Horizon - ABC Redactie

Calvijnjaar
Calvijn en de Psalmen horen
bij elkaar. Calvijn gaf de aanzet tot
het vertalen, berijmen en op muziek
zetten van de psalmteksten. Het
is aan hem te danken dat we deze
eeuwenoude schat nog altijd in
zijn geheel, alle 150, terugvinden
in het Liedboek voor de kerken.
De grootste zorg
In het eerste artikel van deze serie
(Horizon nummer 3, 13 februari)
schreef ik over het ontstaan van het
Psalmboek van Genève. Twee zeer
vakbekwame dichters, Clément Marot
en Théodore de Bèze berijmden in
opdracht van Calvijn alle 150 psalmen
in een voor de gemeente goed zingbare
vorm. We zagen dat Marot en De Bèze
daarbij hebben geprobeerd zo dicht
mogelijk bij de Hebreeuwse grondtekst
te blijven. Als goede poëten hadden ze
daarbij niet alleen veel aandacht voor
de inhoud maar ook voor de vorm van
hun verzen: strofenbouw, accenten,
versvoeten, ritmiek, rijmschema – aan
alles werd de grootste zorg besteed.
Om eenvormigheid te vermijden,
hanteerden ze voor de 150 psalmen
maar liefst 108 verschillende
strofevormen, wat de componisten
inspireerde tot het schrijven van 124
verschillende melodieën. *)
Gemeentezang in Straatsburg
We spreken meestal van het
‘Psalmboek van Genève’ of ‘Geneefse
Psalter’. De eerste uitgave kwam
echter niet tot stand in Genève maar
in Straatsburg. Calvijn was in 1536 in
Genève als predikant aangesteld, maar
moest in 1538 vertrekken vanwege
een conflict met het stadsbestuur, dat
Calvijns opvattingen te streng vond. Hij
werd toen voorganger van de Franse
vluchtelingengemeente in Straatsburg
(zie ook de bijdrage van Jaap Doolaard
in Horizon nummer 2). In 1541, na
een raadswisseling in Genève, keerde
Calvijn naar die stad terug.
Straatsburg is altijd een belangrijke (en
6 Horizon 8, 24 april 2009
Wim Kloppenburg
Titelpagina en Psalm 1 uit het Straatsburgse
boekje. Er zijn in de melodie van Psalm 1
later enkele wijzigingen aangebracht, maar
in feite is dit dezelfde melodie als in ons
Liedboek.
ook vaak bevochten) schakel geweest
tussen Frankrijk en Duitsland. In de
Duitstalige reformatorische gemeente
in Straatsburg was de gemeentezang al
vroeg tot bloei gekomen, vooral door
de invloed van Luther. In 1525 schrijft
een bezoeker van de Duitse dienst:
De prediking gaat gepaard met liederen,
die uit het Hebreeuwse Psalmboek in
de volkstaal zijn vertaald, waarbij de
vrouwenstemmen zich zo wonderlijk mooi
vermengen met die van de mannen, dat het
een vreugde is om er naar te luisteren.
Ongetwijfeld is Calvijn geïnspireerd
geraakt door de gemeentezang in
deze zustergemeente; hij heeft zelfs
een aantal melodieën overgenomen.
Sommige Straatsburgse melodieën
komen dus zowel in de Duits-lutherse
als in de Frans-calvinistische traditie
voor. Een bekend voorbeeld is de
melodie ‘Es sind doch selig alle die…’,
oorspronkelijk behorend bij de Duitse
berijming van Psalm 119. In de Duitslutherse
wereld is deze melodie vooral
bekend geworden met de tekst ‘O
Mensch, bewein dein Sünde groß’
(onder meer door Bach gebruikt in
de Matthäus Passion); in de Franscalvinistische
traditie is deze melodie
(met slechts een kleine wijziging)
gebruikt voor Psalm 36/68.
Calvijn en de
Hetzelfde geldt voor de melodie
die in Straatsburg werd geschreven
voor Psalm 137, ‘An Wasserflüßen
Babylon’. Bij de lutheranen werd deze
melodie later vooral gebruikt voor het
passielied ‘Ein Lämmlein geht und
trägt die Schuld’ (zie Gezang 187 in het
Liedboek); in de calvinistische bundels
vinden we de wijs genoteerd bij de
Lofzang van Zacharias (Gezang 67).
Eerste bundeltje psalmen
Het eerste bundeltje met Franse
psalmen verscheen in 1539 in
Straatsburg onder de titel Aulcuns
pseaulmes et cantiques mys en
chant. De bundel bevat negentien
psalmberijmingen en drie gezangen:
de Lofzang van Simeon, de Tien
Geboden en de Geloofsbelijdenis.
Negen berijmingen zijn van de
hand van Calvijn, de overige zijn
gemaakt door Clément Marot. Marot
was als hofdichter verbonden aan
het Franse hof, maar hij moest in
1535 vanwege zijn reformatorische
sympathieën vluchten. Hoe hij precies
met Calvijn in contact is gekomen
en hoe hij betrokken is geraakt bij
het berijmen van de psalmen, is niet
geheel duidelijk. Maar je kunt uit zijn
medewerking aan de psalmberijming
de verrassende conclusie trekken dat
Calvijn veel minder ‘calvinistisch’ was
dan velen van zijn volgelingen. Marot
had namelijk als hofdichter behalve
serieuze dichtwerken ook een aantal
frivole en erotische chansons op zijn
naam staan. Voor Calvijn was dat
blijkbaar geen bezwaar; hij herkende de
vertaalkundige en poëtische kwaliteiten
van Marots werk en besloot zijn eigen
berijmingen terug te nemen. In de
latere Geneefse psalmboeken komen
we geen teksten van Calvijn meer
tegen. De oudste berijmingen zijn van
Marot, de latere teksten zijn van de
hand van Théodore de Bèze.
De melodieën
Het is boeiend om na te gaan hoe
Loys Bourgeois en de overige, deels
anonieme, componisten te werk zijn
gegaan bij het schrijven van melodieën