De dood in het leven - Uitgeverij W.v.d.Oever

Te denken geven7De dood in het levenUitgeverij W.v.d. OeverEtten-Leur

BEO-werkgroepDe dood in het levenTe Denken Geven7Een lessenserieover levensbeschouwelijke en ethische aspectenrondom dood en stervenUitgeverij W.v.d. OeverEtten-Leur

Te denken geven7De dood in het levenlevensbeschouwing in de tweede fase v.o.Samenstelling:werkgroep BEO, bestaande uitWillem AdriaensenKees BroosWil EggenkampWim J. Mathijssen (eindredacteur)Jacques QuaijtaalVormgeving:Illustraties:W.J. MathijssenArchief W.v.d.Oever© 2000 Uitgeverij W.v.d.OeverNiets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd zonder voorafgaande schriftelijke toestemmingvan de uitgeefster:Lange Brugstraat 9, 4871 CL Etten-LeurEerste druk: november 2000Tweede druk: juli 2003Derde druk: juni 2007 [als POD-versie, inhoud is hetzelfde gebleven, het formaat en daarmee depaginering is veranderd]

InleidingEen van de grote levensvragen is die van de eindigheid van de mens. Dood blijkt voor velen eentaboe te zijn, waar je liever niet over praat. Door te leren praten en nadenken over de dood wordtmogelijk ook de betekenis van het leven duidelijker.ProbleemDood is een reëel probleem in het leven van iedere mens. Van de ene kant zijn we bang om doodte gaan, bang voor onze eigen dood; van de andere kant zijn we als de dood voor het sterven vananderen, vooral van hen die we liefhebben. Dood is daardoor een loodzware last op een mensenleven,zeker als gevoelens daaromtrent niet geuit (mogen) worden. Een serieus gesprek, open naaralle kanten, kan overbodige angst gedeeltelijk wegnemen. Weten hoe leeftijdsgenoten en anderenmet de dood omgaan kan je helpen een eigen standpunt - gevoelsmatig en verstandelijk - erover inte nemen.1. Het dominante perspectiefLevensbeschouwelijke opvattingen komen niet uit de lucht vallen. Ze ontstaan op een concreteplaats bij concrete mensen die concrete ervaringen meegemaakt hebben. Ze ontstaan ook binneneen bepaalde samenleving, die al een heel arsenaal aan opvattingen met zich mee draagt. Binnende samenleving zijn er altijd opvattingen die de boventoon voeren: de dominante levensbeschouwingin die samenleving.Deze dominante levensbeschouwing of dominante levensbeschouwelijke opvattingen komenmeestal over als heel natuurlijk. Ze spreken vanzelf, ze geven de indruk dat ze al eeuwen bestaan.3

Het is alsof het nooit anders is geweest en ook nooit anders hoeft te zijn. We noemen dat het dominanteperspectief.Denkend over levensbeschouwing zijn we tot de slotsom gekomen, dat niets natuurlijk, niets vanzelfsprekendis. Wat gisteren gek leek, wordt vandaag bejubeld als de hoogste wijsheid. Wat we tienjaar geleden als zeer goed en juist en verstandig beschouwden, durven we nu niet meer hardop teherhalen.Willen we serieus met levensbeschouwing - en dus ook met onszelf - bezig zijn, dan moeten we alsuitgangspunt hanteren, dat alles onderzocht en gewogen moet worden om tenslotte over te houdenwat ons als waar, juist en mooi lijkt te zijn.Het uitgangspunt van ieder levensbeschouwelijk zoeken dient ons inziens het stellen van drie simpelevragen te zijn:* Wat is het dominante perspectief in onze samenleving ten aanzien van dit levensbeschouwelijkeprobleem? Waarom is dat zo?* Zijn er andere perspectieven dan dit zo vanzelfsprekende dominante perspectief? Waar vind ik dieen hoe zien die eruit?* Wat is tenslotte voor mij persoonlijk het beste perspectief? En waarom?Dood in de westerse samenlevingHieronder volgt een aantal teksten die het dominante perspectief in onze samenleving min of meervertolken.a.De twintigste eeuw kende een typische houding tegenover de dood. Met name in de meest geïndustrialiseerdeverstedelijkte gebieden van de Westerse samenleving. Het is die van de dood achtergesloten deuren. Het leed kunnen we niet meer aan en dus zwijgen we erover en bannen alles wateraan doet denken uit onze omgeving. Destervende wordt geïsoleerd in het ziekenhuis.De rouw is iets geworden waarvoor men zicheigenlijk schaamt.Terwijl er nu een soort taboe rust op hetspreken over de eigen dood en over hetvanzelfsprekende karakter van het sterven,worden we via de media vaak en indringendgeconfronteerd met de gewelddadige dood,verschrikkelijke ongelukken, aanslagen enziekten. Eigenlijk wordt ons voortdurend hetidee opgedrongen dat de dood abnormaal,sensationeel en totaal onverwacht is. Menheeft dit wel de ‘pornografie van de dood’genoemd en gewezen op het feit dat door hettaboe op de ‘natuurlijke’ dood juist een zinnenprikkelendeweergave van de ‘onnatuurlijke’dood is ontstaan in film en literatuur.Inonze cultuur is geen sprake meer van eenvoorbereiding op je eigen dood. Hoogstensmaken levensverzekeringen gebruik van de angst om dood te gaan. Een verzekering verschaft eenmateriële voorziening, indien nodig, maar geen geestelijke voorbereiding op het sterven. Wij vindenalleen het leven belangrijk. Zelfs bij de kerken die zich van oudsher bezighielden met het leven nade dood ziet men een zich afwenden van de problemen rondom de dood.”b.‘In de Amsterdamse crematoria duurt een uitvaart gemiddeld 17 minuten.”Krantenkop in 19974

c.‘Nabestaanden hebben behoefte aan een luisterend oor of gewoon de aanwezigheid van een vriendof een familielid. Wat je niet moet doen is het gesprek over de gestorvene vermijden of niet meerlangskomen, doen alsof er niets aan de hand is. In de twee jaar die De Keijser als rouwperiodehanteerde, nam het laatste gedrag toe. Nabestaanden hebben langer verdriet dan de omgevingdenkt.”Trouw, 22-2-97d.‘Rouwen is niet iets, waarmee de westerlingen worden opgevoed. ‘Je krijgt een hand in de kerk tijdensde rouwplechtigheid en het gewone leven wordt daarna weer opgepikt alsof er niets is gebeurd.De kerk zat vol, maar thuis tref je een leeg huis aan. De meesten lijken je vergeten. Degenen die mijgesteund hebben tijdens de periode kort na het overlijden van mijn vrouw waren vooral vrouwen.Het aantal mannen dat mij bezocht heeft, is op de vingers van een hand te tellen. ....Jan van Berkomherinnert zich nog goed dat de hele buurt meerouwde toen zijn broertje was overleden. ”Iedereenhing witte lakens voor de ramen als teken dat er iemand was doodgegaan. Hou me ten goede: ikverlang niet terug naar die tijd. Wel zou het fijnzijn, als mensen wat langer stil zouden staan bijhet verdriet van nabestaanden en er niet met eenboog omheen blijven lopen.”J. van Berkom, Een volle kerk, een leeg huis”Ik had er meer mijn hoofd bij moeten houden.Alles heb ik aan de uitvaartleider overgelaten.En toen is niet gebeurd wat ik in ieder geval hadwillen laten gebeuren: voor we naar het kerkhofreden nog éénmaal langs ons huis te gaan. Vooreen laatste groet aan de plek waar we zoveel liefen leed hebben gedeeld. Nu twee jaar na de doodvan mijn man heb ik daar nog spijt van.”uit ”Leven en dood. Partners op afstand” doorJoke Forceville van Rossum en Rokus vanOosten, pg. 190.”Illustratief voor het belang van een afscheidsritueelis het verhaal van een jonge vrouw dieplotseling haar man door een auto-ongeluk verloor.De crema tie plechtigheid verliep min of meerbuiten haar om, ze liet anderen beslissen wat er moest gebeuren, ze had zelf alleen de muziek uitgezocht.Na tien jaar kwam ze tot de conclusie dat ze de dood van haar man emotioneel nog steeds niethad verwerkt en organiseerde ze met vrienden opnieuw een crematieplechtigheid. ’Toen heb ik despeech gehouden die ik tien jaar ervoor had willen houden. Het was goed om die speech te houden,ik had het gevoel: nu neem ik ook echt afscheid van hem’”Uit: Zand erover door Marjan Sax e.a. pg 78Opdracht 1a. geef met je eigen woorden weer welke kenmerken het dominante perspectief inhoudt.b. Kun je verklaren waarom we dit perspectief met name tegenkomen?c. Welke vragen roepen de bovenstaande teksten bij je op?d. Kun je aangeven welke waarden er achter de gegeven teksten schuilen?5

2. Levensbeschouwelijkeverkenning t.a.v. de doodA.Opdracht 2Beantwoord de volgende enquêtevragen. We bespreken ze vervolgens in de klas. Met de bedoelingom te kijken welke ervaringen ieder met de dood heeft en om te kijken welke vragen er naar aanleidingvan het gesprek naar voren zijn gekomen.1. Wat voor plaats dient de dood in het bestaan te hebben?2. Wat kun je zeggen over de relatie tussen dood en leven? Wil je daarover een uitspraak inéén zin doen.3. Wat zou je doen als je nog 3 maanden televen had?4. Heb je weleens een goede vriend(in) of naastefamilielid aan de dood verloren?5. Was je wel eens aanwezig bij het sterven van eenmens?6. Heb jij ooit een bezoek aan een mortuariumgebracht danwel een dode opgebaard zien liggen?7. Heb je wel eens een begrafenis of een crematiebijgewoond? Wat wil je daarbij op?8. Denk je wel eens aan het feit te moeten sterven?9. Welke gevoelens heb jij bij de dood?O onverschilligO angst of vreesO hoop of vertrouwenO opstandigO berusting10. Als je ongeneeslijk ziek zou zijn en nog maar korte tijd te leven hebt, zou je dan willen dat de waarheidaltijd verteld wordt?11. Na mijn dood zou ik graag in de herin nering achterblijven door:O door de dingen waar ik goed in wasO door mijn persoonlijkheidO door mijn goedheid (karakter)O door mijn intelligentieO door iets anders, nl.: ...12. Als je kon kiezen, hoe zou je dan zelf willensterven?O een tragische doodO plotseling, maar niet gewelddadigO rustig en waardig6

O na een geweldige prestatieO door zelfmoord (eigen beslissing)O met vrienden om me heenO weet ik niet...13. Wat zou je willen na je dood?O uitgebreide begrafenisO aangeklede crematieO alleen met goede vriendenO in alle stilteO zoals mijn nabestaanden het willenO ter beschikking stellen vande wetenschapO maakt mij niets uitO iets anders ...14. Geloof jij:O in reïncarnatie (wedergeboorte)O dat er na de dood toch iets isO dat er na de dood NIETS isO dat alleen goede mensen leven na de doodO dat slechte mensen gestraft worden na de doodO dat we volmaakt en eeuwig gelukkig zijn bij God?15. Heb jij wel eens een bijdrage geleverd aan de invulling van een afscheidsdienst?Uitleg...B.We kijken naar een documentaire, waarin allerlei aspecten van omgaan met de dood naar vorenkomen.Opdracht 3Noteer de zaken die aan de orde komen, zorg dat je diverse verschillende vormen kunt navertellen.Noteer ook de zaken die je opgevallen zijn en maak een notitie van de vragen die naar aanleidingvan de documentaire of het gesprek erna bij je opkomen.7

Opdracht 4a. Welke levensbeschouwelijke en ethische vragen zijn we tot nu toe tegengekomen?Het kan zijn dat anderen vragen hebben geformuleerd waar jij (nog) niet aan gedacht hebt. Noteerdie eveneens.b. Welke ervaringen die je gezien of gehoord hebt, zijn volgens jou anders dan gewone ervaringen?Waarom? Wat is het kenmerk ervan?Als we de vragen in de klas geïnventariseerd hebben, proberen we de vragen onder te brengen binneneen van de volgende grote vragen:a. Wat is de relatie tussen dood en leven? Wat hebben dood en leven met elkaar te maken?b. Hoe kunnen of moeten we omgaan met dood en sterven, met mensen die sterven?c. Hoe kunnen we menswaardig afscheid nemen?3. Mijn waardenHieronder volgen tien uitspraken.Opdracht 5Noteer voor jezelf het antwoord op de volgende vragen bij ieder van de uitspraken.a. Welke gevoelsmatige reactie - positief of negatief - roept de uitspraak bij je op?b. Hoe heftig is de reactie op een schaal van 0 tot 5, waarbij 5 het hevigst is?c. Waarom geef jij die reactie? Wat zit erachter volgens jou? Heeft het met bepaalde waarden vanjezelf te maken? Formuleer die.1. Dood is geen goed gespreksonderwerp.2. Dood is het einde van alles.3. Zonder de dood heeft het leven geen betekenis.4. Ik ben nieuwsgierig naar wat er na de dood is.5. Bij de begrafenis of crematie van een vriend(in) zou ik graag iets persoonlijks zeggen.6. Bij een afscheid moet je zorgvuldig zijn.7. Mensen die gaan sterven worden anders door dit vooruitzicht.8. Denken over de dood doet je de waarde van het leven beseffen.9. De dood leert je je ware ik kennen.10. Datgene wat mensen in hun leven betekend hebben, gaat door over de dood heen.8

Opdracht 6a. We bespreken de verschillende reacties en kijken in hoeverre er verschillend gedacht wordt overde uitspraken. Neem een uitspraak waar je een negatief gevoel bij hebt en een die je positieflabelt om beide voor de klas te kunnen uitleggen.b. Noteer de vragen die naar aanleiding van het gesprek bij je op komen. Je hebt ze later hardnodig.4. Communiceren met andereperspectievenIn dit hoofdstuk gaan we aan de hand van lees- en kijkmateriaal de 3 grote vragen die eerder geformuleerdwerden verder uitdiepen.Opdracht 7Maak goede aantekeningen bij de videofragmenten en de leesteksten, eveneens n.a.v. de gesprekkendie erover gevoerd worden. In hoofdstuk 5 moet je met die vragen aan de slag!4.1. Relatie dood en leven4.1.1. De opvattingen van Ernst BeckerIs de angst voor de dood natuurlijk of aangeleerd? Over deze vraag zijn de geleerden het nog steedsniet eens en het aantal boeken dat zich daarmee bezighoudt, groeit nog jaarlijks.Aan de ene kant staan de mensen ‘met een gezonde geest’, die het er op houden dat de angst voorde dood niet natuurlijk is voor een mens. Een kind tot ongeveer vijf jaar heeft geen weet van dedood, daar is het een veel te ab stract begrip voor. Pas rond het negende jaar duikt het besef van deonvermijdelijkheid van de dood op.De andere school van denkers, filosofen en psychiaters stelt, dat dit niet helemaal onwaar is endat verkeerde opvoeding de angst voor de dood kan vergroten, e.d., maar houdt verder vast aan hetidee, dat de angst voor de dood natuurlijk is en in iedereen aanwezig, wat de fundamentele menselijkeangst is die alle andere angsten beïnvloedt. Niemand is immuun voor deze angst. Hoewelde angst voor de dood zelden zijn ware gezicht laat zien, is onder alle schijn de angst voor de dooduniverseel aanwezig.Biologische noodzaakDe psychoanalyticus Gregory Zilboorg is van mening dat de angst voor de dood een biologisch enevolutionair probleem is. De angst voor de dood is immers een immens sterke drijfveer om wegente zoeken tot zelfbehoud, om de gevaren die het leven be dreigen te overmeesteren. “Een dergelijkevoortdurende investering van psychologische energie ten behoeve van het behoud van het levenzou onmogelijk zijn als de angst voor de dood niet even voortdurend was.” Anders gezegd: als wegrote perioden zonder angst voor de dood zouden kennen, was het met het leven snel gedaan. Dan9

zou de menselijke inzet om het leven te behouden onvoldoende zijn en zou het menselijke leven alsnel het loodje leggen. De angst voor de dood moet achter al ons normale functioneren aanwezigzijn, zodat het organisme gewapend is voor zelfbehoud. Tegelijk mag de angst voor de dood nietpermanent in het bewustzijn van de mens aanwezig zijn, want dan zou hij niet meer kunnen functioneren.“De angst moet op gepaste wijze verdrongen worden om ons in een enigszins redelijk welzijnte laten leven. We weten heel goed dat verdringen meer betekent dan wegbergen en vergeten watweggeborgen is en op welke plaats het verborgen is. Het betekent ook een voortdurende psychologischeinspanning om het deksel gesloten te houden en innerlijk nooit onze waakzaamheid te latenverslappen.”Normaal werkt de verdringing effectief. In normale tijden bewegen we ons werkelijk alsof we nooitkunnen sterven. Iedereen zegt weleens, dat hij weet eens te zullen sterven, maar hij maakt zich erniet werkelijk ongerust om. Hij geniet van het leven, denkt niet na over de dood en hij wil er zichook geen zorgen over maken.Pas wanneer het leven anders loopt, worden de verdringingen losgewrikt. Toen in Zuid-Californiëaardschokken gerapporteerd werden, werd een toename van angstneuroses bij kinderen geconstateerd.Voor deze kinderen was de ontdekking dat het leven werkelijk catastrofale gevaren inhieldte veel voor hun nog niet volmaakte ontkenningssysteem. Vandaar de openlijke uitbarstingen vanangst. Bij volwassenen zien we de uiting van angst wanneer ze tegenover een dreigende catastrofestaan in de vorm van paniek. Bekend is dat er bij sommige gebeurtenissen meer slachtoffers vallendoor de paniek, waarmee mensen zich naar de uitgang of elders haasten dan door de catastrofezelf. Wie de moed opbrengt niet te gaan panieken, brengt het er meestal beter van af dan de hordesongericht handelende mensen. Op een startbaan sloeg een motor van een vliegtuig terug. De schokdie dit terugslaan veroorzaakte, bracht een ware paniek teweeg bij de rustig zittende passagiers.Een nooduitgang van het vliegtuig werd opengebroken en mensen sprongen van de vleugel naarbeneden. Verscheidene mensen liepen gebroken ledematen en andere verwondingen op terwijl erniets aan de hand was. Aan dergelijke incidenten kunnen we zien, dat verdringing plotseling nietmeer werkt en de pure doodsangst zich baanbreekt. vgl. ook scènes bij een film als The ToweringInferno of andere rampenfilms.Het was de denker Ernest Becker, die geprobeerd heeft de angst voor de dood en de ontkenningervan diepgaand te bestuderen.God èn wormIn zijn boek “De ontkenning van de dood” (1973) stelt hij, dat de mens voor zichzelf en voor de andereen onoplosbaar probleem vormt. Hij zit zo in elkaar dat hij zowel een god als een worm in zichbergt. Een god omdat hij streeft naar een situatie waarin hij zichzelf als een niet-schepsel kan zien.Hij ziet zichzelf als oorzaak van zichzelf door te heersen over de dingen en de anderen. Meesterzijn van de wereld doet hem -tijdelijk - vergeten, dat hij ook een worm is, in die zin, dat hij volstrektonderworpen is aan de natuur, de dood, de oncontroleerbare dierlijkheid van het lichaam. Hijweigert deze confrontatie van uitersten aan te gaan en hij zoekt een uitweg door een wereld vansymbolen en illusies te scheppen. Godsdiensten, intellectualisme, sociale spelletjes en psychotherapiedienen als camouflage om het lot van hetlichaam te maskeren, dat door de dingen wordtbeheerst, dat vervalt en aan de dood wordt prijsgegeven.Volgens Becker heeft de psychologie ons latenzien, dat we allesbehalve zelfstandig denkendeen handelende wezens zijn. In dat geval zalde vraag gesteld moeten worden naar de werkelijkekrachtbron van het menselijke leven.De grote psycho-analytici als Freud, Reichen Rank tonen aan, hoe we karakter en cultuuropbouwen om ons af te schermen tegenhet verbijsterende besef van onze uiteindelijkehulpeloosheid en tegen de verschrikking vanonze onvermijdelijke dood. Ieder van ons construeerteen persoonlijkheid, een levensstijl,een ‘karakterpantser’, in een ijdele poging hetfundamentele feit van onze dierlijkheid te ont-10

kennen. Wij willen niet toegeven, dat we er alleen voor staan. “Daarom identificeren we ons met eenmachtiger persoon, een zaak, een vlag of de omvang van onze bankrekening.”Becker koppelt hieraan een beeld vanuit de denkwereld van de grote godsdiensten en hun denkers:de mens is een schepsel in wiens aard het ligt zijn eigen schepsel zijn te ontkennen. De mens dieniet accepteert, dat hij ‘maar’ schepsel is, zal alle moeite doen om boven zijn nietigheid uit te stijgen.Becker meent dan ook dat alle kwaad, dat door de mens zelf wordt aangericht, berust op depoging van de mens zijn schepsel-zijn te ontkennen. Alle raketten, alle bommen, alle menselijkebouwsels zijn pogingen om de eeuwigheid te tarten door luid te verkondigen dat men geen schepselis, maar iets bijzonders. “Het zoeken naar een zondebok komt voort uit dezelfde behoefte om ietsbijzonders te zijn. Zoals Arthur Miller zei: “heeft iedereen zijn jood nodig.” Wij hebben elk een jood ofeen neger nodig, iemand die we kunnen trappen om ons bijzonder te voelen. Wij hebben een vijandnodig om omlaag te kunnen halen, iemand die we kunnen vernederen om ons boven de positie vanschepsel uit te kunnen werken. Ik vind dit gegeven van ongelofelijke betekenis: deze idee, dat dekrachten van het kwaad in wezen berusten op een ontkenning van het schepsel-zijn. Het is duidelijk,dat daarmee ook gezegd wordt, dat wie het schepsel-zijn accepteert niet meer zo nodig hoeft tebenadrukken, dat hij iets bijzonder is.”HeldendomDe mens is een dier dat iets moet doen aan de kortstondigheid van het leven. Hij wil daar bovenuitkomen en kunnen zeggen: “Kijk, ik heb een bijdrage aan het leven geleverd, ik heb het levenbevorderd, ik heb de dood verslagen, ik heb de wereld gezuiverd.” De mens heeft behoefte om deheld te spelen. Wij moeten allen helden zijn om mens te zijn. De populariteit van een bewegingals het nazisme komt voort uit de behoefte aan eenheroïsche rol. De mensen bloeien vooral dan op als zehet gevoel hebben, dat ze zuiverheid en het goede inde wereld brengen, dat ze beperktheid en het ongelukuitbannen. In zijn laatste interview, toen hij al bijnadood was van de kanker, zei Becker over held-zijn:”Zoals ik het hanteer, heeft de idee van heroïek eenbrede betekenis. Een held zijn betekent iets nalatendat de waarde van het leven verhoogt en een getuigenisis van de zinvolheid van het bestaan. Het makenvan een prachtig meubelstuk kan iets heroïsch zijn. Envoor de gemiddelde mens is, denk ik, het onderhoudenen verzorgen van een gezin heroïsch genoeg. In verhalenen toneelstukken wordt vaak de draak gestokenmet de ouden van dagen die zeggen:”Ik heb toch altijdvoor je gezorgd. Ik heb je toch steeds gevoed.” Maartoch is dat de heroïek van de gemiddelde mens. Menmag dat beslist niet geringschatten. Ik verondersteldat de Amerikaanse heroïek inhoudt, dat men goedin zijn levensonderhoud heeft kunnen voorzien, eengoede kostwinner is geweest, die niet in de steun hoefde te lopen: de held die van niemand afhankelijkis.”Becker is van mening dat er veel manieren zijn waarop verdringing werkt om het bange menselijkedier te kalmeren, zodat hij helemaal niet meer angstig hoeft te zijn. Ieder mens zal op zijn manierzoeken naar een middel om zich af te schermen tegen de angst.“Ons hele karakterpantser dient ervoor ons af te schermen voor de wetenschap dat de verschrikkingheel plotseling kan toeslaan. De mensen zijn in feite breekbaar en onzeker. Dat is de waarheid. Eris een hele mooie regel in de film ‘The Pawnbroker’, de pandjesbaas, waarin de hoofdrolspeler zegt:“Ik kon niets uitrichten. Ik kon niets uitrichten.” We doen er alles aan om ons af te schermen voorde wetenschap dat we in feite niets kunnen doen. We construeren enorme controlemachinerieën.Tijdens het communistische bewind in Rusland bijvoorbeeld maakte men geen melding van rampenzoals het neerstorten van een vliegtuig. In het paradijs wordt van deze zaken verwacht dat zeuitgebannen zijn. Dit is dan het controle-aspect van het karakterpantser dat van levensbelang isvoor het menselijke wezen. Ik zou niet weten wat mensen zouden doen, als ze zouden moeten levenmet het feit dat catastrofes hen onverhoeds zouden kunnen overvallen. Je kunt gewoon niet in zorgenzitten over het feit dat elke auto op straat je kind op weg naar school kan raken. Maar dat kan11

gebeuren. Het is voor de mens een natuurlijke zaak dat hij een geschift dier is: hij moet een geschiftleven leiden door zijn wetenschap van de dood.GodsdienstEen van de manieren die tot voor kort goed functioneerden om de angst voor de dood op een afstandte houden en zinvol de held te spelen was godsdienst. Elke godsdienst is een stelsel van symbolenen tekens, dat zijn bron vindt in het verschijnsel van de dood. Menswetenschappers, maar ook deman in de straat, zijn ervan overtuigd dat de godsdienst juist bestaat om het probleem van de doodte helpen oplossen. De dood is de kern waar het hele religieuze systeem om draait, de spil waaromheen zijn hele organisatie is gebouwd. In tijden waarin de levensverwachting van mensen hoogstensdertig, vijfendertig jaar was, en de dood ook bij pasgeborenen toesloeg, was godsdienst evennoodzakelijk en gewoon als eten en drinken. Alle grote godsdiensten zijn dan ook gebaseerd op hetidee van het voortbestaan van de menselijke ziel voorbij de grens van de biologische dood.Voor veel mensen, vooral in de westerse landen, heeft de godsdienst in deze haar aantrekkingskrachtverloren. Dat heeft niets te maken met het verlangen naar onsterfelijkheid , een verlangen datonuitroeibaar is. Het heeft alles te maken met de overtuiging, dat een persoonlijke god, de absoluteheerser over de aarde en al wat daar op is, niet meer hanteerbaar is voor de moderne mens. Hij heeftzogenaamd een zo sterk toegenomen controle over en inzicht in de natuur gekregen, dat die Goddaar niet in past.In de tijd dat zijn voorouders amper te leven hadden, kan de moderne mens nauwelijks iets gebeuren.Hij kan vele jaren zorgeloos leven in de waan, dat hij de heer en meester van de aarde is,onsterfelijk en in staat de anderen naar zijn pijpen te laten dansen. Hij heeft het idee, dat zijn ‘ik’ inhet middelpunt van het heelal staat in plaats van God. Maar in die wereld staat de verschrikkingvan de dood op de achtergrond te grijnzen.NarcismeKenmerkend voor de wereld van de jaren zeventig en begin tachtig is de ontwikkeling van de narcistischepersoonlijkheid. Narcissus was de Griekse held, die verliefd werd op zijn eigen spiegelbeeld.Een van de kenmerken van de narcistische persoonlijkheid is de angst voor de ouderdom. Dezepaniek duikt al vroeg op in het leven. Een uiting ervan is het toegenomen aantal ‘midlifecrises’, zoomtrent de veertig jaar. Deze crisis van de middelbare leeftijd is eigenlijk het besef dat de ouderdomom de hoek ligt. De veertigste verjaardag wordt gezien als het begin van het einde. De beste jarenvan iemands leven worden zo overschaduwd door de angst voor wat komen gaat.Deze nergens op gebaseerde angst voor de ouderdom en dood houdt verband met het optreden vande narcistische persoonlijkheid als overheersend type in de maatschappij. De narcist beschikt overzo weinig innerlijke reserves, dat hij bij anderen bevestiging zoekt voor zijn gevoel van eigenwaarde.Hij moet bewonderd worden om zijn schoonheid, charme, beroemdheid of macht - kwaliteitendie in de loop der jaren uiteraard verbleken. Wie de narcistische persoon -in onze streken met namete vinden in de yuppies- bezig ziet, moet wel bedenken dat de drijvende kracht achter deze leefwijzede ontkenning van de dood is.Onthullend is bijvoorbeeld in dit verband dat zelfs bij jongeren van 16 en 17 jaar gezondheid als éénvan de belangrijkste waarden naar voren komt. Dat wat er met mijn lijf gebeurt, is het belangrijkstein mijn leven. “Ronduit verbijsterend is het fanatisme, waarmee de moderne mens zich afjakkert,aan zijn lichaam knoeit, eraan trekt, rukt of het met de meest riskante stoffen vergiftigt met alsenig doel steeds maar weer de grenzen ervan te verleggen, de beperkingen ervan tegen te gaan,het natuurlijk verval op te schorten,” schrijft prof. Diekstra in zijn inleiding op het boek van Becker.“Voor zijn eigen oppervlakkige inzicht doet hij dit uit gezondheidsoverwegingen, om meer jaren aanzijn leven toe te voegen of meer leven aan de jaren. Geen wetenschappelijk onderzoek heeft tot nutoe ondubbelzinnig vast kunnen stellen dat al dat fitness-gedoe inderdaad gezondheidsbevorderendof levenverlengend is. Het is dus niet meer dan het geloof in het effect, dat de jogger doet voortsjokken.Achter dat geloof gaat de oeroude fantasie van de eeuwige jeugd en de onsterfelijkheidschuil, die in feite niets anders is dan een ontkenning van en een tegengif tegen de angst voor dedood. Maar diep in zich voelt ieder individu dat hij bezig is met een uiterst moeizame strijd tegeneen vijand die hij nooit zal kunnen verslaan, die hem uiteindelijk toch te grazen zal nemen, al zijngymnastisch gespartel ten spijt. “12

4.1.2. De ballade van de dood(Door Harrie Jekkers)Er was eens een koning, machtig en grootdie had slechts een vijand en dat was de doodWaarom moest de dood toch zijn leven bederven?Waarom was hij zo bang, zo bang om te sterven?De koning ontbood toen al zijn geleerdendie te paard en per koets aan het hof arriveerdenMôge geleerden, zei de koning beleefdik zit met een vraag waar niemand antwoord op heeftDe jongste geleerde, een ijdele snaakriep: vraagt u maar, sire, vraagt u maar raakWilt u soms weten hoeveel sterren er zijn?of hoe zwaar al het zand weegt van de grote woestijn?of hoe de belasting massaal wordt ontdoken? of hoe....maar toen werd hij abrupt onderbrokenWelnee, zei de koning, een tikje afwezigWaarom gaan we dood? kijk, dát houdt me bezigNiet een der geleerden had zo’n vraag verwachtAl sla je me dood, zei de jongste heel zachtDe oudste geleerde nam toen het woord en zei:Sire, sommige mensen worden vermoordanderen komen per ongeluk ommaar de meesten sterven van ouderdomDe koning zei kribbig: dat wist ik al langmaar wat is de dood, waarom ben ik zo bang?De knapste geleerde zei toen: mag ik soms even?misschien moet u, sire, met de dood leren levenDe koning sprong op, zijn woede was grootHij schreeuwde: ik eis een antwoord, wat is de dood?Toen sprak een geleerde met veel fantasie:zal ik eens vertellen sire, hoe ik dat nu zie:de dood komt je halen, de dood raakt je aandus de dood moet in levende lijve bestaanWe moeten hem vangen, dan zijn we erafleve het leven, weg met het graf!Ach de dood, zei de knapste, is niet te verslaanwant als je hem beetpakt, dan ga je eraanToen kreeg de koning een schitterend planHij zei: ik ken een stokoude, doodzieke manHij heeft, schat ik, nog maar een uurtje te gaandus de dood komt hem halen, de dood komt eraanWe bouwen een glazen kooi om zijn beden de deur wordt uitnodigend open gezetIs de dood eenmaal binnen, op weg naar zijn prooidan sluiten we snel de deur van zijn kooiAldus werd besloten, men ging aan de slagen de dood werd gevangen nog diezelfde dagSomber en treurig zat hij achter het glasalsof hij een levend museumstuk wasNog nooit was het volk zo gelukkig geweestJaren en jaren vierde men feestMaar op den duur ging het feesten vervelen13

en ging men gevaarlijke spelletjes spelenMen sprong van torens, in diepe ravijnenMen stoeide met leeuwen en wilde zwijnenMen dronk liters en liters vergiftigde wijnen voerde oorlog, gewoon voor de geinEn niemand ging dood, geen mens ging verlorenmaar er werden wel steeds meer baby’s geborenHet werd alsmaar drukker, men kreeg het benauwdEr werden zelfs mensen de zee in gedouwdEn honderd jaar later was de lol er van afen ging men weer verlangen naar de rust van het grafDe koning dacht: goed, ik ben niet meer bangmaar ik vind alles zo saai, en ik regeer al zo langOpnieuw riep hij toen de geleerden bijeenen zei: wat een ellende, waar moet dat heen?De knapste geleerde, inmiddels zo’n twee eeuwen oudzei: bevrijd toch de dood want zo gaat het foutMaar de jongste geleerde zei: ja, wie laat hem los?Wie de deur open doet is als eerste de klosDe koning stond op en zei theatraal:laat mij het maar doen, gegroet allemaalmijn angst voor de dood is nu wel genezenik heb, geloof ik, meer van het eeuwige leven te vrezenHij schreed naar de kooi, machtig en grooten stierf in de armen van de gretige doodLeve de dood, riep het volk gelukkigen ze leefden nog lang en stierven... dolgelukkig.4.1.3 Bijna dood ervaringen:‘bde leert hoe je zou moeten leven’De bde blijkt een universele ervaring te zijn, waarvan over de gehele wereld en door alle tijdenheen melding is gemaakt, en die onafhankelijk is van leeftijd, geslacht, intellect, godsdienst, ras encultuur. In de beschrijvingen van bde’s is steeds sprake van een of meer van de volgende gewaarwordingen:het besef dood te zijn; de ervaring uit het eigen lichaam te treden en dat van buitenaf tekunnen waarnemen; gevoelens van rust en vrede en de afwezigheid van pijn; het gevoel zich in eendonkere ruimte te bewegen en dan door een tunnel naar het licht toe te gaan.De waarnemingen na de tunnelervaring kunnen variëren van prachtige landschappen, muziek,onuitsprekelijk mooie bloemen en kleuren, tot ontmoetingen met overleden familieleden of bekendenen met een ‘stralende gestalte’ of een ‘stralend licht’ waarvan vrede en liefde uitgaat en dateen gevoel geeft van volledige acceptatie. In aanwezigheid van die lichtgestalte ken de ‘levensfilm’worden afgedraaid, waarin de betrokkene in vogelvlucht zijn leven terugziet. Van Lommel: ,,Er issprake van inzicht ín, geen oordeel óver het eigen leven. Je leert hoe je echt zou moeten leven - datonvoorwaardelijk liefhebben de enige manier is en dat geestelijke groei de enige reden is van onsbestaan op aarde.” In de laatste fase van de bde neemt men een ‘grens’ waar, waarachter geenterugkeer meer mogelijk zal zijn. Daarop volgt de terugkeer in het eigen lichaam.Sommigen ervaren die terugkeer in de begrenzingen van het vaak ernstig zieke en pijnvolle lichaamals een hevige teleurstelling, maar na verloop van tijd zijn de meeste mensen met een bde blij dat zezijn teruggekomen. ,,Ze hebben het idee gekregen dat ze nog een opdracht te vervullen hebben. Dezingeving van hun leven is hun duidelijk geworden. De bde heeft hun inzicht gegeven in de essen-14

ties van het leven en de dood. Maar het kan jaren duren,”aldus Van Lommel, ,,voordat iemand zover is. Vaak wordenmensen met een bde niet geloofd door artsen enfamilieleden en willen de omstanders er ook liever nietsover horen. Bovendien is het een haast onuitsprekelijkeervaring, die zó intensief is, dat praten erover nog steedsheftig emotioneert, ook na twintig jaar nog.”Dat dat inderdaad zo is, werd duidelijk toen MachteldBlickman over haar bijna-dood-ervaring vertelde. ,,Onzetaal is niet bij machte de intensiteit van de ervaring ookmaar te benaderen,” zei ze met trillende stem. ,,Alles watik zeg moet je verduizendvoudigen.’ThuiskomenHaar relaas: ,,Tijdens mijn bde, buiten mijn lichaam, sloot ik aan op vroegere gevoelservaringen enwerd ik opnieuw verbonden met iets dat groter is den wij. Ik voelde me helemaal vrij en bij totaalbewustzijn. Het overviel mij dat ik sterfelijk was. Ik zag dat mijn ziekte mij openspleet. Ik zag deangst om los te laten wat mij dierbaar was. Alles was mij heel helder. Toen ging ik over in gewichtloosheid.Ik had geen lichaam meer, geen bewustzijn van aardse zaken, maar was heel wakker. Ikkreeg een gevoel van heelwording en thuiskomen. Ik raakte in een staat van zijn, zo heerlijk en volvervulling. Ik was een met het geheel en alles was in mij. Ik begreep ineens alles - dat we samenmet elkaar verbonden zijn en ieder verantwoordelijk voor een stukje. Ik zag de voorkant van hettapijt, met de prachtigste patronen en kleuren waarvan ik altijd alleen de achterkant had gezienmet de loshangende draadjes en onduidelijke structuur. Ik voelde liefde, vrede en harmonie. Ookkreeg ik een terugblik op mijn leven, waar ik zelf over oordeelde. Ik zag de pijn die ik anderen hadaangedaan en die mij is aangedaan. Het was zo heerlijk, ik wilde daar blijven. Maar toen sloot mijnlichaam als een gevangenis om mij heen.”Machtelds leven kreeg een andere betekenis na deze onuitsprekelijke varing. ,,lk ging mijn levenals geschenk zien, als een uitdaging te leren. Niets was meer vanzelfsprekend.” Maar gemakkelijkwas het allerminst om na deze ,,reis naar het licht” de draad weer op te pakken. ,,lk had het gevoeldat ik eindexamen had gedaan en weer naar de eerste klas werd teruggezet. Ik had geen bindingmeer met wie ik geweest was, met de normen en regels waarmee ik vertrouwd was. Het was mijonduidelijk wie ik moest worden. Na acht jaar zwijgen zocht ze, door depressies gedreven, naarhulp. Elisabeth Kübler-Ross heeft haar uiteindelijk kunnen helpen haar aardse leven voort te zetten.,,Dankzij haar ben ik opnieuw thuisgekomen, maar nu in mijn eigen lichaam.”15

VeranderingMachteld Blickman is fundamenteel veranderd door haar bde. Dat deelt zij met alle anderen diezo’n ervaring hebben gehad. Het leven wordt nooit meer zoals het geweest is. De meeste mensenmet een bde hebben duidelijk het gevoel dat zij nog een opdracht te vervullen hebben. Het levenkrijgt een diepere spirituele betekenis, waarbij men liefde en kennis nastreeft. Vaak ook treedt ereen verwijdering op met echtgeno(o)t(e), familie en vrienden, omdat zij de persoon in kwestie nietterugkennen.Voor Machteld liep haar verandering uit op een echtscheiding. ,,Het was niet mogelijk voor mij omte delen wat er in mij omging. Dat werkt vervreemdend, zowel van mijzelf als van mijn omgeving. Ikhad ook duidelijk het gevoel dat mijn teruggekregen leven een opdracht was, dat ik iets moest doenmet vrede en met kinderen. Ik ben een heel andere moeder geworden voor mijn drie kinderen.’Trouw, datum onbekend4.1.4. Doodgaan is bikkelhard vechten,een humanistische visieZeventien maanden lang volgde journaliste Yoeke Nagel samen met fotograaf Michiel Wijnbergh hetziekte- en sterfproces van Anneke de Jong. Dat leverde een aangrijpend en rauw relaas op, waarinje de dood recht in het gezicht kijkt. Je ziet Anneke marchanderen met de dood, ermee flirten, hemontkennen, ernaar verlangen, hem weer wegduwen. Om er zich uiteindelijk aan over te geven.Yoeke Nagel ontmoette de toen 41-jarige Anneke de Jong op het verjaardagsfeest van een wederzijdsevriend. Daar hoorde ze haar vertellen dat ze haar kinderen naar een pleeggezin had gebracht,want het ging echt niet meer. De kanker was over haar hele lijf uitgezaaid, ze zou nog maar korte tijdte leven hebben. Ze wilde op tijd geregeld hebben dat haar kinderen ergens verder konden leven,zodat met haar dood voor hen niet alles tegelijkzou veranderen. Dat intrigeerde Yoeke. Ze trok destoute schoenen aan en belde haar om te vragen‘hoe het is om dood te gaan’Yoeke Nagel: ‘Anneke moest lachen toen ik haardat zo recht op de man af vroeg. Ze was nietiemand die zich stilletjes achter beleefdheidsnormenverschool. Zeker nu ze nog maar zo kortte leven had, vond ze dat verspilde tijd. Ze zei:‘Kom maar eens langs’. Dat leidde tot een langen openhartig gesprek aan haar bed, waaruit hetidee voor het boek ontstond.Anneke wist veel over de dood, maar vooral intheoretische en filosofische zin. Maar over haardoodgaan in de praktijk, wist ze niets. De lichamelijkeaftakeling en pijn, de toenemende afhankelijkheid,het voortdurende loslaten en afscheidnemen, de worsteling om met jezelf in het reinete komen, de gedachten die maar niet stoppen.Dat alles kostte haar meer moeite dan ze ooithad gedacht. Ze had nogal romantische ideeënover doodgaan, was bijvoorbeeld helemaal nietvoorbereid op de pijn. Ook merkte ze dat ze haargrenzen steeds opschoof. Eerst dacht ze: als ik niet meer naar de kroeg kan of geen sociale contactenmeer heb, dan hoeft het voor mij niet meer. Later: als ik geen seks meer kan hebben of niet meer kaneten, houdt het echt op. Ze wilde aanvankelijk geen chemotherapie, geen pijnstillers, maar heeft hetallemaal gehad. Zo gaat het dus. Je verschuift je grenzen steeds meer. Dat verbaasde haar zelf ook.De dood is geen langzaam afglijden maar gaat met veel strijd gepaard, dat is wat Yoeke heeftgezien. De dood is in stijl met het leven dat iemand geleefd heeft, denk ik nu. Mijn grootvader, diewas oud en bescheiden; hij ging rustig heen, zoals dat heet. Maar Anneke ging schreeuwend en gil-16

lend ten onder. De andere kant van het verhaal is dat Anneke veel nieuwe inzichten kreeg. Ze bleefnadenken, groeien en ontdekken. De buitenkant takelde af, maar van binnen werd ze rijker.‘Na deze ervaringen ben ik anders gaan denken over de dood’, zegt Yoeke. De dood maakt nu veelmeer deel uit van mijn leven. Ik ben er minder bang voor. Vroeger wilde ik niet nadenken over devraag of ik gecremeerd of begraven wilde worden. Alleen al het idee: vlammen of wormen aan mijnlijf, brrr jakkes! Maar nu weet ik zo duidelijk: ik woon er niet meer. Als je doodgaat, trek je uit je lijf.Ik durf nu ook naar een dood vogeltje te kijken of vissen schoon te maken. Dat durfde ik voorheenniet; iets dat dood is, vond ik vies, eng. Dat doe je weg. Dat komt ook, omdat onze maatschappij dedood ver weg gestopt heeft. Je kunt er niet mee oefenen of aan wennen. Hierdoor is de dood de groteonbekende geworden. En niets is zo eng als dat wat je niet kent. We hebben geen beelden meer overde dood, vullen die in met angsten of wenden ons hoofd af.’Ik hoop dat we in de toekomst ons meer met de dood gaan bezighouden. Niet als een ziekelijkgluren, maar om de dood weer terug te halen in het leven. Want we hebben het leven veel te klinischgemaakt. Het moest allemaal zo schoon, maar het leven is niet schoon en de dood ook niet.Doodgaan is prullen, janken, worstelen, krabben, bijten.Het gaat nu veel meer om het terugnemen van de dood. Zeker nu we af zijn van de dogma’s van dekerk, blijft er niets over dan de rauwe dood. Punt uit. Dat is natuurlijk schrikken, want het houdt nietalleen een keer op, er is ook nog eens geen hemel. Oh help! Daarom ook hebben we de dood in deijskast gezet. Het is nu tijd om hem er uit te halen en laten zien hoe hij werkelijk is. Dat moet je nietop een sensationele manier doen, want dat vergroot de angst alleen maar. Maar ga er integer meeom, dan wordt de dood weer een natuurlijk onderdeel van het leven’.(Een interview met Yoeke Nagel uit ‘De Humanist’, maart 1998)VerdiepingsstofEnkele stukken uit ‘Grondslagen van humanisme’ van J. van PraagDe mens zal altijd voorbereid moeten zijn op het leed, omdat het bij het leven hoort. Zelfs als menzou menen dat in een toekomstige samenleving meer saamhorigheid en vrede zouden heersen, endat hygiëne en techniek ziekte en natuurkrachten meer en meer zouden beheersen, dan nog zou hetonvoorziene steeds weer nieuw leed kunnen veroorzaken en hen die ons na staan bedreigen.Het leed is zozeer een bestanddeel van het leven, dat het iedereen ten deel kan vallen. Het is juistverbijsterend dat niemand loon naar werken krijgt. Het leed schijnt de mensen willekeurig te overvallen.Het lijden loutert, zegt men, maar men kan niet volhouden dat juist zij door het leed getroffenworden, die deze loutering het meest behoeven. Louteren doet alleen het leed, dat innerlijk verwerktkan worden en ingepast in de totaliteit van het bestaan. Leed is een aanmaning om schroomvalligmet elkaar om te gaan, om de maatschappelijke oorzaken van leed weg te nemen, om het lijden enhet bestaan voor elkaar te veraangenamen. Misschien is de enige zin van het leed, dat het ons hetleven doet zien in een nieuwe kwaliteit; dat wij de vreugde leren verstaan en eigenlijk pas lerenwaarderen tegen de achtergrond van het leed, zoals het leven zelf niet werkelijk ervaren kan wordenzonder de achtergrond van de dood. Zo scheppen leven en dood, vreugde en leed, pas in hun samenhangde werkelijkheid van het bestaan. Zonder dat zou het ons als onwezenlijk voor komen.Zo kan de dood de vervulling zijn van het leven, als alle vermogens tot ontplooiing gekomen zijnen levens eb intreedt. Daarom is juist de dood van zovele jonge mensen- door geweld, ziekte, ongelukken-zo onverdraaglijk. Maar erkend moet worden dat het bestaan ten alle tijde een leven naarde eigen dood toe is, waaraan elk bestaan op ieder moment onderworpen is. Alleen als een menshiervan doordrongen is, kan hij het beleven in zijn unieke onherhaalbaarheid.De zin van de dood ligt in de eindigheid van het leven met zijn onvermijdelijke leed, zijn onwaardeerbarevreugden en zijn onherhaalbare ontplooiing. In die ontplooiing ervaar je de betrokkenheidop wat je zelf overstijgt: gezin, vriendenkring, werk en cultuur, waarin een duurzame vorm van levenzich kenbaar maakt. En daarin zit een stuk zingeving, zelfbestemming over de grens van je eigenleven heen die mensen met de eindigheid kan verzoenen. Hierin dringt het besef op uniek te zijn enniet voor niets geleefd te hebben.Zonder de dood zou het leven van de mens geen menselijk leven meer zijn. In feite is de dood dealtijd aanwezige mogelijkheid , die de mens terugwerpt op het ene onherhaalbare nu, dat tusseneen voorbij verleden en een onzekere toekomst het enige moment in tijd en ruimte is, waarover de17

mens beschikt voor de verwerkelijking van zijn menselijkheid. Het weten van de dood verleent hetleven juist zijn volle intensiteit, omdat het geleefd wordt in het besef van zijn tijdelijkheid. Als hetin dit besef geleefd wordt, kan het de mens verzoenen met zijn eigen dood als voltooiing van zijnbestaan.4.2. Omgaan met dood en sterven, stervenden4.2.1. Suzi’s storyEen aantal jaren geleden werd een documentaire met deze titel uitgezonden. Het is het verhaal vaneen jonge Amerikaanse vrouw, danseres, die trouwt met een Australische manager. Ze heeft vierjaar een relatie met hem en als ze zwanger is gaan ze trouwen. Meteen daarna hoort ze dat ze aidsheeft en dat het kind dat ze ter wereld brengt eveneens de gevreesde ziekte heeft. In de documentairezien we haar strijd tegen de ziekte, de reacties van de familie en anderen en de gesprekkentussen de hoofdpersonen. Uiteindelijk bezwijkt Suzi aan de ziekte. Haar zoon Troy wordt door steedsnieuwe bloedtransfusies in leven gehouden.Opdracht 8Kijk naar de verschillende personen in de documentaire en noteer de verschillende manierenwaarop de mensen met de komende dood van Suzi omgaan. Noteer ook je eigen reacties op de verschillendehoudingen.4.2.2. Youp van ‘t Hek en het stervenBegin 2000 voerde Youp van ‘t Hek een gesprek met een vrouw, die ten dode opgeschreven was. Hetgesprek werd opgenomen en uitgezonden. Het is een indrukwekkend document geworden, zeggenvelen. Niets wordt uit de weg gegaan. Beiden spreken open over dood en sterven, zonder valse sentimentaliteit.Opdracht 9Maak aantekeningen over de opvattingen ten aanzien van dood en leven, zoals die in dit gespreknaar voren komen. Noteer eveneens je vragen, als het gesprek daar aanleiding toe geeft. Je zou ooknaar aanleiding van het gesprek enkele stellingen kunnen bedenken waaraan in het gesprek alshet ware vastgehouden wordt.18

4.3. Waardig afscheid nemen4.3.1 Afscheid nemen in multicultureel NederlandNa de tweede wereldoorlog hebben zich vele niet-westerse mensen in Nederland gevestigd:Indonesiërs, Molukkers, Chinezen, Surinamers, Turken, Marokkanen, Ghanezen, Hindoestanen,enzovoort. Alle groepen hebben hun eigen culturele uitingen, die we ook terug zien komen in hunbegrafenisrituelen.Tussen 1990 en 1998 heeft de Rotterdamse fotografe Marrie Bot toestemming gevraagd en gekregenom het afscheidsritueel van de diverse bevolkingsgroepen op foto vast te leggen. Ze las erover enliet zich het verhaal door de mensen zelf vertellen. Dat werk van jaren resulteerde in een boek van280 pagina’s, waarin ze verslag doet van de rouw- en uitvaartrituelen in multicultureel Nederland.De titel is ‘een laatste groet’. Goede informatieve teksten en honderden foto’s maken duidelijk hoegroot de verscheidenheid is als het gaat om afscheid nemen.Een voorbeeld geven we uit het hindoeïsme:De stervende wordt voortdurend door de familie omringd. Men geeft hem water te drinken afkomstiguit de Ganges, de rivier die een symbool is van de verbondenheidmet het Brahman, in het water heeft men fijngesnipperde blaadjesvan de toelsi (een geurig plantje) gedaan. Toelsi is ook één vande vele goden en godinnengestalten uit de hindoemythologie.Een aanwezige pandit kan Brahman vragen om barmhartigheiden genade voor de stervende en diens karma.De dode wordt door de familie aangekleed en keurig opgemaakt,want men moet een goed beeld ter herinnering kunnen meedragen.Na het sterven houdt men zich aan strenge rouwvoorschriftenen naast zwart (van christenen overgenomen) is ook wit eenkleur van rouw. Er komen heel veel mensen op rouwbezoek. Aanhet hoofdeinde van de kist staat een schaaltje van rood aardewerk,waarin een pitje brandt. Het zal de ziel van de overledenebeschijnen en beschermen tegen kwade geesten. Er is een panditaanwezig die de mensen bezoekt en mantra’s citeert (korte verzenuit de heilige boeken)Soms zingt men het volgende gebed: “Heer, Krisna, sta ons bij.Verlos ons van verdriet en leed. Want u bent degene die het verdrieten het leed van de mens begrijpt. Als het overal donker is, bent u degene die ons naar het lichtvoert”.De crematieEen mannelijk familielid wordt aangesteld als hoofdrouwende of offeraar. Hij heeft de leiding (bijgestaandoor de pandit) bij alle rituelen. Hij moet helemaal rein zijn omdat de rituelen anders niethet gewenste resultaat zullen bereiken bij de overledene. Als teken van reinheid wordt zijn hoofdhaarafgeschoren. De dode wordt gecremeerd. Het verbranden in het vuur is de snelste en zuiverstemanier om het lichaam terug te geven aan de kosmos. De pandit verricht bij de crematie allerleirituele handelingen volgens een vaststaande rite. Het lichaam van de offeraar wordt besprenkeldmet water: bron van leven en zuiverheid. De offeraar biedt zich via een gebed officieel aan aan deoverledene en de goden. Er worden offers gebracht van vijf Pinda’s (eivormige ballen van rijstmeel,boter, melk, suiker, honing en sesamzaad), Ze hebben alle een eigen symbolische betekenis bedoeldom de gang van de overledenen naar het crematorium te beschermen. Er is ook een vuuroffer om degunst af te smeken van beschermgoden tijdens de crematie (in een speciale vierkante metalen bak).De offeraar legt kleine stukjes toelsiblad op de lippen van de dode, zodat de geest van de dode inhet lichaam blijft tot tijdens de crematie. De dode wordt nog gezegend met het licht, met het lichtjedat in de rode aardewerkschaal brandt. Onder het zingen van het Krisnalied wordt de dode weggedragen.Op weg naar en in het crematorium worden door de offeraar nog meer rituele handelingen verricht.In het crematorium loopt iedereen langs de open kist ten afscheid en het lichaam wordt bestrooid19

met bloemblaadjes en met rozenwater besprenkeld. Men brengt een laatste groet: OM Shaanti,shaanti, shaanti”. Men laat de tranen de vrije loop, jammert en schaamt zich er niet voor veel verdriette tonen als de kist bedekt met bloemblaadjes daalt. De familie moet zelf de verbranding vanhet dode lichaam in gang zetten. Op de borst van de dode plaats men het aardewerkschaaltje metde brandende lont. Zo zet men het lichaam op symbolische wijze in vlam. De rouwtijd duurt over hetalgemeen tot 13 dagen na de crematie. Tijdens deze periode worden er offerrituelen gehouden voorde overledenen zodat de geest gerust afscheid kan nemen. Deze rituelen bestaan uit vaste gebruikenen teksten, ze zijn bedoeld als afscheid, er worden geschenken gegeven en veel gebruiken zijnook bedoeld als reinigingsritueel.Opdracht 10a. Kies een van de groepen uit het boek van Marrie Bot en maak een verslag van de gebruiken diedeze groep hanteert bij het afscheid nemen.b. Geef zoveel mogelijk aan, wat de culturele of religieuze achtergrond van de verschillende rituelenis.c. Probeer je in te leven in hun manier van denken en doen. Geef vervolgens aan, wat jij waardevolleelementen in hun manier van afscheid nemen vindt. Geef aan waarom. Noteer ook diezaken waarmee jij ondanks alle respect voor hun manier van afscheidnemen toch moeite hebt.4.3.2 Het katholieke ritueelEen levensbeschouwing die heel wat werk heeft gemaakt van het afscheidnemen is het roomskatholiekegeloof. Meer dan de protestantse zusterkerken heeft de katholieke kerk een stevig ritueelontwikkeld om de gang van het laatste afscheid dragelijker te maken. Het ziet er met alle verscheidenheiddie ook daar aanwezig is, ongeveer zo uit:a. Mensen kunnen thuis sterven - als er de mogelijkheid is- en afscheidnemen temidden van hun familieleden. Zo kan de kilte van het ziekenhuisontlopen worden.b. Als de dood nadert, kan de stervende met zijn familie het sacramentder stervenden ontvangen. Te midden van zijn familieleden wordenvoorhoofd, handen en voeten gezalfd, samen bidt men en vraagtmen om kracht voor de zieke en de komende nabestaanden omsamen deze moeilijke tijd door te kunnen maken. In bepaalde katholiekegebieden heet het: ”Mijn oma is gisteren bediend.”c. De gestorven mens kan in bepaalde omstandigheden thuis opgebaardworden in, naast of boven het bed, waarin hij of zij geleefd,gelachen, gevreeën, kinderen gekregen en gehuild heeft.d. Als de dode thuis is opgebaard kan er een dodenwake gehoudenworden. Wie behoefte heeft om afscheid te nemen kan dat doen.Door op deze manier geconfronteerd te worden met de dode begrijpenmensen vaak beter dat het nu echt afgelopen is. Vaak is dat ietswat men heel moeilijk kan geloven.e. Als de dode elders opgebaard staat - in een mortuarium bijvoorbeeld- zijn er meestal bepaalde bezoektijden, tijdens welke men afscheidkan nemen. Sommige mensen weigeren stelselmatig afscheid tegaan nemen van een dode, omdat ze er niet tegen kunnen een opgebaardlijk te zien. Anderen weigeren op deze manier afscheid tenemen, omdat ze het beeld van de mens, toen hij of zij nog in levenwas, niet willen laten bederven door het beeld van de mens, nu hijof zij dood is.f. In katholieke kringen is het vaak gebruikelijk in de kerk nog eenavondwake te houden, een gebedsdienst om samen de dode tegedenken en om kracht te bidden voor de komende moeilijke tijden.g. Enkele dagen na het overlijden wordt de dode gecremeerd of ter aarde besteld. Dat is sterk afhankelijkvan de eigen instelling. Sommigen kunnen de gedachte te zullen verteren in de aarde nietverdragen en zien in crematie een zuiverder vorm van verdwijnen van het lijk. Voor anderen is20

de gedachte, dat je aan de aarde wordt toevertrouwd, waaruit je voortgekomen bent, een prettige.Bovendien heb je als nabestaande ook een plek waar je naar toe kunt gaan om je geliefdete gedenken en dat is minder goed mogelijk in het geval van cremeren. De urn wordt een tijdbewaard en als er geen andere voorzieningen worden getroffen, wordt de as verstrooid over hetstrooiveld bij het crematorium.h. Na de uitvaart - tenzij die in besloten kring heeft plaatsgevonden- is er de mogelijkheid de nabestaandente condoleren en vooral in Brabantse katholieke kringen is het regel dat aan genodigdefamilieleden en vrienden een koffietafel wordt aangeboden om zo samen langzaam de overstapnaar het dagelijkse leven te maken.i. Gedurende een hele tijd wordt er in bepaalde diensten aandacht besteed aan de overledene, omhaar te gedenken, te bidden voor haar zielerust en als nabestaanden te laten zien dat je haar nietvergeten bent. Zoiets heet een ”mis ter intentie van...”j. In de katholieke kalender is er een dag in het jaar waarop de doden van de gemeenschap extrabedacht worden. Op 2 november, Allerzielen, gedenkt de gemeenschap alle leden die het afgelopenjaar in haar midden gestorven zijn. De namen van de gestorvenen worden vaak hardopvoorgelezen en in een bidprentje uitgedeeld. Mensen bezoeken het kerkhof, zetten bloemen, m.n.witte chrysanten, bij de grafsteen, maken die schoon, alles om te laten merken dat ze de dode nietvergeten zijn.Opdracht 11Hierboven kwamen de volgende keuzes aan bod in verband met dood en sterven:- thuis sterven- sacrament der stervenden- thuis opbaren- avondwake- cremeren of op kerkhof begraven- kist laten zakken of in crematorium de kist zien verdwijnen- uitvaartdienst- condoleancemogelijkheid- maaltijd na de plechtigheid- dode gedurende bepaalde tijd in de gemeenschap gedenken- AllerzielenWelke daarvan spreken je totaal niet aan? Waarom?Welke vind je zinvol?Wat zou volgens jou bij een dodenafscheid beslist niet mogenontbreken?Welke -evt andere - rituelen rondom de dood heb jij in je levenal eens meegemaakt? Hoe kwamen die bij je over?4.3.3. Nieuw vraag naar oude rituelenGeen officiële kerkdienst maar wel een intens religieus gebeuren”, zei de begrafenisondernemer nade uitvaartdienst van Danja Macaré, die in 1991 op 23-jarige leeftijd aan aids overleed.Een half jaar daarvoor had zij nog met koningin Beatrix gesproken, die bij de heropening van degerestaureerde Mozes en Aäronkerk was. Om de koningin bloemen aan te bieden had Danja enkeleuren de aidsafdeling van het AMC kunnen verlaten. In dezelfde kerk werd een half jaar later haaruitvaart gehouden.Jan Ruijter, coördinator van het Mozeshuis in Amsterdam, waar de Taakgroep aids van deAmsterdamse Raad van Kerken gehuisvest is, leidde haar uitvaartdienst: ,,Ze overleed thuis, inhaar eigen kamer en werd door haar moeder verzorgd. Poppen van vroeger, foto’s, de dwarsfluit,haar lievelingskledingstukken, het werd op de bank en haar tafel gedrapeerd. Die kwamen ook inde kerk tijdens haar dienst. Danja was veilig, zei ik tijdens de viering, waar ook haar moeder engrootmoeder spraken, haar lichaam lag tussen ons als in een huiskamer, prenten, kinderfoto’s, eenhalf afgebreide trui als symbool van haar onvoltooide leven.”21

Zoals rituelen of riten uit de cultuur verdwenen zijn, zo is volgens pater van Kilsdonk ook het begripverdwenen van wat riten zijn. ,,Mensen denken nogal eens dat wanneer je je elke dag op hetzelfdetijdstip op dezelfde manier scheert, je dan te maken hebt met een rite. Onzin. Een zich herhalendehandeling is niet gelijk aan een rite, of ritueel. Dat ik mij scheer, heeft geen betekenis, geen voltage.Het is louter een technische, liefst zo praktisch mogelijke handeling. Een kleine vorm van arbeidvoor het werk.”Een ritueel is meer een gebaar van het lichaam, een uitingdie niet in de sfeer ligt van de arbeid, maar van het spel,een ernstig spel. Ernstig is niet per se zwaarmoedig, welinhoudrijk. Het is een gebaar dat niets anders heeft dantekenkracht. Arbeid maakt de handen productief, maar inde rite zijn ze juichend naar boven geheven, of uit verdrietmachteloos en eerbiedig voor de borst gehouden. Of, zoalsVan Kilsdonk het formuleert: ,,De rite is een spelen van hetlichaam met de elementen: met zuster water, broeder vuur,zuster olie. En met de kaars. De kaars is een van de subliemevondsten van de Westerse beschaving. De kaars is hetgeheim. Een geheim dat je niet hoeft te duiden. Een kleinevlam die een kathedraal verlicht. Het ontsteken van eenkaars is bescheiden ritueel. Niet wij spreken over de kaars;de kaars spreekt, stil.”Rite is behalve tegen arbeid ook af te grenzen tegen taal,juister gezegd, tegen de welsprekende, redenerende taal.Rite is een taal aan woorden voorbij. ,,Bij een uitvaart vindtvaak een toespraak plaats, een biografische toespraakwaarin de grootheid en de grenzen van deze gestorveneworden getekend. Toch ben je snel uitgesproken - al doe jeer een half uur over. De dood is een en al geheim. Daar eindigt het spreken, er treedt een stilte opzonder een gebed en de priester in oude tijden buigt, acht maal.”Een verpleegster uit het AMC vertelde dat aidspatiënten steeds vaker thuis blijven, wanneer hetsterven dichterbij komt. Professionele ondersteuning, die tegenwoordig makkelijker te verkrijgen isdan vroeger, maakt dat mogelijk. Aids blijkt een inhaalprocedure te forceren rond taboes van onzetijd: levensbegeleiding van zwaar zieken, die vaak een loutering doormaken en allerlei verbrokencontacten uit het verleden herstellen, stervensbegeleiding inclusief mogelijke suïcide, euthanasieen rouwverwerking. Over de begeleiding van vrienden en familie bij de dood van een vriend, vriendinzei Jan Ruyter eens: ,,Wat is er beter dan dat de hand die je bij het heengaan vasthoudt, je heeftgestreeld en verschoond? En wet is er beter dan dat de mond die de laatste afscheidswoorden tot jespreekt, je heeft gekust?”Een verklaring waarom juist mensen met aids oude, soms versleten rituelen opnieuw betekenisgeven of op een creatieve manier vervangen door alternatieve vormen van afscheid nemen, ziet JanRuijter in het feit dat de aids-epidemie vooral één groep treft: de homofiele man. Bij iedere uitvaartvan een aidspatiënt zijn er lotgenoten die beseffen dat zij wellicht de volgende zijn, waardoor debetrokkenheid bij het afscheidsritueel uiteraard groot is.Binnen de gay-community, die volgens Van Kilsdonk sterker is dan de vrijmetselarij of een religieuzeorde, wordt een morele verantwoordelijkheld voor elkaar gevoeld. Dat leidde behalve tot buddy-zorg(buddy betekent maat, kameraad) tot hele netwerken van vrienden en vriendinnen die samen metde vaak nog levende ouders een hecht gezelschap vormen. Niet alleen voor het sterven, gedurendehet sterven, maar ook na het sterven willen zij blijk geven van hun betrokkenheid. ,,Riten mogen nietbedacht zijn, niet abstract”, meent pater van Kilsdonk. ,,Ze zijn zo elementair dat je eigenlijk maarweinig patronen hebt. Als iemand aan mij vraagt: ‘Kent u nieuwe riten?’ vraag ik terug: ‘Kent u eennieuwe vorm van kussen?’ Ons lichaam is eindeloos soepel, maar vastgelegd in een structuur. Zo ishet met riten ook. Daarmee bedoel ik niet dat er geen nieuwe rituelen kunnen ontstaan, maar weldat een rite niet origineel is.”In de katholieke kerk bestaat de traditie van het zalven. Om gesterkt te worden en om de zon-22

den te vergeven. Veel pastores, ook Van Kilsdonk, duiden de zalving echter als een vorm vandanken. Alleen als de stervende vraagt om de sacramentele zalving dient Van Kilsdonk die toe.,,Merkwaardigerwijze zijn er de laatste tijd weer aidspatiënten die mij vragen om de laatste zalving.Dat jonge mensen mij vragen om het Heilig Oliesel had ik tien jaar geleden voor onmogelijkgehouden. Je zalft het voorhoofd, de oogleden, als dank voor de ogen die zoveel gezien hebben, deneusvleugels, voor het vele dat de neus heeft mogen ruiken, de handpalmen en voetzolen. Laatstdeed een jongen zijn pyjamajasje open en vroeg ‘Wilt u ook mijn hart zalven, mijn borst?’ ”Niet alleen bij mensen die van huis uit kerkelijk zijn, valt een herwaardering van de oude rituelente constateren; het komt in de Mozes en Aäronkerk vaker voor dat aids-patienten van huis uitniet gelovig zijn dan wel. Hoewel Jan Ruijter niet geregeld wijwater sprenkelt, of wierook zwaait,gebeurde dit wel tijdens een viering waarbij de overledene te kennen had gegeven zoveel mogelijkmet oude gebruiken begraven te willen worden. In de dienst werd door een koor gregoriaans gezongen,een deel uit een requiem. En er was water, wijwater. ,,lk had van het Begijnhof een wierookvaten een wijwatervat geleend, heb eerbiedig met het water de kist besprenkeld. Daarna hield ik dewijkwast vragend in mijn hand en keek naar de voorste rij: moeder, vriend, broer? Zij begrepen hetgebaar onmiddellijk, kwamen naar voren en besprenkelden de baar. Met de wierook gebeurde datop dezelfde manier. Op zo’n moment wordt een oud ritueel, het water en de wierook, eeuwenlangvoorbehouden aan de clerus, op een nieuwe manier geladen.”Behalve de herleving van oude gebruiken ontstaan er ook totaal nieuwe vormen van afscheidnemen.Willem Boode, die aids had in de terminale fase, wilde zijn uitvaart niet aan zijn ouders overlaten;hij was van huis uit katholiek, maar wenste in geen geval via de kerk begraven te worden: ,,Mijnleven is van mij, maar mijn dood net zo goed.” Zijn as moest in een columbarium worden bewaard.De urn wilde hij laten bedekken met klein spiegels, zodat degenen die hem gedenken zich spiegelenin zijn schamele resten. Het ontwerp is een twintigste-eeuws ‘memento mori`. Een aantal wekengeleden was Jan Ruijter aanwezig bij zijn rouwdienst. ,,Het was precies zoals Willem Boode verteldhad. Hij lag in een witte kist. Een zwarte roos lag op de kist. Een zee van witte, alleen witte bloemen,lag eromheen. Willem was te beluisteren via een bandje. De spiegels voor de urn en nis stondenrondom de kist. Het is indringend om te zien hoe iemand zo met zijn eigen dood bezig is, en het daardoorbeter heeft kunnen verdragen dat hij op zo’n jonge leeftijd stierf.”Rituelen worden collectief beleefd. Zowel pater Van Kilsdonk als Jan Ruijter spreekt over het ‘vieren’van de rouw. De Aids Memorial Day noemt Van Kilsdonk ,,louter rite”. Op die dag worden de aanaids overledenen herdacht met lichtjes, fakkels, met het fluisteren en roepen van de namen van degestorvenen met het zingen van het Amazing Grace, met het oplaten van ballonnen, met het meedragenvan quilt (In oorsprong is de quilt een gestikte deken, maar in de homo-wereld is dit begripgehecht aan een doek, een vlag waarop de naam en soms iets van de belevingswereld van eenoverleden aids-patiënt zijn genaaid.) Ook in Amsterdam is al verschillende keren Aids MemorialDay gevierd, in de Oude Kerk, de Nieuwe Kerk en in de Beurs van Berlage.P. Steenhuis, Trouw 29 mei 19934.3.4. Afscheid in eigen handSterven doe je maar een keer en afscheid nemen van een dode derhalve ook. Wat gedaan is, isgedaan en je kunt het niet overdoen of het een volgende keer beter doen. Daarom is het des te verwonderlijkerdat mensen zo weinig nadenken over de wensen en ideeën die zij hebben ten aanzienvan begraven of cremeren. Vaak is het zo, dat de nabestaanden zelf moeten bepalen welke keuze zijwillen maken ten aanzien van deze twee mogelijkheden. Terwijl een dergelijke keuze wel degelijkgrote gevolgen kan hebben. Een graf is alleen maar zinvol als het bezocht en verzorgd wordt. Nietsis vervelender den een graf te moeten bezoeken, terwijl men dat helemaal niet gewild heeft. Ofandersom: iemand geeft terloops aan gecremeerd te willen worden, terwijl de anderen meer behoeftehebben aan een reëlere blijk van nabestaan. Een gesprek daarover zou verhelderend kunnenwerken. Per slot van rekening zijn alle mensen verschillend en moet men de ander die nabestaandewordt, de ruimte geven om na te denken over de consequenties die een bepaalde keuze zal hebben.23

In de praktijk van alledag worden mensen dikwijls vrij plotseling met overlijden geconfronteerd enze komen dan in een gevoelsmatig vacuüm terecht, waarin de hele wereld zonder hen lijkt door tedraaien. Mensen tollen geestelijk in het rond terwijl er zoveel moet gebeuren. De uitvaartindustrieheeft daar goed op ingespeeld en maakt in haar reclame duidelijk dat ze het gehele proces voorhaar rekening zal nemen. Jij hoeft slechts achter de kist aan te gaan en de uitvaartpremie steedsbetaald te hebben.OngenoegenSteeds meer mensen gaat deze procedure tegenstaan. Vooral ook omdat wensen die in een anderepersoonlijkere richting gaan snel voor onmogelijk worden gehouden. Ze staan haaks op het standaardgebeurenen leveren alleen maar last op.Niet zelden krijgt de nabestaande ook te horen datbepaalde dingen niet kunnen, niet mogen, zelfsverboden zijn. Sommigen laten zich wijsmakendat een overledene niet thuis opgebaard magworden. Anderen kregen te horen dat je buitende uitvaartondernemer om geen lijkwagen kunthuren. Een nabestaande: ‘Wel heb ik kritiek op deuitvaartonderneming. Ze hebben niet de instellingom met de mensen mee te denken wat nu het bestebij hen past, je te laten praten en dan met suggestieste komen dat je het zus of zo aan kunt pakken.Het heeft er natuurlijk mee te maken dat ze eenstandaardpakket voor een bepaalde prijs hebbenen alles wat daarvan afwijkt brengt extra moeiteen kosten met zich mee. Het is een commercieelbedrijf, ze doen tien uitvaarten op een dag, dusveel extra aandacht kan er niet vanaf. Je kunt welvoor elkaar krijgen wat je wilt, maar dan moet jestevig in je schoenen staan, anders gebeurt hetniet.’ De tijd dat de dood omgeven was met allerleitradities is voor de meeste mensen in Nederlanddefinitief voorbij. Voor de oude gewoonten is nietsin de plaats gekomen, behalve de efficiency vande uitvaartindustrie. Als mensen later niet metallerlei negatieve gevoelens geconfronteerd willenworden, dient er een grotere betrokkenheidvan de nabestaanden hij het vormgeven en organiserenvan het afscheid gerealiseerd te worden.Vaak is er bij de nabestaanden wel behoefte aan‘iets’, hadden ze ook graag uitgebreider afscheidwillen nemen, maar wisten ze niet hoe dat moest en of het kon. In situaties van overlijden blijkteen traditie zekere voordelen te hebben. Je hoeft het wiel niet opnieuw uit te vinden. De katholiekeuitvaartliturgie heeft een aantal basiselementen waarmee te werken is en waarin men zijn eigenaccenten kan aanbrengen. Zaken als het zegenen van het lichaam in de kist, wierook laten branden,gebeden die tot een persoonlijk gebed herschreven zijn, enkele traditionele gebeden die je meezegtzonder eigenlijk op de inhoud te letten, omdat je met je hart bij de dode bent. Op deze manierwordt het afscheid nemen uitgebreid tot een bijeenkomst van enige omvang. Geruime tijd kunnenmensen zich met het afscheid van de overledene bezighouden. Het gebeurt niet in een vloek en eenzucht. Waar die tradities niet zijn, kun je het meemaken, dat een mens binnen vijftien minuten ‘rijp’gemaakt wordt voor crematie. Je komt binnen, een ‘zwarte kraai’ formuleert enkele nietszeggendezinnen en iedereen kan langs de kist lopen, knikt ten afscheid en is vervolgens op weg naar dekoffie. Hoewel uitgeholde tradities veel kwaad kunnen doen, zijn ze dan soms nog beter dan hetkwartiertje ritueel, dat nog minder gevoelsmatige inhoud heeft. Voor mensen die afscheid van detradities in godsdienstig of kerkelijk opzicht genomen hebben, wordt daarmee het ritueel bij eenafscheid stukken moeilijker. Je staat plotseling oog in oog met de dood, je bent verward en leeg vanbinnen. Toch moet er iets gebeuren want wie boven het vijftien minutenwerk uit wil komen zal hetafscheid op de een of andere manier vorm moeten geven. In zo’n situatie bouw je als het ware een24

afscheidsdienst vanuit het niets op. De geijkte rituelen en symbolen kun je nauwelijks gebruikenwant die wil men niet meer. Nieuwe rituelen en symbolen worden niet zo maar gevonden; die komenslechts moeizaam tot stand. Teksten over dood en leven over sterven en eindigheid zijn er genoeg,maar probeer die maar eens te vinden in zo’n korte, verwarrende tijd. Eigenlijk zou iedereen zich opeen regenachtige middag eens moeten bezighouden met het hoe en wat van zijn eigen uitvaart. Eenaantal teksten die je ooit ontroerd hebben in een lade leggen. Ze kunnen in geval van overlijden eenpersoonlijk accent aan het laatste afscheid geven.De moderne begrafeniswinkel biedt urnen en kistenin vrolijk geschilderde kleuren aanDrummend broertjeIn mijn eigen omgeving maakte ik enkele maanden geleden mee hoe zoiets kan helpen het verdriette verwerken. De bijna vijftienjarige dochter van een kennis stierf als gevolg van een verkeersongeluk.De ouders waren verbijsterd, wisten niet hoe en waar ze moesten beginnen om afscheid vanhun kind te nemen. Het moest wel even duren, hadden ze gezegd, we willen ruim aandacht aan hetafscheid van onze dochter besteden. Er mochten geen religieuze elementen in de dienst zitten.Dan begin je met een leeg blad dat uit moet groeien tot een persoonlijk doorleefde dienst vanzo’n drie kwartier. Dedochter had bepaaldelievelingsmuziek;die zou ten gehoregebracht kunnenworden. Ze had zelfeen aantal gedichtengeschreven waarineen behoorlijke volwassenheidvooreen meisje van bijnavijftien naar vorenkwam. Haar moedermaakte een keuze enschreef enkele inleidendeteksten erbij.We zochten enkeleteksten over dood,leven en troost. Eenwoord van bezinning was ook welkom. Tot slot bekende het twaalfjarige broertje dat hij een van delievelingsliedjes kon drummen op zijn drumstel waarop we hem vroegen dat in de afscheidsdienstte doen. De dienst bleek goed te werken. De persoonlijke betrokkenheid van iedereen was groot.Zowel de vader als de moeder van het meisje gaven in een persoonlijk stukje hun gevoelens tenaanzien van het sterven en het meisje zelf weer. Het broertje drumde er lustig op los, was helemaalopgenomen in het geluid om op deze manier afscheid van zijn zusje te nemen. Hij besefte toen waarschijnlijknog niet wet het is om iemand te verliezen. De ernst van de situatie drong toen nog niettot hem door. Als hij er zich later wel mee bezig gaat houden, kan hij in ieder geval tegen zichzelfzeggen: ik heb op een waardige wijze, passend bij mijn zusje, afscheid van haar genomen. Mijninschatting is dat hem dat zal helpen het verdriet te verwerken. Toch reageerden mensen heel verschillendop dit element. Voor de een klonk de muziek bloedstollend, zij kreeg er kippenvel bij. Voorde ander was het bijna een onaangename onderbreking van het afscheid. Ik blijf erbij dat alles watmensen willen in een dienst ook moet kunnen. Het zijn hun eigen gevoelens en hun eigen maniervan verwerken, die iemand anders hen niet kan afnemen.Doe het zelfIn dit kader kan het geen kwaad nog eens te wijzen op een boekje, dat iedereen eigenlijk een keerzou moeten lezen, ook als hij volstrekt niet van plan is spoedig dood te gaan. In 1989 schreven MarjanSax, Knaar Visser en Marjo Boer een boek over afscheid en uitvaart naar eigen inzicht. Het boekje isgetiteld ‘Zand erover?’ (uitgeverij Schorer Amsterdam, 1991).Het boek bestaat uit twee delen. In het eerste deel staan interviews, afgewisseld met korte beschouwendehoofdstukken: over de manier waarop we met verdriet omgaan wanneer iemand doodgaat,hoe we tegen de dood aankijken, welke tradities er waren en welke nieuwe rituelen er aan het ont-25

staan zijn rond begrafenissen en crematies en hoe de uitvaartindustrie in elkaar zit.Het tweede deel bestaat uit praktische informatie en geeft een handleiding, stap voor stap, bij allezaken waarmee men te maken krijgt bij een sterfgeval. Dat kan zelfs een werkvoorbeeld zijn om eeneigen kist te maken. Veel mensen hebben een hekel aan de officiële kisten van een kistenfabriek.Timmerlieden willen vaak geen kist maken, kistenfabrikanten leveren alleen aan begrafenisondernemers,dus je moet het zelf wel doen.In het boek staat een ontroerend verhaal van een vader, die zijn baby van vier maanden aan wiegendoodziet sterven en op zoek gaat naar een timmerman die een houten kistje zou willen timmeren.Aan de verschrikte reacties van de timmerlui begreep de vader dat hij het toch zelf moest doen: ‘Ikben terecht gekomen bij een doe-het-zelf zaak waar ik het hout op maat heb laten zagen. Ernaastwas een werkplaats met bankschroeven en gereedschap en toen heb ik gevraagd of ik het daar inelkaar mocht zetten. Het was er heel koud, geen verwarming. Terwijl ik aan het werk was, kwameen bediende mij vragen wet ik eigenlijk aan het maken was. Ik vertelde het hem en hij ging heelstilletjes weg. Even later kwam de baas zeggen dat ik maar moest vertellen als ik iets nodig had,handgrepen of iets anders. Dat hoefde niet, maar het was aardig. Na een tijdje kwam iemand mekoffie brengen en zeggen dat ik me in de ruimte ernaast kon warmen bij de kachel als ik het te koudhad. Voor de rest lieten ze me daar helemaal alleen met de deur dicht. Ik heb daar in mijn eentje datkistje in elkaar staan zetten. Toen ik klaar was en ging afrekenen, zei de baas, nadat de bediendemet trillende vingers had opgeteld hoeveel hout ik gebruikt had, dat ik niet hoefde te betalen. Eengoeie vent.’ Het belangrijkste dat je meekrijgt bij het lezen van de persoonlijke manieren waaropsterke mensen met de dood zijn omgegaan is ten eerste, dat mensen veel mogelijkheden hebben omafscheid te nemen van geliefden en vrienden. ‘Wij pleiten voor een afscheid meer in overeenstemmingmet leefstijl en de wensen van de dode. Daarom zou het zo goed zijn als mensen opschrijvenwet hun laatste wensen zijn.’ Ten tweede blijkt uit het boek hoe belangrijk een actieve rol van denabestaanden is in het organiseren van het afscheid. ‘Alles uit handen geven is vaak niet de bestemanier om verdriet te verwerken.’26

Vormen om een afscheidsdienst gestalte te gevenTaalvormentoesprakengebedgedichten - sfeer, troost- t.a.v. dood- t.a.v. gestorvenedit alles zowel eigen als van anderen overgenomenmuziekvorm instrumenteel - zelf doen- bandjezang- zelf doen- bandlievelingsmuziek van de dodesfeermuzieksamen zingensymboolvorm iets van de dode presenterenbijvoorbeeld bij het naar binnen drageniets van onszelfbijvoorbeeld afscheid voor de kist nemeniets te doen door iedereenkaarsbloemfotoboekje met teksten om de dienst te volgen5. Standpuntbepalingen verwerkingAls het goed is, beschik je nu over een groot aantal vragen die verband houden met de verschillendemanieren van denken over de dood. Tegelijkertijd heb je een aantal ideeën gelezen, beluisterd,bepraat en zelf ook geformuleerd. Dat zal de nodige pagina’s van je werkschrift in beslag nemen.Het moment is nu aangebroken om te oogsten. Hieronder tref je drie opdrachten aan die beoordeeldzullen worden en waarover aan het einde van deze module nader gesproken kan worden.Opdracht 12A.Kies een leervraag uit de eerste twee gebieden ‘relatie dood en leven’ en ‘omgaan met stervenden’en probeer die in dialoog met de diverse perspectieven te beantwoorden.Je tekst zal beoordeeld worden aan de hand van de volgende criteria:• Geef je de visies van de diverse mensen correct weer?• Maak je gebruik van de verschillende perspectieven die aan de orde zijn geweest?• Gebruik je argumenten en voorbeelden in voldoende mate, al dan niet ontleend aan de tekstenen beelden die gezien en besproken zijn?• Laat je zien dat je antwoord een voorlopig antwoord is, dat voor verandering vatbaar is?• Maak je duidelijk hoe je staat tegenover het dominante perspectief en waarom je die visie hebt?• Heeft de docent de ervaring dat dit stuk een tekst van jou en jou alleen is en niet een tekst van 13in een dozijn?• Is de tekst leesbaar, goed Nederlands en is de indeling ook overzichtelijk?27

• Voldoet de tekst aan de gestelde lengte: 3 kantjes getypt regelafstand 1, Times 12 pts?B.1. Schrijf een afscheidsrede van 1,5 kantje, waarin je op persoonlijke wijze afscheid neemt vaniemand of iets. Het gaat hier om de vaardigheid om een afscheidstekst te schrijven. Het hoeft nietover mensen te gaan. Sommige leerlingen zijn bijgelovig en willen niet over een levend iemandiets ten afscheid schrijven. Daarom kun je ook over dingen schrijven: je laatste keer in je kamervoor je ging verhuizen, het afscheid van je dierbare schoenen, hond, tennisballen, speelplek,jeugd, etc.2. Bedenk een orde van dienst bij het afscheid van een medemens. Op pagina 33 staat een reeksvan mogelijkheden. De duur moet tenminste drie kwartier zijn. Het moet goed doordacht zijn. Eenbegrafenis is een vorm van drama. Je zult derhalve na moeten denken over de volgorde van deteksten, sprekers e.d. Iemand die dicht bij de dode betrokken was, wordt uiteraard geplaatst nahet woordje van een medewerker van het bedrijf, anders valt de laatste erg uit de toon.6. Communicatie en evaluatieTot slot willen we ook enkele mensen aan het woord laten die aan het eind van de lessenreeks hunideeën op een rijtje hebben gekregen. Het kan daarbij gaan om de uitgewerkte opdrachten van fase5.Tevens willen we je vragen al dan niet schriftelijk - afhankelijk van de eis van de docent(e) - devolgende evaluatieve vragen te beantwoorden:A. Is de leervraag voldoende uitgediept? Welke perspectieven hebben daartoe bijgedragen?B. Is je standpunt in deze op de een of andere manier gewijzigd, toegespitst of verdiept?C. Is het mogelijk geweest binnen dit thema dialoog en communicatie te beoefenen?D. Welke onderdelen - teksten/video’s - zou je vervangen willen hebben? Welke werken goed in jouwogen?E. Wat heb je gemist?28