frequentiewaarin we verbonden zijn en elkaarherkennen blijft ongeschonden inons opgeslagen. Ik vermoed dat weelkaar hierdoor ook kunnen blijvenraken als we open zijn.Wanneer je bijv. met een groep gaatwerken is iedereen daar op zijn/haar frequentie van dat moment.Dat geeft trillingen die niet allemaalmet elkaar resoneren en dat geeftbijvoorbeeld onrust of spanning.Daaronder zit een toon waarin weelkaars gelijke cq. evenbeeld zijn.De toon die de kortsluiting opheften stroming toegankelijk maaktdoor die trillingen op te pikken vanwat gemeenschappelijk gedragenwordt. Het effect is tot nu toe steedsdat mensen 'zakken' en ontspannenin hoe het is en ik geloof dat het detonen van die frequentie zijn diedan in mij opkomen om te zingen.Dan wordt een ieder geraakt in ietsdat als thuis voelt en dat geeft rusten openheid.Voorlopig ben ik hier nog niet inuit-ontdekt en verheug ik me iederekeer weer op alle toonsoorten dieons mogen verwelkomen en verbinden.Zo heb ik bijv. ook ervaren datzang behulpzaam bleek in een situatiewaarin iemand niet durfde kijkennaar wat gezien wilde worden. Deblokkade verdween waardoor zijnogen weer durfden te zien.Deze rijkdom is mij gegeven en geefik nu gepaste ruimte als aanvullingbinnen het opstellingenwerk.Ik voel me dankbaar naar allemensen, wezens en krachten vansteen tot ster, dieren en plantenwerelddie mij voorgingen en ooknu nog dagelijks onderwijzen ensteunen in hoe mezelf en anderente zien en erkennen.Wellicht tot gauw...Een warme groet, Miekewww.vinaya.nlSchnappssongA systemic schnappssong should reveal something about systemic dynamics and constellation work, hidden forces,you know… And as a schnappssong should it give some good reason to take a drink. In these songs I think bothrequirements are met.Johan StorgårdTo the music of Paul Dresslers On the Banks of the Wabash,Far away, the official state song of India:The Humble ConsultantWhen we see the cornfields bowing in the windThere is always someone bowing them back upSo when the Constellator looses the connectionThen the Knowing Field will serve as his back upAnd when the customer makes changes in the projectThen the Business Coach just makes another draftBut when the drought is pressing down the thirsty axesThen this Bowing Field will have another cup.- 31 - - 31 -

Structuur maakt emoties losRudy van der NoordDat systemisch werken ook binnenhet basisonderwijs heel bruikbaarkan zijn, ontdekte ik vorig schooljaar.De groep waaraan ik les gafstond bekend als moeilijk. De sfeerwas niet goed, de resultaten blevenachter. Extra zorg en aandachthadden weinig effect. Tot ik aan deslag ging met systemisch werkenin de klas: de sfeer verbeterde ende resultaten gingen omhoog.Met 25 jaar ervaring als onderwijzereswas ik wel wat gewend. Tochlag ik vorig jaar soms wakker vande problemen in mijn klas. Een paarkinderen trokken alle aandacht naarzich toe en er was vaak onenigheid.Lessen sociale vaardigheid hielpenwel iets, maar het effect was maarvan korte duur.Door mijn opleiding tot coach hadik al kennis van systemisch werken.Vorig jaar ontdekte ik bij toevalECL 1 : systemisch werken binnen debasisschool. Ik verdiepte me in demethode en besloot de proef op desom te nemen.De eerste stap was structuur aan tebrengen in de groep. In de kring lietik alle kinderen van oud naar jongzitten. Dat maakte emoties los! Verbazing:‘Ben jij ouder dan ik?’, blijdschap:‘Nu ziet tenminste iedereendat ik de oudste ben!’ en boosheid:‘Was ik maar twee dagen eerdergeboren dan had ik dáár kunnenzitten…’.Maar welke emoties er ook speelden,de opdracht gaf structuur. Entot mijn verbazing was de sfeer naafloop duidelijk meer ontspannen.Elke week maakten we een anderekringopstelling. Bijvoorbeeld alleoudste kinderen van een gezin bijelkaar, de jongsten bij elkaar en demiddelsten van het gezin er tussenin.Wat bleek: vrijwel alle oudsten ervoerenhun positie op dezelfdemanier. Datzelfde gold voor de middelstenen de jongsten. Prachtige gesprekkenkwamen op gang.Het volgende project ging overvaders. Iedereen kreeg de opdrachteen blad te vullen over hun vader.Foto’s, tekeningen, collages: allesmocht, zolang het maar over hunvader ging.Voor een van de leerlingen was dezeopdracht te moeilijk. Hij had zo’nhekel aan zijn vader dat hij zelfsgeen stip op papier kon zetten diesymbool zou kunnen staan voor zijnvader. Samen hebben we toen beslotendat hij een collage over zijn opazou maken.Een week later waren alle blaadjesgevuld. In de kring vertelde iedereeniets over zijn vader. Eerstkwamen de verhalen over vaderswaar kinderen trots op zijn engraag over vertellen. Later overvaders die dag en nacht werken,over gescheiden ouders en overvaders die soms weken in het buitenlandof op zee zitten. In de altijddrukke klas werd het langzaamstil. Iedereen luisterde naar elkaar.Na de pauze kwam zelfs het verhaalover de vader die nog geen stip ophet papier verdiende.Vanaf dat moment is er iets binnende groep veranderd. De kring is eenplaats geworden waar het veilig isom je verhalen te vertellen, om overje gevoelens te praten en je emotieste laten zien. Er is meer respect voorelkaar gekomen, meer begrip, meerrust.En daar waar rust is, ontstaat ruimteom te werken, om te leren en omplezier te maken.De sfeer in de klas en de werkhoudingverbeterden, waardoor het ookmet de resultaten steeds beter gaat.Het is de eerste keer dat ik volgensECL werkte, maar zeker niet delaatste!rudy@simonhavingaschool.nl1 Enhancing Childrens Learning. ECL is eenwerkwijze die inzicht geeft in groepsprocessen.Door die processen te beïnvloeden kunje het emotionele welbevinden van kinderenverbeteren.- 32 -

Vertellen, zien en actieVerbinden van NLP, opstellingenwerk en psychodrama bij talentontwikkelingNita WissinkIn mijn werk als coach bij de RotterdamseSchool kom ik regelmatigin aanraking met clienten diehun kwaliteiten of talenten verderwillen ontwikkelen. Afhankelijkvan de cliënt bepaal ik de invalshoekvan mijn aanpak: vanuit NLP,opstellingenwerk of psychodrama.In de praktijk ben ik steeds meerbezig die drie disciplines met elkaarin verbinding te brengen.Vanuit mijn achtergrond als NLPcoachwerk ik graag met het NLPoutcome-model. Dit is een eenvoudigmaar doeltreffend werkmodel.Hiermee verken je als coach samenmet je cliënt systematisch waariemand stagneert in zijn ontwikkeling,op welke manier hij zijn barrièreskan doorbreken en hoe hijzijn talenten tot ontwikkeling kanbrengen. Je helpt je cliënt om eenheldere blik op zijn huidige situatiete formuleren, en een zintuiglijkspecifiek beeld van de toekomstte creëren. Gezamenlijk verken jedaarna welke factoren dat toekomstperspectiefofwel belemmerenofwel dichterbij brengen. En welkestappen je cliënt kan zetten.Het NLP outcomemodel laat zichmakkelijk vertalen in een structuuropstelling.Het krijgt extra impactwanneer cliënten hun situatie nietalleen in woorden vertellen, maarook met behulp van een opstellingzichtbaar maken. De structuuropstellingdie ik hiervoor heb ontwikkeldbestaat uit vier elementen. Alseerste de cliënt zelf. Het tweedeelement is het talent dat de cliëntverder wil ontwikkelen, of meerbeschikbaar wil hebben. Het derdeelement is de rem: dit representeertalles wat de ontwikkeling of dezichtbaarheid van het talent tegenhoudt.Het laatste element tenslotteis het ‘gaspedaal’. Dat representeertal datgene wat de ontwikkeling ofde zichtbaarheid van het talent versterkt.De opstelling verloopt vervolgens indrie fasen.Fase 1 is een neutrale opstelling (zie1e schema). Voor cliënten zonderervaring met opstellingen is het introducerenvan vaste elementen eensoepele manier om aan opstellingente wennen. De neutrale opstellingziet er als volgt uit:RemDe cliënt benoemt in deze eerstefase de specifieke invulling van zijnrem en zijn gaspedaal.In fase 2 verplaatst de cliënt dedrie representanten zoals hij/zijhet heden ervaart. Waar staan remen gaspedaal ten opzichte van hettalent? Dat kan bijvoorbeeld leidentot een opstelling waarin de remtussen de cliënt en het talent staat.In fase 3 verandert de cliënt de opstellingnaar de gewenste, toekomstigesituatie. Hij organiseert hierals het ware de gewenste hiërarchiein zijn kwaliteiten.Nog een andere invalshoek krijgje wanneer je psychodramatischwerkt. Hierbij krijgen de op testellen elementen (antagonisten)TalentCliëntveel rolinformatie mee. De cliënt(protagonist) krijgt door het gevenvan de rolinformatie gevoel bij deverschillende elementen (wat zijnde -vaak positieve- intenties van remen gaspedaal). Een tweede verschilis de rol van de cliënt in het spel.Hij is in psychodrama een actiefonderdeel van het spel. Hij heeft demogelijkheid om in het systeem alsactor met nieuw gedrag te experimenteren.Psychodrama verbindtals het ware de systeemdynamiekmet actie.GaspedaalVoor mij is het verbinden van dezedrie manieren van werken het spoordat ik de komende jaren verder wilonderzoeken. Ben je geïnteresseerdom mee te denken en te experimenteren?Neem gerust contact op.Email: nitawissink@xs4all.nl.Nita is psychodramaturg, NLPcoach,opsteller.- 33 -

Opleidingen bij hetBert Hellinger InstituutBij het Bert Hellinger Instituut gaan opleidingen, nieuwe ontwikkelingen, verdieping, exploratie van toepassingsmogelijkhedenen uitwisseling hand in hand. Opleidingen vormen een enorm goede basis om je het gedachtegoedvan systemisch werk en de daarbij behorende methodes, zoals opstellingen eigen te maken. Daarnaastondersteunen opleidingen dikwijls de deelnemers in hun persoonlijke proces van groei en ontwikkeling.Het systemisch werk ontwikkelt zich nog steeds in hoog tempo en wordt steeds breder toegankelijk. Workshops vangastdocenten, aanvullende opleidingen en vervolgopleidingen zijn goede manieren om in contact te blijven met de verdiepingen,verbredingen en nieuwe inzichten in binnen- en buitenland die zich voortdurend aandienen. Voor mensendie langer geleden een (basis-) opleiding hebben gevolgd biedt een vervolgopleiding een goede ‘update.’Routeplan opleidingenAanvullend VerdiepingVervolgopleidingSystemischWerkOrganisatieopstellingenvoorFamilieopstellersOpleidingZiekte enGezondheidFamilieopstellingenvoorOrganisatieopstellersAdvancedSystem Dynamicsin OrganisationsSystemischCoachen voorOpstellersBasisOpleidingFamilieOpstellingenOpleidingSysteem Dynamiek inOrganisatiesInternational TrainingSystem Dynamics inOrganisationsOpleidingSystemischePedagogiekOpleidingSystemischCoachenOpleidingSystemischInterveniërenBasisopleidingenBasisopleidingen zijn complete, afgeronde opleidingen waarna je het systemisch werk of opstellingen kunttoepassen in je werk.Basisopleiding Systemisch Werkmet Familieopstellingenlevert een gedegen opleiding voorde beginselen van het begeleidenvan Familieopstellingen en de Systemischehouding en waarneming.Systeemdynamiek in OrganisatiesDe opleiding is een basisopleidingvoor zowel mensen die organisatieopstellingen willen leren begeleidenals voor diegenen die het systemischgedachtegoed willen gebruiken bijhun werk met of in organisaties.Internationale opleiding SystemDynamics in OrganisationsDeze Engelstalige versie van deopleiding Systeemdynamiek in Organisatieswordt gegeven door JanJacob Stam, Bibi Schreuder en gastdocentenin drie blokken van vijfdagen. De veelheid van nationaliteitenen achtergronden geeft aan dezeopleiding een bijzondere intensiteit,vrolijkheid en glans. Organisatievraagstukken en maatschappelijkevraagstukken raken elkaar in dezeopleiding.Opleiding Systemische Pedagogiek.Een opleiding systemisch denkenen handelen zonder opstellingen,gericht op het werk in en om onderwijs.Vernieuwend en intens.- 34 -Nieuw!Opleiding Systemisch CoachenDeze achtdaagse opleiding isbedoeld voor coaches die hun arsenaalwillen uitbreiden en hen diecoach willen zijn of worden. Alleaspecten van systemisch werk ingespreksvorm (zonder voorwerpenof representanten) worden eigengemaakt: de principes, de houding,de vaardigheden en het creëren vaneen holding space. Het geleerdekan meteen toegepast worden inde eigen praktijk. Het is niet nodigvan te voren een opleiding voor systemischwerk afgerond te hebben.Uitgebreide informatie elders in ditblad.

Nieuw!Opleiding systemisch interveniërenMet systemisch interveniëren onderzoekje, zonder een opstelling,hoe het komt dat een organisatie(-onderdeel) niet in zijn volle krachtlijkt te zijn. Je brengt een bewegingop gang waardoor de organisatieterugkomt in zijn eigen sterkte enveerkracht waardoor de energiein het gehele systeem weer gaatstromen.In deze zesdaagse opleiding leer jeorganisatievraagstukken benaderenvanuit de systemisch-fenomenologischebasishouding en te handelenvanuit de grondprincipes van systemischwerken. Een verrijkendeopleiding voor adviseurs, coaches,(interim)managers; geen (voor)kennis over systemisch werken ofopstellingen nodig.Aanvullende OpleidingenAanvullende, korte opleidingen hebben ten doel om je bekwamen in een aanpalend vakgebied als waar je jebasisopleiding in hebt voltooid.Organisatieopstellingen voorFamilieopstellersDe opleiding is een korte opleidingvoor familieopstellers die zich ookwillen bekwamen in Systemischwerk in organisaties en Organisatieopstellingen.Familieopstellingen voororganisatieopstellersDe opleiding is een vijfdaagse opleidingvoor organisatieopstellersdie willen leren patronen vanuiteen familiesysteem te herkennen enfamilieopstellingen willen kunnenbegeleiden.Systemisch Coachen (kort)In drie dagen oefenen we in theorieen praktijk intensief het proces vansystemisch coachen, waarbij zich bijde cliënt een vergelijkbaar procesinzet als bij een opstelling. Voorkennisvan systemisch werk, opstellingenen liefst het voltooid hebbenvan een basisopleiding zijn vereist.VerdiepingsopleidingenHet doel van verdiepingsopleidingen is om je sterk en vertrouwd te voelen in het werken met opstellingen ensystemisch werk vanuit je eigen profiel. Vanuit de essentie van systemisch werkVervolgopleidingDe ‘Vervolgopleiding’ is een verdiepingsopleidingvoor zowel mensenmet een achtergrond in familieopstellingenals in organisatieopstellingen.Het maakt je sterker en zekerderin je eigen stijl als opstelleren geeft daarnaast een state of theart. Parel onder de opleidingen vanhet Hellinger Instituut.Opstellingen met ziekten ensymptomenDoor Stephan Hausner. Een opleidingvan drie blokken van driedagen om je het systemisch gedachtegoedover ziekten en symptomeneigen te maken en opstellingenrond ziekte en gezondheid te lerenbegeleiden.Advanced training OrganizationalConstellationsSix day training into the heart ofthe matter: organizational constellations,constellations with societalissues; orders of change and applications.(2013)Over al deze opleidingen, de uitgangspunten, manier van werken en voorwaarden voor deelname is uitgebreideinformatie te vinden op de website van het Hellingerinstituut.- 35 -

Workshops uitgelichtIn deze rubriek worden veel, maar niet alle workshops die het Hellinger Instituut aanbiedt, in hun volleomvang uitgelicht. Voor een volledig overzicht kunt u kijken op de agenda op blz 41-43 Voor een volledigeinhoud verwijzen we naar de website. Voor vragen kun je ons altijd mailen of bellen.Management Constellations, opzoek naar systeemstructurenvoor succes.Georg Senoner, Bolzano, ItaliëGeorg leidde 20 jaar lang een fiksfamiliebedrijf voordat hij full-timeconsultant werd. Dit tekent zijnmanier van werken met opstellingenin bedrijven: hij werkt uitsluitendmet opstellingen waarbij deleden van het management-teamzelf representeren, en bedt de opstellingin een groter advies- of ontwikkeltrajectin. Op een natuurlijkemanier switcht hij met de klant vanondernemerstaal naar systemischetaal en opstelling, en daarna naarinterpretatie en integratie van de informatieuit de opstelling.Het type opstelling dat Georg daarbijgebruikt ontleent veel kracht vanuithet gedachtegoed van de structuuropstellingen.Het Epidaurus ModelGeorg ontwikkelde het EpidaurusModel om te kunnen bepalen welkperspectief voor de klant het meestrelevant is bij een opstelling.Dit seminar is voor consultants,managers en bedrijfseigenaren metenige voorkennis en ervaring metopstellingen, en uiteraard ook voorieder die met opstellingen in organisatieswerkt. Naast inleidingenzal gewerkt worden met cases vande deelnemers. Het is daarbij ookmogelijk dat een consultant eengastcliënt(team) meeneemt voor deduur van een opstelling. Voor degastcliënt is dat kosteloos.4 en 5 juni€ 345,-Eéndaagse workshops familieopstellingen met een themaDoor Jan Jacob StamVerlies24 aprilOpstellingen zijn eigenlijk niet zogeëigend om rouw of een verlieste verwerken. Ze helpen wel omtoegang te krijgen tot het GroteGeheel, voorbij leven en dood,voorbij schepping en verlies. Voormensen die worstelen met eenverlies en hen die daarin anderenter zijde staan.Tussen werk en privé3 septemberSoms vlot ons werk niet omdat erverborgen banden zijn met ietsuit onze eigen achtergrond, onzefamilie of onze cultuur. Met wieben ik verbonden als ik geen geldkan verdienen met datgene, dat ikgraag doe? Waar komt die innerlijkeblokkade vandaan, die ik wel voelmaar niet kan plaatsen? In dezeworkshop belichten we hoe dat 'nietvlotten' in zijn werk gaat en hoe wekunnen ontdekken wat er speelt.Ouders8 novemberMag ik nog een hekel hebben aanmijn ouders? Waar wordt die hekelnog meer door gevoed, dan alleendat ik niet weet hoe ik met hen ommoe(s)t gaan en dat ze mij niet echtgezien hebben? Ik kan het verledenniet veranderen, maar toch....... Opstellingenkunnen het verleden nietveranderen, maar wel helpen omanders naar dat verleden te kijken.Een workshop voor wie worsteltmet een of beide ouders of hendomweg nog een keer wilontmoeten.- 36 -Eéndaagse workshops organisatieopstellingen met een themaDoor Jan Jacob StamGeld6 februari'Geld dat verkregen heeft door eeninspanning heeft de neiging teblijven, geld dat verkregen is zonderinspanning heeft de neiging te vervliegen'.Wanneer is geld een zegenen wanneer is het een vloek? Aangeld, geld verdienen, geld krijgen,geld uitgeven en investeren zijnvele systemische aspecten verbonden.Zowel aspecten waar we onsbewust van zijn als onbewuste patronenwaar we in deze workshopzicht op kunnen krijgen. Na een inleidingverdiepen we via cases vandeelnemers.Vastgelopen!13 aprilVastlopen is een daad. Vastlopenis niet leuk en voelt soms beroerd.Hoeveel energie zit er niet opgeslotenin het vastlopen! Wat heeft hetvastlopen ons te vertellen, vanuitsystemisch perspectief! Wanneerwe van het vastlopen weg willen,gaat wezenlijke informatie verloren.Als we het vastgelopen zijn toelaten,komt iets nieuws vaak uit onverwachtehoek. Oefeningen, opstellingenen theorie maken deze dag toteen geheel. Voor vastlopers en zijdie dat dreigen te doen.Veranderen in organisaties14 meiWat is weerstand, gezien vanuitsystemisch perspectief? Wat zijnvoorwaarden voor een succesvolleverandering. Hoe kan ik voorgenomenveranderingen van te voren altesten om te zien wat het effect is

op de rest van de organisatie en deklanten? Wat heb ik over het hoofdgezien bij een voorgenomen verandering?Wat is het effect van eeninvestering en welke investeringis passend. Inleidingen over dezethema's, maar vooral ook gelegenheidvoor deelnemers om hun casesin te brengen en met een opstellingeen volgende stap te maken. Voorveranderaars en zij, die dat willenzijn.De Kracht in Krimp10 septemberOp globale schaal, in organisatiesen overheid en als individuenhebben we te maken met krimp.Wat ís krimp eigenlijk, vanuit systemischperspectief? Hoe kunnenwe de broekriem aanhalen, hoekunnen we medewerkers ontslaan,hoe kunnen we beleid maken metminder middelen? Hoe kunnen wegoed omgaan met krimp, zodat wede kracht van krimp kunnen inzettenvoor dat wat is of komt? Beinvloedkrimp de leidende principesvan ons bedrijf. Onder welke voorwaardenis krimp groei?Startende bedrijven17 oktoberEen bedrijf start met een idee, somseen eigen idee, soms zonder hette beseffen een idee van iemandanders. Dan wordt het idee materie.En na verloop van tijd ontstaatvanuit de oprichting een organisatiesysteem.Wat zijn, vanuit systemischperspectief, de voorwaardenwaaronder een bedrijf succesvol kanstarten en een plek in de samenlevingkan innemen. Beschouwingen,cases, theorie en met veel inzichtennaar huis...... Voor zzp-ers en anderestartende ondernemers.Familiebedrijven27 november80% van de bedrijven in nederlandzijn familiebedrijven. Sommigenal vele generaties lang, sommigennieuw. Voor je het weet heb je eenfamiliebedrijf, bedoeld of onbedoeld.Dat roept allerlei vragen op:in welke mate moeten we het familiesysteemgescheiden houdenvan de organisatie? Hoe lossen weconflicten in een familiebedrijf op?Welk systeem heeft voorrang? Hoegaan we met opvolging om?Het kan enorm verrijkend zijn omvanuit systemisch perspectief naarje familiebedrijf te kijken, verbonden,en ook op afstand. Cases, inleidingenover verschillende aspectenvan het familiebedrijf en oefeningenvormen de ingredienten voorhet menu van deze dag.NB: Voor alle eendaagse workshopsvan Jan Jacob geldt: de eerste zesdeelnemers die van te voren meldendat hij/zij een case wil inbrengenkomt aan de beurt.Partners in leven, partners inwerkBibi Schreuder en Jan Jacob StamZoeken we een partner die bij onspast of vinden we onbewust iemandmet in de achtergrond dezelfdedynamieken als die in onze achtergrondspelen? Welke patronenweerspiegelen in onze relatie? Alswe boos zijn, is het dan onze eigenboosheid of is het de boosheid dievan een voorouder die niet ge-uitkon worden? Hoe kunnen we onzemoeilijkheden omzetten in eenimpuls om verder te gaan, ook alzou dat kunnen betekenen dat wescheiding onder ogen moeten zien?Hoe sterk is de liefde in de relatie enhoe sterk is de ziel van de relatie?Voor mensen, die vragen hebbenover relaties, over wat wel lukt enwat niet lukt, in liefde, leven enwerk.12 en 13 maart€ 255,-Partners betalen samen € 385,-Wordt de U ook van jou?Theorie U: doorbraak en flow inontwikkelingJan Jacob Stam en Anton de Kroon- 37 -Otto Scharmer, de auteur vanTheorie U, heeft vanuit zijn fenomenologischeachtergrond een aantalverschijnselen ontdekt die nieuwlicht werpen op veranderprocessen.Of beter gezegd: hij heeft eencompleet nieuw licht ontstoken. Hijontdekte namelijk dat veranderenbegint van binnen uit. En hij ontdektedat leren van de toekomst eenheel ander effect heeft dan lerenvan het verleden.Theorie U behoort tot de zogenaamde'Awareness Based Social Technologies'.Het gaat in deze benaderingmeer om praktijk dan om theorie,meer om ervaren dan om technologie.Het is toepasbaar op de ontwikkelingvan individuele personen,organisaties en de samenleving alsgeheel.In deze workshop zullen we ervarenhoe dat gaat, via vele oefeningenen processen. Daarbij zullen we deintelligentie van het veld, van hetlichaam en van het denken uitnodigenom samen te werken. We zullenook ondervinden hoe we, voorbijhet individu, de intelligentie vaneen groep als geheel kunnen inzettenvoor veranderingsprocessen.De combinatie van presencing enco-creëren geeft een bijzondereenergie tot verandering.Deze workshop is zowel voormensen die het U-proces willenervaren omdat dat op dit moment inhun leven past, als voor mensen dieer professioneel mee willen werken.Een syllabus biedt onderliggendetheorie.Datum: 15 en 16 novemberDeelname kost € 375,-FamiliebedrijvenWorkshop doorMichael BlumensteinFamiliebedrijven vormen een essentieelonderdeel van een gezondeeconomie. In deze bedrijven leidenpersoonlijke motivatie en zaken-

instinct tot een unieke combinatievan bestaanszekerheid, carrièreperspectiefen economische onafhankelijkheid.Vaak leidt dit tot heel bijzondererelaties, zowel binnen hetbedrijf als met de omgeving.Ondanks allerlei moeilijkhedenbiedt de structuur van familiebedrijvenwaarschijnlijk het meest succesvolleleiderschapsmodel van onzetijd. Hét kenmerk is de vervlechtingvan het familie- en het bedrijfssysteem.Enerzijds kan dat een krachtzijn, anderzijds een last en belemmering.Genoemde vervlechtingis de resultante van financiële verwachtingen(winst en inkomen voorde familie), organisatorische vereisten(leiderschap en samenwerking)en psychologische behoeften (erbijhoren,continuïteit, solidariteit entoewijding).In deze workshop leer je hoe jevanuit de Systeemtheorie advieswerkkunt structureren en die structuurook kunt toepassen in organisatieopstellingen.De focus wordtdaarbij gericht op de verschillendeniveaus van sociale systemen infamiliebedrijven, hoe je die kuntonderscheiden en hoe je daarmeede cliënt kunt ondersteunen in hetcreëren van nieuwe ideeën.Er wordt gewerkt met de inbrengvan praktijkvragen van deelnemers:ondernemers, familieleden, adviseursen overige geïnteresseerden.Datum: 14 en 15 april€ 345,-Leven in aangezicht van deDoodUrsula Franke-Bryson'Sterf liever terwijl je nog leeft, dante leven als gevangene van de angstom te sterven'Prediker: Ontmoetingen met deDoodElke dag is een stap dichter naar dedood. Dat roept vragen op over demanier waarop we leven, zoals:- Leven we zoals we willen leven?Hoe bereiken we een vervuldleven?- Zijn onze relaties bevredigend?En wat kunnen we in dat verbanddoen?- Wat is er nodig om gelukkig testerven?Achter deze vragen komen we alonze biografische en systemischeervaringen en patronen tegen dieons gidsen en soms inperken op onspad.De erfenis van vele generaties, opgeslagenin ons lichaam en onderbewustzijn,kent voetafdrukken vantalloze ontmoetingen met de dood.In deze workshop zal Ursula eenzoektocht begeleiden naar onzerelatie met de Dood om onze onbewustopgeslagen programma'sen patronen te kunnen 'updaten',zodat we weer een frisse en inspirerenderelatie met het leven en onzedierbaren kunnen aangaan.Ze brengt meer dan twintig jaarprofessionele passie mee, altijd opzoek naar de vonk voorbij menselijklijden.In de afgelopen jaren heeft Ursulazich enorm ontwikkeld. Haar bliken bijhorende werkwijze hebbenzich verfijnd in het aangezicht vande nood van haar cliënten, het groeiendebegrip van de menselijke complexiteiten het web van menselijkerelaties.Dit is een masterclass voor begeleidersvan opstellingen en therapeuten.Kom, leer en heb plezier!Datum, 8 en 9 december€ 345,-Voertaal EngelsMasterclass: Principes en overwegingenin het opstellingenprocesJakob SchneiderIn deze workshop zal Jakob werkenmet thema's en vragen van deelnemersop zijn precieze manier die- 38 -je raakt. Maar vooral zal Jakob toelichtenwat zijn overwegingen zijntijdens het proces van opstellen enop welke onderliggende principeszijn overwegingen zijn gebaseerd.Dit kan enorm ondersteunendzijn om een denkproces op gangte brengen bij de deelnemers overde bewuste en onbewuste principesdie je zelf hanteert in je (systemisch)werk als helper of opsteller.Elders in dit magazine vind je eenvoorproefje in het artikel van Jakob.Smaakt dit naar meer, want dezeheldere denker en voeler heeft veelin huis, dan ontmoeten we je graagin zijn workshop.Datum 23 en 25 november€ 445,-Systeemopstelling en DialoogEen introductie in dialogischsysteemopstellingenwerkEelco de GeusEen seminar voor mensen met ervaringin het systeemopstellingenwerk,die geinteresseerd zijn in hetverder ontwikkelen van een dialogischehouding en van dialogischetoepassingen van systeemopstellingenin groepen en (lerende) organisaties.De systeemopstelling is een complexedialoog tussen de vraagsteller,de begeleider, de aanwezige representantenen het systemische veld,dat door middel van de constellatieontstaat. Zo zijn we in een familieopstellingin dialoog met de mensenwaarmee we leven, met onze oudersen voorouders en de geschiedenis,waarmee de familie is verbonden.Een organisatieopstelling is eendialoog tussen de vraagsteller, begeleider,representanten en de diversewerkzame elementen in en om hetsysteem van de organisatie.De dialoog is een wezenlijkemethode, om betekenissen tussenmensen te transporteren en eencollectief denkproces in gang te

engen.Tussen mensen en in groepen en organisatiesblijft informatie over hetalgemeen fragmentarisch, dat wilzeggen: bepaalde gedachten en gevoelensworden uitgewisseld, maarvele worden niet uitgesproken en/ofniet gehoord. In de dialoog makenwe een beweging voorbij aan hetfragmentarische denken, doordatiedere deelnemer luistert naar deander en de mogelijkheid heeft zichzelfkenbaar te maken. We luisteren‘aan onze oordelen, persoonlijkestandpunten en aannames voorbij’,naar dat wat zich tussen het gesprokenedoor aan nieuwe gezichtspunten,mogelijkheden en impulsentoont. Dialoog vindt soms spontaanplaats, maar is meestal niet vanzelfsprekend.Het vraagt een hoog bewustzijnvan de deelnemers, om werkelijknaar elkaar te kunnen luisteren eneigen persoonlijke standpunten opte kunnen schorten, ten dienste vanhet 'collectief'.In het seminar systeemopstelling &dialoog wordt op 'dialogische' wijzemet systeemopstellingen gewerkten worden de basisprincipes vaneen dialoogproces in een groep of ineen organisatie geintroduceerd engeoefend. Het dient zowel de ontwikkelingvan de eigen 'dialogische'innerlijke houding ( Martin Buber &David Bohm), als het leren kennenvan een practisch en diepgaand systeemdynamischinstrument voorgemeenschaps- en organisatieontwikklingDatum: 13 – 15 oktoberPrijs: € 445,-De organisatie van de toekomstsystemisch bekekenDe snel veranderende wereld omons heen heeft een grote invloedop de wijze waarop wij leven enwerken. Ook organisaties zijn voortdurendaan verandering onderhevig.Steeds duidelijker wordt dat dewijze waarop wij het werk tot nu toeorganiseren niet de wijze zal zijnwaarop het werk in de toekomst georganiseerdwordt. In de workshop“De organisatie van de toekomst”onderzoeken we hoe die organisatieer uit zou kunnen zien. Wat zijn depeilers in de organisatie van de toekomsten hoe verschilt de organisatievan de toekomst van die van nu.In deze 2 daagse workshop wordtlouter onderzocht en geëxploreerd.Er wordt geen theorie aangereikt.De workshop is bedoeld voorervaren organisatieopstellers enmensen die anderszins in- en metorganisatieontwikkeling en leiderschapwerken.Gastvrouwen voor deze workshopzijn Sheila Lanting-RodriguesLoopes en Baps Simons. Ze kennenelkaar en het terrein van organisatie-leiderschap- en mensontwikkeling‘al decennia lang’. Ze zijn verslingerdaan het systemisch werk.Ze werken graag vormvrij en doenniets liever dan het systemisch werksteeds verder exploreren.Datum: 5 en 6 maart€ 295,-De Ondernemingsraad, systemischbeschouwdAngelique Matthijssen enChristiaan GroenEen organisatieopstelling is een systeemanalyse.In de structuren in organisaties,zeker in de Nederlandsesituatie, is ook de positie en de rolvan de ondernemingsraad bepaald.Systemisch is het vaak interessantwat er wel of juist niet gebeurt, juistook vanuit en door deze positie. Enhoe dat zijn effecten kan hebben opallerlei lagen in de organisatie. Indeze workshop willen we onderzoeken,aan de hand van opstellingen,hoe datgene waar de OR voor staatnog meer zijn bestemming kan bereiken.Deze workshop is bedoeld voorleden van ondernemingsraden en- 39 -andere medezeggenschapsorganen.Uiteraard is het mogelijk met meerdereleden van een ondernemingsraadte komen. Ook voor trainers enadviseurs van ondernemingsradenis dit een interessante workshop.We zullen ingebrachte casussenopstellen. Aan het eind van de dagzullen er nieuwe inzichten zijn voorde eigen ondernemingsraad of overmedezeggenschap in bredere zin.17 januari en 3 april€ 150,-Leiderschap en systemischwerken.Jan AndreaeOp macroniveau zitten we in eengrote overgang. Van nationale statennaar een mondiaal systeem.Nationale problemen kunnen nietmeer nationaal opgelost worden.Door de nieuwe media zijn we wereldwijdsnel aan elkaar verbonden.Dat betekent dat we in een tijd levenmet een tsunami aan prikkels.De stilte, als portaal naar reflectie,lijkt bijna verdwenen.Veel mensen zijn zoekend, afwachtenden/of onrustig als het gaat overdeze tijd en over de toekomst.In toenemende mate zien we ookvormen van terugtrekking, regressie,zoals polarisatie, verharding inde taal, toename van onveiligheidsgevoel.De workshop leiderschap en systemischwerken zal zicht geven op:- Waar zijn we zelf in een terugtrekkendebeweging, regressie.- Hoe komen we daar uit.- In welk perspectief moeten wegaan staan.Inzichtoefeningen, werken met opstellingenen het beoefenen vanstilte zijn de basis van deze tweedaagseworkshop.Datum: 29 en 30 oktober€ 345,-

Nationale en internationaleevenementenBert HellingerBert (86 jaar) is weer in goede doen,na een periode van ziekte vorigjaar. Hij reist weer, geeft seminarsen internationale opleidingswekenin zijn thuisbasis Bad Reichenhal,samen met zijn vrouw MariaSophie. Wie hem mee wil maken enaan het werk wil zien, kan het bestenaar www.hellinger.com reizen enspeuren waar je hem aan het werkkan zien.Hatching the EggsBroedplaats en Gunthard WeberInternationale broedplaats en workshopmet Gunthard WeberDe broedplaats is inmiddels eenbekend verschijnsel: een intensebijeenkomst van co-creëren inhet veld van organisatieontwikkelingvanuit systemisch perspectief.Het is de plek waar ontluikendeideeën, gedragen door het veld datwe creëren, in één klap een paarstappen verder komen, soms in eenonverwachte richting. Het is driedagen van uitwisselen door te doenen bij te dragen, te nemen van hetveld en gewoon ook in stilte te zienwat er komt. Het doel is niet alleendat ieder van ons geïnspireerd enverrijkt weer verder gaat, maar ookdat het hele veld van systemisch organisatie-werkin Nederland en dezekeer ook daarbuiten, een beetje opgetildwordt. De vorige twee versieswaren buitengewoon levendig eninspirerend. We zijn benieuwd watdeze keer ons brengt.Gunthard heeft het veld van organisatieopstellingengeopend. Eigenlijkgaat hij ook een beetje metpensioen, maar zoals bekend, is metpensioen gaan niet zo eenvoudig inhet veld van opstellingen. 'Wie indienst genomen is luistert niet zonaar leeftijd'. De broedplaats is ookeen beetje een eerbetoon aan Gunthard.Op 12 september geeft hij eeneendaagse workshop.De broedplaats zelf is de drie aansluitendedagen:13-15 september.Voertaal Engels, deze keer.Feest is altijd één van de ingrediënten.Prijs € 280,- voor broedplaats enGunthard Weber€ 180,- alleen broedplaats€ 150,- alleen Gunthard WeberIOCTI-VInternational Organization ConstellationTraining Intensive.Elke twee jaar keert dit evenementin oktober terug. De eerste tweekeer in Nederland, daarna twee keerin Mexico, en nu weer 'om de hoek'in Bilbao, Spanje, waar GuillermoEchegaray en zijn crew een prachtigcentrum gevonden hebben met eengoede energie in de heuvels van ditmarkante land.Een week van intens leren in- 40 -meerdere groepen naar ervaringof belangstelling. Tien trainers enhonderd deelnemers.7-14 oktober 2012www.IOCTI2012.comInternationaal congressystemisch werk in organisatiesAmsterdam of omstreken 26-28april 2013Organisatie Jan Jacob Stam in samenwerkingmet INFOSYON, hetInternational Forum for SystemicConstellations in Work and Organisations(vooraf gegaan door een driedaagsseminar met Insa Sparrer en MatthiasVarga von Kibéd)Internationaal congressysteemopstellingenKopenhagen. In samenwerking metISCA, de overkoepelende internationaleorganisatie van systeem-opstellingen2-5 mei 2013

Kalender 2012Alle opleidingen en workshops vinden plaats in de Zeven Linden te Groningenhet opleidingsinstituut van het Bert Hellinger Instituut Nederland, tenzij anders vermeld.Prijzen zijn inclusief koffie/thee en lunches.BasisopleidingenOpleiding Familieopstellingen (15 dagen)Opleiders: Bibi Schreuder, Angelique Matthijssen, Jan Jacob Stam Ursula Franke en Christine Blumenstein-EssenGroep 22 20 september 2012 t/m 10 mei 2013 € 3500,-Opleiding Systeemdynamiek in Organisaties (15 dagen)Opleiders: Siebke Kaat, Anton de Kroon, Jan Jacob Stam en Christine Blumenstein-EssenGroep 21 9 februari 2012 t/m 12 oktober 2012 € 3400,-Groep 22 27 september 2012 t/m 12 april 2013 € 3450,-International Training System Dynamics in Organisations (voertaal engels)Opleiders o.a. Jan Jacob Stam, Bibi Schreuder, Georg Senoner (Italie), Claude Rosselet (Zwitserland),Christine Blumenstein-Essen (Oostenrijk)Groep 23 23 maart 2012 t/m 6 oktober 2012 € 3500,-Opleiding Systemische Pedagogiek (9 dagen)Opleider: Bibi Schreuder en Judith HemmingGroep 7 10 november 2012 t/m 28 september 2013 € 1400,-Basisopleiding Systemisch Interveniëren (6 dagen)Opleider: Siebke Kaat en Anton de KroonGroep 1 29 maart 2012 t/m 22 juni 2012 € 1375,-VervolgopleidingenSystemisch Coachen (3 dagen)Opleider: Bibi SchreuderGroep 2 21 t/m 23 mei 2012 € 535,-Systemisch Coachen Opleiding (8 dagen)Opleider: Bibi Schreuder en Jan Jacob StamGroep 1 14 juni 2012 t/m 20 november 2012 € 1450,-Vervolgopleiding Systemisch Werken (8 dagen)Opleiders: Jan Jacob Stam en Guni BaxaGroep 9 13 februari 2012 t/m 27 juni 2012 € 1925,-Familieopstellingen voor Organisatieopstellers (5 dagen)Opleiders: Bibi Schreuder en Angelique MatthijssenGroep 5 13 november 2012 t/m 19 december 2012 € 950,-Organisatieopstellingen voor familieopstellers (4 dagen)Opleiders: Angelique Matthijssen en Jan Jacob StamGroep 7 11 december t/m 25 januari 2013 € 950,-- 41 -

Kalender 2012Vervolgopleiding Opstellingen met Ziekte en Symptomen (9 dagen)Opleider: Stephan HausnerGroep 2 31oktober 2011 t/m 26 september 2012 € 1850,-WorkshopsWorkshops familieopstellingenDatumBegeleiderza 21 en zo 22 j anuari 2012 Elmer Hendrix € 255,-za 18 en zo 19 februari 2012 Elmer Hendrix € 255,-do 26 en vr 27 april 2012 Angelique Matthijssen € 255,-za 23 en zo 24 juni 2012 Elmer Hendrix € 255,-di 4 en wo 5 september 2012 Bibi Schreuder € 255,-zo 21 oktober Elmer Hendrix € 125,-di 6 en wo 7 november 2012 Bibi Schreuder € 255,-do 13 en vr 14 december 2012 Bibi Schreuder € 255,-Thematische workshops familieopstellingenPartner-relatiesma 12 en di 13 maart 2012 Bibi Schreuder en Jan Jacob Stam € 255,-Verliesdi 24 april 2012 Jan Jacob Stam € 165,-Gezondheid en Ziektedi 15 en wo 16 mei 2012 Bibi Schreuder € 255,-Tussen werk en privéma 3 september 2012 Jan Jacob Stam € 165,-Oudersdo 8 november 2012 Jan Jacob Stam € 165,-Thematische workshops organisatieopstellingen6 maal 1 dag van 10 – 18 uur Jan Jacob StamGeldma 6 februari 2012 € 185,-Vastgelopenvr 13 april 2012 € 185,-Veranderen in Organisatiesma 14 mei 2012 € 185,-De Kracht in Krimpma 10 september 2012 € 185,-- 42 -

Kalender 2012Startende bedrijvenwo 17 oktober 2012 € 185,-Familiebedrijvendi 27 november 2012 € 185,-Thematische workshops Ondernemingsraden2 maal 1 dag van 10 – 18 uur Angelique Matthijssen en Christiaan Groendi 17 januari 2012 € 150,-di 3 april 2012 € 150,-Thematische workshop Theorie Udo 15 en vr 16 november 2012 Jan Jacob Stam en Anton de Kroon € 375,-Workshops rond vragen van en over het onderwijsveldvoor ouders en onderwijs thema: leermoeilijkheden, ADHD, dyslexie, PPDnos, etc.vr 3 februari 2012 Bibi Schreuder 10.00 - 18.00 uur € 125,-thema: pesten,conflictenwo 6 juni Bibi Schreuder 10.00 - 18.00 uur € 125,-Workshops Internationale trainersGastdocenten workshopsMatthias Varga von Kibéd en Insa Sparrerdi 31 jan t/m do 2 februari 2012 Thema: Syst-miniaturen € 575,-Michael Blumensteinza 14 en zo 15 april 2012 Thema: Familiebedrijf: één wereld, twee systemen € 345,-Eelco de Geusza 13 t/m ma 15 oktober 2012 Thema: Systeemopstelling en Dialoog € 445,-Jacob Schneidervr 23 t/m zo 25 november 2012 Thema: Masterclass Principes en overwegingen bij opstellingen € 445,-Ursula Frankeza 8 en zo 9 december 2012 Thema: Leven in aangezicht van de Dood € 345,-Meer informatie en aanmelden via www.hellingerinstituut.nl- 43 -

Het NoorderlichtUitgeverij Het Noorderlicht is in 2002 opgericht door Jan Jacob Stam en Bibi Schreuder. De uitgeverij beoogt eenbijdrage te leveren aan het toegankelijk maken van systemisch werk voor het Nederlands taalgebied. Daartoe verzorgtze Nederlandstalige uitgaven van boeken van Bert Hellinger en anderen. De uitgeverij beoogt, binnen de haargegeven mogelijkheden, een zo hoog mogelijke kwaliteit te leveren. Dat betekent dat de vertalingen die ze uitbrengt,zo goed mogelijk de bedoelingen van de auteurs weergeven. Die boeken worden vertaald en uitgegeven, waarvan deopinie in het veld is dat ze een hoge kwaliteit hebben.De uitgeverij is nauw verbonden met het Bert Hellinger Instituut Nederland.Leven, zoals het isBert Hellinger, Gunthard Weber, MarianneFranke-Gricksch, Albrecht Mahr en JakobSchneider € 15,-978 90-80687-41-7.De wijsheid is voortdurend onderwegBert Hellinger978-90-80687-45-5.€ 32,90De Helende kracht van dewerkelijkheidWilfried Nelles978-90-77200-90-05.€ 18,-Gedachten aan GodBert Hellinger978-90-77290-10-1.€ 22,-Jij hoort bij ons!Marianne Franke-Gricksch978-90-80687-49-3.€ 18,-Zelfs als het me mijn leven kostStephan Hausner978-90-77290-11-8.€ 22,-Het Verbindende VeldJan Jacob Stam. Organisatieopstellingen inde praktijk. 978-90-77290-02-6. € 12,50Engelstalige versie: Fields of Connection978-90-77290-08-8. € 19,-De kunst van het HelpenBert Hellinger978-90-77290-05-7.€ 20,-Daders en slachtoffers voorbijBert Hellinger978 9077 290 149€ 21,-Unravelling branding systemsWim Jurg978-9077-290-132€ 19,-Kind en familielotIngrid Dykstra978-90-77290-06-4.€ 17,50De bewegingen van de GeestBert Hellinger978 9077 290 200€ 28,-Als ik mijn ogen sluit, kan ik je zienUrsula Franke978-90-77290-07-1.€ 18,-Sysytemisch bekekenMet behulp van deze kaarten kunt u onderzoekenin hoeverre het organisatiesysteemin balans is.€ 5,-Deze boeken zijn on-line te bestellenMiddelberterweg 13A - 9723 ET Groningen – Nederlandtelefoon: 00 31 (0)50 5020680 - fax: 00 31 (0)50 5425400- 44 -uitgeverij@hetnoorderlicht.com - www.hetnoorderlicht.comwww.hetnoorderlicht.com