Aap noot mis (.pdf) - Architectuur Lokaal

aap, noot, misde basis van de brede school

V O O R A F F R I E S L A N D G R O N I N G E N D R E N T H E O V E R I J S S E L G E L D E R L A N D U T R E C H T N O O R D - H O L L A N D F L E V O L A N D N O O R D - - B B R R A A B B A A N N T T Z E E L A N D L I M B U R G ZUID-HOLLANDCOLOFONaap, noot, mis, de basis van de brede Foto omslagschool is een uitgave van Architectuur Jan Derwig ArchitectuurfotografieLokaal. Deze uitgave verscheen bij hetgelijknamige landelijke debat datVormgevingArchitectuur Lokaal in samenwerking met CO3, Irma Bannenberg, Woltera Niemeijer,het Stimuleringsfonds voor Architectuur Amsterdamorganiseerde op 17 maart 2008 in RadioKootwijk, Apeldoorn. De publicatie is Drukmede mogelijk gemaakt door een Die Keure, Bruggefinanciële bijdrage van het ministerie vanVROM / Atelier Rijksbouwmeester. Uitgave© Architectuur Lokaal, maart 2008Samenstelling, redactie en productieArchitectuur LokaalOplage3000TekstenFriesland | Peter Michiel Schaap (PS) ISBNGroningen | Erik Dorsman (ED)978-90-809370-4-8Drenthe | Bart Westerveen (BW)Overijssel | Marieke Berkers (MB)Niets uit deze uitgave mag wordenGelderland | Vincent Kompier (VK)gereproduceerd, op welk wijze dan ook,Utrecht | FABRICations, Olv Klijn (OK) zonder toestemming van de uitgeverNoord-Holland | Jaap Evert Abrahamse (JA)Flevoland | Kirsten Hannema (KH)Architectuur LokaalNoord-Brabant | Marina van den Bergen Tussen de Bogen 18(MvdB)1013 JB AmsterdamZeeland | Paul Groenendijk (PG)T 020 - 530 40 00Limburg | Cirsten Hermsen (CH)info@arch-lokaal.nlZuid-Holland | Dolf Broekhuizen (DB) www.arch-lokaal.nlProjectdocumentatie | Architectuur LokaalArchitectuur Lokaal is het landelijke kenniscentrum voor cultureel opdrachtgeverschap en architectuurbeleid. Vanuit eenonafhankelijke positie leggen wij verbindingen tussen partijen die bij de bouw betrokken zijn. Voor opdrachtgevers als gemeenten,woningcorporaties en projectontwikkelaars organiseren wij excursies, discussies en andere programma's op maat. Terugkerendethema's zijn de culturele betekenis van het opdrachtgeverschap en het belang van samenwerking tussen opdrachtgever enontwerper. Architectuur Lokaal beheert het landelijke Steunpunt Ontwerpwedstrijden, dat uitschrijvers van prijsvragen behulpzaamis bij de selectie van ontwerpers en projectontwikkelaars.

InhoudVOORAF 8 Leren van brede scholen | Dirk Bergvelt | Architectuur Lokaal15 Publieke ankers | Janny Rodermond | Stimuleringsfonds voor Architectuur22 De buitenruimte als buurtplein | Renet Korthals Altes | CarveFriesland 27 MFC De Barte | De Knipe | gemeente Heerenveen30 Vensterschool ‘t Vlechtwerk | Noordwolde | gemeente Weststellingwerf33 ProjectdocumentatieNieuwe brede school Grou | gemeente BoarnsterhimMFC Zuiderburen | gemeente LeeuwardenGroningen 35 Vensterschool Gravenburg | gemeente Groningen38 Vensterschool Hoogkerk | gemeente Groningen41 Brede school Zuidbroek | gemeente Menterwolde44 ProjectdocumentatieVensterschool Korenspoor | gemeente GroningenVensterschool Oosterpark | gemeente GroningenVensterschool Vinkhuizen | gemeente GroningenNassauschool | gemeente GroningenVensterschool Hoornse Wijken | gemeente GroningenDrenthe 47 Brede school Kloosterveen | gemeente Assen50 MFA Dalerpeel | gemeente Coevorden53 MFA Havelte | gemeente WesterveldOverijssel 57 MFA Eninver | gemeente Almelo60 Voorzieningencluster Prismare | gemeente Enschede63 Brede school De Matrix | gemeente Hardenberg67 ProjectdocumentatieDe Eschmarkerpoort | gemeente EnschedeBrede school De Esmarke | gemeente EnschedeMFC De Holtink | Nijverdal | gemeente HellendoornGelderland 68 Brede school De Spil | Malburgen-West | gemeente Arnhem71 MFC Beekbergen | gemeente Apeldoorn74 Kulturhus De Brede Blik | Giesbeek | gemeente Zevenaar77 ProjectdocumentatieBrede school De Kersentuin | Elst | gemeente OverbetuweVoorzieningenhart De Klif | Oosterhout | gemeente NijmegenMOZC Malburcht | Malburgen-Oost | gemeente ArnhemUtrecht 79 ABC De Brink | Vathorst | gemeente Amersfoort82 Breed Educatief Centrum De Plantage | gemeente Soest85 Forum ’t Zand | Leidsche Rijn | gemeente Utrecht88 Forumgebouw ‘t Hart van Noord | Leidsche Rijn | gemeente Utrecht91 ProjectdocumentatieKinder Cluster Noord | Leidsche Rijn | gemeente UtrechtCluster De Bonte Berg | De Meern | gemeente UtrechtVoorzieningencluster De Laak | gemeente Amersfoort

Noord-Holland 93 Brede school De Kikker | gemeente Amsterdam96 Brede Joodse school Rosj Pina | gemeente Amsterdam99 Brede school De Sokkerwei | gemeente Castricum102 Brede school Meerwijk-Centrum | gemeente Haarlem105 De Piramide | Koog aan de Zaan | gemeente Zaanstad108 ProjectdocumentatieMFC Binnenhof | gemeente AmsterdamBrede school ’t Koggeschip | gemeente AmsterdamSchool IJburg | gemeente AmsterdamBraambosschool | gemeente HaarlemmermeerMFC De Doorbraak | gemeente WieringerwerfFlevoland 111 Brede school Het Vlechtwerk | gemeente Almere114 Slimme school Het Meesterwerk | gemeente Almere117 Brede school De Archipel | gemeente Almere121 ProjectdocumentatieClustervoorziening De Borg | gemeente LelystadDe Slimme School De Compositie | gemeente AlmereNoord-Brabant 122 Spilcentrum De Bennekel | gemeente Eindhoven125 MFC De Veste | gemeente Helmond128 Wijkhuis Brede school De Fonkel | gemeente Helmond131 Antonius Abt | gemeente ’s-Hertogenbosch135 ProjectdocumentatieSaltoschool De Driestam | gemeente EindhovenMFC De Magneet | gemeente VeghelBrede school Oude Landen | gemeente NuenenZeeland 136 MFC De Goese Polder | gemeente Goes139 Brede school De Kolk | Hansweert | gemeente Reimerswaal142 MFC De Keure | Sluis | gemeente Sluis-AardenburgLimburg 145 Brede school Steltloper | gemeente Kerkrade149 MFC An de Voeëgelsjtang | gemeente Landgraaf152 School- en buurtgebouw Wyckerpoort | gemeente MaastrichtZuid-Holland 155 Brede school Hoge Veld | Wateringse Veld | gemeente Den Haag159 Brede school Meerpolder | Berkel en Rodenrijs | gemeente Lansingerland162 Brede school De Waterlelie | gemeente Leidschendam-Voorburg165 Brede school Nesselande | gemeente Rotterdam169 Brede school Palenstein | gemeente Zoetermeer172 ProjectdocumentatieVoorzieningencluster Vrijenburgpoort | gemeente BarendrechtHet Spectrum | gemeente Den HaagScholencomplex Waterland | gemeente Leidschendam-VoorburgBasisscholen en welzijnsvoorzieningen Tolhek | gemeente Pijnacker-NootdorpBrede school Starrenburg | gemeente VoorschotenMFW Het Oostpunt | gemeente Zoetermeer

V O O R A FLeren van brede scholenDirk BergveltOver feesten en valkuilenDe opening van een nieuwe school is een feest.De toespraken gaan over de goede samenwerking,het mooie resultaat en de frisse start. De minderprettige ervaringen blijven bij de kleine groep diede voorbereiding van dichtbij meemaakte.Niemand praat in het openbaar over deonverschillige bestuurder, de incompetenteambtenaar, de opportunistische adviseur, denaïeve architect, de ruziënde schooldirectie.Ze zouden misschien naar voren komen in eenofficieel onderzoek, maar een dergelijk onderzoekwordt alleen in bijzondere situaties gedaan.Bij scholenbouw is daar nog geen aanleiding voorgeweest. Gelukkig, maar ook jammer, wantkritische geluiden blijven nu binnenskamers.Neem de gemeente die voor de bouw van eenschool in zee gaat met een aannemer van twijfelachtigallooi. De architect waarschuwt dat hetproject niet gebouwd kan worden voor het bedragwaarmee de aannemer genoegen neemt en dat verbeneden het budget ligt. De gemeente vertrouwtechter op de bouwmanager en deze adviseert omvoor de laagste prijs te gaan. Misschien had hetgoed kunnen aflopen, de werkelijkheid was anders.Grote bezuinigingen tijdens de bouw baten niet ende aannemer gaat failliet. Allerlei ongemak,vertraging, aantasting van het kwaliteitsniveau,verstoring van de werkrelaties. Het is allemaalvervelend, maar niet ernstig genoeg voor de rekenkamercommissie.De gemeente kiest ervoor om dezaak binnenskamers te houden. Heel begrijpelijk,maar het gevolg is wel, dat valkuilen open blijven.In een ander geval is een onderwijskundigeverbijsterd over de manier waarop de gemeente debouw van haar school aanpakt. Gebrek aaninteresse en deskundigheid bij de opdrachtgever,inschakeling van dure adviseurs die geen belanghebben bij het resultaat, een architectenkeuszonder de gebruikers te horen, hij had het zichallemaal anders voorgesteld. Toch komt hij hierliever niet mee naar buiten. De planvorming is nogin volle gang en negatieve publiciteit kan deprecaire verhoudingen alleen maar schaden.De prijs van pionierenVeel problemen bij brede scholen zijn te verklarenuit gebrek aan ervaring. Omdat gemeentelijkeopdrachtgevers de opgave nog moesten lerenkennen ontstonden de brede scholen van ditmoment te vaak uit onduidelijkheid, of uit ‘voortschrijdendinzicht’. Dat kon bijvoorbeeld zo gaan.De gemeente wil een brede school, maar niemandweet nog precies wat er in die school moet komen.Men begint met aan de architect een ontwerp tevragen voor een beperkt programma. Gaandewegontstaan ideeën over nieuwe partners die de wijkfunctievan de school kunnen versterken. Ook zijmoeten een plaats krijgen in het nieuwe gebouw,maar men vergeet het budget evenredig te verhogen.De architect houdt rekening met de wensen vangebruikers en de gevolgen zijn voorspelbaar.Er ontstaat een ontwerp dat meer budget vraagt dande gemeente voor het project heeft uitgetrokken.Het project dreigt te sneuvelen en om de impasse tedoorbreken wordt een extern adviesbureau ingeschakeld dat de opties gaat onderzoeken.De oplossing is, dat de gemeente het budget moetverruimen en dat de gebruikers genoegen moetennemen met bezuinigingen. In dergelijke situatiesdreigt de architect de schuld te krijgen van debudgetoverschrijding. Zelfs als dat niet gebeurt, leidtde schrik over de financiële problemen tot een keusvoor zekerheid. Een extern bureau gaat toezien opkostenbeheersing in de nieuwe versie van het plan.Dan blijkt, dat ook de bouwmanager niet alles in dehand heeft. Men ontdekt dat de muziekverenigingalleen kan meedoen, als maatregelen wordengenomen om geluidsoverlast tegen te gaan.Dat vraagt weer aanpassing van het plan en weerextra budget. Zo komt de planontwikkeling in hetteken te staan van financiële overwegingen. ‘Niet nogeens een overschrijding’ wordt belangrijker dan ‘ditgebouw gaat het centrum vormen van de wijk’.Zelfs voor ervaren projectleiders is een dergelijkproject geen sinecure en de mensen die in de jarennegentig aan brede scholen begonnen, haddenzoiets niet eerder gedaan. Niet verwonderlijk datfouten zijn gemaakt. Er is een prijs betaald die niet

V O O R A FMFA,MultifunctioneleaccommodatieMFC,MultifunctioneelCentrumMFW,MultifunctioneelWelzijnsvoorzieningMOZC, Multifunctioneelonderwijsen zorgcentrumAlgemeenToegankelijkeBasisschool (ATB)AmersfoortseBredeCombinatieschoolSchool- enbuurtgebouwKunstmagneetschoolSpilcentrumKulturhusWat is een brede school?Er zijn verschillende namen in omloop voor brede scholen inNederland. Het begon met de Groningse Vensterscholen.Utrecht ontwikkelde het Forumconcept, Giesbeek kreeg eenKulturhus en Eindhoven is nu bezig met Spilcentra voor spelen,integreren en leren. Hiernaast worden allerlei andere termengebruikt. De accenten kunnen anders liggen, maar hetgemeenschappelijke element is, dat het gebouw de buurt meermoet bieden dan onderwijs alleen. Daarnaast wil iedereenmaximale ontwikkelingskansen voor kinderen van 0 tot 12 jaar.WijkhuisBrede SchoolVoorzieningenclusterForumgebouwEducatief CentrumVensterschoolClusterKinderclusterSlimme schoolVoorzieningenhartgewenst en wat is haalbaar? Dat wordt vaak pasduidelijk tijdens de voorbereiding van de bouw.Het ontstaan van de school is dan een zoektochtnaar partners en naar geld, waarbij onderweg ookde meerwaarde van het samengaan ter discussiestaat. Welke voordelen moet het complex opleverenen voor wie? Wie kan dat betalen? Deze zoektochtis avontuurlijk en in de praktijk vaak ookfrustrerend. Er gaat veel tijd overheen, deelnemerskomen en gaan, afspraken moeten steeds opnieuwworden gemaakt. Brede scholen worden vaak inverband gebracht met achterstandswijken. In feitezijn er brede scholen voor allerlei omgevingen, vannieuwe woongebieden voor de middenklasse totplattelandskernen. Een paar voorbeelden uit dezepublicatie: brede scholen die worden ingezet voorde herstructurering van wijken zijn De Kikker(Amsterdam Osdorp), De Waterlelie (LeidschendamVoorburg), Hart van Noord (Utrecht), De Plantage(Soest), De Spil (Arnhem) en Steltloper (Kerkrade).Eninver in Almelo kreeg daarbij als taak een brugte vormen tussen verschillende woonbuurten.De brede school fungeert als centrum van eennieuwe wijk in gevallen als De Brink (AmersfoortVathorst), Forum ’t Zand (Utrecht, Leidsche Rijn),De Veste (Helmond, Brandevoort) en de diversescholen in Almere. In kleine kernen als De Knipe,Noordwolde, Dalerpeel, Beekbergen, Giesbeek enLandgraaf is de school bedoeld om het voorzieningenniveauop peil te houden.LAT-relaties en huwelijksevoorwaardenEr wordt soms gezegd, dat scholen last hebben vanterritoriumdrift. Ze zouden door vast te houdenaan hun eigen identiteit een belemmering vormenvoor het succes van brede scholen. Dat is temakkelijk gezegd. Er zijn goede redenen omidentiteit te koesteren, om te beginnen historischeredenen. Nederlandse scholen ontlenen traditioneelhun bestaansrecht aan de band met levenbeschouwelijkestromingen. Dat werkt nu andersdan vijftig jaar geleden, maar het speelt nogsteeds. Identiteit is daarnaast een heel eigentijdsgegeven. ‘Marktwerking’ is bepalend voor detoekomst van een school. Als ouders hun kinderenniet meer aanmelden is het einde nabij.Het nieuwe gebouw kan aantrekkingskrachthebben, maar de onderwijsvisie en de kwaliteitvan het onderwijs blijft een afzonderlijke factor.Schoolteams hebben hun eigen identiteit nodig en,zeker bij grotere complexen, hoeft de identiteit vande school niet samen te vallen met het complex alsgeheel. Het Meesterwerk in Almere, een betrekkelijk

kleine brede school, werkt aan één gezamenlijkeidentiteit. Daartegenover staan andere scholen dieer blij mee zijn, als zij binnen het grote geheel huneigen gezicht hebben kunnen behouden. Zijhechten aan herkenbare plekken en geborgenheid.Soms krijgen verschillende gebruikers zelfs huneigen pand. In multifunctioneel centrumBeekbergen was opsplitsing de manier om hetcentrum in de kleinschalige omgeving in te passen.Dat hoeft samenwerking niet in de weg te staan. Inde stedelijke omgeving van Amsterdam Osdorpwerd Brede SchoolDe Kikker een fors gebouw. Hierbinnen isuitdrukkelijk gekozen voor Living Apart Together,met voor iedere school een eigen personeelsruimte.Toch werd De Kikker geen anoniem bedrijfsverzamelgebouw,juist de bijzondere architectuurhelpt de scholen om hun positie in de buurt teversterken. Tussen de extremen van versmelten enlangs elkaar heen leven liggen verschillendevarianten die het verkennen waard zijn.Het samenbrengen van organisaties binnen debrede school brengt een tendens tot schaalvergroting.Dat staat op gespannen voet met dewens om kinderen een overzichtelijke leefwereld tebieden. Architecten hebben daar verschillendeoplossingen voor ontwikkeld. Het complex kanworden opgedeeld in verschillende compartimentenmet een eigen ingang. Het Vlechtwerk in Almere ishier een voorbeeld van. In veel gevallen is, in detraditie van De Meerpaal, vastgehouden aanoplossingen met een gemeenschappelijk centraalplein, zoals bij de Spil in Arnhem en Meerwijkcentrumin Haarlem. Het gemeenschappelijkegebruik van dergelijke ruimtes staat of valt bijgoede afspraken tussen de gebruikers. Bovendienmoet het beheer geregeld zijn. Als er ’s avonds eendansgroep in de hal bezig is geweest, moet wordenopgeruimd voordat de volgende ochtend de schoolweer begint.Het verstandshuwelijkFinanciële problemen zijn wijdverbreid. Het budgetvoor onderwijsgebouwen is standaard te krap omeen school te maken die voldoet aan huidige maatstaven.Er is geen geld voor de klimaatbeheersingdie in kantoorgebouwen normaal wordt gevonden.Er zijn scholen waar men dit in een vroeg stadiumbeseft. Brede school Kloosterveen in Assen heeftstevig ingezet op een CO2 gestuurde mechanischeventilatie met warmteterugwinning, maar ook daarworden nog problemen gemeld. Veel nieuwe bredescholen maken op het eerste gezicht een prettigeindruk. Wie de leerkrachten spreekt, komt erachterdat het binnenklimaat een van de belangrijkeverborgen gebreken is. De verklaring is het tekrappe budget. Waar kunnen extra middelenworden gevonden? Soms springt de gemeente bij.De Bennekel in Eindhoven was een pilotproject endat maakte bijzondere subsidies mogelijk.De betrokkenen zijn enthousiast, maar het projectis niet herhaalbaar want volgende scholen moetenhet weer doen met een lager budget. Deze karigheidbeperkt zich niet tot de onderwijswereld.Ook de andere organisaties binnen de brede schoolhebben het geld niet. Ze zijn in de regel van subsidieafhankelijk en niet kapitaalkrachtig genoeg om teinvesteren in een gebouw. Als de initiatiefnemer opzoek gaat naar geld om de gewenste kwaliteitmogelijk te maken, ontstaat vaak het idee omwoningen aan de school te koppelen. Voor decombinatie met woningen worden verschillendeargumenten gebruikt.Zo verwacht men dat de bewoners in de gatenhouden wat er na sluitingstijd bij de school gebeurt.Verder geldt in nieuwe wijken het argument vanflexibiliteit. Vaak worden in een nieuwe wijk veelkinderen geboren. Dan ontstaat tijdelijk een grotebehoefte aan klaslokalen. Als de hausse aan schooljeugdvoorbij is, wil men juist lokalen afstoten.In Almere zijn daarom bij ‘slimme scholen’ klaslokalengemaakt die tot woningen kunnen wordenomgebouwd. In Nuenen gebruikt woningbouwverenigingHelpt Elkander hetzelfde principe.Deze flexibiliteit is tot dusver theorie. Op kortetermijn levert de combinatie met woningen vooralfinanciële en praktische voordelen. Woningenkunnen een financiële impuls zijn voor het project,bijvoorbeeld als bewoners de grond onder hetcomplex voor hun rekening nemen. Daarbij komt,dat woningcorporaties soms ook zelf bereid zijn omin de brede school te investeren, vanuit hun belangbij een goed functionerend buurtcentrum.Een bijkomend praktisch voordeel ontstaat, als deontwikkelaar van de woningen ook bouw van deschool regelt en vervolgens het onderhoud enbeheer van het hele complex verzorgt.Zo zijn er overwegingen om woningcorporaties enprojectontwikkelaars bij scholenbouw te betrekken.Scholenbouw is niet hun specialisme, maartegenwoordig bouwt een woningcorporatie eerdereen school, dan een gemeente een woning. Er zijnV O O R A F

V O O R A Fnatuurlijk uitzonderingen. De gemeente Kerkradewas zelf opdrachtgever voor de appartementen bijbrede school Steltloper. Die uitzondering is teverklaren uit het (tijdelijk) afhaken van de woningcorporatie.Het omgekeerde, de woningbouwer dievoor de gemeente de school maakt komt vaker voor.Dat is zien in bijvoorbeeld Almere, Castricum,Havelte, Lansingerland, Enschede en Nuenen.Er zijn rationele argumenten voor deze keuze, maarde emoties vragen ook aandacht: scholen moetenniet gevoel krijgen dat het onderwijsondersneeuwtals professionele bouwers de regie krijgen.Confectie of maatwerkIn de jaren na de Tweede wereldoorlogontwikkelden gemeenten standaardscholen die zijin iedere wijk konden neerzetten. Vergelekendaarmee is er nu veel meer sprake van maatwerk.Maatwerk klinkt ideaal, maar bij combinatiegebouwenis lastig te bepalen om wiens maat hetgaat. Vaak is bij het begin van de planvoorbereidingnog maar een deel van de gebruikers bekend enbovendien haken sommigen later toch weer af.Verder kan een school van koers veranderenwanneer een nieuwe directeur aantreedt. Als blijktdat de vorige directeur een heel persoonlijk stempelheeft gezet op het ontwerp, krijgen opdrachtgeveren architect spijt van hun maatwerk. Het gaat nietalleen om persoonlijke voorkeuren. De rijksoverheidheeft de opgelopen periode de visie op hetonderwijs herhaaldelijk bijgesteld. Dat ging snellerdan het meest flexibele gebouw kon opvangen.En dan hebben we het nog alleen over de dynamiekbinnen het onderwijs. Met de verbreding van deschool gaan andere belangen meespelen.De klassieke school maakt plaats voor ‘maatschappelijkvastgoed’, met bijvoorbeeld eenwoningcorporatie als eigenaar. Dat biedt tastbarevoordelen. De nieuwe eigenaar heeft meer mogelijkhedenom in het gebouw te investeren en is instaat om de gebruikers de zorg voor het onderhouduit handen te nemen. Maar de professionelevastgoedbeheerder heeft ook zijn eigen opvattingenover het ontwerp en het materiaalgebruik. Er zijndaarmee grenzen aan het maatwerk dat de schoolen de andere gebruikers kan worden geboden.Het is de vraag of dat erg is. Het tegendeel vanmaatwerk is misschien niet ‘confectie’, maar eenontwerp waarmee meer gebruikers gedurende eenlangere periode uit de voeten kunnen.Het onmisbare besturingssysteemArchitectuur is geen doel op zich, het gebouw is ervoor de gebruikers. In complexe gebouwenfunctioneren gebruikers beter als ze niet zelf voorhet beheer hoeven te zorgen. Je kunt het beheervergelijken met het besturingssysteem van eencomputer. Volgens een bekende metafoor berustsuccesvolle architectuur op een goede afstemmingtussen de hardware van het gebouw en de softwarevan de mensen in het gebouw. Brede scholen zijnzo complex dat hardware en software pas tot hunrecht komen als tussen gebouw en gebruikers eenprofessionele beheerder wordt geschakeld.Daarnaast kan er behoefte zijn aan iemand om desamenwerking te stimuleren en te coördineren.Beheer en coördinatie beginnen pas na deoplevering van het gebouw, maar de basis moet alver voor die tijd worden gelegd. Helaas eisen ookhier budgettaire problemen hun tol.Een oplossing voor de lange termijn wordt zeldengevonden, het is geen uitzondering als een bredeschool blij moet zijn met een beheerder die vooranderhalf jaar kan worden aangesteld. Zo komtook bij een geslaagd gebouw het maatschappelijkerendement keer op keer in gevaar.Managers en machtDe bouw van een school gaat nu anders dan in1980. Het verschil is niet alleen dat de combinatievan functies vraagt om een ander type gebouw.Nederland heeft over de hele linie een andererolverdeling gekregen in de bouw.Gespecialiseerde adviesbureaus bieden zich aanom traditionele architectentaken over te nemen.Zo zijn er de bouwmanagers die als vak hebben ombouwprojecten op tijd en binnen het budget af teronden. Anderen hebben zich toegelegd op overlegmet gebruikers en omwonenden. Hier werkt hetprincipe van de arbeidsdeling: als mensen zichspecialiseren, kunnen ze efficiënter werken dan degeneralisten die alles tegelijk doen.Maar architecten vinden het efficiënter als zijwensen rechtstreeks van de gebruikers horen enniet via een tussenpersoon. Verder zijn zij bang,dat meetbare zaken (budget, planning) belangrijkerworden dan kwaliteit als commerciële bureaus inde rol stappen van risicodragende opdrachtgever.In de bouwwereld bestaat geen eensgezindheidover de beste aanpak want er zijn verschillendebelangen in het spel. Het is aan de opdrachtgeverom te bepalen wie welke rol krijgt binnen zijn10

excursies naar brede scholenwww.arch-lokaal.nlArchitectuur Lokaal organiseert excursies over het opdrachtgeverschap bij brede scholen in verschillende plaatsen in Nederland,desgewenst ook op maat. Bij het bezoek aan de scholen vertellen opdrachtgevers, gebruikers en architecten, over hun ervaringen

Publieke ankersV O O R A FJanny RodermondMisschien is de brede school wel zo populair omdat iedereen er eigen wensen opkan projecteren. Een strakke definitie of doelstelling is er immers niet. De trend isechter wel dat scholen zich ontwikkelen tot netwerken en gehuisvest zijn inflexibele verzamelgebouwen. De redenen hiervoor kunnen idealistisch of puurpragmatisch zijn. Samenwerking met vele partijen maakt van de school meer enmeer een maatschappelijke onderneming. Binnen de coalities zijn de verschillendepartners genoodzaakt om ruimte, tijd en budgetten af te stemmen op de eigen corebusiness. Het vertrouwde schoolgebouw, dat als een jas om het onderwijs heenpast, verdwijnt. Met het denken in termen van ‘vastgoed’ en ‘maatschappelijkondernemen’ veranderen de doelstellingen en het karakter van het schoolgebouwingrijpend. En tegelijk met het schoolplein verdwijnen de kinderen uit beeld!De discussies over de optimale inrichting van hetonderwijs zullen voorlopig nog niet verstommen.Iedereen bemoeit zich ermee. Maar van wie is hetonderwijs eigenlijk? Daarover verschillen demeningen sterk. Minister Plasterk verwoordt degevoelens van velen wanneer hij zegt dat hetonderwijs weer ‘terug gegeven’ moet worden aanouders, leraren, leerlingen en studenten. Blijkbaaris er iets mis gegaan. In de publicatie Van wie ishet onderwijs zijn de veranderingen binnen hetonderwijs vanuit veel verschillende gezichtspuntenbelicht 1 . Conclusie van de initiatiefnemers van dezebundel is dat de scholen meer autonomie gekregenhebben, maar dat daarmee de bureaucratie van deoverheid verplaatst is naar de scholen.Tegelijkertijd is de beleidsruimte (ook budgettair)verkleind. Schoolbesturen, managers en ondersteunendediensten ‘runnen’ de school binnen denieuwe condities. In het onderwijs groeit een klooftussen twee werelden. Aan de ene kant staan deleraren, leerlingen en ouders, die zich veelal metsteun van de publieke opinie druk maken over deinhoud van het onderwijs.Zij voelen zich vervreemd van het management ende directies, met hun bedrijfsmatige strategieën,aan de andere kant van de kloof.Tegelijkertijd raakt het onderwijs steeds sterkergeoriënteerd op buurt, bedrijf en samenleving.Daardoor neemt de complexiteit binnen hetonderwijs toe. Het huidige kabinet stimuleert bijvoorbeeld het opzetten van brede scholen.In december nog tekende het kabinet een overeenkomstmet vertegenwoordigers uit de wereldvan sport en cultuur. De vijf miljoen euro die hetkabinet beschikbaar stelt (uit het cultuurbudget!)zijn bestemd voor het aantrekken van ‘2500combinatiefuncties’, mensen die zowel in hetonderwijs als in de sport of cultuur werken.Dit initiatief van minister Vogelaar is een van devele voorbeelden die de huidige uitbreiding van detraditionele school tot een netwerk van personenen instellingen illustreren. De overeenkomst terversterking van de ‘prachtwijken’ is gesloten doorvertegenwoordigers van OCW, VWS, VNG,NOC*NSF, de onderwijskoepels en de Cultuurformatie.Het is niet onmogelijk dat men op dewerkvloer, zo’n goed bedoeld initiatief ziet als dezoveelste uiting van een overlegcircuit waar menwel de gevolgen van ondervindt, maar niet bijbetrokken is.Bij VROM heeft men geconstateerd dat deontwikkeling van scholen tot ‘maatschappelijkvastgoed’ vraagt om een nieuwe benadering vande huisvesting. In samenwerking met Aedes, deVNG, de Neprom en de departementen van OCW enWVS is een ‘handreiking’ gepubliceerd voor hetontwikkelen en exploiteren van maatschappelijkevoorzieningen 2 . De achtergrond is pragmatisch.De rijksoverheid heeft verantwoordelijkheden enbudgetten gedecentraliseerd. Onderwijs en zorginstellingenwillen in hun ‘vastgoedverantwoordelijkheid’,minder risico lopen en zoeken naarsamenwerking met andere partijen. Vooral decorporaties komen als belanghebbende en13

V O O R A Finvloed heeft op de inhoudelijke programmering.De financiering van schoolgebouwen als zelfschema1HoogMate vansamenhangvoorzieningGeringschema 2 Gemeente /KaderstellerMaatschappelijkdienstverlenerAfnemer /eindgebruikerNetwerkSolitaire voorzieningMate van samenhang vastgoedprofessionele opdrachtgevers in aanmerking.Daarom is de handreiking van VROM ook opgezetom aan te tonen dat maatschappelijk investeren decorporaties rendement oplevert. Het gebouw is erin deze optiek niet voor het optimaliseren van hetonderwijs, gezien vanuit het perspectief vanleerlingen, leraren en ouders, maar een middel bijhet verbeteren van het woonmilieu. (zie schema 1).De brede school is in de mode, constateert VROMin haar brochure, maar ze is lastig te realiseren.De partners waarmee scholen samenwerken en derandvoorwaarden verschillen sterk per situatie.Een extra complicatie bij het basis- en voortgezetonderwijs is dat de gemeente de taak heeft om dehuisvesting te realiseren, maar slechts beperktHoogLeveringhuisvestingvoor huurprijsLevering facalitairediensten voorhonorariumIntergraal arrangementBedrijfsverzamelgebouwGrondexploitantVastgoedontwikkelaarVastgoedeigenaarOperationeelmanagerLevering grondvoor grondprijsLeveringgebouw voorverkoopprijsstandige objecten via het gemeentefonds strooktniet meer met de school als een op de omgevinggeoriënteerde maatschappelijke onderneming.Een extra complicatie is dat de budgetten die hetrijk beschikbaar stelt voor de nieuwbouw in hetprimair en voortgezet onderwijs structureel te laagzijn. De gemeenten en scholen zijn gedwongen omprivate partijen te interesseren voor investeringenin de school c.q. het bedrijfsverzamelgebouw 3 .Dat zet aan tot samenwerking, maar de investerendepartijen zijn niet vanzelfsprekend de beste partnersvoor een functioneel en prachtig schoolgebouw.Dergelijke verwikkelingen rondom deprogrammering en financiering van scholenhebben met elkaar gemeen dat de school quaorganisatie en qua huisvesting steeds meer deeluit maakt van een groter geheel. De vraag ‘van wieis het schoolgebouw’ is niet meer eenduidig tebeantwoorden. Dat staat haaks op de wens om hetonderwijs weer in handen te geven van leraren,leerlingen en ouders. (zie schema 2).Kan het ook simpel? In het najaar van 2007 bezochtik met een groep architecten die regelmatig eenschool ontwerpen het bureau van Hübner-Forster-Hübner in de nabijheid van Stuttgart 4 . Aanleidingwas de bijzondere werkwijze die dit bureauhanteert 5 . Het ontwerpen van een school begintvolgens deze architecten bij de leerling. Deze meethet eigen lichaam op en maakt een afbeelding vanzichzelf in klei, schaal 1:10.Deze groep beelden vormt een klas, waaromheende leerlingen een ruimte ontwerpen. Met behulpvan maquettes en houtconstructies onderzoeken deleerlingen samen met de architect de mogelijkhedenom een eigen lesruimte te bedenken.Dit proces, waarbij de relatie tussen leerlingen enruimte centraal staat, eindigt met een groot feest,waarbij de contouren van het toekomstige schoolgebouwop de bouwlocatie worden uitgezet.Het eigenlijke ontwerp laat veel ruimte voorparticipatie in de uitvoering. Ouders bouwen zelfmee en brengen decoraties aan. Op een heelvanzelfsprekende wijze ontstaat zo een schoolgebouwdat van de leerlingen, ouders en lerarenis. Het bureau Hübner-Forster-Hübner heeft metdeze werkwijze verschillende scholen ontwikkeld.Uiteraard zijn er wel spelregels, waardoor hetDe schema’s zijn ontleend aan:Bouwstenen voor sociaal. Vastgoed voor voorzieningen: een handreiking, Ministerie van VROM, Den Haag 2007, p.31 en p. 52.14

handschrift van de architect leesbaar blijft.Zo werkt het bureau vooral met houtconstructies,die hun eigen vrijheid, beperkingen en karakterhebben. En er zal tijdens het proces ook zekersprake zijn van een stevige regie. Aantrekkelijk aandeze werkwijze is dat het hele proces vanaf hetbegin draait om het maken van aangenameruimten. Steeds is zichtbaar hoe de school vormkrijgt. Het is bovendien een uitermate efficiëntproces, waarin weinig budget wegvloeit naaradviesbureaus, organisatiedeskundigen, juristenen advocaten. Een werkwijze die dan ook haaksstaat op de complexe procedures die nu steedsmeer ingang vinden in Nederland.Sinds de decentralisatie in 1997 verloopt definanciering van de scholenbouw voor het primairen voortgezet onderwijs via het Gemeentefonds.In de praktijk zijn de budgetten niet toereikendvoor de bouwopgave en is aanvullende financieringmeestal noodzakelijk. Mengvormen van publiek enprivaat opdrachtgeverschap zijn voor een schoolbestuur,dat niet bekend is met deze materie,organisatorisch en financieel een risico.Schaalvergroting om de juridische en procesmatigekennis te kunnen inhuren en om de kosten vanprocedures te kunnen verrekenen met een omvangrijkebouwopgave is een van de gevolgen. Fusieszijn in het nog vaak sterk verzuilde onderwijsechter geen vanzelfsprekende zaak en vergen veeltijd en (onderwijs)geld. Voor geen van de partijenis de school neutraal terrein. Daarvoor is hetonderwijs te sterk verbonden met levensovertuigingenen opvattingen over educatie. Wanneersamenwerking voornamelijk plaatsvindt oppragmatische of financiële basis, is er grote kansdat onopgeloste kwesties ten aanzien vanverantwoordelijkheid en exploitatie terug keren inde besluitvorming over het ontwerp. Uiteindelijkwil toch elke partner vaak weer een eigenterritorium afbakenen. Essentieel is dan ook dataan het begin van het proces wordt vastgelegd inhoeverre sprake is van het in elkaar schuiven vanorganisaties om gezamenlijke ambities na testreven.Deze complexiteit, waarin nieuwbouw werkt alskatalysator voor reorganisaties, neemt exponentieeltoe bij de samenwerking met maatschappelijke ofsociaal-culturele organisaties, zoals gewenst bijbrede scholen. Zodra scholen terecht komen in hetdomein van de complexe vastgoedstrategieën is hetde vraag wie het onderwijsgebouw als cultureleleef- werk- en leeromgeving nog kan verdedigen.Dat zouden de gemeenten en schoolbesturenmoeten zijn, maar zij zijn lang niet altijdopgewassen tegen de andere (professionele)partijen en de adviesbureaus. De vraag is dan:welke partij is doorslaggevend?Lange tijd waren scholen architectonische enstedenbouwkundige ijkpunten in de structuur vanwoonbuurten. Mooie voorbeelden zijn de scholenvan Dudok, grotendeels voorbeeldig in standgehouden door de gemeente Hilversum. Nogsteeds zijn er architecten die deze traditie hoogproberen te houden, maar de speelruimte wordtsteeds kleiner. Prominente locaties krijgen meerwinstgevende, private bestemmingen.Buitenruimtes en schoolpleinen zijn de laatste tijdstiefmoederlijk behandeld. Eigentijdse veiligheidseisenstaan haaks op de inrichting van scholen enpleinen als open gebouwen in buurt en samenleving.Wisselende politieke inzichten, complexevastgoedbelangen en demografischeschommelingen versterken de neiging om te kiezenvoor ‘zekerheid’ in de vorm van neutrale, flexibelegebouwen, die de expressie van een publiek en dusbijzonder gebouw ontberen.Het ontbreekt momenteel aan kennisuitwisselingover de samenhang tussen nieuwe onderwijsopvattingenen huisvesting en over de nieuwevormen van opdrachtgeverschap. Door decomplexiteit van de opgave is de scholenbouw eengroeimarkt voor adviesbureaus. Maar gemeentenen schoolbesturen die zelf niet beschikken overvoldoende ambitie en professionaliteit hebben vaakook geen zicht op de kwaliteit die een dergelijkbureau levert. Bij de selectie domineren daarom algauw financiële en organisatorische criteria.De aandacht die de adviesbureaus hebben voor dearchitectuur en voor de school als leef- werk- enleeromgeving wisselt sterk. Voor hen is hetverleidelijk om op routine te werken; dat biedt deopdrachtgever immers de gewenste ‘zekerheid’.Bouwen binnen budget en deadlines is hunspecialiteit.Voor gebouwtypen die naast onderwijs ook anderefuncties opnemen zijn verschillende begrippen inomloop. De brede school, het maatschappelijkebedrijfsverzamelgebouwen en de multifunctioneleaccommodatie hebben met elkaar deprogrammatische en typologische vaagheidgemeen. Er zijn dan ook geen eenvoudige, laatV O O R A F15

V O O R A FParticipatie van scholieren aan het ontwerp voor de Evangelische Gesamtschule Gelsenkirchenin Duitsland, ontwerp Hübner-Forster-Hübner, opdrachtgever Evangelischen Kirche vanWestfalenfotografieplus+ bauplanung gmbh16

staan eenduidige oplossingen. Daarom zullen erverschillende voorbeeldprojecten tot stand moetenkomen, die op den duur keuzemogelijkhedenbieden voor scholen en gemeenten om de bij henpassende vorm van samenwerking, opdrachtgeverschapen architectuur te kiezen. Dat impliceertmeer dan het optimaliseren van een vastgoedstrategie.Het gaat er ook om het verband tussenonderwijs en huisvesting, tussen educatie ensamenleving en tussen onderwijs en cultuur teversterken. Doel van de brede school is ondermeereen bindende en stimulerende factor te zijn binnenbuurt en samenleving. Het schoolgebouw kan dit infunctionaliteit en expressie ondersteunen. Er zijnjuist daarom veel architecten die graag en metenorm veel enthousiasme aan deze opgavenwerken.Het leven van kinderen tussen de vier en achttienjaar is ook te belangrijk om het grotendeels tedwingen in het keurslijf van noodlokalen enduurzame flexibele gebouwen, die geen recht doenaan de specifieke onderwijseisen. Daarom is hetvan belang om bij het bouwen van voorzieningenvoor het primair en voortgezet onderwijs ookleraren, leerlingen en ouders te betrekken.De brede school is er immers voor hen. Wanneerhet onderwijs deel uitmaakt van een groter complexzou dit verzamelgebouw de karakteristieken vaneen school als publieke voorziening moetenovernemen. Dat heeft consequenties voor desituering in de buurt, de omvang en inrichting vanhet schoolplein en de aansluiting op de publiekeruimte, de indeling, ontsluiting, afwerking enuitstraling van het gebouw. En mocht het onderwijsop den duur dit gebouw verlaten dan is er niets aande hand. De traditionele schoolgebouwen latenzien dat ze zich door hun duurzame architectuurbeter lenen voor hergebruik dan uitgeklede,neutrale complexen.V O O R A FNoten1 Pieter Hettema, Leo Lenssen (red.) Van wie is het onderwijs. De veranderende rol van leraar, manager en minister. Uitgeverij Balans,Amsterdam 2007.2 Bouwstenen voor sociaal. Vastgoed voor voorzieningen: een handreiking. Ministerie van VROM, Den Haag 2007.3 Janny Rodermond, Cultuur als container; In: de Architect, nr.10 2007.4 Excursie Stichting Architecten Research Onderwijsgebouwen STARO naar Stuttgart en omgeving, oktober 2007.5 Een uitgebreide beschrijving van de werkwijze en de projecten van dit bureau is te vinden in: Peter Blundell Jones, Peter Hübner.Bauen als ein sozialer Prozess. In de wijk Roombeek, Enschede, heeft dit bureau in een soortgelijk proces een omvangrijk multifunctioneelcomplex ontworpen waar ook twee scholen deel van uitmaken.17

speeldoolhof en klimwand zijn. De fietsenstallingenaan de rand van de pleinen vormen een logischebegrenzing met de straat. De ballenvangers, extrabomenrijen en zitelementen delen de grote ruimtevisueel op. Zo ontstaat een meer menselijke schaal.Er is nu een groot aantal toegangen per schoolplein,waardoor het halen en brengen voor minderfilevorming zorgt. Op het openbare speelgedeeltezijn speelobjecten voor alle leeftijden. Tevens is ereen groot multifunctioneel sportveld waar veelkinderen tijdens en na school skaten, basket-,volley- en voetballen.De ervaringen in Getsewoud Zuid bleken leerzaamvoor de hierop volgende planontwikkeling voorBrede school De Breedenborgh in GetsewoudNoord. Er werd dit keer voldoende budget voor debuitenruimte gereserveerd en de ontwerperswerden vroeg in het proces betrokken. De fietsenstallingen,drie onderbouw speelkubussen en eengigantische speelkubus zijn geïntegreerd in derondom aangebrachte hekken. Deze plaatsing vanspeel- en verkeersruimte aan de randen resulteertin veel meer vrije speelruimte op het hele plein. Inde vier houten speelkubussen zijn allerlei speelfunctiesgecombineerd.De buitenschoolse opvang maakt gebruik van degrootste en meest uitdagende van de vierkubussen. Een verdiept multifunctioneel sportveldwordt – behalve in de pauzes en na schooltijd –V O O R A F21

23V O O R A F

MFC De Barte De KnipeDe Knipe, een dorp met 1400 inwoners aan de rand van Heerenveen, kende een aantal sociaal culturelevoorzieningen die gehuisvest waren in containers en noodlokalen. Vooral de huisvesting van depeuterspeelzaal voldeed niet meer en ook beschikte de dorpskrant, een bindend element in De Knipe,niet over een eigen ruimte. Vanuit het dorp ontstond het plan om in ieder geval voor deze functies eennieuw dorpshuis te realiseren. Kort daarop sloten ook andere partijen aan, waaronder de dagopvangvoor ouderen en de beide basisscholen in het dorp: een christelijke en een openbare school die beidenuit hun gebouw groeiden.F R I E S L A N Dfotografierob de jongDe opdrachtgever en de opgaveNadat het initiatief uit De Knipe zelf was gekomen,ging de gemeente Heerenveen als trekker enopdrachtgever fungeren. In de voorbereiding werdonderzocht welke functies samengebracht kondenworden in een multifunctioneel dorpscentrum.Er was een duidelijke behoefte aan kinderopvang,zowel buitenschools als dagopvang. Ook werdbeslist dat er voor horeca geen plaats zou zijn inhet nieuwe Multifunctionele Centrum, want datmocht niet ten koste gaan van bestaande functiesin het dorp. De Barte zou onderdak gaan biedenaan twee basisscholen, dagopvang en buitenschoolseopvang, een peuterspeelzaal, eengemeentelijke wijkbeheerpost, dagopvang voorouderen en het dorpshuis met onder andere ruimtevoor de dorpskrant.Voor de gemeente was het de eerste keer dat metzoveel partijen werd gewerkt aan één bouwopgaveen zij besloot dan ook het proces zorgvuldig aan tepakken. Na het haalbaarheidsonderzoek werd eenorganisatiestructuur opgezet met een stuurgroepen een projectgroep waarin alle partijen op basisvan gelijkwaardigheid vertegenwoordigd waren.De stuurgroep stond onder leiding van de wethouderen bestond verder uit de voorzitters danwel directieleden van de betrokken organisaties.Met de verschillende partijen zijn de wensen inkaart gebracht op basis waarvan door een externepartij een programma van eisen is opgesteld.De architectenselectie en de architectDe keuze voor de architect begon met het opstellenvan een groslijst, waarbij alle participanten degelegenheid kregen om namen te noemen.Dit leidde tot een uitnodiging aan tien architectenom een visiepresentatie te geven. Op basis hiervanis een selectie van drie architecten gemaakt.Zij kregen de uitnodiging hun plan nader uit tewerken en zichzelf te presenteren voor de projectgroep.Ook de bevolking van De Knipe kon eenstem uitbrengen.De keuze viel op het ontwerp van architectenbureauOnix. Dit bureau kon zich naar de meningvan de projectgroep het best verplaatsen in dewereld van het kind. Ook gaf dit bureau aan, deopgave van een multifunctioneel gebouw opcreatieve wijze te kunnen vertalen in een ontwerp,dat ook nog het paste binnen de stedenbouwkundigeuitgangspunten. Door het grote programmaoptisch te verkleinen werd aansluiting gevonden bijde kleinschalige structuur van De Knipe.Het ontwerp van Onix verwees naar boerenschurenuit de streek en ook dat werd positief ontvangen.Een bijkomend argument was, dat Onix ervaringhad met dit type projecten. Zo bouwden zij deeerste Vensterschool in de GroningerOosterparkwijk.Uitwerking van de opgaveEen belangrijk agendapunt in de voorbereidingwas het nadenken over het collectieve en hetindividuele gebruik van de ruimten. De meerwaardezou moeten ontstaan door de clusteringvan voorzieningen. Binnen dit kader werd eendrietal codes gebruikt die de opgave zoudenstructureren: code 1 stond voor de individueleruimten voor specifieke voorzieningen (bv. deklaslokalen), code 2 voor ruimten die in de eersteplaats bedoeld zijn voor een specifieke voorzieningmaar die daarnaast ook voor gezamenlijk gebruikin aanmerking komen (bv. de sportzaal) en code 3voor collectieve ruimten. Ook werd afgesproken omna drie jaar, met ervaringgegevens, deze coderingopnieuw te bekijken. De totale investering bedroegbijna 3 miljoen euro, waarvan het leeuwendeel25

Vensterschool ‘t VlechtwerkNoordwoldeDe gemeente Weststellingwerf, gelegen in de zuidoosthoek van Friesland, tegen de grens met Drenthe enOverijssel aan, bestaat uit een groot aantal dorpskernen en buurtschappen. Noordwolde, een van degrotere kernen, raakte aan het begin van de 19de eeuw nauw verbonden met de rietvlecht- en rotanindustrie.Hiermee diende zich een welkom alternatief aan voor de langzaam op zijn eind lopendeveenafgraving, tot dan toe de belangrijkste inkomstenbron van het dorp. Het was dan ook niet voor nietsdat juist hier zich in 1912 de Rietvlechtvakschool vestigde. De school, de eerste Rijksvakschool vanNederland, was bedoeld om sociale en economische omstandigheden in de streek te verbeteren.Concurrentie uit lagelonenlanden zorgde er in de loop van de jaren zestig van de twintigste eeuw echtervoor dat de rotanindustrie uit Noordwolde verdween en het dorp langzaam in de versukkeling raakte.F R I E S L A N Dfotografiepag. 28/29: luuk kramerDe opdrachtgever en de opgaveNa Wolvega is Noordwolde het belangrijkstecentrum van de gemeente Weststellingwerf.Diverse voorzieningen, waaronder twee openbarebasisscholen en de bibliotheek, waren gehuisvestin panden die hun langste tijd hadden gehad.Daarnaast was in Noordwolde grote behoefte aaneen opwaardering van functies om de negatievesociale en economische spiraal te doorbreken.Het idee om verschillende voorzieningen samen tebrengen in een nieuw multifunctioneel centrumontstond in gesprekken tussen de dorpsgemeenschap,het sociaal-cultureel werk, de beide basisscholenen de gemeente Weststellingwerf.Inspiratie werd gevonden in het brede schoolconceptzoals dat destijds in plaatsen als Groningenen Utrecht al gestalte had gekregen. Naast debestaande scholen, sociaal-cultureel werk en debibliotheek ontstond ook ruimte voor nieuwefuncties, waaronder kinderopvang en het NationaalRietvlechtmuseum, waarmee recht gedaan konworden aan de geschiedenis van Noordwolde.De meest aangewezen plek voor de nieuwe voorzieningwas een groot terrein achter de voormaligeRietvlechtschool, gelegen aan de rand van hetdorpscentrum. Op dit terrein was voorheen eentramremise gevestigd. Door functieverlies was hetgebied sterk verpauperd geraakt. De gemeente hadde hoop dat een nieuwe invulling zou gaanfungeren als katalysator voor de verdereontwikkeling van Noordwolde. Van belang was datde Rietvlechtschool, een Rijksmonument, zouworden geïntegreerd in de opgave.De architectenselectie en de architectArchitecten bureau AG NOVA Leeuwarden BV wasvanuit een eerdere opdracht in Wolvega al bekendbij de gemeente. Vanuit deze relatie werd hetbureau al in een vroeg stadium betrokken bij deplannen voor een multifunctioneel centrum; eerstvoor een second opinion naar aanleiding van eenhaalbaarheidsstudie die de gemeente had latenuitvoeren en daarna, in samenwerking met eenexterne projectleider, bij het uitwerken van deopgave en het opstellen van het programma vaneisen. Vanwege deze betrokkenheid, en het feit datAG NOVA ervaring had met de verbouw en aanpassingvan gebouwen, is besloten hen de opdrachtte geven voor het uiteindelijke ontwerp.Uitwerking van de opgaveOp het moment dat projectarchitect Cees Slot hetplan moest gaan uitwerken, lag er alleen een lijstvan behoeften, afgezet tegen een aantal sociaaleconomische doelstellingen. In samenspraak metde gemeente en de toekomstige gebruikers zijndeze omgevormd tot een bruikbaar programmavan eisen. Een belangrijk deel van de totaleinvestering van 7 miljoen euro kwam voor rekeningvan de gemeente Weststellingwerf. Daarnaastinvesteerden een aantal van de betrokken partijenen zamelde het dorp zelf geld in.De inzet was dat de verschillende organisatieselkaar inhoudelijk en organisatorisch moestenkunnen versterken. Het geheel zou bestaan uit eenbasisschool, kinderopvang, een museum, eenmuziekschool, een sociaal cultureel centrum, de27

29F R I E S L A N D

F R I E S L A N Dbibliotheek,een peuterspeelzaal, sociaal cultureelwerk, een gemeenteloket, een wereldwinkel eneen horecavoorziening. De nieuwe, gefuseerdebasisschool zou door een nauwe samenwerkingmet het sociaal cultureel werk en voor- en naschoolsevoorzieningen gaan functioneren als eenbrede vensterschool.Vanwege het grote aantal deelnemers nam devoorbereiding veel tijd in beslag. Vooral de verdelingvan de ruimte binnen het nieuwe gebouwwas onderwerp van discussie: ieder partij wensteeen perfecte plek. Desondanks bleef de sfeer goed,dankzij het gedeelde enthousiasme over de nieuwevoorziening. De groep toekomstige gebruikers hadmet de vertegenwoordigers van de fusieschool enhet museum twee trekkers die het proces gaandehielden, ook op momenten dat het moeizaam ging.De voormalige Rietvlechtvakschool kreeg defunctie van museum. De overige organisatieskregen een plek in de nieuwbouw, met de schoolin de lange arm van het gebouw en de anderenachter de oude bebouwing. De architectuur van denieuwbouw verwijst naar stations en treincoaches,een knipoog naar het tramstation dat ooit op dezeplek stond. De verwijzing naar tram en spoor wordtvoortgezet in de inrichting van het plein.Het resultaatHet complex overtrof de verwachtingen. Nooit hadde gemeente durven hopen dat het geheel een zogrote invloed zou hebben op de ontwikkeling vanhet dorp. Zo verrees vlakbij een complex met zorgwoningenen vonden ook in het centrum zelfdiverse ontwikkelingen plaats. Toch zijn er zakendie, met de kennis van vandaag, beter haddengekund. Zo bleek amper een jaar nadat hetcomplex in gebruik was genomen, dat de kinderopvangmeer ruimte nodig had. De kinderopvangwas vrij laat aan het programma toegevoegd, ophet moment dat alle andere functies hun plek alhadden ingenomen. Er waren geen mogelijkhedenvoor uitbreiding, zodat de voorziening noodgedwongenmoest verhuizen. Verder had de horecaeen meer prominente plek mogen krijgen.Met horeca was wel al rekening gehouden, maartijdens het ontwerpproces was de exploitant nogniet bekend, zodat er niemand was om de belangente behartigen.De betrokkenen hebben geleerd, dat het ontwerpvan een gebouw belangrijk is, maar niet allesbepalend. Uiteindelijk is het aan de gebruikers omer een succes van te maken. Te laat was onderkenddat een multifunctioneel gebouw pas goed kanfunctioneren als het gebruik wordt gecoördineerd.Het gaat dan zowel om het beheer als om deonderlinge samenwerking. Desondanks overheersthet enthousiasme, zowel bij de gebruikers als bijde inwoners van Noordwolde. (PS)Vensterschool ‘t Vlechtwerk NoordwoldeGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaWeststellingwerfMandehof 7 en 13, Noordwoldegemeente WeststellingwerfAG Nova architecten, LeeuwardenNationale Rietvlechtmuseum, sociaal cultureel centrum, basisschool, bibliotheek, peuterspeelzaal, ruimte voor een jeugdhonk, wereldwinkelBVO 4.933 m²Start bouw derde kwartaal 1999Oplevering eerste kwartaal 2001Bouwsom € 3.280.00030

ProjectdocumentatieNieuwe Brede school GrouF R I E S L A N DGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaBoarnsterhimJ.W. de Visserwei 10, Grougemeente BoarnsterhimSpring Architecten, Rotterdam2 basisscholen, centrum voor de Kunsten, café/restaurant, fysiotherapie,kantoren, sportzalen, gymzaal, fitness, theaterzaal, kinderdagopvang,peuterspeelzaal, buiten- en tussenschoolse opvang en vergadercentraBVO 10.013 m 2Start bouw augustus 2008Oplevering januari 2010Bouwsom € 10.149.000MFC Zuiderburen LeeuwardenGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaLeeuwardenPikemar 15-17, Zuiderburengemeente LeeuwardenVan Overbeek Tromp Architectuur, Joure2 basisscholen, kinderopvang, buitenschoolse opvang,sportvoorzieningen, kinderdagverblijf, peuterspeelzaalBVO 5.150 m²Start bouw november 2003Oplevering december 2004Bouwsom € 2.884.000fotografieboven: spring architectenonder: van overbeek tromp architectuur31

(advertentie)bnaDAAD Architecten BVPaltz 21postbus 59410 AA Beilentel +31(0)593 582450fax +31(0)593 582451e-mail info@daad.nlwww.daad.nlarchitecten alliantiede putter van bebber minnen bvKloetingseweg 464462 BA Goest: 0113-229356f: 0113-227743e: info@arch-alliantie.nlw: www.arch-alliantie.nlWONINGBOUW | UTILITEITSBOUW | RENOVATIE | RESTAURATIEwww.gsgarchitecten.nl

Vensterschool GravenburgGroningenIn Groningen is in de wijk Gravenburg een brede school gebouwd naar ontwerp van Team 4 Architecten.Het via een ‘terp’ ontsloten langgerekte gebouw biedt plaats aan twee scholen, sportvoorzieningen eneen buitenspeelplaats. Ook wordt op termijn een kinderdagverblijf met peuterspeelzaal toegevoegd.Hoewel de planning uitliep, was de samenwerking tussen opdrachtgever, gebruiker en architect eensucces. Dat laat zich aflezen aan het vervolg. Nog voordat de bouw van de school voltooid was, werdbesloten tot een verdere uitbreiding.G R O N I N G E NDe opdrachtgever en de opgaveDe school kwam tot stand op initiatief van degemeente Groningen. Zij werkte het concept vande Vensterschool verder uit en nodigde zoveelmogelijk partijen uit om mee te denken.De directies van beide scholen werden als voornaamstetoekomstige gebruikers al in de initiatieffasenauw bij het project betrokken. Terwijl hetstedenbouwkundige plan voor de beoogde locatienog in ontwikkeling was, werd ook gewerkt aanhet multifunctionele programma, dat volgens HansFlapper een voorbeeld is van een school van deeenentwintigste eeuw. Flapper was de projectleidervanuit de dienst Onderwijs Cultuur Sport Welzijn(OCSW) van de gemeente. Het gebouw moest behalvemultifunctioneel ook energiezuinig worden.Hiervoor maakte de gemeente extra geld vrij.De architectenselectie en de architectDe regie van de selectieprocedure was in handenvan de gemeente. De dienst Onderwijs CultuurSport en Welzijn (OCSW) maakte samen met degebruikers en de dienst Ruimtelijke Ordening &Economische Zaken (RO/EZ) een groslijst vanarchitectenbureaus. Hieruit werden vijf architectenuitgekozen die een uitnodiging kregen om hunvisie op de opgave te presenteren. Daarnaastbezocht men bestaande brede scholen en projectenvan de vijf architecten. Toen de eerste stemrondeniet tot een eenduidige keuze leidde, besliste dewethouder om de opdracht te geven aan Team 4Architecten, een bureau dat in Groningen isgevestigd en inmiddels een groot aantal scholen inhet noorden van Nederland heeft ontworpen.Uitwerking van de opgaveAanvankelijk werd gediscussieerd over een opzetmet paviljoens, maar bij herziening van het stedenbouwkundigeplan, bleek de locatie kleiner te zijndan gedacht. Dat was het einde van de paviljoens,want het werd noodzakelijk om compact te bouwen.Hierdoor kon de school wel extra energiezuiniggemaakt worden. Het gebouw heeft een hogeisolatiewaarde; er vindt warmte- en koudeopslagplaats en er is betonkernactivering toegepast.Leidingen, die door de grote oppervlaktes lopen,zorgen dat het gebouw met relatief weinig energieeen constante temperatuur houdt. Daarnaast zorgtbalansventilatie met warmteterugwinning voorbijverwarming tijdens piekbelastingen en is er eensysteem voor daglichtoptimalisatie.De niet alledaagse vorm van het gebouw komtvolgens Klaas Paul de Boer, verantwoordelijkarchitect van Team 4 Architecten, voort uit deprogramma-eisen van de verschillende partijen.Alle gebruikers kregen een plek rond het socialecentrum in het midden van het gebouw, waar zichde ontmoetingsfuncties zoals speellokalen, kinderopvangen gymzaal bevinden. De scholen zijn aande beide uiteinden gelegen. Het gebouw is groot,maar door de vormgeving van de lokalen engangen is geprobeerd om massaliteit te vermijden.Flapper vindt dat bij een schoolgebouw van dezeomvang een belangrijk aandachtspunt. Omdat hetgebouw op poten staat is het bovendien mogelijkom op termijn op het maaiveld – tussen de poten –uit te breiden.33

G R O N I N G E NHet bouwprocesOmdat de wijziging in het stedenbouwkundige planeen compleet andere opzet van het ontwerp nodigTeam 4 Architecten maakte, heeft het proces veelvertraging opgelopen. Door de onverwacht snellegroei van de school werden bovendien al tijdenshet proces aanpassingen en uitbreidingen nodig.Dat alles ging niet ten koste van de samenwerkingtussen opdrachtgever, architect en gebruikers.Er vond gestructureerd overleg plaats in een teamdat bestond uit vertegenwoordigers van OCSW, dedirecties van beide basisscholen en de architect.Volgens Mieke de Vries, directrice van basisschoolDe Vlint, leidde deze aanpak tot goede onderlingecommunicatie, waarin de wensen van degebruikers tot hun recht kwamen. Ook GerritAlssema, vanaf 2002 als directeur van basisschoolDe Hoeksteen betrokken, heeft dat zo ervaren.De inbreng van de gebruikers heeft vooral in debeginfase geleid tot aanpassingen in het ontwerp.Flapper en De Boer wijzen daarnaast op depositieve inbreng van de aannemer. VolgensDe Vries had wel meer tijd uitgetrokken mogenworden voor het gezamenlijk opstellen van eengoed programma van eisen. Zij vindt dat dat bijGravenburg te snel is gegaan, terwijl het in feite dekern van de opgave is.Het gebruikAlssema geeft aan dat het gebouw absoluut aan deeisen van de school voldoet en beleeft het als eenzeer prettige werkomgeving. Wel denkt hij dat hetaanvankelijk de ambitie was om een brederprogramma te realiseren. Anderen bevestigen dit.Het bleek in het begin van het proces lastig te voorzienwelke partijen uiteindelijk zouden deelnemen.De Vries denkt dat de school in het algemeen goedaan de wensen voldoet en ervaart het speelsegebouw als ruim, warm en zeer toegankelijk voorkinderen, ouders en leerkrachten. Wel had zegraag een echt gemeenschappelijke ruimte in deschool gehad, die door meerdere partijen tegebruiken zou zijn. Alssema acht het in dat verbandvan belang om goede afspraken te maken over hetbeheer.Het resultaatIn de aanloop naar het huidige gebouw hebbenzich nogal wat onverwachte ontwikkelingen voorgedaan.Achteraf was het geen goed idee om methet ontwerpproces te beginnen voordat hetstedenbouwkundig plan was vastgesteld. In theoriebood dat extra mogelijkheden, maar in dit gevalleidde het vooral tot vertraging. Positief is wel, dater in tegenstelling tot de oorspronkelijke ideeëneen compact gebouw is neergezet waarbij er tochnog ruimte is om mee te groeien met de school.(ED)Vensterschool Gravenburg GroningenGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaGroningenMaresiusstraat 22/24, Groningengemeente Groningen, dienst OCSWTeam 4 Architecten, Groningen2 scholen, sporthal, 2 speellokalenBVO 5.800 m²Start bouw februari 2006Oplevering 2007Bouwsom € 5.800.000fotografieeibe sönnecken34

35G R O N I N G E N

G R O N I N G E N36

Vensterschool Hoogkerk GroningenVensterschool Hoogkerk is opgezet als aanbouw aan een bestaande sporthal en is ontworpen doorGDA Bauke Tuinstra Doeke van Wieren Architecten. In het gebouw bevinden zich een basisschool, eenkinderdagverblijf, een peuterspeelzaal, een spel- en opvoedwinkel, een sporthal, twee gemeentelijkediensten, het dorpshuis, twee sociaal-maatschappelijke instellingen en ruimtes voor de GGD.De bestaande sporthal is deels verbouwd en uitgebreid in zuidelijke richting. Een bestaande vleugel aande sporthal is verbouwd om functionele en bouwfysische redenen en voorzien van een nieuwe gevel.Hierin bevinden zich de sociaal-maatschappelijke functies. Haaks hierop is een doosvormig volumetoegevoegd met eenzelfde, deels aluminium, deels transparante golfplaat waarin de openbare basisschoolis gesitueerd. In de oksel van deze twee volumes is een plectrumvormig, donker en introvertbouwdeel gelegen dat het kinderdagverblijf en de peuterspeelplaats huisvest. Alle functies zijn onderlingverbonden met een transparante hal waar de bezoeker tevens de balies van de twee gemeentelijkediensten vindt.G R O N I N G E Nfotografiegda kasper niezenDe opdrachtgever en de opgaveDe vensterschool is tot stand gekomen op initiatiefvan de gemeente Groningen. Aanleiding vormde deuitbreiding van een bestaande school en de wensom deze te combineren met voorzieningen als desporthal en het dorpshuis. De school moest meerin de omgeving worden geïntegreerd. Bij de uitwerkingvan dit idee ontstonden lastige vragen.Omdat niet gedefinieerd was welke voorzieningenonderdeel van een vensterschool kunnen zijnontstond in Hoogkerk discussie over de mogelijkedeelname van een bank. Uiteindelijk bleek dit eenbrug te ver. De school zou alleen worden gecombineerdmet instellingen die verband houdenmet het onderwijs of de gemeente. De gemeentezorgde ervoor dat de krachten van deze – veelalkleine – partijen gebundeld werden binnen éénbouwstroom.De architectenselectie en de architectDe architectenselectie stond onder regie van degemeente. De dienst Onderwijs Cultuur SportWelzijn (OCSW) en de dienst Ruimtelijke Ordening& Economische Zaken waren samen verantwoordelijk.De gebruikers zijn wel geïnformeerd, maarhadden geen directe inspraak bij de keus van dearchitect. Albert Houwer, destijds vanuit de dienstOCSW bij het project betrokken, verklaart deuiteindelijke keuze uit de bestaande relatie tussende school en Bauke Tuinstra Doeke van WierenArchitecten. Rob Oorthuizen, in een latere fasevanuit OCSW bij het project betrokken, voegtdaaraan toe dat de gemeente geen voorkeur heeftvoor in scholenbouw gespecialiseerde bureaus.Voor de gemeente is het belangrijkste, dat eengoede architect wordt ingeschakeld.Uitwerking van de opgaveOmdat in de vensterschool verschillende activiteitenmoesten samenkomen, is de opgave vanafhet begin door meerdere partijen en gebruikersbepaald. Uit hun gezamenlijke behoeften ontstondeen programma van eisen dat, simpel gezegd, eenopsomming was van verschillende ruimtes voorverschillende gebruikersgroepen. Uitgangspuntvoor het ontwerp was om deze verschillenderuimtes vanuit één centrale hal te ontsluiten, zodatze apart toegankelijk en te beheren zouden zijn.Het bouwprocesOm de samenwerking tussen opdrachtgever,architect en gebruikers te stroomlijnen stelde degemeente een externe projectleider aan en een‘coördinator gebruikers’ die de belangen vangebruikers gedurende het proces behartigde.Volgens de gemeente heeft dat goed gewerkt, alwerd het tijdens de rit nodig om de groep vangebruikers die bij het overleg betrokken waren tebeperken. Sommige organisaties waren met meermensen vertegenwoordigd, wat resulteerde inoverleg met meer dan twintig personen. Dit bleekonwerkbaar. Het overleg is later dan ook tot eenkleiner gezelschap beperkt.37

G R O N I N G E NFred van der Woude, directeur van openbarebasisschool De Ploeg, is minder positief. Voor hemwerden de gebruikers te veel op afstand gehoudenen was er te weinig gelegenheid voor rechtstreekseinspraak. Volgens architect Willem Nijholt was teverwachten dat spanningen in de communicatiemet gebruikers zouden ontstaan, dat is het risicovan werken met een tussenschakel als decoördinator of projectleider. Bovendien kreeg hijde indruk, dat een deel van de betrokkenen in hetbegin weinig behoefte had aan samenwerking. Hetsamengaan was misschien te veel van bovenafopgelegd. De weerstand die dit opriep verdweenpas gaandeweg.Het gebruikEen oordeel over de gebruiksmogelijkheden vaneen vensterschool is lastig, omdat deze onderdakkan bieden aan uiteenlopende organisaties die nietallemaal dezelfde wensen hebben. Dan is het somslastig als een gebruiker vertrekt of als nieuwegegadigden zich melden. Ook in Hoogkerk heeftdat zich voorgedaan. Desondanks menen allebetrokkenen dat een gezamenlijke planvoorbereidingzijn vruchten afwerpt en dat het zin heeftom in de beginfase veel tijd te nemen voor hetopstellen van een programma van eisen. Hiermeekan de kwaliteit van de architectuur wordenverbeterd en kunnen wijzigingen in functiesgemakkelijker worden opgevangen. Fred van derWoude wijst erop dat het belangrijk is om goedeafspraken te maken over het beheer en hiervoorvoldoende middelen beschikbaar te stellen.In Hoogkerkt vormt de hal de schakel tussen deverschillende gebruikers. De hal grenst aan debestaande sportaccommodatie, zodat de infrastructuurdaarvan behouden kon blijven. Daarnaastis de hal verbonden met de gemeenschapsruimtevan de basisschool en met het schoolplein.Het resultaatVolgens de gemeente zijn de belangrijksteprogrammaonderdelen gerealiseerd en heeft hetidee om in één bouwstroom verschillende voorzieningenaan de brede school te koppelen positiefuitgepakt. Zowel Oorthuizen als Houwer zien eenbelangrijke taak voor de gemeente in de bouwbegeleiding.Deze kan verschillende vormenaannemen, maar het is belangrijk om als opdrachtgevergoed na te denken voor er op dit gebiedtaken worden uitbesteed. (ED)Vensterschool Hoogkerk GroningenGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaGroningenZuiderweg 70, Groningengemeente Groningen, dienst OCSWGDA, Bauke Tuinstra Doeke van Wieren Architecten, Burdaardbasisschool, kinderopvang, spel- en opvoedwinkel, GGD, 2 gemeentelijke diensten, sporthal, buurthuis, jeugdhonk en diverseandere sociaal / cultureel-maatschappelijke instellingenBVO ca. 5.500 m² / BVO uitbreiding: ca. 1200 m²Start bouw 2000Start bouw uitbreiding 2004Oplevering 2001Oplevering uitbreiding 2005Bouwsom ca. € 2.250.000 / Bouwsom uitbreiding: ca. € 1.000.00038

Brede school ZuidbroekMenterwoldeIn Zuidbroek, een dorp in de gemeente Menterwolde, is een brede school gebouwd naar ontwerp vanKLEIN Architecten. De brede school bestaat uit een basisschool, buitenschoolse opvang, ouder- enkindzorg en een peuterspeelzaal. Het gebouw richt zich op het dorp en biedt een ‘gesloten rug’ naar hetachterliggende bedrijventerrein.G R O N I N G E NDe opdrachtgever en de opgaveDe school kwam tot stand op initiatief van degemeente Menterwolde en werd samen met dedirectie van de basisschool ontwikkeld. Omdat debestaande school zo goed als afgeschreven was,besloot de gemeente de mogelijkheid te onderzoekenom extra partijen bij de nieuwbouwplannente betrekken. Potentiële partners werdenbenaderd en aanvankelijk vrijblijvend bij hetinitiatief betrokken. Nadat men onderzocht had ofer voldoende belangstelling was en het projectfinancieel haalbaar bleek, maakte de gemeenteeen selectie van gebruikers. Deze werdenvervolgens uitgenodigd om bij te dragen aan deinhoud van het programma van eisen en het planvoor de nieuwbouw.De architectenselectie en de architectDe architect van de school werd geselecteerd dooreen interne commissie van de gemeente Menterwolde,waarbij ook de toenmalige directeur vanbasisschool was betrokken. Drie bureaus werdenuitgenodigd om aan de hand van de opgave en delocatie hun visie en werk te presenteren.KLEIN Architecten had geen ervaring met hetontwerpen van basisscholen, maar kreeg de opdrachtop basis van andere gerealiseerde projecten,de visie op de opgave en de offerte voor het plan.Uitwerking van de opgaveWelmoet Ferguson, directrice van kindercentrumPoko Loko, was vanaf het begin nauw bij hetinitiatief betrokken. Volgens haar was de inbrengvan de gebruikers bij de planontwikkeling cruciaal,maar waren er praktische belemmeringen.De directiewisseling van basisschool De Tandemzorgde bijvoorbeeld voor een onderbreking in hetproces.In de uitwerking van de opgave speelde de onderwijsvisievan de basisschool een belangrijke rol.Onderzocht werd hoe de basisprincipes van eenbrede school in het ontwerp konden wordenverwerkt. Volgens Tonnie Smit, de nieuwedirecteur van De Tandem, is dat goed gelukt.Het gebouw heeft een open en transparantestructuur die het mogelijk maakt om ruimtesgezamenlijk te gebruiken.Het ontwerp is georganiseerd rond drie pleinen;twee buiten de school en één, als centrale hal,binnen de school. Het onderwijsprogramma isonderbracht in twee vleugels die de drie pleinenvan elkaar scheiden. Het overige programmabevindt zich in de ‘rugvleugel’ van het gebouw, diede pleinen en de onderwijsvleugels met elkaarverbindt en het geheel afschermt van het achterliggendebedrijventerrein. Volgens Hennie Smit,verantwoordelijk architect van KLEIN Architecten,is geprobeerd het ontwerp zo goed mogelijk aan telaten sluiten bij de beleving van kinderen; er isgekozen voor een prikkelend ontwerp en gebruikvan verschillende kleuren en warme materialen.Het bouwprocesHet hoofd van de afdeling Bouw en Woningtoezicht,Tjallie Wolthuis, leidde het overleg tussenopdrachtgever, architect en gebruikers dat wasgeorganiseerd in verschillende werkgroepen.Volgens Wolthuis werkte deze aanpak goed.De architect heeft met de meeste partijen eengesprek gehad, maar vooral met de basisschoolzeer intensief samengewerkt. Smit geeft aan dat jeals gebruiker steeds alert moet zijn op het uiteindelijkefunctioneren van het gebouw. Wolthuiswas altijd bij het overleg aanwezig en coördineerdede samenwerking tussen de partijen.Voor Ferguson, de vertegenwoordiger van het39

G R O N I N G E Nkinderopvang, verliep de samenwerking niet ergintensief. Ze heeft de architect niet meer dan éénkeer gesproken. Toch is er wel rekening gehoudenmet de wensen van de kinderopvang.Het resultaatDe betrokkenen zijn het erover eens, dat er eigenlijkte weinig geld was om een goed gebouw te maken,zelfs nadat de gemeente extra middelen beschikbaarhad gesteld. Dat wreekte zich in het interieuren in de afwerking, terwijl ook de geplande gymzaalniet kon doorgaan. Verder zijn de oorspronkelijkeideeën voor het grootste deel gerealiseerd.Volgens Wolthuis kan dat, als je een goedprogramma van eisen hebt. Hij stelt dat je daartijdens het proces eigenlijk niets meer aan moetveranderen, anders krijg je vertragingen enfrustraties.Smit meent dat het verstandig is om een bredeschool op de groei te bouwen, maar dat is met dehuidige budgetten niet goed mogelijk. Verder geefthij als aanbevelingen mee vooraf goed na te denkenover het beheer en het geheel zo te coördinerendat de gebruikers van het gebouw een eenheidgaan vormen. Ook Ferguson ziet de meerwaardevan samenwerking. Dat hoeft volgens haar niet tenkoste te gaan van de eigen identiteit van deinstellingen. (ED)Brede school Zuidbroek MenterwoldeGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaMenterwoldeKerkstraat, Zuidbroekgemeente MenterwoldeKlein architecten, Groningenbasisschool, peuterspeelzaal, buitenschoolse opvang en ouder/kindzorgBVO 2.300 m²Start bouw 2005Oplevering 2006Bouwsom € 2.033.000fotografieklein architecten40

41G R O N I N G E N

ProjectdocumentatieG R O N I N G E NGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaVensterschool Koorenspoor GroningenGroningenMolukkenstraat 1-3, Groningengemeente Groningen, dienst OCWDAAD Architecten, Beilenentreegebouw, kindercentrum, schoolgebouw, passage, terreinBVO 1.950 m²Start bouw augustus 2004Oplevering oktober 2005Bouwsom € 1.740.000Vensterschool Oosterpark GroningenGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaGroningenOliemuldersweg, Groningengemeente Groningen, dienst OCSWONIX, Groningenbasisschool, peuterspeelzaal, GGD, Noorderpoortcollege (lessenNederlandse taal voor allochtone ouders), bibliotheek, multifunctioneleruimteBVO ca. 830 m²Start bouw augustus 1997Oplevering augustus 1998Bouwsom fl. 1.788.350Vensterschool Vinkhuizen GroningenGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaGroningenSiersteenlaan 480-1, Groningengemeente GroningenDe Zwarte Hond, Groningen2 basisscholen, bibliotheek, peuterspeelzaal, maatschappelijk juridischdienstverleningcentrum, spel- en opvoedwinkelBVO 4.400 m² / BVO uitbreiding met 6 lokalen: 550 m²Start bouw 1998 / Start bouw uitbreiding: 2005Oplevering 1999 / Oplevering uitbreiding: 2006Bouwsom€ 2.392.828 / Bouwsom uitbreiding: onbekendfotografieboven: christiaan de bruijnemidden: rob de jongonder: harry cock42

Nassauschool GroningenGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpGroningenGraag Adolfstraat 73, GroningenVereniging voor Christelijk Onderwijs Groningen (V.C.O.G.)SKETS Architectuurstudio, GroningenG R O N I N G E NProgrammalokalen voor onderbouw, naschoolse opvang, ruimte voor onder- enbovenbouw, peuterspeelzaal, multifunctionele zaal voor schoolgebruik /naschoolse activiteiten / buurtgebruikBVO al gerealiseerd: 1.220 m², BVO uitbreiding: 860 m 2Start bouw 2001Oplevering 2003 / oplevering uitbreiding: 2010Bouwsom restauratie monument, gebouw met rond dak en paviljoen: € 900.000 /Bouwsom uitbreiding: € 1.400.000Vensterschool Hoornse Wijken GroningenGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaGroningenVeenweg 1, Groningengemeente Groningen, dienst OCSWArchitectenbureau Korteweg, Groningenbasisschool, kinderdagopvang, peuterspeelzaal en naschoolse zorgBVO 1.920 m²Start bouw mei 2000Oplevering juli 2001Bouwsom € 1.409.090fotografieboven: ans briansonder: architectenbureau korteweg43

D R E N T H E

Brede school Kloosterveen AssenIn de uitbreidingswijk Kloosterveen in Assen is in een parkachtige omgeving een brede school gebouwddie het nieuwe onderkomen vormt van Jenaplanschool De Kloostertuin en Daltonschool Kloosterveen.Verder is er een sportzaal gehuisvest. Brede scholen kunnen het accent leggen op gezamenlijkheid ofjuist op behoud van de eigen identiteit van de deelnemers. In de plattegrond komt tot uitdrukking dat erhier voor gekozen is om de beide scholen hun eigen identiteit te laten behouden. Het gebouw heeft devorm van een half opengeknikte U, waarbij de rechter buitenzijde aansluit op de aangrenzendebebouwing. Hier bevinden zich de leslokalen. De binnenzijde is op het park georiënteerd. Hier liggen deleerpleinen met werkhoeken, podia en speellokalen. Vooral aan deze zijde is gezocht naar een sterkerelatie tussen binnen en buiten.D R E N T H Efotografielouk heimansDe opdrachtgever en de opgaveHet nieuwe schoolgebouw maakt onderdeel uit vande Brede school Kloosterveen, een samenwerkingsverbandvan verschillende scholen, instellingen envoorzieningen in Kloosterveen. In Assen bevindenzich verschillende brede scholen, die per wijkgeorganiseerd zijn. De verschillende participantenbehouden echter doorgaans hun eigen locatie enonderkomen. Het initiatief tot het realiseren vaneen nieuw gebouw voor twee scholen kwam vande Christelijke Onderwijsgroep Drenthe en hetPlateau Openbaar Onderwijs Assen. Beideorganisaties zochten een nieuw onderkomen vooreen school in de nieuwe wijk Kloosterveen.De gemeente was geïnteresseerd in een nieuwgebouw, aangezien ze mogelijkheden zag om inhet gebouw ook een sportzaal te realiserenwaaraan in Kloosterveen behoefte was.De architectenselectie en de architectDe keuze van de architect vloeide voort uit eerderesamenwerking tussen de gemeente en genoemdeonderwijsorganisaties. Deze partners hadden in dewijk Pittelo een brede school gebouwd met eensportzaal en twee scholen voor speciaal basisonderwijs.Daarbij waren Van HoogevestArchitecten de ontwerpers. Dit bureau werd voorde locatie in Kloosterveen opnieuw gevraagd.Uitwerking van de opgaveHet gebouw moest tot uitdrukking te brengen dathier scholen zijn gevestigd die ieder hun eigenidentiteit hebben, omdat de twee onder te brengenscholen werken vanuit zeer specifieke overtuigingen.De visie van de Jenaplanschool op hetonderwijs wordt op grond van de onderwijskundigeadviezen van het Jenaplan Advies- en Scholingscentrumvertaald in de plattegrond.Het gebouw bestaat uit een centraal gedeelte mettwee vleugels. In het centrale deel bevinden zichgemeenschappelijke ruimtes, een personeelscafé,keukenvoorzieningen en de sportzaal. De sportzaalfungeert niet alleen als gemeenschappelijke voorzieningvan de twee scholen, maar vormt tevenseen herkenningspunt in de wijk.De twee vleugels van het gebouw omarmen als hetware een parkachtig binnenterrein. Het omliggendeterrein is ontworpen door Copijn Landschapsarchitectenen is voorzien van (moes)tuintjes.Het groene karakter van het geheel wordt benadruktdoordat het gebouw is voorzien vansedumdaken.Aan de zijde van het binnenterrein is dearchitectuur van de twee vleugels organisch endaar bevinden zich de leerpleinen met werknissenen podia. Aan de naar de omgeving gerichte zijdeis de architectuur strakker en sluit aan op dearchitectuur van de omgeving. Hier bevinden zichde leslokalen.Het resultaatKloosterveen illustreert dat het lastig is om eengoed binnenklimaat te bereiken. Dit punt kreegveel aandacht: voor een frisse, zuurstofrijke luchtén een aanzienlijke besparing op de stookkosten isde school voorzien van vloerverwarming en CO²gestuurde mechanische ventilatie met warmteterugwinning.Toch laat de klimaatbeheersing nogte wensen over, want de bovenverdieping wordtdoorgaans als te warm wordt ervaren. Er is teweinig opslag- en archiefruimte, ook al is gekozenvoor ingebouwde kasten in elke groepsruimte.45

Verder is er binnen het gebouw geengemeenschappelijke (viering)ruimte voor grotegroepen kinderen. Dit probleem is echteroplosbaar. Wanneer er behoefte aan is kunnen debeide speellokalen worden gekoppeld, terwijl hetook mogelijk is de gymzaal voor samenkomsten tegebruiken.Afgezien van dergelijke punten ervaren degebruikers het nieuwe gebouw als positief. Men isblij met de uitstraling, het kleurgebruik en hetmeubilair. Ook is men zeer te spreken over delichtinval in de klaslokalen en de leerpleinen. (BW)Brede school Kloosterveen AssenGemeenteLocatieAssenDe Boomgaard 5, AssenD R E N T H EOpdrachtgeverOntwerpProgrammagemeente Assen, Plateau Openbaar Onderwijs te Assen (POOA), Christelijke Onderwijsgroep Drenthe (COG)Van Hoogevest Architecten, Amersfoort2 basisscholen, sportzaalBVO 4.430 m²Start bouw november 2004Oplevering november 2005Bouwsom € 4.550.00046

MFA DalerpeelDalerpeel is een veenkolonie, ontstaan na de afgraving van het veengebied in het westen van de gemeenteDalen. Dalerpeel maakte tot de gemeentelijke herindeling op 1 januari 1998 deel uit van deze gemeente;daarna werd het dorp aan de gemeente Coevorden gevoegd. In de Multifunctionele accommodatie (MFA)Dalerpeel zijn onder andere het dorpshuis De Breiberg, een sportzaal, de basisschool Prins WillemAlexander en peuterspeelzaal ’t Hummelhoes ondergebracht. Het gebouw heeft een bescheiden en dorpskarakter dat meegaat in de bebouwingsschaal van de omgeving. De MFA is gebouwd op de locatie vanhet oude dorpshuis.De opdrachtgever en de opgaveDe formulering van de opgave heeft een langevoorgeschiedenis. Voor Dick Elzing, directeur vande Willem-Alexanderschool begon het proces inoktober1989. Hij nam toen deel aan een gesprekop het gemeentehuis, omdat de nieuw gevormdegemeente Coevorden het bestaande schoolgebouwwilde privatiseren. Volgens Elzing was nieuwbouwnoodzakelijk, maar de gemeente was hier pas naeen aantal jaren en vele berekeningen aan toe.Elzing: ‘In die tijd werd het mode om bredescholen te bouwen en de gemeente adviseerde omsamen met het dorpshuis en anderen te kijken watde mogelijkheden waren. Dit nam weer enige jarenin beslag, met name omdat de gemeente op eengegeven moment geen haalbaarheidsonderzoekwilde doen. Toen ook nog eens allerleiverenigingen in het dorp afhaakten omdat ze nietbeschikten over financiële middelen leek hetproject vast te lopen (…). Na een collegewisselingkwam alles in een stroomversnelling en kon erineens van alles.’ De gemeente Coevorden kwamtot het inzicht dat het samenvoegen van verschillendefuncties in één gebouw de mogelijkheidbood om het al jaren teruglopende voorzieningenniveauvan Dalerpeel een halt toe te roepen.Bovendien zorgde het samenvoegen van verschillendefuncties voor het vrijkomen van gronddie kon worden herontwikkeld tot woningbouwkavels.Het nieuwe gebouw zou in opdracht van degemeente worden gerealiseerd. Om het opdrachtgeverschapte verzorgen schakelde de gemeentehet externe bureau LindHorst Bouwmanagement enConsultancy BV in.De architectenselectie en de architectLindHorst organiseerde voor de gemeente ook dearchitectenselectie. Vertegenwoordigers van deverschillende participanten vormden gezamenlijkeen selectiecommissie die verantwoordelijk wasvoor de keuze van de architect. Alle deelnemerskonden architectenbureaus aandragen. Uit dezegroslijst werden vervolgens, op basis van voorafbepaalde criteria, drie bureaus geselecteerd.Hierna werd aan deze bureaus gevraagd om opgrond van de stedenbouwkundige randvoorwaardenen het programma van eisen eenontwerpvisie te maken, die gepresenteerd werdaan de selectiecommissie. Hierna werd een keuzegemaakt op basis van deze presentatie, de staatvan dienst van het bureau en het gevraagdehonorarium. Architectenbureau AAS kreeguiteindelijk de opdracht.Uitwerking van de opgaveDe betrokkenen beschouwen een multifunctioneleaccommodatie als iets meer en iets anders dan eenbrede school. Het gebouw moest de uitstraling ende gebruiksmogelijkheden krijgen van eenvolwaardige kleine dorpskern.Op de belangrijkste hoek is het gebouw twee lagenhoog, terwijl de rest van het gebouw enkellaags isof lijkt te zijn. De sporthal heeft een krans van U-glas (doorschijnend figuurglas met een U-vormigedoorsnede) waardoor de hal van buitenaf bezienbescheidener overkomt en in de hal zelf diffuuslicht valt. In de materialisering is gekozen voor eenbasement van rode baksteen waar een aantal‘dozen’ van hout op staan. In één van deze dozenzitten drie grote erkers die zorgen voor lichtinval inhet dorpshuis en zicht op het groen voor hetgebouw, in een andere doos liggen de klaslokalen.Het gemetselde basement zet zich ook binnen hetgebouw door, onder andere in de sporthal. Hier isin de wand een akoestische steen gemetseld.Binnen het gebouw bevindt zich een patio waar dekleuters veilig kunnen spelen. De wanden van depatio zijn gemaakt van U-glas, zodat aangrenzendeD R E N T H E47

D R E N T H Evertrekken van de school en de centrale hal wordenaangelicht. De buitengevel is voorzien vanstrategisch gekozen grote glaspartijen, die zorgenvoor lichtinval en zicht op het omliggende groen.Het bouwprocesLindHorst zette een projectstructuur op met eenprojectgroep en een ontwerpteam. In de projectgroepwaren de verschillende participanten enLindHorst als gedelegeerd opdrachtgever vertegenwoordigd.Aan deze projectgroep presenteerde dearchitect zijn tussentijdse vorderingen. Ook steldede projectgroep de verschillende fasedocumentenvast. In het ontwerpteam werd onder begeleidingvan LindHorst de technische kant van het procesafgewikkeld.De MFA is zo ontworpen dat het gebouw in tweefasen gerealiseerd kon worden. Naast hetbestaande dorpshuis werd eerst het nieuwe dorpshuisen de nieuwe sportzaal gebouwd. Daarnakonden de basisschool en de peuterspeelzaalgebouwd worden op de plaats van het oudedorpshuis, dat gesloopt werd.Dick Elzing karakteriseert het proces als volgt:‘De samenwerking met de architect kwam opafstand doordat alles via het bouwmanagementbedrijf liep. Voor heel veel werk prima, maar erkwam wel een laag tussen. De contacten tussen degebruikers waren en zijn vanaf het begin erg goed.We zijn blijkbaar allemaal erg praktisch ingesteld,houden niet van hoogdravende verhalen enbeseffen dat we samen aan een uniek gebouwkonden komen. Dat was ons op eigen houtje nietgelukt. De win-win situatie is erg groot. Ieder haddat tijdens de bouwfase goed in de gaten en steedsvoor ogen. Ook nu is de samenwerking met degebruikers erg prettig.’Het resultaatHoewel het nog te vroeg is om de resultaten metenige afstand te beschouwen, blijft met de MFA hetvoorzieningenniveau van Dalerpeel voorlopig oppeil. Of het gebouw voldoende draagvlak bezit omtot verbetering te leiden, moet nog blijken. Het isin dat licht jammer dat het in de beginfase nietgelukt is om de plaatselijke voetbalvereniging telaten participeren. Een laatste citaat van deschooldirecteur: ‘ We hebben een mooi gebouw,maar als ik het over mocht doen zou ik nog meerdoorzetten om onderwijskundige zaken terealiseren. Het is een heel gevecht met de bouwersom het gebouw zo praktisch mogelijk te krijgen.(…) Van een collega die ook met de bouw van eenbrede school te maken had hoorde ik de opmerkingdat hem verweten werd ‘nooit op te houden’ Ik haddeze opmerking liever eerder gehoord want ditgevoel bekroop mij ook wel eens. Ik zou willenadviseren nooit op houden met gaan voor eenoptimaal schoolgebouw.’ Dat het gebouwarchitectonisch in de smaak valt mag blijken uit hetfeit dat het zowel door een publieks- als eenvakjury is genomineerd als mooiste gebouw vanDrenthe 2007. (BW)MFA DalerpeelGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaCoevordenOranjestraat 6, Dalerpeelgemeente CoevordenAAS Architecten, Emmendorpshuis, gymzaal, basisschool, welzijnswerk, consultatiebureau, peuterspeelzaalBVO 1.780 m²Start bouw januari 2006Oplevering maart 2007Bouwsom € 1.630.000fotografiejim ernst48

49D R E N T H E

D R E N T H E50

MFA WesterveldVoor de gemeente Westerveld bestaat er geen principieel verschil tussen een multifunctioneleaccommodatie (MFA) en een brede school. De MFA Havelte is gelegen aan de Havelter Schapendrift, ineen naoorlogse uitbreiding van Havelte. Het complex vervangt een verouderde basisschool en voorzietbehalve in een school ook in een peuterspeelzaal, een kinderopvang, een sportzaal, appartementen enoverdekte parkeergelegenheid. Voor Havelter begrippen gaat het om een omvangrijk bouwprogramma.Om dat goed in te kunnen passen is het bouwvolume gesplitst. De onderbouw huisvest alle onderwijsenopvangfaciliteiten en de parkeergelegenheid voor de appartementen, in de bovenbouw bevinden zichde appartementen. Doordat de oppervlakte van de onderbouw beduidend groter is dan die van de bovenbouw,konden de appartementen in een los verband op de onderbouw worden geplaatst, vergelijkbaarmet de wijze waarop vrijstaande en geschakelde woningen aan een straat liggen.D R E N T H Efotografieboven: b+o architectenmidden en onder: harry cockDe opdrachtgever en de opgaveDe kiem van het project ontstond toen de heerGrave, destijds ambtenaar van de gemeenteHavelte, architectenbureau B+O benaderde om eenplan te maken voor de renovatie van basisschoolDe Bosrank. Dit schoolgebouw was sterk verouderden toe aan een grondige modernisering. Onderzoekdoor B+O wees echter uit, dat de voorgestelderenovatiewerkzaamheden erg duur zouden uitvallenen dat het de moeite zou lonen op zoek tegaan naar alternatieve oplossingen. De locatie ligtdicht in de buurt van allerlei voorzieningen, dieaantrekkelijk zijn voor omwonenden. Een nabijgelegensportzaal stond op de nominatie te wordengesloopt. Zo ontstond bij Grave het idee om eennieuw combinatieproject te bouwen met ook eenaantal appartementen. Dit alles zou de relatievebouwsom kleiner maken en de appartementenzouden de hele onderneming zelfs winstgevendkunnen maken. B+O werkte dit plan uit enpresenteerde het aan de gemeente Westerveld.Hoewel de gemeente aanvankelijk sceptisch was,raakt zij er toch van overtuigd, dat deze nieuwbouwkansrijker was dan een dure renovatie.De architectenselectie en de architectOmdat bureau B+O vanaf het begin was betrokkenbij het project, werd besloten niet over te gaan toteen aanbestedingsprocedure. Waar een architectenbureaueen duidelijke voorsprong heeft op eventuelemededingers is het oneerlijk tegenover alle partijenom andere bureaus te laten investeren in eenaanbesteding. De aannemer werd wel volgens deEuropese aanbestedingsnormen geselecteerd, endaarbij viel de keuze op Strukton uit Groningen.Uitwerking van de opgaveOmdat het programma van eisen een groot gebouwzou opleveren, zeker in relatie tot de kleinschaligheidvan de bebouwing van de omgeving, heeft dearchitect ernaar gestreefd het gebouw van buitenafzo min mogelijk volumineus te laten lijken.De afstand tot de omliggende straten en de coulissewerkingvan de bosrand en het kleur- en materiaalgebruikdragen hieraan bij. Daarnaast was er veelaandacht voor ecologische duurzaamheid engezondheid. Het gebouw is voorzien van eenluchtbehandelingsinstallatie en voor de verwarmingis gekozen voor een duurzame warmtepomp.Het bouwprocesHoewel de gemeente aanvankelijk in de persoonvan de heer Grave nauw betrokken was bij hetbouwproces, heeft ze vrij snel de regie uit handengegeven aan een extern bouwmanagementbedrijf.Na de pensionering van Grave werd de betrokkenheidvan de gemeente helemaal minimaal. Hoewelhet bouwmanagementbedrijf volgens verschillendebetrokkenen goed werk deed, verwijt men degemeente haar afzijdige positie. Ten eerste omdatde communicatie er onder te lijden heeft gehad(in een vroeg stadium met de gemeente gemaakteafspraken moesten opnieuw gemaakt of bevochtenworden), ten tweede omdat de gemeente eenspecifieke rol op zich had kunnen nemen die menvan een bouwbedrijf niet kan verwachten (affiniteitmet en inzicht in het onderwijs, luisteren naar dewensen en aanbevelingen van de school en anderegebruikers). Tenslotte wordt het de gemeenteaangerekend dat ze steeds heeft vastgehouden aanhet oorspronkelijke bouwbudget. Ook toen de51

(advertentie)[1][2] [3][4][5][6][1][1] MFA De Eschmarkerpoort, Enschede; [2] Brede school Krakeel, Hoogeveen; [3] Horizonschool het Noorderlicht, Oss; [4] Voorzieningencluster De Lanen, Den Haag; [5] KBS De Vlieger, Zwolle; [6] PCB De Wendakker, Zwolle.Hengeloa. Markt 502, 7551 CK pb. 357, 7550 AJ t. 074 243 55 55 e. hengelo@lksvdd.nl i. www.lksvdd.nlAmsterdam a. Het Gedempt Hamerkanaal 17, 1021 KL t. 020 686 83 59 e. amsterdam@lksvdd.nl

appartementen nog voor de bouw al grif werdenverkocht en de winstgevendheid van het project zogoed als zeker was, wilde de gemeente het budgetniet naar boven toe bijstellen. Hierdoor werden debetrokkenen bij de bouw beperkt in hun mogelijkheden,moest er voortdurend over geld gesteggeldworden en is het bouwproces niet zo goed verlopenals wel had gekund.Het resultaatHet gebouw voegt zich in de omgeving door eenruime afstand tot de beide parallelle straten tehouden en de bosrand te laten dienen als eennatuurlijke coulisse. In aansluiting op de omgevingzijn ook de materiaalkeuze en het kleurgebruikterughoudend met in licht- en antracietgrijzebaksteen gemetselde gevels en natuurlijkematerialen als hout. De entrees van de school, dekinderopvang en de sportzaal worden door middelvan contrasterende kleuren geaccentueerd.De directeur van De Bosrank is, ondanks teleurstellingover het verloop van het bouwproces, zeerpositief over het nieuwe onderkomen van zijnschool. Zowel in het gebruik als in het uiterlijkvindt hij het een enorme verbetering. Hoewel hijdaarover aanvankelijk twijfels had, onderschrijft hijdat B+O geslaagd is in de ambitie om een grootgebouw te realiseren dat zich niet als zodanig laatervaren. (BW)D R E N T H EmFA Havelte WesterveldGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProjectarchitectProgrammaBVOWesterveldHavelter Schapendrift 22, Haveltegemeente Westerveld, Strukton BouwprojectenB+O Architecten, AnsenPieter Brinkbasisschool, kinderopvang, peuterspeelzaal, sportzaal, 18 appartementen7.900m²Start bouw medio oktober 2005Oplevering medio oktober 2006Bouwsomonbekend53

MFA Eninver AlmeloO V E R I J S S E LBrede School Eninver ligt letterlijk als knooppunt tussen de Almelose wijken Kerkelanden en Aalderinkshoek.In beide wijken moesten voorzieningen als scholen en buurtcentra worden vernieuwd. Bij degemeente ontstond het idee om op de grens tussen beide wijken één brede school te bouwen alsonderdeel van integrale wijkverbetering. Het bleek echter niet eenvoudig om de omwonenden voor ditidee te winnen. De beide wijken zijn zeer verschillend van karakter. Kerkelanden stond jarenlang in denationale top tien van buurten met veel werkloosheid en sociaaleconomische malaise. Aalderinkshoek ismeer een gemiddelde wijk. De betrokkenen waren sceptisch over dit door de gemeente gearrangeerde‘huwelijk’. Uiteindelijk slaagde de gemeente erin draagvlak te creëren en kon worden begonnen met debouw van een brede school die onderdak geeft aan drie basisscholen, een wijkservicepunt, eenwelzijnsorganisatie, een peuterspeelzaal, de tienersoos, een sportzaal en ruimtes die ook door nietparticipantente gebruiken zijn. Eenheid in verscheidenheid was het adagium gedurende de planvorming.Een buurtbewoner kortte het af tot Eninver. Dat werd de nieuwe naam voor het gebouw.De opdrachtgever en de opgaveHarry Scholtens, vanuit de gemeente uitvoerendopdrachtgever, is van mening dat de opdrachtgevermoet beginnen met het helder formuleren vanwensen en randvoorwaarden. Het gaat dan nietalleen om bouwkundige zaken. Planvorming vraagtook om communicatie: tussen bewoners van detwee wijken, de verschillende gebruikers binnenhet gebouw en ook de tussen burgers en bestuur.De gemeente Almelo realiseerde zich al snel dathier expertise en menskracht voor vrijgemaaktmoesten worden. Omdat deze binnen de gemeentelijkeorganisatie niet beschikbaar waren, beslootmen versterking van buiten in te schakelen. Almelonam voor de procesondersteuning Bureau Vitri inde arm.Architectenselectie en de architectDe gemeente vroeg aan een vijftal bureaus eenvisie te presenteren op basis van het programmavan eisen. Uiteindelijk werd de opdracht gegundaan het Scheveningse bureau Vera Yanovshtchinsky.Projectarchitect Casper Vos vertelt dat dit bureaubij de opgave zocht naar de vraag achter de vraag.Het samenbrengen van partijen had alleen zin alsvanuit de gezamenlijkheid voor iedereen meerwaardeontstond.Uitwerking van de opgaveDe gebruikers waren bij de planontwikkelingbetrokken via drie werkgroepen: een voor ontwerp,een tweede voor beheer en exploitatie en eenderde hield zich bezig met de communicatie. In dedrie werkgroepen namen verder ambtenaren,aannemers, adviseurs en de ontwerpers plaats.Voor bewoners organiseerde men zogenaamdetentgesprekken. Zij werden uitgebreid geïnformeerdvia de plaatselijke pers. Door middel vaneen prijsvraag voor de naamgeving van hetgebouw, kweekte de gemeente goodwill.Volgens de opdrachtgever hebben de architectenperfect aangevoeld wat er aan de hand was in dewijken. De aanwezigheid van Vera Yanovshtchinskyen Casper Vos bij verschillende bijeenkomstenmet gebruikers heeft zeker geholpen om henenthousiast te maken voor Eninver.Een centrale hal was niet opgenomen in hetprogramma van eisen, maar door slim om te gaanmet de verhouding tussen bruto en netto oppervlaktebleef ruimte over voor een flinke centralehal. Hier was dus niet om gevraagd, maar dereacties waren positief. De trap naar de tweedeverdieping dient tegelijkertijd als tribune.Het exterieur is zo vormgegeven dat er een heldere,haast strenge eenheid ontstaan is, terwijl in hetinterieur de verscheidenheid aan mensen, schooltypenen participanten tot uiting komt. Zo kregende scholen bijvoorbeeld hun eigen achterdeuren eneen eigen kleur voor de deuren en vloeren.Het bouwprocesIn verband met een provinciale subsidie moest debouwvoorbereiding in een jaar zijn afgerond.Dat vroeg om een zo efficiënt mogelijke aanpak.De architect was eindverantwoordelijk voor hetbouwproces en was ook degene die externe54

adviezen inwon. Met het oog op de snelheidwerden alle vragen neergelegd bij één technischadviesbureau, ABT. Vos heeft het als positiefervaren dat hij het ontwerp snel moest realiseren.‘Je bent dan korte tijd heel geconcentreerd bezigmet de opgave. De aandacht wil wel eens verslappenwanneer een proces veel vertragingenkent.’ Dat er weinig personele wisselingen waren,is ook als een voordeel te noemen. Daar stondenbezwaren tegenover: ‘Je hebt minder tijd om allesgoed uit te denken. De kans is dan groter dat jetijdens de bouwfase te maken krijgt met onvoorzieneaspecten die leiden tot meerwerk. Dat isfrustrerend.’Het gebruikVos signaleert dat het voor leken lastig is om eenbeargumenteerde mening te geven met betrekkingtot ontwerpvoorstellen. Daarom moet een architectde expertise hebben om reacties los te maken bijgebruikers. Volgens Huub Melenhorst, locatiemanagervan het gebouw, is het gelukt om in dearchitectuur recht te doen aan het eigen karaktervan de verschillende gebruikers. Ook de driescholen hebben elk hun eigen identiteit. Dat blijktalleen al uit verschillen in lestijden. De scholenervaren het daarom als prettig dat een zekerescheiding is blijven bestaan, bijvoorbeeld via eigenachterdeuren.Het beheer moest in een kort tijdsbestek wordengeregeld, omdat men hier pas in een laat stadiumover was gaan nadenken. Toch lukte het omprofessioneel beheer te organiseren. Dat wordtgezien als een enorm voordeel voor hetfunctioneren van het gebouw. Naast een locatiemanagerzijn een zakelijk leider en verschillendemedewerkers in dienst. Hiermee kreeg de multifunctionaliteitbehalve één dak ook één praktischkader. Er is een centrale regeling voor verhuur vanruimtes. Als een van de vaste gebruikers een extraruimte nodig heeft, is dat zonder bureaucratischerompslomp te regelen; achteraf worden de kostenvastgesteld. Volgens Melenhorst stimuleert dezesoepele werkwijze een optimaal gebruik van hetgebouw. Gebruikers zijn volgens Melenhorst nietzo gelukkig met het feit dat de gehele zuidkant uitglas bestaat. Hierdoor wordt het te warm in deruimtes. Ook is er geluidsoverlast bij de peuterklasdie onder de sportzaal ligt. Aanpassingen aan devloer van de sportzaal zijn hierdoor noodzakelijk.Het resultaatMelenhorst prijst de mogelijkheden die hetgebouw heeft, maar wijst er ook op, dat het kleinebuurthuis op de hoek van de straat verdwijnt alsalle sociale functies in één groot gebouw wordengeconcentreerd. Dat kan een verschraling zijn voorde omliggende buurt. Ondanks deze kanttekeninglijkt de verbintenis tussen Kerkelanden enAalderinkshoek een succes te worden. Mededankzij forse investeringen van de gemeente, bijvoorbeeld in digitale schoolborden, is het Almelogelukt om met Eninver een brug te slaan tussenbeide wijken. (MB)O V E R I J S S E LMFA Eninver AlmeloGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaAlmeloApollolaan 1, Almelogemeente AlmeloVera Yanovshtchinsky Architecten, Den Haag3 basisscholen, multifunctionele ruimten, sportaccommodatie, peuterspeelzaal, buitenschoolse opvangen wijkcentrumBVO 5.760 m²Start bouw januari 2004Oplevering april 2006Bouwsom € 4.700.000fotografiepag. 56/57: sjaak henselmans55

O V E R I J S S E L56

57O V E R I J S S E L

O V E R I J S S E L58

Voorzieningencluster PrismareEnschedeNa de vuurwerkramp in mei 2000 wilde Enschede scholen en sociale functies bundelen in één gebouwom Roombeek, na de wederopbouw een bruisende ontmoetingsplek te geven. Zeven jaar later gingende deuren van Prismare open, dat onderdak biedt aan de christelijke basisschool Anna van Buren, dekatholieke basisschool de Menko-toren en de openbare basisschool Roombeek, winkels, een kinderdagverblijf,een theater, horeca, zorgwoningen, de EHBO en organisaties die sociale en cultureleprogramma’s organiseren voor Turkse en Marokkaanse wijkbewoners. De gemeente droeg het opdrachtgeverschapbij Prismare over aan woningcorporatie De Woonplaats. Dat was in Enschede nog niet eerdergebeurd.De opdrachtgever en de opgaveDe gemeente werkte via een projectbureau aan deOlaf Hübner van het architectenbureau is vanmening, dat de gebruikers na de catastrofe uit-O V E R I J S S E LO V E R I J S S E Lwederopbouw van Roomweek en was daarbijdrukkelijk een stem moesten hebben in hetactief op zoek naar partners. Woningcorporatieontwerp. ‘Als we meteen een schets haddenDe Woonplaats was als sociale verhuurder metgemaakt, hadden we hen niet serieus genomen.’bezit in de wijk een goede kandidaat. Fons Catau,De architect vindt verder dat de toekomstigedirecteur van De Woonplaats, constateert dat eengebruikers essentiële kennis inbrengen. ‘Door opstevig stedelijk weefsel bijdraagt aan langdurigedeze wijze te werken wordt het resultaat altijdwoonkwaliteit waardoor ook de waarde van hetuniek. Bovendien zullen gebruikers die zo be-onroerend goed stijgt. Daarom heeft de corporatietrokken worden bij het gebouw het met meer zorgnaast een ideëel ook een zakelijk belang bij goedegaan gebruiken. Als je immers zelf iets maakt envoorzieningen. Om die reden wilde Catau inweet hoeveel inspanning dat kost ben je er zuinigerPrismare investeren. Daarnaast wilde De Woon-op dan wanneer je het kant-en-klaar koopt.’plaats, net als de gemeente, de gebruikers invloedDe Woonplaats betrok naast het Duitse bureau eengeven op het ontwerp. Toch betwijfelden sommigenNederlandse architect voor de noodzakelijkeof het verstandig was om een woningcorporatie bijexpertise over Nederlandse bouwregelgeving.scholenbouw te betrekken. Zou een dergelijkbedrijf genoeg oog hebben voor onderwijskundigebehoeften? Hans Meertens, destijds gemeentelijkUitwerking van de opgavePlus+Bauplanung organiseerde ontwerpsessiesprojectleider, vertelt dat je als gemeente tijdensmet alle gebruikers, met inbegrip van de school-een dergelijk proces wel eens het idee hebt de gripkinderen. In deze sessies kwamen verschillendekwijt te raken. ‘Toch is dat niet zo, want De Woon-ontwerpvarianten aan de orde en werd bijvoor-plaats maakt elk jaar een programma waarvoor debeeld met blokjes klei geschoven om te komen totgemeente haar fiat moet geven. Bovendien blijveneen bevredigende indeling van het gebouw.de scholen zelf verantwoordelijk voor de kwaliteitOp basis van deze inbreng van de gebruikers zijnvan het onderwijs.’de architecten daarna aan de slag gegaan.De architectenselectie en de architectIn een Europese architectenselectie wees deDe driehoekige bouwlocatie was geen gemakkelijkuitgangspunt voor het ontwerp. Bij veel gebruikerswas dezelfde plek, op de punt van de locatie,gemeente samen met de toekomstige gebruikersfavoriet. Anderen wilden juist een eigen gebouw.van Prismare vijf bureaus aan die een presentatieHet duurde dan ook even voordat de beschikbarefotografieplus+ bauplanunghübner-forster-hübnermochten komen geven. Uiteindelijk sprak defilosofie van het Duitse architectenbureauPlus+Bauplanung iedereen het meeste aan.ruimte naar tevredenheid was verdeeld.Kinderopvang De Kijkdoos en de Anna van Burenschoolkregen een aparte plek op de locatie. Even59

O V E R I J S S E Lverderop staat een voormalige textielfabriekwaarin basisschool De Menko-toren gevestigd is.Ook kinderen van deze school gebruiken defaciliteiten van Prismare. Er is een gedeeldecentrale hal, maar omdat niet alle gebruikers aandeze hal zijn gelegen, werd in feite het buitenpleinhet centrum van Prismare.Het bouwprocesHübner heeft zich er tijdens de bouw over verbaasddat besluiten over de detaillering aan de aannemerworden overgelaten. ‘We zijn als bureaugewend alles zelf te doen, maar in Enschede werdde detaillering sterk door de aannemer bepaald.’De architect geeft als voorbeeld de afwerking vanhet plafond. Dat moest volgens de aannemer metspuitwerk behandeld worden. Als reden volstondeen simpel ‘zo doen we dat altijd’. Het gebouwwerd gefaseerd opgeleverd. De openbare basisschoolopende haar deuren toen het bouwverkeernog op- en afreed ten tijde van de afbouw vanandere gedeelten van Prismare. Dat was achterafgezien geen goed idee, want zo ontstondenonveilige situaties.Het gebruikLinda Tukkers, directeur van de Anna van Burenschool,raadt collega’s, die voor eenzelfde opgavestaan, aan om veel tijd te investeren in het proces,want allerlei zaken die voor een school vanzelfsprekendzijn, zijn niet automatisch bekend bij eenarchitect of woningcorporatie. Neem bijvoorbeeldde hoogte van de wasbakken in de kleuterklas.Daarover werd niets gezegd in het programma vaneisen.Bert Lambeck, directeur van de openbare basisschool,ervaart het als gemis dat zijn school geeneigen hal heeft. Volgens hem is een gedeelde halbijvoorbeeld niet handig bij ouderavonden.Lambeck nam de schoolleiding over toen het bouwprocesal bijna was afgerond, zodat hij pas laat zijneigen, afwijkende, visie op het gebouw kon geven.Dergelijke onverwachte wendingen vormen dekeerzijde van de grote invloed van de gebruikersop het ontwerp. Het is zaak dat de opdrachtgeverdaar in een eerder stadium rekening mee houdt.Hübner merkte dat De Woonplaats gaandewegminder enthousiast werd over veelvuldig contacttussen gebruikers en architect, wellicht uit angstvoor teveel veranderingen.Zowel Lambeck als Tukkers zijn blij dat De Woonplaatszorg draagt voor het beheer. Zo wordt descholen veel zorg uit handen genomen.Het resultaatVolgens Lambeck valt of staat het succes van eenbrede school met de juiste instelling ten opzichtevan het gebouw en de medegebruikers: bij eenbrede school hoort een open mind. Hübner zegt tehopen dat het café niet te zeer de sfeer van hetgebouw gaat bepalen. Hij vindt het een reëelgevaar van clustering dat sommige functies gaanoverheersen. Hier ligt een schone taak voor debeheerder. Deze moet de verhoudingen binnen hetcomplex in evenwicht houden. (MB)Voorzieningencluster Prismare EnschedeGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaEnschedeRoomweg 167d, EnschedeDe Woonplaats, Enschedeplus+ bauplanung Hübner-Forster-Hübner, Neckartenzlingen (Dsl)3 basisscholen, overloopschool, jeugdhonk, zorgwoningen, winkels, restaurant, theater, verenigingen, gymzaal, gehandicapten werkplaats,bibliotheek, kinderdagverblijf, 13 maisonnettes en 10 appartementenBVO 18.220 m²Start bouw januari 2005Oplevering mei 2007Bouwsom € 16.200.00060

Brede school De Matrix HardenbergBrede school De Matrix ligt in de nieuwe wijk De Marslanden in het Overijsselse Hardenberg. Nu is ernog aan twee kanten uitzicht op open land, maar straks komt De Matrix midden in de wijk te liggen.Het gebouw biedt plek aan openbare basisschool De Kern en christelijke basisschool De MarsWeijde,kinderdagopvang, naschoolse opvang, een peuterspeelzaal, een fysiotherapie- en logopediepraktijk,twee gymzalen, een meersportenplein op het dak, een gemeenschapsruimte, twee vergaderzalen en eengemeenschappelijke keuken. Overdag staan in De Matrix de kinderen centraal, in de avonduren kan hetgebouw ook door anderen gebruikt worden. Tussen de eerste plannen van de gemeente en de opleveringvan het gebouw zit nog geen drie jaar. De opdrachtgever is trots op het snelle resultaat. Het tempo heeftechter ook voor losse eindjes gezorgd: een adequate oplossing voor het beheer moet nog wordengevonden.De opdrachtgever en de opgaveEen brede school met ten minste tweebasisscholen, meer had de gemeente nog niet voorogen toen ze de ABC Management Groep vroeg ommee te denken over de opgave. In overleg met debeoogde gebruikers kreeg het plan meer contouren.Eric Zweers van ABC werd door de gemeenteingeschakeld als projectleider en bouwmanager.Een projectgroep waarin de gebruikers, eenbouwkundige van de gemeente en Zweers zittinghadden, bereidde een programma van eisen voordat voorgelegd werd aan de stuurgroep. In destuurgroep waren gemeente en gebruikersbestuurlijk vertegenwoordigd. Zweers vertelt dathet programma van eisen vanuit een inhoudelijkevisie werd geschreven. Dat gebeurt niet altijd.Vaak worden technische uitgangspunten als basisgenomen. Volgens architect Marlies Rohmer lag ereen goed doordacht programma van eisen op tafel,dat informatie bevatte over sfeer, ideeën en idealenover de toekomstige school.De architectenselectie en de architectVia een Europese aanbesteding werd hetarchitectenbureau van Marlies Rohmer gekozen.Een houtskoolschets van een kern met vier poten,die de architect presenteerde, sprak het gemeentebestuurmeteen aan. De tekening illustreerdezowel het belang dat de architect schonk aan hetgebouw als geheel als aan de verschillendeonderdelen. Rohmer ziet haar rol breed. ‘Je bentnaast architect ook regisseur en onderzoeker.’Rohmer heeft zich de afgelopen jaren verdiept inbouwopgaven voor jongeren, zoals ook spreekt uithaar boek Bouwen voor de Next Generation.Uitwerking van de opgaveRohmer ontwierp een school met een hoog middenen vier lage delen. De Matrix is groot zonder dathet ten koste gaat van de intimiteit van deafzonderlijke delen. Elke school heeft een eigeningang, een eigen schoolplein en een eigen kleuren sfeer. Ook de naschoolse opvang kreeg eeneigen karakter om het verschil met de school voorde kinderen aan te geven. De architect bezochtsamen met de directeuren hun oude schoolgebouwen vroeg hen aan te geven wat zij sterke en zwakkepunten van dat gebouw vonden. Hiermee is in hetontwerp van de nieuwe school zoveel mogelijkrekening gehouden.Rohmer kwam op eigen initiatief met het idee vaneen sportterrein op het dak van de school.Spelende kinderen op het dak zou de functie vanhet gebouw direct duidelijk maken. Bovendienwerd zo de krappe buitenruimte van de locatiegecompenseerd.Het bouwprocesDe aanbesteding viel tegen en duurde langer dangepland. Vlak voor de oplevering ging ook nog deaannemer failliet. Door deze tegenvallers werd deopleverdatum van september 2006 niet gehaald.Het werd een half jaar later. Tijdens de bouw bleekdat er flink bezuinigd moest worden. Dat ging tenkoste van onder meer de inrichting van de keuken.Er was ook niet genoeg geld om de buitenruimtesaan te pakken. Daardoor sneuvelden plannen vande architect voor een spannende buitenruimte metwilde landjes en beklimbare berghokken.F R I E S L A N D O V E R I J S S E LZ E E L A N D61

O V E R I J S S E L60

63O V E R I J S S E L

O V E R I J S S E Lfotografiepag. 62 linksboven en pag. 63:jeroen muschoverig: alexander van der meerDe directeur van MarsWeijde, Kees Bakker, geeftaan dat er wel het een en ander mis is gegaan,vooral omdat een schooldirecteur niet is opgeleidom een bouwtekening goed te kunnen lezen.‘Daardoor merkten we als gebruikers vaak te laathoe afspraken waren uitgewerkt.’ De school vanBakker krijgt er in de toekomst nog een verdiepingbij. Hij neemt zich voor om dan onder de ouderseen bouwkundige te zoeken die met hem mee kanlezen. Het plan om samen met de architect naarhet interieur te kijken kon bij gebrek aan budgetniet doorgaan. Directeur van De Kern, Ina de Groothad minder moeite om de tekeningen te beoordelenen ze vroeg waar nodig advies aan externen.Maar dan nog slipte er wel eens een fouttussendoor. Zo bleken de doorgangen die in hetplafond waren aangebracht te klein voor deICT-kabels.Het gebruikRohmer is van mening dat de schooldirecteurenvroeg en breed betrokken moeten worden bij hetontwerp. Zij moeten meedenken over bijvoorbeeldde plaatsing van stopcontacten. Dat is typisch eenvraag voor de gebruiker. Bakker vindt dat de inbrengvan gebruikers meer had kunnen opleveren,maar dat ligt volgens hem niet aan de inspanningenvan de architect. Hij wijt het aan het gebrekaan bouwtechnische kennis bij de gebruikers enaan de bezuinigingen. Bakker is zeer tevreden metde multifunctionele ruimtes die onder meer geschiktzijn voor computers. De architect heeft gezorgddat er geluidsdichte schuifwanden kwamen.De vierkante meters voor deze ruimtes werdengevonden door het clusteren en ‘opvouwen’ van deverkeersruimtes. De Groot is wat minder te sprekenover het contact met de architect. ‘Er werd welgeluisterd, maar later zag je daar weinig vanterug.’ Ze is wel erg tevreden met de hoge lokalenen het vele licht in de ruimtes.Het resultaatVolgens beide schooldirecteuren heeft degemeente het beheer verkeerd ingeschat. Zo is debeheerder in dienst van een schoonmaakbedrijf,terwijl er veel meer moet gebeuren dan schoonmaken.Maar voor een all-round beheerder is geenbudget. Nu moeten de schooldirecteuren ook alsportier of conciërge optreden. Iedereen is het erover eens, dat dat op korte termijn anders moet.Rohmer houdt een vurig pleidooi voor het ‘bredeschoolplein’: ‘Het schoolplein is vaak het ondergeschovenkind. Het behoort in een programmavan eisen (…) een breed schoolplein is publiektoegankelijk en kan dan ’s avonds ook open zijn.Wanneer het beheer in goede handen is kan erecht wat mee gebeuren.’ Zo zijn er punten vankritiek, maar Bakker en De Groot geven aan dat dekinderen en hun ouders De Matrix als gezelligervaren, ook al is het een grote en moderneschool. (MB)Brede school De Matrix HardenbergGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaHardenbergErve Odink 3-7, Hardenberggemeente HardenbergArchitectenbureau Marlies Rohmer, Amsterdam2 basisscholen, kinderdagopvang, naschoolse opvang, peuterspeelzaal, praktijk voor fysiotherapie en logopedie, 2 gymzalen,een ‘meersportenplein’ op het dak, gemeenschapsruimte, 2 vergaderzalen en een grote gemeenschappelijke keukenBVO6.465 m² (incl. meersportenplein, excl. terrein)Start ontwerp 2004Oplevering 2007Bouwsom € 5.625.00064

ProjectdocumentatieDe Eschmarkerpoort EnschedeGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaEnschedeEsmarkelaan 201-207, EnschedeAannemerscombinatie E2000, Woonstichting De Woonplaats, EnschedeLeijh Kappelhoff Seckel van den Dobbelsteen architecten, Hengelo2 basisscholen, peuterspeelzaal, buitenschoolse opvang,38 huurappartementen, waarvan 8 als tijdelijke schoolruimte wordeningezet, parkeerkelderBVO 6.969 m²Start bouw september 2005Oplevering juli 2006Bouwsom € 7.000.000O V E R I J S S E LBrede school De Esmarke EnschedeGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaEnschedeEsmarkelaan 201, Enschedegemeente EnschedeTeeuwisse & Willems architecten en adviseurs, Den Haag2 basisscholen, sportzaal, kinderdagverblijf en wijkcentrumBVO 5.739 m²Start bouw september 1997Oplevering januari 1999Bouwsom € 3.970.577MFC De Holtink NijverdalGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaHellendoornMensinkweg 6, Nijverdalgemeente HellendoornVan Overbeek Tromp Architectuur, Jourebasisschool, peuterspeelzaal, muziekschool, kinderopvang, jeugdopvang,educatief centrum, ROCBVO 3.900 m²Start bouw september 2003Oplevering mei 2004Bouwsom € 3.175.000fotografieboven: cees landstramidden: bastiaan ingen houszonder: van overbeek tromp architectuur65

R E D A K T I O N E E L V O O R A F F R I E S L A N D G R O N I N G E N D R E N T H E O V E R I J S S E L G E L D E R L A N D U T R E C H T N O O R D - H O L L A N D F L E V O L A N D N O O R D - - B B R R A A B B A A N N T T Z E E L A N D L I M B U R G ZUID-HOLLAND66

Brede school De Spil ArnhemMalburgen-WestAan de rand van de herstructureringswijk Malburgen-West in Arnhem is De Spil verrezen, een witteparel in een gekleurde buurt. De Spil is een van de drie brede scholen die in Arnhem in 2007 zijnopgeleverd. De Spil verenigt zes gebruikers in één gebouw: twee scholen (openbaar en rooms-katholiek),naschoolse opvang, een kinderdagverblijf, een peuterspeelzaal, een buurthuis/wijkcentrum en eensportvoorziening. De Spil hoort tot de brede scholen die een rol moeten spelen voor de herstructureringswijkwaar zij in liggen. Dat vraagt behalve een gebouw vooral ook goede samenwerking.fotografiearchitectuurstudio hh architectsand urban designersDe opdrachtgever en de opgaveArnhem heeft in 2004 de gemeentelijke organisatieaangepast om op grote schaal nieuwe bredescholen te kunnen realiseren. De gemeente streeftnaar een interactieve voorbereiding waarin toekomstigegebruikers een rol spelen en ook buurtbewoners.Ook bij De Spil zijn buurtbewonersvertegenwoordigd in de door de gemeente samengesteldeprojectgroep. Deze aanpak leidt tot eengroot aantal betrokkenen en tot de behoefte aaneen duidelijke regie. Het opdrachtgeverschap voorDe Spil berust dan ook niet bij de scholen maar bijde gemeente.De opgave was om in de herstructureringswijkMalburgen-West een brede school te bouwen, opeen plek waar een bestaande school gesloopt was.Het was nadrukkelijk de bedoeling om met hetnieuwe gebouw de kwaliteit op een hoger plante brengen.Het programma van eisen is opgesteld door Hevoadviseurs uit ‘s Hertogenbosch. Hevo heeft een jaarde tijd gehad om een globaal plan van eisen om tezetten in een werkbaar plan van eisen (daarna bleefhet bureau betrokken als adviseur op financieel enbouwkundig gebied). Omdat de gebruikers, die nuin De Spil zijn samengegaan, eerst allemaal zelfvoorzienendwaren, kostte het veel tijd om tezoeken naar de gezamenlijkheid. De gemeentevond dit noodzakelijk voor de vorming van eenbrede school. Na aanvankelijke argwaan onderschrevenook de gebruikers dit idee.De architectenselectie en de architectDe projectgroep had door het nadenken over hetprogramma goed in beeld gekregen welke soortarchitectuur gewenst was. Zo lag er na devaststelling van het plan van eisen een basis voorde architectenselectie. De projectgroep nodigdemeerdere architectenbureaus uit om documentatiein te zenden. Na bestudering hiervan kwam mentot een shortlist van drie bureaus. Om demotivering van de keuze te versterken bezocht deprojectgroep verschillende projecten van deze driebureaus (overigens zonder de architecten erbij tebetrekken). Ook verzorgden de drie bureaus eenpresentatie. Uiteindelijk koos de projectgroep voorArchitectuurstudio HH architects and urbandesigners op grond van gerealiseerde projecten,de uitleg over de werkwijze en een overtuigendepresentatie.Uitwerking van de opgaveAls uitgangspunt voor de relatie van het gebouwmet de omgeving was er een gemeentelijke notamet stedenbouwkundige randvoorwaarden voor dewijk Malburgen. Voor het gebouw zelf begon dearchitect met het uittekenen van de wensen die inhet plan van eisen waren opgenomen. Het bleekonmogelijk om alle eisen in één ontwerp tecombineren, alleen al omdat veel gebruikers op debegane grond wilden zitten. Om dit op te lossenwas veel overredingskracht nodig, want iedereenwas toch vooral geïnteresseerd in de eigen plekbinnen het gebouw. Als dan het idee ontstaat datanderen beter terecht komen, gaan naastpraktische behoeften, ook emoties een rol spelen.Architectuurstudio HH architects and urbandesigners maakte een onderscheid tussen dekernfuncties van de verschillende gebruikers ende wijkfuncties.Deze laatste moesten met het gezicht naar de wijkworden gesitueerd, zoals zichtbaar werd in latereG E L D E R L A N D67

G E L D E R L A N Dschetsontwerpen. De architect wilde vooral geenbedrijfsverzamelgebouw waar gebruikers huneigen ingang hebben en niets met elkaar hoeven tedelen. De brede school moet zijn ontworpen omontmoeting uit te lokken. Hier gebeurt dat via eengrote gemeenschappelijke ruimte en vides die hetzicht op elkaar mogelijk maken.Het bouwprocesDe gemeentelijke projectmanager heeft getrachtom tijdens het bouwproces de toekomstige gebruikersbij de les te houden door regelmatig ingroepsverband op de bouw te gaan kijken.Dat vergroot de betrokkenheid en maakt ook nogtijdens de bouw duidelijk welke aanpassingenwenselijk zijn. Niet iedereen is in staat bouwtekeningente lezen, maar de praktijkkennis vangebruikers is wel belangrijk voor het resultaat.De gebruikers moesten veel tijd investeren om huninbreng over het voetlicht te krijgen; zij hebbenechter het gevoel dat hun inzet resultaat heeftgehad. De twee scholen, die bijna even groot zijn,hebben elk hun eigen wensen ten aanzien vanplattegrond en indeling werkelijkheid zien worden.Het gebruikOmdat alle gebruikers aan de centrale hal eeneigen voordeur hebben, kunnen zij binnen hetgrotere geheel hun eigen karakter houden.Al tijdens de bouwvoorbereiding was men zichervan bewust dat het beheer van het gebouw goedgeregeld moest worden. Het was een belangrijkagendapunt voor de projectgroep. De Spil is openvan half acht ’s ochtends tot elf uur ’s avonds. Zokunnen de beschikbare ruimtes optimaal gebruiktworden, maar dat vraagt wel organisatie. Van debeheerder wordt professionaliteit verwacht. Bij DeSpil werkt een beheerder die als gastheer optreedten die ervoor zorgt dat de ruimtes in het gebouwgoed gebruikt worden.Het resultaatHet gebouw is duidelijk meer geworden dan deoptelsom van deelwensen en kan nu echt werkenals spil in de wijk. Het blijft lastig om rekening tehouden met de waan van de dag. Tijdens de bouwbesloot de regering dat scholen ook naschoolseopvang moeten verzorgen. Dat was een nieuwe eisen de plannen voor De Spil waren al te verontwikkeld om hier veel rekening mee te kunnenhouden. Dergelijke nieuwe eisen kunnen inprincipe worden opgevangen door een gebouwflexibel te maken. Dat zou de voorkeur hebben vanalle betrokkenen, maar ook dat is een kwestie vanbudget. Meer flexibiliteit inbouwen betekenthogere bouw- en ontwikkelingskosten, en deNederlandse politiek stelt de middelen daarvoorniet beschikbaar. (VK)Brede school De Spil Arnhem Malburgen-WestGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaArnhem- Malburgen WestLupinestraat 12, Arnhemgemeente Arnhem, dienst M.O.Architectuurstudio Herman Hertzberger2 basisscholen, buurthuis, kinderopvang, peuterspeelzaal en sportzaalBVO 3.980 m²Start bouw 2004Oplevering 2007Bouwsom € 4.200.00068

MFC BeekbergenBeekbergen is door haar ligging in de bossen ten zuiden van Apeldoorn geliefd bij toeristen. Ook devijfduizend inwoners zijn gehecht aan het karakter van hun plaats, maar een echte kern ontbrak. In dieleemte is voorzien door een nieuw dorpsplein en een multifunctioneel centrum (MFC). Het centrumcombineert een achtklassige basisschool met een peuterspeelzaal en buitenschoolse opvang. Verder zijner een dorpshuis, woningen en winkelruimte. Met de opening van het MFC in juni 2007 heeft Beekbergenhet langverwachte dorpshart gekregen, maar voor het zover was moest er veel gebeuren.De opdrachtgever en de opgaveDe dorpsraad vond dat Beekbergen een centraalgelegen hart moest krijgen en de gemeente inApeldoorn was het daarmee eens. Om tot een plante komen werd van alle betrokkenen een inbrenggevraagd. Zo ontstonden deelprojecten dieorganisatorisch en financieel gekoppeld waren:een school, een multifunctioneel centrum, eensporthal en de herinrichting van de Dorpsstraat.Ook winkels en woningen maakten deel uit van hetplan. Gezien de risico’s die verbonden waren metdit laatste deel van het project heeft de gemeentevoor de winkels en de woningen Van den BeltBouwmaatschappij, een ontwikkelend bouwbedrijf,ingeschakeld.De architectenselectie en de architectDe gemeente Apeldoorn selecteerde het in Utrechtgevestigde bureau Feekes en Colijn op grond vande door deze architecten ontwikkelde benaderingvan het ‘locatiegericht ontwerpen’. Hierbij zoekende ontwerpers naar mogelijkheden om met hetnieuwe project recht te doen aan de bestaandekwaliteiten van de locatie. Veel tijd wordt ingeruimdvoor gesprekken met zoveel mogelijkbetrokkenen, want alleen zo kan het resultaat eengoede binding met de plek krijgen. Zo ging Feekesen Colijn aan de slag om met de verschillendepartijen tot een eenduidig programma van eisen tekomen.Uitwerking van de opgaveAl vrij snel ontstond onenigheid over de uitgangspunten,vooral waar het de winkels betrof.De dorpsraad Beekbergen wilde nadrukkelijkwinkels realiseren in het nieuwe dorpshart.Toen uit een peiling onder ondernemers in hetdorp bleek, dat er belangstelling bestond voor 900vierkante meter, opteerde de dorpsraad voor hetrealiseren van 1100 vierkante meter. Om de winkelfunctiemeer kans van slagen te geven, wilde menook een parkeergarage onder het plein. Uitonderzoek van de gemeente bleek echter, dat erslechts ruimte was voor maximaal 450 vierkantemeter. Nadat de verschillende modellen - met definanciële consequenties - waren voorgelegd aanhet college viel het besluit om maximaal 800vierkante meter winkeloppervlak in hetprogramma op te nemen.Verder ontstond verschil van mening over destedenbouwkundige visie op het dorp. De dorpsraadwilde met het ontwerp Beekbergen eencentraal hart geven, waar de voorzieningen naartoe zouden kunnen trekken. De gemeente vondechter dat het lintdorpkarakter van Beekbergenbewaard moest te blijven. Naast inhoudelijkeonenigheid droegen ook persoonlijke verschillenvan inzicht bij aan het vertragen van het ontwikkelproces.In de gemeentelijke projectgroep zaten welvertegenwoordigers van de deelnemers, maar nietde gebruikers zelf (bijvoorbeeld: de afdelingonderwijs van de gemeente in plaats van deschooldirectie). De architect heeft een tijd als traitd’union gefungeerd tussen de dorpsraad en deprojectgroep (waar vreemd genoeg de dorpsraadgeen zitting in had). Het conflict leidde ertoe dataan het eind van de definitief ontwerpfase dedorpsraad de bevolking mobiliseerde en het procestot stilstand bracht. De vertraging heeft anderhalfjaar geduurd.Bij een project als dit moet duidelijk zijn, dat hetniet mogelijk is om ieders wensen volledig tehonoreren. Er moeten keuzes worden gemaakt,maar het moet wel duidelijk zijn welke wensen erleven. Omdat de gemeente de gebruikers geen plekin de projectgroep had gegeven, ontstond ruis dietot vertraging leidde. Het proces had veel vlotter ensoepeler kunnen verlopen bij een heldere project-G E L D E R L A N D69

G E L D E R L A N Dorganisatie met duidelijke doelen en een duidelijkeverdeling van verantwoordelijkheden.De komst van een nieuwe projectambtenaar bij degemeente zorgde ervoor dat het proces weer konworden vlotgetrokken. De ambtenaar zocht eenmanier om de wensen van de partijen te verenigendoor de functies meer te scheiden en in feiteruimtelijk naast elkaar te zetten, in plaats van zevolledig te verweven. Met dit uitgangspunt ontstondvoor de architect een nieuwe ontwerpopgave diezo werd uitgewerkt dat alle onderdelen een sterkeeigen identiteit kregen en er een fysieke koppelingwerd gemaakt via een route door het gebouw.Er was gevraagd om een integraal ontwerp vangebouw en omgeving, maar bij de uitvoering vanhet plein zijn uiteindelijk de ideeën van de architectniet gevolgd. Parkeerplaatsen werden belangrijkergevonden dan speelplekken. Dit illustreert derelatief zwakke positie die architecten innemen inde wereld van de zakelijke afwegingen.Het gebruikToen duidelijk was geworden welke opzet hetcentrum zou krijgen, was nog geen eind gekomenaan de complicaties. Vier weken voor de aanvraagbouwvergunning werd een nieuwe schooldirecteuraangesteld die een andere visie op het onderwijshad. Zo ontstond de wens om het ontwerp van deschool ingrijpend aan te passen. Ondanks hetvergevorderde stadium van de planvorming is dezewens grotendeels gehonoreerd. Hier blijkt eendilemma waar de opdrachtgever voor staat.Uiteraard moet hij rekening houden met de wensenvan de uiteindelijke gebruikers. Maar gezien delange duur van de planvoorbereiding is het nietongewoon, dat gebruikers en hun wensen gedurendede rit veranderen. Het ontwerp van deschool is aangepast toen er een nieuwe directeurkwam. Dat vroeg het nodige van de opdrachtgeveren vooral ook van de architect. Nu deze nieuwedirecteur inmiddels ook weer vertrokken is, rijst devraag hoe sterk het ontwerp moet zijn afgestemdop de wensen van één persoon. De architect en deopdrachtgever moeten het vermogen hebben omgoed te luisteren, maar ook om objectief en kritischtegenover de wensen van gebruikers te staan.De wensen van de eerste gebruikers moetenworden afgezet tegen de lange levensduur van hetgebouw.Het resultaatNiemand vindt dat de totstandkoming van het MFCBeekbergen een schoonheidsprijs verdient. Hetging op een paradoxale manier fout. Aan de enekant hadden de gebruikers onvoldoende stem in deplanvorming, aan de andere kant was het proces teinteractief, waardoor bij allerlei partijen te hogeverwachtingen werden gewekt. Zo ontstond eensoufflé-effect: in het begin was iedereen betrokkenen enthousiast, vervolgens zakte bij onoplettendheidde boel in elkaar.Toch overheerst inmiddels tevredenheid met hetresultaat. Het ingewikkelde programma kreeg eenvorm die organisch gegroeid lijkt en in schaalaansluit bij die van Beekbergen. De gebruikerskunnen door de fysieke scheiding van de onderdelengrotendeels hun eigen gang gaan, maarkomen elkaar ook tegen. (VK)mFC BeekbergenGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaApeldoornDorpstraat 32, Beekbergengemeente ApeldoornFeekes & Colijn, Utrechtbasisschool, 4 schoolwoningen, dorpshuis, dorpsraad, peuterspeelzaal, naschoolse opvang, 7 appartementen en winkelsBVO 3.400 m²Start ontwerp 2003Oplevering 2007Bouwsom € 3.900.000fotografiefeekes en colijn70

71G E L D E R L A N D

Kulturhus De Brede Blik GiesbeekZoals veel dorpen heeft Giesbeek een Kerkstraat. Aan de Kerkstraat in Giesbeek is een opmerkelijkgebouw te vinden: Kulturhus De Brede Blik. Dit gebouw biedt onderdak aan een basisschool met15 lokalen, een peuterspeelzaal, kinderopvang, een cultureel centrum, een bibliotheek, een internetcaféen de Stichting Thuiszorg. De ontwikkeling van het Kulturhus duurde lang maar had een positiefresultaat voor de inwoners van het dorp. Er kwam ook landelijke erkenning in de vorm van een eervollevermelding bij de Scholenbouwprijs 2004.G E L D E R L A N DDe opdrachtgever en de opgaveIn 1991 startte de R.K Paulusschool met plannenvoor aanpassing van het verouderde schoolgebouw.Uit de architectenselectie van de schooldirectiekwam GAJ Architecten uit Arnhem naar voren,vooral omdat de schetsen van dit bureau aanslotenbij de onderwijsvisie van de schooldirecteur.Net als de architect wilde de schooldirecteur verderkijken dan alleen naar de uitbreiding van eenverouderd gebouw. De schooldirecteur had kennisgemaaktmet het concept van de vensterscholenzoals dat werd ontwikkeld in Groningen. Het ideeontstond om in een nieuw gebouw de school tekoppelen aan andere functies zoals een peuterspeelzaal,een bibliotheek en aan de naast deschool gelegen kerk. Bij het voorleggen van dezeideeën aan de verenigingen en instellingen inGiesbeek ontstond veel argwaan. Men was nogniet toe aan het idee om met elkaar een gebouw tedelen.In 2002 was de provincie Gelderland - en in hetbijzonder de gedeputeerde Esmeijer - bezig methet ontwikkelen van het Kulturhus-concept.Dit concept wordt in Denemarken onder meeringezet om het voorzieningenniveau op het dunbevolkte platteland op peil te houden. De provinciezag hierin een mogelijkheid voor de revitaliseringvan kleine kernen en stelde een subsidieregeling inom het Kulturhus te stimuleren. Het Kulturhusbundelt tal van instellingen onder één dak. Dat isefficiënt vanuit het oogpunt van huisvesting, maarhet is vooral bedoeld om ontmoetingen tussenmensen te stimuleren, omdat hiervan een positieveimpuls wordt verwacht voor het sociale leven in hetdorp.Op het moment dat de provincie het Kulturhusconceptintroduceerde was de school in Giesbeekal in aanbouw, maar bij een bezoek van de gedeputeerdeaan de bouwplaats bleek het mogelijkom verbindingen te leggen: de gemeente kon denaam van brede school vervangen door Kulturhusen de school in Giesbeek werd voor de gedeputeerdehèt voorbeeld. Met de introductie vanhet Kulturhus-concept vielen in Giesbeek depuzzelstukjes in elkaar. Al begon de geschiedenismisschien bij de Paulusschool, door de verbredingvan de opgave was het aan de gemeente om alsopdrachtgever op te treden.Uitwerking van de opgaveDe gemeente stond als bouwheer voor de opgaveom het proces met de verschillende betrokkenen teorganiseren. De gemeente heeft een stuurgroep eneen projectgroep ingesteld met daarin vertegenwoordigersvan de gebruikers. Binnen dezegroepen kon al voor de start van de bouw eenbegin worden gemaakt met de beoogde samenwerking.De gemeente heeft dankbaar gebruikgemaakt van de provinciale subsidie voor hetKulturhus. Omdat de bouwkosten van de school algedekt waren door het raadsbesluit kon de subsidieworden ingezet voor de inrichting van de school,waaronder die van de noodzakelijke ICT-ruimte.De architect heeft geholpen met opstellen van eenprogramma van eisen, waarbij sterk is doorgevraagdom de behoeften van de verschillendegebruikers zo snel mogelijk helder te krijgen.Kleinschaligheid en inpasbaarheid stonden bij deuitwerking van de opgave centraal. GAJ Architectensloot met het ontwerp aan op de ligging aan dedijk tussen de oude kern en een nieuwe uitbreidingswijkin de uiterwaarden van de IJssel.Het forse programma is ondergebracht in eencompact gebouw. Door de gemeenschapsruimtevan de basisschool toe te voegen aan de ruimte vanhet culturele centrum kon de oppervlakte van dezeaula worden vergroot. Daardoor ging iederegebruiker er in feite op vooruit. Door geen gangen72

te maken kwamen er vierkante meters voor eenITC-ruimte. Opmerkelijk was de uitbreiding van12 schoollokalen naar 15. De drie extra lokalenkonden pas in de nieuwbouw worden meegenomen,toen het lukte kinderen te latenmeetellen die officieel niet in de gemeente wonenmaar daar wel schoolgaan. Ze zijn afkomstig uiteen van de in de buurt gelegen vakantieparken die– illegaal - permanent worden bewoond.Het gebruikVolgens de schooldirecteur komt samenwerkingtussen de gebruikers het best tot stand in eeninformele sfeer. Dat laat zich moeilijk organiseren,wel kunnen hiervoor voorwaarden wordengeschapen. In De Brede Blik is de gezamenlijkekoffiehoek dè plek. Essentieel is wel dat na hetinformele begin, er in een later stadium ookstappen worden gezet om afspraken teformaliseren, zoals het aanpassen van deopeningstijden van de bibliotheek aan de aanwezigheidvan bepaalde groepen in het gebouw.Opvallend is dat alle betrokkenen de meerwaardeonderkennen van een gezamenlijke huisvesting.Dat is niet alleen een kwestie van voorzieningendelen, er is ook winst omdat men elkaar kanaanvullen wat betreft expertise en kennis.Daarmee wordt het Kulturhus meer dan de somder delen. Geborgenheid en herkenning spelen eengrote rol. Anderzijds is ook anonimiteit mogelijk.Aan iemand die het Kulturhus binnenstapt is niet tezien dat hij naar het maatschappelijke werk gaat.Juist in een dorp kan dat prettig zijn.Het resultaatDe school is in 2004 geopend. De gebruikers zijnover het al gemeen - op wat technische perikelenna - tevreden over het gebouw. Minder tevredenzijn de gebruikers met de organisatie van hetbeheer. Een beheerder moet veel kwaliteiten inéén persoon kunnen verenigen. Aan de ene kantmoet hij coördineren, aan de andere kantstimuleren. Met alleen technisch beheer ben je erniet, daarmee komt het Kulturhus-concept niet uitde verf. Er is in het begin erg gesteund op depersoonlijke inzet van een beheerder. Toen dezeuitviel bleek dat een kwetsbare oplossing.Vervolgens kwamen veel beheervragen terecht bijde schooldirecteur die zijn tijd voor andere zakennodig heeft. Ook de gemeente is er inmiddels vanovertuigd dat blijvend succes van het Kulturhusafhangt van een goede organisatie van het beheer.Toch is duidelijk geworden dat het mogelijk is omde neerwaartse spiraal te keren, die ontstaat bijteruggang van het voorzieningenniveau in kleinekernen. Dat resultaat is met Kulturhus De BredeBlik al bereikt. (VK)G E L D E R L A N DKulturhus De Brede Blik GiesbeekGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaZevenaarKerkstraat 68-74, Giesbeekgemeente ZevenaarGAJ Architecten, Arnhembasisschool, peuterspeelzaal, kinderopvang, cultureel centrum, bibliotheek, internetcafé en ruimten voor Stichting ThuiszorgBVO 3.500 m²Start bouw september 2002Oplevering september 2003Bouwsom € 2.760.000fotografiepag. 75: harry noback73

G E L D E R L A N D74

75G E L D E R L A N D

ProjectdocumentatieBrede school De Kersentuin ElstGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaOverbetuweMorel 28, Elst- Zuidgemeente OverbetuweTeeuwisse & Willems architecten en adviseurs, Den Haagbasisschool, peuterspeelzaal, buitenschoolse opvang en kinderdagverblijfBVO 3.400 m²Start bouw 2004Oplevering begin 2005Bouwsom € 2.797.000Voorzieningenhart De Klif OosterhoutG E L D E R L A N DGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaNijmegenPijlpuntstraat 1, Oosterhoutgemeente NijmegenJeanne Dekkers Architectuur, Delftbasisschool, kinderdagverblijf, peuterspeelzaal, theater, kunsteducatie,jongerencentrumBVO 8.285 m²Start bouw mei 2003Oplevering juni 2004Bouwsom € 5.067.00MOZC Malburcht Arnhem-Malburgen OostGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaArnhem- Malburgen OostGraslaan 97, Arnhem- Malburgen Oostgemeente ArnhemArchitektenburo oTTo van dijk, Horssen2 basisscholen, multifunctionele lokalen, buurthuis incl.peuterspeelzalen,kinderopvang incl. buitenschoolse opvang, thuiszorg, logopedie, sportzaalBVO 6.600 m²Start bouw begin 2004Oplevering medio 2006Bouwsom ca. € 11.000.000fotografieboven: thea van den heuvel fotografiemidden: jeanne dekkers architectuuronder: ger van der vlugt fotografie76

ABC-school De Brink AmersfoortHet is geen geheim dat brede scholen voor architecten een lastige opgave zijn. Gebruikers wordensamengebracht die in de praktijk vaak heel verschillende, soms zelfs conflicterende wensen hebben.Het programma kan zo omvangrijk zijn, dat het zin heeft deelopgaven te onderscheiden en die uit telaten werken door verschillende architecten. Deze aanpak is gehanteerd in de Vinex-wijk Vathorst bijAmersfoort. Hier werd tussen 1999 en 2003 de eerste Amersfoortse Brede Combinatieschool (ABC-school)De Brink ontwikkeld. Het gebouw is ontworpen door een gelegenheidsduo bestaande uit Marjon Mors vanSVP Architecten en Stedenbouw uit Amersfoort en Dorte Kristensen van Atelier Pro uit Den Haag.De opdrachtgever en de opgaveDe gemeente Amersfoort heeft het clusteren vanvoorzieningen verplicht gesteld bij het ontwikkelenvan nieuwe woonwijken. Het is daarom altijdduidelijk geweest dat Vathorst geen losstaandescholen zou krijgen. Toen de plannen ontstondenwas de brede school in Nederland nog eentamelijk onbekend fenomeen. De gemeente zagverschillende voordelen: naast een volledigdagprogramma voor kinderen van 0 tot 12 werdook de functie van een wijkcentrum mogelijk.Daarnaast hoopte de gemeente dat multifunctioneelbouwen goedkoper zou zijn en zoukunnen resulteren in hogere kwaliteit van degebouwen en het onderwijs zelf.Welke drie scholen in De Brink zouden komen wasvanaf het begin bekend, maar de identiteit van deoverige gebruikers niet. Het bleek dat deze zichniet vanzelf aandienden. Wil Ellenbroek van deStichting Katholiek Primair Onderwijs vertelt overde intensieve sessies die nodig waren om partijenbij elkaar te brengen. Op uiteenlopende locatieszoals een dierentuin en een klooster werdgesproken met diverse kandidaten zoals StichtingKinderopvang Amersfoort, Stichting WelzijnAmersfoort en sportorganisatie SRO (en aanvankelijkook nog een kerk en medische faciliteit).Hoewel het geen liefde op het eerste gezicht was,lukte het een samenwerkingsverband tot stand tebrengen.De architectenselectie en de architectVaak is de architectenselectie voor een bredeschool een vrij gesloten procedure, waarin deverschillende architecten nauwelijks weten metwie zij concurreren. De selectie voor De Brinkverliep anders. Uit een groep belangstellendenwerden acht architectenbureaus gevraagd om hunwerk te presenteren in een theater in Amersfoort.De genodigde architecten mochten bij allepresentaties aanwezig zijn. Toen de keuze op zowelSVP Architecten als Atelier PRO viel, konden Morsen Kristensen op basis van wat zij van elkaarhadden gezien, zich direct een voorstelling makenvan hun samenwerking.Uitwerking van de opgaveLeo van Krimpen die vanuit de gemeenteAmersfoort als projectleider verantwoordelijk wasvoor De Brink en procesmanager Kees Lambertsvan Convisie, een adviesbureau op het gebied vanwelzijn, sport en onderwijs, hebben in een aantalintensieve workshops de beide architecten en degebruikers nader tot elkaar gebracht.De architecten werkten in deze sessies samen aanconcepten voor het gebouw, waarna de gebruikerskonden reageren. Net als voor de gemeente en deschoolbesturen was De Brink - waarin 46 klaslokalenwaren gepland - ook voor beidearchitectenbureaus de eerste kennismaking meteen school van een dusdanige omvang.De werksessies leverden daarom een belangrijkuitgangspunt voor de architecten: het voorkomenvan massaliteit door kleinschalige units teontwikkelen met eigen entrees. Daarnaast bodende bijeenkomsten de architecten de kans hetenthousiasme van de deelnemende partijen wat tetemperen. Heel idealistisch hadden de scholenvoorgesteld om alle multifunctionele ruimtes, zoalsspeellokalen, te delen en deze onder te brengen inhet middendeel. Mors en Kristensen voorzagen datdit weliswaar een levendig middendeel zouopleveren, maar vreesden karakterloze gangenscholenaan weerszijden daarvan.Ook stedenbouwkundige Ashok Balotra vanKuiperCompagnons die verantwoordelijk was voorU T R E C H T77

U T R E C H Thet ontwerp van Vathorst, drukte zijn stempel ophet gebouw door te stellen dat het een ‘drieluik’moest zijn. Bovendien hoopte hij dat het complexin de geleding en de gevels de verschillende visiesvan de architecten zouden weerspiegelen. Dat isniet gebeurd, in tegendeel. Het exterieur vanDe Brink kenmerkt zich juist door eenheid.SVP Architecten en Atelier PRO werkten gezamenlijkaan het masterplan van De Brink, dat opgedeeldis in drie gebouwen, die door loopbruggenzijn verbonden tot één cluster. Rondom hetmultifunctionele middenblok met de vrijetijdsvoorzieningenzijn de onderwijsvoorzieningengeplaatst, die ruimte bieden aan de drie basisscholenDe Marke, Professor Groenschool enHet Zwaluwnest. Kristensen ontwierp de tweeschoolvleugels, Mors het middengedeelte.De consequente toepassing van een bakstenenhuid met grote glazen passages zorgt ervoor dat deverschillende delen tot een geheel worden gesmeed.In het interieur wordt deze eenheid vooralbereikt door de verbindingsgang die op de eersteverdieping alle elementen met elkaar koppelt.Het gebruikDe architectuur van De Brink wordt door degebruikers gewaardeerd. Vooral de allure die hetcomplex uitstraalt en de open structuur van demiddenpartij met de grote hal, wordt geprezen.De ambities voor gezamenlijkheid in het gebruikblijken echter lastig te realiseren. De drie scholendie hier werden samengebracht, staan wel erg vervan elkaar af. Het gaat om een gereformeerde eneen katholieke basisschool en een speciale basisschoolvoor gehoorgestoorde kinderen. Er zijngrote levensbeschouwelijke verschillen en deleerlingen komen niet allemaal uit de directeomgeving. Tot dusver blijken de scholen weiniggebruik te maken van de multifunctionele ruimtes.Maar er is hoop dat dit mettertijd zal veranderen.Het gebouw zelf biedt in ieder geval voldoendemogelijkheden en binnenkort zal de langgedroomde gezamenlijke mediatheek een feit zijn.Deze kan ook een functie krijgen voor de wijk.Het resultaatVoor de gemeente was deze eerste ABC-school eenbelangrijke leerschool. Zo zijn nadien geen scholenmeer ontwikkeld met een zo groot leerlingenbestand.Ook worden niet meer dan twee scholenin een multifunctionele locatie samengebracht.In het geval van De Brink lijkt het allemaal eenkwestie van tijd. De scholen hebben tijd nodig omaan de nieuwe situatie te wennen. Hetzelfde geldteigenlijk voor de omringende wijk. Onlangs werdrecht tegenover De Brink het cultuurhuisDe Kamers geopend. Kennelijk was dit een functiewaarin de brede school niet kon voorzien.In toenemende mate weten de buurtbewonersechter de weg naar De Brink te vinden als wijk- ensportcentrum. (OK)ABC-school De Brink AmersfoortGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaAmersfoortDe Brink, Vathorst (Amersfoort)NV SRO, AmersfoortAtelier PRO architecten i.s.m SVP Architectenzorgcentrum, kerk, woningen, onderwijs- en vrijetijdsvoorzieningenBVO ca. 8.000 m²Start bouw 2000Oplevering eind 2003Bouwsom € 8.000.000fotografieluuk kramer78

U T R E C H TU T R E C H T79

U T R E C H T80

Breed Educatief CentrumDe Plantage SoestSoest is in de gedachten van velen een dorp voor de elite. De langdurige nabijheid van de Koninklijkefamilie in Soestdijk droeg bij aan dit chique imago. Niet bepaald een omgeving waarin je een projectverwacht ter bestrijding van achterstanden en het vergroten van ontwikkelingskansen. Maar ook Soestheeft haar eigen ‘prachtwijk’, de naoorlogse wijk Smitsveen. Architect Cees Willems van Teeuwisse enWillems architecten werd gevraagd hier een breed educatief centrum te ontwerpen: De Plantage.fotografiethea van den heuvel fotografieDe opdrachtgever en de opgaveHet plan voor De Plantage ontstond toen de wethoudereind jaren negentig aan de directie vande openbare scholen in Soest liet weten, dat drievan hun scholen zouden worden gesloten. Dat waseen wel heel pragmatische poging de problematiekvan zwarte scholen te elimineren. Als de leerlingenzich zouden verspreiden over de overige scholen,zou automatisch de gewenste menging ontstaan.Na diverse protestacties uit de buurt en met hetaantreden van wethouder Harry Witte keerdehet tij.Er was budget voor de bouw van brede scholen alsonderdeel van stedelijke vernieuwing en de gemeentestelde De Egelantier voor om dit schoolconceptte omarmen. De rol van gemeenteveranderde hiermee van hekkensluiter in opdrachtgevervoor een nieuw en opvallend complex.De extra voorzieningen zouden ook autochtoneouders moeten aanspreken en het imago van deschool verbeteren.De Egelantier had weinig te verliezen. Sterker nog:de mogelijkheid een nieuwe start te kunnenmaken, kwam als een geschenk uit de hemel.Tot die tijd was de school gehuisvest in verouderdepanden, die bijdroegen aan een negatieve uitstraling.Het nieuwe gebouw zou de kinderen eenkansrijke omgeving kunnen geven. Bovendien hadde directeur van De Egelantier, Marijke Kemp, inAmerika gezien dat het goed werkt om een schoolte profileren rond een bepaald thema. De ambitiewas om De Egelantier uit te bouwen als kunstmagneetschool,een concept waarin de nadruk ligtop kunst en cultuureducatie. Daarom was in hetprogramma van eisen expliciet een ruimte voorcreatieve uitingen van de leerlingen opgenomen.Het gebouw zou in de wijk een centrale plaatsmoeten krijgen. De Plantage zou functioneren alseen podium in de strijd tegen de polariserendekrachten tussen rijk en arm en wit en zwart .Alle buurtbewoners moesten van De Plantagekunnen meegenieten. Als gebruikers van hetnieuwe complex, naast de basisschool, diendenzich kinderdagverblijf Mickey’s, Stichting KinderopvangSoest en Welzijnsstichting Balans aan.Om de ambities van alle gebruikers waar te kunnenmaken en daadwerkelijk bij te dragen aan desamenhang in de buurt, begonnen alle partijenmet het tekenen van een intentieverklaring totsamenwerking.De architectenselectie en de architectGegeven deze context ging het project voorarchitect Cees Willems en projectarchitect ChristianJansen vanaf het begin niet over het creëren vaneen gebouw waarin verschillende partijen huneigen ruimte konden hebben, maar over hetrealiseren van één plek waarin verschillendegebruikers zowel individueel als samen kunnenwerken.Uitwerking van de opgaveOm de omgeving van de nieuwe school meerkindvriendelijk te maken stuurden de architectenaan op een stedenbouwkundige ingreep.De Smitsweg, die langs de bouwlocatie lag envooral gebruikt werd voor de ontsluiting van debuurtsuper, moest worden afgesloten voorgemotoriseerd verkeer. Door bovendien de nieuwbouwniet haaks op de Smitsweg te oriënteren,maar de plattegrond ongeveer 45 graden tedraaien, ontstond de mogelijkheid vanuit denieuwbouw lange zichtlijnen de wijk in te creëren.Hiertoe moest echter wel het oorspronkelijkeU T R E C H T81

U T R E C H Tgroenplan van de wijk worden hersteld. Een totbosschage uitgegroeide groenzone werd daaromop advies van Willems verwijderd. Het resultaat iseen overzichtelijke, open ruimte tussen de diversebouwcomplexen.Met het ontwerp van de school hebben Willems enJanssen getracht logisch aan te sluiten bij de omgeving.Ze ontwierpen een gebouw dat zo minmogelijk van het bestaande groengebied‘afsnoept’: het is een compact volume van drielagen. Hoewel dit volume behoorlijk is, zijn dearchitecten erin geslaagd een gebouw te makendat kleiner lijkt dan het is. Belangrijkste oorzaakhiervan is de verdiepte aanleg van de beganegrond. Bijkomend voordeel is dat de eerste verdieping,net opgetild boven het maaiveld, goeduitzicht biedt over de schoolpleinen de wijk in.De visuele relatie, die hierdoor ontstaan is tussende hoogbouw en de school, is een eerste stap in deverlangde centrumfunctie van het gebouw.Binnen het gebouw is met de drie verdiepingeneen verdeling gemaakt in peuter- en kleuterniveau,een niveau voor gezamenlijke activiteiten enkantoren en een niveau voor de bovenbouw. In hetexterieur is eveneens deze driedeling te zien in eenmet mos begroeide sokkel, een glazen tussenverdiepingen een breed uitkragende opbouw.De architect en de kunstenaarWillems wist dat in het budget van brede scholenvaak een post voor kunst is opgenomen en hijwilde voorkomen dat dit geld besteed zou wordenaan een toevoeging achteraf. Hij heeft zich daaromingezet vroegtijdig een kunstenaar in het proces tebetrekken. Nog voor afronding van het voorlopigontwerp werd beeldend kunstenaar Krijn deKoning geselecteerd een bijdrage aan het projectte leveren. Zo kon De Koning schetsen leveren diedoor Jansen werden vertaald in architectonischetekeningen. Het werk van De Koning is hierdooreen wezenlijk onderdeel van het gebouw geworden.De Koning reageerde op de plannen vanWillems c.s. met een werk dat associaties oproeptmet een serene, stille plek in het bos. De sculptuurbegint op de peuterverdieping van het gebouw,ontwikkelt zich tot twee wanden en een groot deelvan het plafond in de gezamenlijke ruimte.Daar heeft het kunstwerk behalve een visuele rolook een akoestische taak. Voor kinderen biedt hetkunstwerk een leefwereld op zich. Er zijn kleine,intieme nissen waarin kinderen zich rustig kunnenterugtrekken met een boekje of een spelletje.De tapijten huid van de sculptuur vraagt eromaangeraakt te worden.Het resultaatDe Plantage heeft de scholenbouwprijs gewonnenin 2004, het jaar dat deze prijs in het teken stondvan ‘School en Samenleving’. De betekenis van deschool voor de samenleving blijkt uit demaandelijkse kookavonden, het goed bezochteinternetcafé voor buurtbewoners en de cursussen.Het is gelukt om het gebouw tot ontmoetingsplekte maken met overal ‘kunstwerken’ die door dekinderen geproduceerd zijn. Het is een plaats waarkinderen een veilige omgeving vinden en waarouders van gedachten kunnen wisselen.Een gebouw kortom waar organisaties, die destijdsniet in het initiatief wilden delen, achteraf waarschijnlijkbehoorlijk jaloers op zijn. (OK)Breed Educatief Centrum De Plantage SoestGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaSoestSmitsweg 311, Soestgemeente SoestTeeuwisse & Willems architecten en adviseurs, Den Haagbasisschool, kinderdagverblijf, welzijnsstichting, peuterspeelzaal en buitenschoolse opvangBVO 2.550 m²Start bouw oktober 2003Oplevering mei 2004Bouwsom € 2.700.000

Forum ’t Zand Utrecht Leidsche RijnEr lijkt in de Utrechtse wijk Leidsche Rijn een zilveren ruimtevaartuig te zijn neergestreken, midden inhet ruige landschap van park Groot Zandveld, en omringd door grazende schapen, fruitbomen en oudekassen. Het is de brede school Forum ’t Zand die werd ontworpen door architectenbureau VenhoevenC.S. Het futuristische gebouw biedt behalve aan de basisscholen Het Zand en Arcade ook ruimte aan eensporthal, buitenschoolse opvang, kinderdagverblijven en een vrijetijdscentrum.De opdrachtgever en de opgaveDe ontwikkelingsvisie van de Vinex-locatieHet onderzoeken van - en werken met – de natuurspeelt dan ook een grote rol in het onderwijs enLeidsche Rijn bepaalde dat er geen losse scholenhet activiteitenprogramma van Forum ‘t Zand, datzouden komen, omdat de gemeente ervan over-een natuur en ecologieprofiel heeft.tuigd was dat een brede school meerwaarde heeftvoor nieuwe wijken. In een kinderrijke omgeving iser niet alleen behoefte aan onderwijs, maar ookDe architectenselectie en de architectDe gemeente schreef een Europese aanbestedingaan een dagprogramma voor kinderen van 0 tot 12uit. De tweede ronde, waaraan vijf architecten-jaar. In andere nieuwbouwwijken is vaak voorbureaus deelnamen, resulteerde in de keuze voorvolwassenen weinig te doen. In Leidsche RijnVenhoeven C.S. Omdat Forum ’t Zand een functiemoest het anders, elk deelgebied kreeg tweemoest vervullen voor zowel kinderen als voorvoorzieningenclusters: een Forum-school en eenvolwassenen, wilde architect Ton Venhoeven eenzorgcluster, vaak gecombineerd met commerciëlegebouw ontwerpen dat niet schools of kinderachtigvoorzieningen. Men was van mening dat bij hetrealiseren van een dergelijk gebouw de gemeenteopdrachtgever moest zijn. Fred Lentz, destijdsaandoet. Het complex moest op een positievemanier verwarring oproepen over haar gebruik, endat vroeg om een meerduidige architectuur.U T R E C H TU T R E C H Tprocesmanager van de Dienst MaatschappelijkVenhoeven is in deze opzet geslaagd: nog regel-Ontwikkeling, vertelt dat de schoolbesturen van dematig keren leveranciers vertwijfeld om, omdat zeArcade en Het Zand daarom officieel het bouw-zich niet kunnen voorstellen dat zich in eenheerschap hebben overgedragen aan de gemeente.dergelijk gebouw een school bevindt.Hoewel Forum ’t Zand binnen Nederland een vande eerste brede scholen is, kon Utrecht al voortbouwenop enige ervaring, want dit was het derdeDe uitwerking van de opgaveDe gemeente wist dat het belangrijk is om iemandforumgebouw in de gemeente.aan te trekken om de visieontwikkeling en samen-Forum ‘t Zand staat op een bijzondere locatie.werking tussen de diverse partners te begeleiden.Door Okra landschapsarchitecten werd de directeBij ’t Zand werd dit Ardi Roelofs. Uit voorgaandeomgeving in een open en ogenschijnlijk on-projecten had zij geleerd dat het onverstandig isgecultiveerd landschapspark getransformeerd,mensen te verplichten om mee te gaan in hetwaar overblijfselen te zien zijn uit het tuinbouw-concept van de brede school. Dat leidt tot eenverleden van het gebied, zoals glazen kassen enverstandshuwelijk, waarin de partners weliswaarbakstenen schoorstenen. Doordat op de locatie ooiteen ruimte delen, maar verder weinig met elkaareen Romeinse versterking heeft gestaan, is hetvan doen hebben. Dan is er eerder sprake van eengebied aangemerkt als archeologische vindplaats.bedrijfsverzamelgebouw. Hier wilde men eenAls gevolg van deze status kon er een voor nieuw-eenheid laten ontstaan. Het ontwerp vanbouwwijken opmerkelijk grote groenzone wordenVenhoeven herinnert nergens aan een klassiekgecreëerd. Bij de inrichting van het terrein hebbenschoolgebouw, buurthuis of sporthal. Het is eende landschapsarchitecten heel bewust rekeningfuturistische biotoop die lijkt te zijn ontstaan in eengehouden met kinderen. Ze hebben geprobeerdfabriek van de NASA. De gevel is opgebouwd uiteen omgeving te ontwikkelen waarin de fantasiegezeefdrukt glas en geperforeerde aluminiumen de creativiteit van kinderen worden geprikkeld.platen waarachter installaties, aan- en afvoeren en83

U T R E C H Tledverlichting zijn weggewerkt. Venhoevenrefereert met deze beeldtaal aan de belevingswereldvan kinderen met zijn strips, films encomputergames. Voor het interieur ontwierpVenhoeven een reeks ruimten die afwisselendintiem of juist grootschalig zijn. Een spel metvoegen, kleurvlakken en aerodynamische betonvormenresulteerde in een soort dazzle paintingdie de geometrie van het gebouw een nieuwedimensie geeft.Om zoveel mogelijk van de bijzondere locatie intact te laten en het gebouw direct in het park tekunnen plaatsen, heeft Venhoeven een compactgebouw ontworpen door multifunctionele ruimteste creëren en de schoolpleinen naar het dak teverplaatsen.Het gebruikOp de begane grond bevinden zich kinderdagverblijvenen de sporthal, terwijl de basisscholenen de welzijnsinstellingen de verdiepingenbezetten. Het centrale deel van het gebouw bevatde multifunctionele ruimten, zoals de aula met eenuitschuifbare tribune. Het was de bedoeling omhier een inpandige hortus te maken, een educatievetuin waar kinderen binnen kunnen ‘buitenspelen’.De strenge klimaateisen van het OntwikkelingsbedrijfGemeente Utrecht (OGU), die eigenaar isvan het gebouw, maken echter dubbel glas enairconditioning nodig, waardoor de ruimte mindergeschikt wordt voor begroeiing. Het idee om in hetgebouw ook stallen voor varkens en schapen op tenemen, strandde op het gevaar voor infectieziektenen allergieën. Toch is het resultaat positief. Overhet algemeen is er bij multifunctioneleaccommodaties in Nederland veel aandacht voorhet gebouw en te weinig voor het zorgvuldigopbouwen van de samenwerking.Dat gebeurde in het geval van Forum ’t Zand wel,zodat de partners het gebouw sinds de openinggebruiken vanuit eenzelfde visie op samenwerking.Inmiddels is het bijvoorbeeld onvoorstelbaar datop deze school meerdere Sinterklazen zouden rondlopen. Die samenwerking was volgens directeurRonald Copier van ’t Zand zonder de inzet van eencentrale figuur als Roelofs niet van de grondgekomen.Het resultaatForum ’t Zand van Venhoeven werd onlangs(samen met het A.A. Hijmans Van den Berghgebouwvan Erick van Eegeraat) onderscheidenmet De Rietveldprijs 2007. Het architectonischeresultaat roept bij volwassenen sterke reacties op,zowel positief als negatief. Belangrijker is dat hetvoor kinderen een spannend gebouw is waargenoeg te ontdekken valt. Door de economischerecessie heeft de woningbouw in Leidsche Rijn opeen laag pitje gestaan en is het gewenste inwonertalnog niet bereikt. Hierdoor is de publieke functievan het middendeel van Forum ’t Zand, dat uitermategeschikt is voor toneelvoorstellingen,concerten en filmvertoningen nog niet echt van degrond gekomen. Wel is de sporthal bijna dag ennacht in gebruik. De rest volgt waarschijnlijkvanzelf. (OK)Forum ’t Zand Utrecht Leidsche RijnGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaUtrechtPauwoogvlinder 12-24, Leidsche Rijn (Utrecht)gemeente Utrecht, DMOVenhoeven CS, Amsterdam2 basisscholen, 2 kinderdagverblijven, vrijetijdscentrum, sportzaal, naschoolse opvang, hortusBVO 7.100 m²Start bouw september 2001Oplevering december 2005Bouwsom € 7.900.000fotografieluuk kramer84

85U T R E C H T

U T R E C H T86

Forumgebouw ’t Hart van NoordUtrechtHet Utrechtse Kanaleneiland is een van de 40 wijken die volgens minister Vogelaar van Wonen, Wijken enIntegratie de komende jaren extra aandacht nodig hebben. Hier opende Forum Hart van Noord in 2005zijn deuren. Deze brede school biedt de omgeving om achterstanden van kinderen weg te werken engeeft ook verder een positieve impuls aan de wijk.fotografiearchitectenbureau a.a. bosen partnersDe opdrachtgever en de opgaveTot enkele jaren geleden stond op een fors kavel inhet hart van Kanaleneiland een cluster van driebasisscholen: openbare basisschool De Panda,rooms-katholieke basisschool De Zeven Gaven ende protestants-christelijke basisschool De Lukasschool.Harry Blume was directeur van de laatstgenoemdeschool. Hij vertelt dat de oudegebouwen slecht onderhouden en weinig praktischwaren. Het waren traditionele ‘gangenscholen’,waarin veel kostbare vierkante meters besteedwerden aan de verkeersruimte. Bovendien warener rondom de scholen veel sociaal onveiligeplekken. In reactie op inbraken en vandalismezagen de scholen zich genoodzaakt een hoog hekrondom hun gebied te plaatsen. Er kwamen zelfshekken om de zandbakken, een even bizarre alsonwenselijke situatie. De schoolbesturenreageerden dan ook juichend toen de gemeenteUtrecht in 1998 plannen voor een nieuwe bredeschool op tafel legde. Volgens Blume hadden descholen al eerder door een hechte samenwerkingmet bijvoorbeeld maatschappelijk werk en politieeen sociaal netwerk rondom de leerlingenopgebouwd. Nieuwbouw en het bij elkaar brengenvan de betrokken instellingen onder één dak zoude samenwerking alleen maar hechter maken.Met het oog op de financiering van het projectwerd besloten om de oude scholen te vervangendoor de combinatie van een brede school metkoopwoningen. Er bleek ruimte te zijn voor78 woningen. Die leverden behalve financieelvoordeel ook een bijdrage aan de diversiteit van dewijk, want deze bestaat verder vooral uit huurwoningenin hoogbouw. Volgens Petra LutkeSchipholt, bouwmanager bij het ontwikkelingsbedrijfvan de gemeente, waren betaalbarekoopwoningen nodig om de exodus van bewonersuit de middengroepen tegen te gaan. Bijnaiedereen die het zich enigszins kon permitteren,vertrok uit Kanaleneiland naar een koopwoning inLeidsche Rijn. Het was de bedoeling hen eenaantrekkelijk alternatief te bieden: voor hetzelfdegeld meer woonoppervlak en dichterbij de staddan de Vinex-wijk. Zo kon Hart van Noord eenimpuls geven aan de ontwikkeling van het gebied,als voorzieningencluster èn als nieuw woonbuurtje.Om ruimte te hebben voor de woningenwas het wel zaak zo compact mogelijk te bouwen.Verder moest in het ontwerp rekening wordengehouden met de geschiedenis van criminaliteit envandalisme. De gebruikers hebben het opdrachtgeverschapovergedragen aan de gemeente, maarhebben wel een bepalende stem gehad in de keuzevan de stedenbouwkundige opzet van het gebouw(elk een eigen vleugel en een gemeenschappelijkdeel). Gezien de combinatie met woningbouwbesloot de gemeente de bouw van de school uit tebesteden aan een projectontwikkelaar. Het projectwerd gegund aan ontwikkelingscombinatie BoersVeenendaal - Amstelland op basis van een turnkey-aanbesteding.De architectselectie en de architectOntwikkelingscombinatie Boers Veenendaal -Amstelland had al eerder samengewerkt metArchitectenbureau A.A.Bos en Partners en wildeook voor dit project met hen in zee. Voor hetontwerp van de brede school en het stedenbouwkundigeplan tekende Albert Luijk, projectarchitectvan Architectenbureau A.A. Bos enpartners. Het voorlopig en definitief ontwerp zijnin 2003 en 2004 opgesteld. In maart 2005 kon metde bouw worden begonnen en in oktober 2005 wasde oplevering.U T R E C H T87

U T R E C H TUitwerking van de opgaveHet opdrachtgeverschap, dat de gebruikers bij degemeente hadden gelegd, werd door de gemeentedoorgeschoven naar de projectontwikkelaar.De afstand tussen gebruikers en opdrachtgeverwerd daardoor groot en dat bemoeilijkte decommunicatie bij de planuitwerking. De architectkon dat als tussenpersoon maar gedeeltelijk opvangen.Hij wilde ondanks de problemen in deomgeving beslist geen bunker of een school achterhekwerken en ontwierp daarom een kruisvormiggebouw.Ook eengezinswoningen en appartementen voorstarters maken deel uit van Hart van Noord horen.De appartementen zijn bovenop een van devleugels gebouwd, zodat informeel toezichtontstaat op de directe omgeving en het aangrenzendePeltplantsoen. De vraag was wel, hoe deappartementen ontsloten moesten worden. Dat isopgelost door het gebouw aan de zijde van hetPeltplansoen direct aan de straat te leggen. Overde gehele breedte van het trottoir is een kunstwerkvan Arno Coenen gerealiseerd. Om aan te sluitenbij de belevingswereld van de kinderen, vertaaldeCoenen de beeldtaal uit computergames in eenmozaïek van gekleurde betontegels. Het werkdraagt de titel Virtual Fairytale 2.0. Een sporthal,die voldoet aan normen van het NOC*NSF, is op hetdak geplaatst. Hierdoor bleef het maaiveld zoveelmogelijk open als speelplaats voor de kinderen.Het gebruikDe scholen en de andere gebruikers zijn gevestigdin een van de vleugels van het kruisvormigegebouw. In het middelpunt treffen zij elkaar in eengezamenlijk, multifunctioneel hart. Op de openruimten tussen de vleugels ontstonden taps toelopendespeelpleinen die zowel vanuit de scholenals vanuit de openbare ruimte goed zijn te overzien.Behalve veilig want overzichtelijk was hetkruismodel volgens Luijk ook praktisch. Elke deelnemendepartij kon in dit model optimaal delen inde gemeenschappelijke voorzieningen en toch eeneigen identiteit behouden. Pluspunt was bovendiendat ook het beheer en de exploitatie in dit modelhelder zijn georganiseerd.ResultaatHet project Hart van Noord heeft duidelijk eenpositief effect op dit deel van Kanaleneiland. AndréVinken, die als ontwikkelingsmanager van BoersVeenendaal betrokken was bij het project, verteltdat hij aanvankelijk twijfelde aan de verkoopbaarheidvan de woningen. Achteraf is deze zorgongegrond gebleken; de woningen en deappartementen vonden grif aftrek. Het resultaatmag er dan ook zijn. De koopwoningen vormen eenautoluwe oase in de flatwijk. De verzorgde voortuintjeslaten zien dat de bewoners zich betrokkenvoelen bij hun buurtje. De andere omwonendenmaken in toenemende mate gebruik van demogelijkheden die het complex biedt voor sport envoor sociale activiteiten. Er is minder criminaliteiten vandalisme.Ook het effect op het onderwijs is positief. Er iseen, niet verzuilde, voorschool waar (taal)achterstandenmet vereende kracht worden bestreden.Dat helpt bij een goede start op één van de drievervolgscholen. Nu de leerkrachten in een prettiggebouw en een veiliger omgeving werken, zijn zijbeter in staat om de talenten van de kinderen testimuleren. (OK)Forumgebouw ’t Hart van Noord UtrechtGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaUtrechtTrumanlaan, Eisenhouwerlaan en PeltlaanBoers Veenendaal Projectontwikkeling, AM Wonen, NieuwegeinArchitectenbureau A.A. Bos en Partners3 basisscholen, ruimte voor buitenactiviteiten, peuterspeelzaal, kinderdagverblijf, buitenschoolse opvang, sporthal, 24 appartementen en78 grondgebonden woningenBVO 8.100 m 2Start bouw maart 2005Oplevering september 2006Bouwsom € 16.000.00088

ProjectdocumentatieKinder Cluster Noord UtrechtGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaUtrechtTeunisbloemlaan, Leidsche Rijn (Utrecht)Ontwikkeling Gemeente Utrecht (OGU)VMX Architects, Amsterdam2 scholen, 2 kinderopvang, dagopvang gehandicapte kinderen,naschoolse opvang, buurtcentrum met restaurant, sporthalBVO 11.700 m²Start ontwerp 2005Oplevering 2007Bouwsom € 7.500.000Cluster De Bonte Berg UtrechtGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpUtrechtKeerderberg 23-25, Van Lawick van Pabstlaan, de MeernAmnis en Woningbouwvereniging Vleuten de MeernDe Zwarte Hond, GroningenProgramma 3 scholen, 2 kinderdagverblijven, sporthal en 28 appartementenBVO 11.150 m²Start bouw 1998U T R E C H TOplevering 2003Bouwsom € 10.812.672Voorzieningencluster De Laak AmersfoortGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaAmersfoortZwartsluiskade 2, Amersfoortgemeente AmersfoortFrencken Scholl Architecten, Maastrichtkinderdagverblijf, peuterspeelzaal, 2 basisscholen, vrijetijdscentrum ensportvoorziening / gerealiseerd worden nog: schoolwoningen en voor-en naschoolse opvangBVO5.100 m² (excl. schoolwoningen), (7.500 m 2 incl. schoolwoningen)Start bouw augustus 2005Oplevering december 2006Bouwsom € 5.706.000fotografieboven: luuk kramermidden: daria scagliola & stijn brakkeeonder: aron nijs fotografie89

Brede school De Kikker AmsterdamBrede school De Kikker bevat twee basisscholen, de Globe en de Johannes, een kinderdagverblijf en eenouderkindcentrum. Het gebouw in Amsterdam-Osdorp sluit aan bij het orthogonale patroon van de wijk,die volgens de principes van de CIAM-beweging werd ontworpen als onderdeel van het AlgemeenUitbreidingsplan voor Amsterdam. Wie vanaf het dak in het rond kijkt ziet één grote bouwput. In allerichtingen zijn hijskranen te zien. Stadsdeel Osdorp verandert in hoog tempo, zowel wat betreft dearchitectuur als wat betreft bevolkingssamenstelling. De bouw van een nieuwe, brede school past indeze herstructurering. Buurtbewoners gaven het felgroene gebouw zijn naam.N O O R D - H O L L A N DDe opdrachtgever en de opgaveStadsdeel Osdorp nam het initiatief tot de bouwvan de brede school, omdat deze zou kunnen bijdragenaan de verbetering van de openbare ruimteèn aan de sociale cohesie. Het idee was datkinderen een goede ingang zijn om de, veelalallochtone, ouders te bereiken. Ontwerper Liesbethvan der Pol: ‘Een moeder die met haar pasgeborenkind een prik komt halen bij het consultatiebureau,kan bij een eerste bezoek zien wat de ontwikkelingsmogelijkhedenvan haar kind in de buurt zijn.En voor haarzelf.’ Daarom is gekozen voor eencombinatie van scholen, kinderopvang en eenconsultatiebureau. Het stadsdeelbestuur meendedat kinderen er recht op hebben naar school tegaan in omstandigheden die tot de verbeeldingspreken. Dat vroeg om een mooi en goed gebouw.Al snel werd duidelijk, dat deze wens met eenstandaardbudget niet eenvoudig te realiseren was.Er werd naarstig gezocht naar extra middelen.De architectenselectie en de architectDe centrale stad stelde geld beschikbaar voor eenmeervoudige studieopdracht gericht op aanscherpingvan het programma van eisen, inpassing vanhet gebouw in de omgeving en de selectie van eenarchitect. Het stadsdeel en de scholen beslotenverder te gaan met het Amsterdamse bureauZeinstra Van der Pol (inmiddels DOK Architecten).Van der Pol: ‘De essentie van de brede school is datje een aantal functies bij elkaar zet. Die combinatiemoet mensen kansen geven.(…) Samen met deouders gaat het kind een goede toekomst tegemoet.Dat wilden wij laten zien. Dat was onze ambitie bijhet ontwerpen van het gebouw.’ De combinatie vanfuncties betekent wel, dat de scholen niet volledigbaas in eigen huis zijn.Dat vraagt enige soepelheid van alle partijen.Uitwerking van de opgaveEen kwartiermaker in opdracht van het stadsdeelging met de toekomstige gebruikers praten overmogelijke schoolconcepten. Directeur InekeLinthorst van basisschool De Globe:’ We hebbenerg aan het idee moeten wennen. We warentenslotte een eigen organisatie. Het concept is opons verzoek nog wel aangepast. De architect wildeeerst alle ondersteunende functies samenvoegen.Dan krijg je een personeelskamer voor tachtigman. Dat wilden wij als scholen niet. Wij wildenniet fuseren. Ik heb het altijd gezien als een soortLAT-relatie.’Omdat de school een centraal punt in de buurtmoest worden, kwam er buiten een grote trappartij.Hieronder liggen een fietsenstalling en hetkinderdagverblijf. De grotere kinderen kunnen viadeze trap hun eigen lokalen bereiken zonder dekleintjes te hinderen. De trap fungeert ook alstribune en is daardoor een trefpunt voor de wijkmet uitzicht op het openbaar gebied. Wie hiervoetbalt, heeft altijd publiek. De omgeving van deschool wordt zo ook ’s avonds door jongeren drukgebruikt.Van der Pol: ‘Het gevaar van zo’n grote school isdat je het teveel institutionaliseert. Daarom hebbenwij het programma opgedeeld, zodat iedere ruimteeen zekere eigenheid heeft. Iedere klas is eenwereldje op zich. Als kinderen van 0 tot 16 jaar inéén gebouw verblijven, moet dat gebouw avontuurbieden – en blijven bieden.’Het bouwproces was bijzonder, omdat de architectkoos voor hout als basismateriaal in plaats vanbeton en staal. De school is opgetrokken rond eenhoutconstructie die grotendeels werd geprefabriceerd.Daarmee had men in Nederland op dezeschaal nog geen ervaring.90

Het gebruikHet gebouw is groot maar zo ingedeeld dat iedereplek zijn eigen karakter heeft. De twee scholen enhet consultatiebureau vormen samen een U-vormige plattegrond. In het midden ligt dehoofdentree die uitkomt op een grote, met glasoverdekte wintertuin met hoge bomen en plekkenwaar schooltuintjes kunnen komen. Een hangbrugboven in de wintertuin verbindt de beide scholen.Na de oplevering (begin 2006) zorgde vooral hetbinnenklimaat voor problemen. Het houtskeletwarmt sneller op dan een betonnen gebouw endoor de enorme glasoppervlakten was debinnentuin snel veel te warm. De scholen hoeventechnische problemen niet zelf op te lossen omdatde gemeente verantwoordelijk is voor het beheer.Lex Brugman en Nabil Aboulhamz van het stadsdeel:‘De school heeft een uitgebalanceerdventilatiesysteem. Dat was na de oplevering nietgoed afgesteld. Dat is nu geregeld, en we hebbenook buitenzonwering moeten aanbrengen.Binnenkort krijgt de wintertuin zonwerende folie.In de zomer van 2007 hebben we geen klachtenmeer gehad over de temperatuur.’ Op dit momentis nog niet duidelijk wat na de aanloopperiode dekosten van het beheer zullen zijn. Ook moet nog deuiteindelijke financiering van het beheer nogworden geregeld. Dit tekent eenzijdigheid in deplanvoorbereiding. De praktische kant van gebruiken beheer kwamen te laat op de agenda.Brede school De Kikker AmsterdamToch tonen alle gebruikers zich tevreden nu dekinderziektes van het gebouw achter de rug zijn.Het resultaatDe Kikker heeft in de architectuurwereld de nodigeaandacht gekregen. Veel mensen denken dat debouwkosten hoog waren, maar dat valt mee.De scholen zelf zijn gerealiseerd binnen hetstandaardbudget. Daar kwam ongeveer tienprocent bij door de extra middelen die stadsdeelOsdorp beschikbaar stelde voor de bouw van dewintertuin,Nu de bouw is voltooid, is de volgende ambitie omde school ook sociaal tot een centrum van de wijkte maken. Daarvoor is het zaak om alle groepen diede wijk bevolken te bereiken. Er wordt nu hardgewerkt aan de diversiteit van de leerlingenpopulatie.De kwaliteit van het gebouw is dan eentroef naast de kwaliteit van het onderwijs.Linthorst: ‘Er worden nu overal nieuweappartementen gebouwd. Daar wonen allemaalstarters. Die gaan nu nadenken over kinderen enkomen straks hier in de kinderopvang. Die moetenwe hier op school zien te krijgen en voorkomen datze naar De Aker of Badhoevedorp vertrekken.Wij moeten de komende vier jaar bewijzen wat wekunnen. We bieden heel goed onderwijs.Dat vertellen we aan iedereen die het horen wil.Het gebouw en met name de wintertuin wordendaarvoor ingezet.’ (JA)N O O R D - H O L L A N DGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaAmsterdamEversweertplantsoen 3, Amsterdam - OsdorpStadsdeel OsdorpAtelier Zeinstra van der Pol, Amsterdam (nu DOK architecten)2 basisscholen, GG&GD, kinderdagverblijfBVO 7.160 m²Start ontwerp oktober 2000Oplevering februari 2006Bouwsom € 6.200.000fotografiepag. 92: jan derwig architectuurfotografiepag. 93 boven: architectuur lokaal91

N O O R D - H O L L A N D92

93N O O R D - H O L L A N D

N O O R D - H O L L A N D94

Brede Joodse school Rosj PinaAmsterdamDe joodse Brede school Rosj Pina staat in Buitenveldert-Zuid. Het schoolgebouw is georganiseerdrondom een patio en heeft een vriendelijke, moderne uitstraling. De schoolpleinen liggen aan debuitenkant. Het complex is omgeven door een hoge muur, een beveiligingsmaatregel die in Nederlanduitzonderlijk is, maar voor deze school onvermijdelijk.fotografiearjen schmitz,frencken schollDe opdrachtgever en de opgaveDe Stichting Joodse Scholengemeenschap JoodsBijzonder Onderwijs (JBO) was de opdrachtgevervan de school. Aanvankelijk waren er helemaalgeen plannen voor nieuwbouw. Men wilde debestaande school renoveren en uitbreiden, maar in1998 werd asbest aangetroffen in het schoolgebouw.De school verhuisde hals over kop naareen noodgebouw. Hierop besloot het bestuur vande stichting JBO tot nieuwbouw. Het bestuur heeftin de aanloop naar het bouwproces samen met eenaantal ouders het programma bepaald. De extravoorzieningen die van Rosj Pina een brede schoolmaken zijn op initiatief van de latere gebruikersgecombineerd met de school. Veel onderdelen zijnhet resultaat van particulier initiatief. Het projectwerd breed gedragen en er was consensus over hetaanbod van extra voorzieningen, die van tevorenbepaald waren en tijdens het proces nauwelijkszijn gewijzigd.Simone Haller, bestuursmanager van de school,was projectmanager bij de bouw. Haller: ‘Eenaantal joodse organisaties en particulieren heeftons financieel ondersteund bij de bouw. Wij hebbenbouwcertificaten uitgegeven om ons project tefinancieren. De bouw van een brede school waseen idee dat van onderaf kwam. We hebben hetconcept van de school hier zelf verzonnen. Er warentoen nog niet zoveel voorbeelden van bredescholen.’ Naast Haller, die het contact met degebruikers onderhield, kwam een externetechnische projectmanager van ingenieursbureauAREC. Hij deed de bouwkundige begeleiding envertegenwoordigde de school in het bouwteam.De architectenselectie en de architectHet bestuur en de betrokken ouders vormden dejury van de besloten prijsvraag die moest leiden totde keuze van een architect. Uiteindelijk werdFrencken Scholl Architecten gekozen uit vierbureaus. Architect Huub Frencken: ‘Wij bouwenvrij veel scholen, zowel christelijke, islamitische alsopenbare. Het gebeurt regelmatig dat een schoolzelfstandig optreedt als opdrachtgever maar ditwas een heel bijzondere school. Mede vanwege hetbrede programma, waarvoor de ouders hetinitiatief hebben genomen en het ook financieelhebben ondersteund.’Uitwerking van de opgaveDe architect wijst erop dat de initiatiefnemersbewust kozen voor overmaat in het gebouw, zewilden twintig lokalen in plaats van elf en zo ruimtecreëren om in te kunnen spelen op toekomstigeontwikkelingen. Frencken: ‘Normaliter wordt eenprognose gemaakt op grond van het verwachtegeboortecijfer in een wijk. Maar er komen altijdmeer kinderen, en dan heb je een probleem als jedaar niet op hebt geanticipeerd. Kenmerkend is,dat de school vooral heel divers en breed is quapopulatie. Het is niet een school als alle andere: dejoodse gemeenschap is niet groot, maar wel heeldivers, van liberaal tot behoorlijk orthodox. Al diegeledingen zijn op deze school vertegenwoordigd.Die breedheid in opvattingen vind ik niet terug inhet gewone Nederlandse onderwijs. Wij denkenveel meer in hokjes. Rosj Pina is echt een eenheid.Er was één persoon die namens het bestuur optraden de regie in handen had, die zeer betrokken enenthousiast was. Dat maakte de bouw tot eenbijzonder proces.’Na het begin van de bouw werd ook op het terreineen te hoge concentratie asbest gevonden.De bouw werd stilgelegd en de opleveringuitgesteld. Zo bleven onverwachte tegenslagen eenrol spelen, maar desondanks is Rosj Pina hetN O O R D - H O L L A N D95

N O O R D - H O L L A N Dresultaat van een eenduidig proces van programmanaar ontwerp en realisatie, waarbij de school alsopdrachtgever optrad en ouders en omgeving hetplan van harte hebben ondersteund.Het gebruikRosj Pina is (afgezien van een kleine ultra-orthodoxeschool een paar straten verderop) de enige joodseschool in Nederland. Op de begane grond is kinderdagverblijfSimcha gevestigd. Verder biedt RosjPina basisonderwijs en naschoolse opvang.Bovendien staat aan de overkant van de straat dejoodse scholengemeenschap Maimonides waaronderwijs wordt aangeboden op VMBO-t, HAVO enVWO-niveau. Simcha, Rosj Pina en Maimonideshebben samen een overkoepelend bestuur.De school heeft een eigen tweetalige bibliotheek,extra lokalen waar Ivriet en joodse geschiedenisworden gedoceerd, een eigen synagoge en eengrote aula met een keuken waar kosjere maaltijdenkunnen worden bereid. Hier worden toneelvoorstellingen,lezingen en andere activiteiten georganiseerd.De school is open van half acht ’sochtends tot zes uur ’s avonds; ook tijdensvakanties worden veel activiteiten georganiseerd.De breedte van het programma was al ingebed inde organisatie en is dus niet, zoals bij sommigescholen, op aandrang van de gemeente tot standgekomen.GemeenteLocatieBrede Joodse School Rosj Pina AmsterdamAmsterdamVan Leijenberghlaan 95, AmsterdamHet resultaatDe doelgroep en de positie die de school inneemtmaken Rosj Pina als instituut bijzonder. Rosj Pinaspeelt een centrale rol in de gemeenschap en is hetcentrum van de joodse cultuur en identiteit.Dat heeft zijn weerslag gehad op het opdrachtgeverschapen de bouw van de school. Dezeopdrachtgever wist heel goed wat hij wilde; deambities die het bestuur met de school had werdengerealiseerd op basis van een helder programmaen met een overzichtelijk aantal partners. Haller:‘Achteraf denk ik dat het bestuur een vooruitziendeblik heeft gehad om onze oude peuterspeelzaal tevervangen door een compleet kinderdagverblijf,inclusief naschoolse opvang. Ondanks devertraging is iedereen heel tevreden met hetresultaat. De school functioneert heel goed. Hetenige minpunt zijn de beheerkosten.Het is een grote school met de daarbij horendeenergierekening. Die drukt relatief zwaar op debegroting omdat niet de hele capaciteit van hetgebouw wordt benut. Maar al naar gelang we deklassen vullen krijgen we meer inkomsten.We gaan nu beginnen met de nieuwbouw vanMaimonides.’ (JA)OpdrachtgeverOntwerpProjectarchitectProgrammaStichting Joods Bijzonder Onderwijs, AmsterdamFrencken Scholl ArchitectenHuub Frenckenbasisschool (vervangende nieuwbouw), kinderdagverblijf, buitenschoolse opvang, gebedsruimte, overblijfruimtes met keukens en eengymnastieklokaalBVO 5.230 m²Start bouw augustus 2004Oplevering december 2005Bouwsom € 7.322.00096

Brede school De SokkerweiCastricumBrede school De Sokkerwei in Castricum-Noord is het resultaat van een bijzondere projectontwikkeling.De gemeente Castricum wilde de nieuwbouw van De Sokkerwei overlaten aan de markt. Daartoe gaf zijeen terrein uit, waarop behalve de school ook woningen konden worden gebouwd. De school moest vooreen groot deel worden betaald uit de grondopbrengst van de mee te ontwikkelen woningen. Om ditmogelijk te maken, was het nodig een ontwikkelaar te vinden die bereid en in staat was om het plan uitte voeren.De opdrachtgever en de opgaveBij de selectie van de ontwikkelaar vroeg degemeente aan verschillende ontwikkelaars om hunvisie te geven op de, toen nog globale, ideeën voorDe Sokkerwei. Zo hoefden de deelnemende marktpartijenniet te investeren in een gedetailleerdebieding. Deze procedure leidde tot de keuze voorde ontwikkelende bouwer Lithos uit Amersfoort.Henk Poldermans, directeur van Lithos:‘Overheidsbestedingen moeten transparant endoelmatig zijn, maar dat wil niet zeggen dat allesop aanbesteding moet, want we willen ookdoelmatig zijn.’ Hij ziet als bezwaar van eenaanbesteding, dat de marktpartij veel moetinvesteren in een gedetailleerd plan zonder dat hijdaarover met de gebruikers van gedachten kanwisselen. Als ontwikkelende bouwer schuift hijliever in een eerder stadium aan. ‘In het begin hebje namelijk met minimale investeringen in conceptenplanontwikkeling een maximale invloed opkosten en kwaliteit.’Er waren grote ambities op het gebied vanduurzaamheid. Aanjager hiervan was milieuchemicusHans van Weenen, werkzaam aan deUniversiteit van Amsterdam. Hij zat als ouder in debouwcommissie en heeft het schoolbestuur en degemeente overtuigd van de zin van duurzaambouwen. Dit resulteerde in een internationaleworkshop waar vanuit allerlei disciplines naarmilieutechniek is gekeken. Op basis hiervan is eenintegrale visie omtrent energiegebruik en watergeformuleerd.De architectenselectie en de architectCastricum droeg het opdrachtgeverschap over aanLithos, maar heeft nog wel samen met Lithos enhet schoolbestuur de architect geselecteerd.Schooldirecteur Pim van Leeuwen geeft hetvolgende beeld van de selectieprocedures: ‘Hansvan Weenen heeft al in 1999 een raamwerkopgesteld van alle zaken waar we op milieugebiediets aan zouden kunnen doen. Dat raamwerk isverwerkt in het programma van eisen, dat we alsbestuur en ouders hebben opgesteld. Tien procentvan de bouwsom, een bedrag van 300.000 gulden,is geïnvesteerd in milieutechniek. Mede op basisvan ambitieuze milieudoelstelling is deontwikkelaar gekozen. Daarna volgden depresentaties van de architecten. Die waren van tevoren geselecteerd op hun ervaring met scholenbouw,woningbouw en duurzaam bouwen.Uiteindelijk hebben we gekozen voor BBHDarchitecten. Zij hadden in Schagen een schoolgebouwd die heel sterk leek op ons gebouw, ookmet een centrale ruimte maar dan vierkant. Meteigen entrees, een eigen toiletgroep en een eigengarderobe voor ieder lokaal, en dat twee aan tweegekoppeld. Dat voelde heel goed aan. Ook kleurenen materialen hebben een grote rol gespeeld bij dearchitectenkeuze.’Architect Maarten Overtoom ziet voordelen in hetinschakelen van een professionele opdrachtgeverin de scholenbouw. Overtoom: ‘Ik geef de voorkeuraan een ontwikkelaar als opdrachtgever. Eenschoolbestuur of een gemeente heeft onvoldoendeinzicht in procesbeheersing en doelmatig bouwen.Die kennis vind je alleen bij een ontwikkelaar.En dan heb ik het niet alleen over commerciëleprojectontwikkelaars maar ook over woningcorporaties.’N O O R D - H O L L A N D97

N O O R D - H O L L A N DUitwerking van de opgaveHet planproces van De Sokkerwei verliep snel.Tussen het opstellen van het programma van eisenen de eerste paal zat slechts een jaar, ondanks eenartikel 19-procedure en de daartegen geuitebezwaren van een buurtbewoner . De ontwikkelaarkon zelf het woningbouwprogramma bepalen.Om de beschikbare ruimte optimaal te gebruikenwerden de woningen deels op de school gebouwd.De architect koos voor een ronde vorm, waarbij delokalen rond een centrale ruimte liggen, die alsverkeersruimte maar ook als aula dienst doet. Hetdak van deze ruimte is tevens buitenruimte voor deappartementen: de ruimte wordt dubbel gebruikten niemand zit elkaar in de weg. Maarten Overtoom,projectarchitect bij BBDH: ‘Die ronde vormstaat ook voor saamhorigheid. De school en debewoners (vooral kinderloze gezinnen en senioren)zijn op elkaar betrokken. Het heeft veel opgeleverdvoor de sociale veiligheid.’De compacte cirkelvorm van de school past eveneensbij de milieudoelstellingen, net als hetvegetatiedak dat dient als retentiebekken voor hetafstromen van duinwater naar het lager gelegenland.’ Poldermans: ‘Je ziet vaak dat discussies dieeigenlijk over geld gaan, de vorm aannemen vaneen loopgravenoorlog tussen gebruikers.Dan wordt er eindeloos gepraat of een toiletgroepvijf meter verderop mag staan of niet. Daar moet jeniet in verzanden. Je moet zo’n discussie naar eenhoger niveau tillen door je financiële uitgangspuntenniet per gebruiker, maar op projectniveaute formuleren. Door bij De Sokkerwei de omtrekvan het gebouw iets groter te maken, konden wede woningen beter kwijt waardoor ze in waardetoenamen. Zo kreeg de school er gratis honderdvierkante meter bij. Die kregen mede daardoorhele brede gangen waarin weer extra leeshoekenvoor de kinderen konden worden gemaakt.’BouwprocesIn het overleg werden beslissingen genomen opbasis van unanimiteit. Poldermans: ‘Iedereen hadeen veto, zelfs de kleinste gebruiker, de naschoolseopvang. Dat dwingt mensen om naar elkaar teluisteren. Je hoeft het niet eens te zijn maar jemoet blijven praten, anders kom je nergens.Daarbij moet ik zeggen dat ik vanuit het schoolbestuuren de gemeente echt leiderschap hebgezien in dit project. Er was sprake van goedesamenwerking. Het programma van eisen voor hethele project stond op vijf A4-tjes. Dat gaf heel veelvrijheid.’Het resultaatSchooldirecteur Van Leeuwen: ‘Ik vond het eenbijzondere samenwerking. We hadden veelambities en zijn erin geslaagd die te realiseren.Er is altijd wel ergens geld tekort, of zaken zijnfysiek onmogelijk, maar we kwamen er in overlegaltijd wel weer uit. We hadden ook kunnen zeggen:ga je gang, wij halen de sleutel wel op als hetklaar is. We hebben echter samen iets gemaakt datnooit eerder is vertoond. De TU Delft heeftonderzoek gedaan naar dit soort projecten. Daarkwam als conclusie uit dat dergelijke projectenalleen goed van de grond komen als er sprake isvan de juiste mensen op de juiste plek. Je moetmensen hebben die ervoor gaan.’ (JA)Brede school De Sokkerwei CastricumGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaCastricumSokkerwei 4, CastricumLithos-BouwBBHD architectenbasisschool, naschoolse opvang, 20 appartementen, huisartsenpraktijk en parkeerkelderBVO 1.406 m²Start bouw 2001Oplevering 2002Bouwsom € 1.815.000fotografiebbhd architecten98

N O O R D - H O L L A N D

N O O R D - H O L L A N D

Brede school Meerwijk-CentrumHaarlemDe bouw van de Brede School Meerwijk-Centrum maakt deel uit van de vernieuwing van de naoorlogsewijk Schalkwijk in Haarlem. De brede school maakt samen met het woon-winkelcentrum Fort Meerwijkonderdeel uit van het ‘eiland’, een groot centraal gelegen plein waar ook het winkelcentrum aan ligt.De brede school in Schalkwijk combineert een programma van twee basisscholen (negentien groepen),een peuterspeelzaal (drie groepen), en een kinderdagverblijf (drie groepen), buitenschoolse opvang, eengymzaal en een wijkcentrum met moedercentrum, een jongerencentrum en horeca. Op de school zijn33 appartementen gebouwd. Onder het complex ligt een parkeergarage.fotografieonder en boven: hh architectsand urban designersmidden: rené de witDe opdrachtgever en de opgaveDe gemeente heeft het opdrachtgeverschap uitbesteedaan Hevo, dat is gespecialiseerd in procesmanagementen inmiddels tientallen brede scholenin portefeuille heeft. Cor Kruter, directeur vanArchitectuurstudio HH architects and urbandesigners, is kritisch over de rolverdeling bij ditbouwproject. In zijn ogen is de gemeente deaangewezen partij om als opdrachtgever op tetreden. Kruter: ‘Veel gemeenten besteden alles uitom van hun verantwoordelijkheden af te zijn. Maaruiteindelijk betaal je toch voor het verleggen vanrisico’s. Je moet niet alles afschuiven op deontwikkelaar of de architect. Je moet zelf dierisico’s kunnen afdekken. Ik pleit voor eenbevlogen opdrachtgeverschap door de overheid.’De architectenselectie en de architectHaarlem trok zich terug als opdrachtgever, maarheeft wel zelf de architect gekozen. Dat gebeurdeop basis van presentaties van een aantal bureaus.Architectuurstudio HH architects and urbandesigners kwam als beste kandidaat naar voren.Kruter: ‘Er wordt vaak gezegd: die architectenwillen alles duurder maken. Soms is dat zo. Maareen gebouw moet dertig, veertig jaar mee. Dankan het heel veel geld besparen door debouwkosten met 50 euro per vierkante meter teverhogen. Het afwerkingniveau wordt veel beter enje hoeft niet na tien jaar alle vloeren en plafonds tevervangen. Er wordt vaak op de korte termijngedacht. En over die samenwerking tussenpartijen: zo ingewikkeld is het niet. Het gaat omhet organiseren van de ruimte en het gebruik vande ruimte. Dat is voor een deel ons vak en voor eenander deel moet je investeren in overleg. Het iszaak mensen te enthousiasmeren om samen tewerken en dat kan door aan de hand vanvoorbeelden te laten zien wat de meerwaarde vansamenwerking is. Een school is een essentiëlebijdrage aan de samenleving, een culturele opgave.Dat wordt wel eens vergeten.’Uitwerking van de opgaveHevo heeft in samenspraak met de gemeente eenprogramma van eisen opgesteld en heeft op basisdaarvan een voorlopig ontwerp laten maken doorHertzberger. Dat voorlopig ontwerp is risicodragendaangeboden aan de gemeente. Op basis van hetprogramma van eisen en het voorlopig ontwerp iseen prijs bepaald.Francis Pelders, directeur van de sector Overheidvan Hevo, ziet vijf aspecten van de ontwikkelingvan brede scholen als essentieel: beheer,exploitatie, samenwerking, eigendom enfinanciering. Deze aspecten zijn, afgekort tot hetacroniem BESEF, terechtgekomen in een werkwijzeom te komen tot een goed programma van eisenvoor een brede school. Pelders: ‘Wij hebben in depraktijk ervaren dat je die vijf aspecten in een heelvroeg stadium moet onderkennen, nog voordat jeeen programma van eisen opstelt.’ Volgens Peldersbleek dat bij de ontwikkeling van de brede schoolin Schalkwijk: ‘Daar is men veel te snel begonnenaan het programma van eisen. Er zaten organisatiesbij elkaar aan tafel die elkaar nog niet goedkenden. In eerste instantie zijn ze daar overheengestapt, maar dat heeft er in een later stadium toegeleid dat het programma van eisen een paarmaanden stilgelegen heeft. Er was nog geen goedeN O O R D - H O L L A N D101

asis voor samenwerking.’ De architect merkt op,dat scholen vaker bang zijn om hun identiteit teverliezen. Daar kan onderlinge concurrentie een rolin spelen of een verschil in opvattingen ofdenominatie. Hierover verschillen de architect ende Haarlemse scholen echter van mening. Datkwam naar voren in een discussie over de grotegemeenschappelijke ruimte. Moest die opdeelbaarworden gemaakt met dure vouwwanden?De architect meende, dat het geld beter konworden besteed, omdat de scholen in de praktijkgeen behoefte zouden hebben aan het opdelen vande ruimte. De scholen hebben toch voet bij stukgehouden. Inmiddels zijn zij blij met de groteruimte. Die zouden ze in een afzonderlijk gebouwnooit hebben gehad. En de vouwwanden wordenwel degelijk gebruikt.BouwprocesNadat overeenstemming over de prijs was bereikt,is een definitief ontwerp en een bestek gemaakt.Op basis daarvan is de bouw aanbesteed. Daarbijgold een onderschrijdingsregeling: als de bouwkostenlager zouden uitvallen dan de afgesprokenprijs zou de winst gedeeld worden tussen Hevo ende gemeente. Eventuele meerkosten zouden voorrekening van Hevo komen. Voor de gebruikers washet bijzonder vervelend, dat zij door vertragingenin de bouw hun verhuizing tot drie maal toemoesten uitstellen. Hanny van Schie, directeurvan openbare basisschool De Piramide vat hetfilosofisch op: ‘Dat in de voorbereiding niet allesgoed ging, moeten we maar vergeten.Het gaat om het resultaat.’Het resultaatOndanks de verschillen van inzicht hebbenontwikkelaar en architect van de brede schoolMeerwijk-Centrum waardering voor elkaar. Kruter:‘Wij hebben in Haarlem goed samengewerkt. Deambities die wij samen hebben geformuleerd, zijngerealiseerd.’ Pelders: ‘Het architectenbureau issterk sturend geweest in het proces. Zij hebbenhele duidelijke opvattingen over brede scholen enzijn in staat geweest om daarbinnen de wensenvan de gebruikers te laten prevaleren.’ De scholenzijn over de samenwerking niet uitsluitend positief.Zij hadden soms moeite om gehoor te vinden voorhun praktische wensen. Maar het resultaat is demoeite waard. Van Schie: ‘We hebben nu een helemooie, ruimtelijke school. En we merken dat weals twee scholen samen meer kunnen bereiken.’(JA)N O O R D - H O L L A N DGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaBrede school Meerwijk-Centrum HaarlemHaarlemAlbert Schweitzerlaan / Leonardo da Vinciplein, Haarlemgemeente HaarlemArchitectuurstudio HH architects and urban designers2 basisscholen, peuterspeelzaal, kinderopvang, buitenschoolse opvang, sporthal, wijkcentrum, jongerencentrum, horeca,33 woningen en parkeergarageBVO ca. 5.330 m²Start bouw juni 2005Oplevering juni 2007Bouwkosten scholen ca. € 5.000.000Bouwkosten woningen € 2.200.000102

De Piramide Koog aan de ZaanAgora, de koepel van confessionele scholen in de Zaanstreek, liep voorop met het idee om een bredeschool te bouwen. Toch heeft de aanloop tot de nieuwbouw meer dan tien jaar geduurd en werd debrede school De Piramide in Koog aan de Zaan pas in 2006 opgeleverd. Dat had vooral te maken met demoeilijke locatie binnen bestaand stedelijk gebied.De opdrachtgever en de opgaveAgora is een grote koepel, waar 23 scholen ondervallen. Aanvankelijk wilde Agora de monumentaleLeonardoschool uit 1924 behouden en een nieuweschool bouwen op het lege terrein achter deschool. De schaalvergroting in de onderwijsbouwbleek al snel problematisch. Op de krappe binnenstedelijkelocatie paste wel een school, maar hetgebouw was hoger dan de omliggende woonhuizenen de speelplaats was op het dak gesitueerd.Omwonenden protesteerden en door het dreigenmet procedures werd het bouwplan ingetrokken.De school werd gedwongen een andere richting inte slaan. De oude school werd gesloopt, waardoorruimte ontstond voor nieuwbouw. De grond werdovergedragen aan het schoolbestuur dat optrad alsbouwheer. Tegelijkertijd werden twee andereschoollocaties die Agora achterliet ontwikkeld.De opbrengsten van die projectontwikkelingwerden toegevoegd aan het budget van de nieuweschool. Daarnaast heeft Agora zelf geïnvesteerd,zodat allerlei extra ruimtes en voorzieningenmogelijk waren.De architectenselectie en de architectHet architectenbureau van Paul Carree was albetrokken toen de eerste ideeën werden ontwikkeld.Uiteindelijk ontwikkelde Carree, samen met Agora,het programma van eisen en ontwierp ook hetcomplex. Paul Carree: ‘Toen we dat eerste planpresenteerden was de buurt mordicus tegen.Die ging massaal in protest naar de gemeente.Achteraf denk ik dat het strategisch helemaal geenslechte zet was om zo’n groot plan voor dat achterterreinte maken. Het was een plan van 1500 kubiekemeter. De omwonenden waren van mening datalles beter was dan dit. Iedereen schrok zo, dat desloop van de oude school een optie werd. Ook dearchitectuur is beter ingepast. Het heeft meerorganische vormen gekregen, meer baksteen eneen grasdak.’Uitwerking van de opgaveHet grote programma op deze binnenstedelijkelocatie bezorgde de architect ook na de sloop vande oude school een aantal flinke puzzels. De meestlogische uitwerking van de stedenbouwkundigeopgave leidde tot een L-vormige plattegrond.De gespannen relatie met de omwonenden leiddeertoe dat de school op eieren moest lopen bij deverdere ontwikkeling van het bouwplan.De verkeersafwikkeling was een van de heikelepunten. Het complex kreeg verschillende ingangen,zodat de verkeersbelasting werd gespreid.Agora merkte duidelijk, dat er weinig geld is omscholen te bouwen en te beheren. De stichtingvroeg als eigenaar van de school aan toekomstigegebruikers om mee te investeren in het gebouw.Maar de meeste van hen zijn afhankelijk vansubsidies en niet in de gelegenheid om te investeren.Dat vroeg om extra ondernemerschapvan de opdrachtgever. Directeur Simon Fortuijnvan De Piramide: ‘Wij verhuren de meeste ruimtesvoor lage tarieven, maar voor een deel vragen wijeen marktgerelateerde huurprijs. En we hebbenhet gebouw zo energiezuinig gemaakt dat we de600 vierkante meter extra ruimte kunnen verwarmenbinnen het standaardbudget. Het grasdaklevert in energetisch en financieel opzicht veel op.’BouwprocesDe gemeente ondersteunde het concept van debrede school en trad terug na de overdracht van degrond. Het bouwbedrijf dat de opdracht kreeg omde school te bouwen heeft een van de twee anderelocaties ontwikkeld. De derde locatie is doorverkochtaan de buren, cacaofabriek ADM Cocoa. Agoraheeft een projectmanager ingehuurd om het bouwproceste begeleiden. Fortuijn: ‘Het was voor onseven een omslag om zo’n project van de grond tetillen. We vroegen ons soms af: zijn we nou schoolmeestersof scholenbouwers? Er zit in de financieringvan die ontwikkeling een belangrijk aspectN O O R D - H O L L A N D103

N O O R D - H O L L A N Dvan ondernemerschap. Het komt ook niet vaak voordat een school dergelijke locaties in de aanbiedingheeft. Dat is een vrij unieke situatie. Wij wildenextra programma, dus we moesten extra middelengenereren. Dan moet je niet van te voren zeggen:dat lukt toch niet. Wij hebben een visie neergelegden daar steun voor gezocht bij debeleidsambtenaren en de wethouders. Die hebbenonze visie omarmd en ons het project latenuitvoeren.’Als bouwheer en beheerder is de stichting zeerzelfstandig opgetreden. Door zelf te ontwikkelenheeft de stichting risico genomen, maar het isgelukt de ontwikkeling naar wens te laten verlopen.Agora zal de ervaringen met ondernemerschap enopdrachtgeverschap in het bouwproces kunnengebruiken bij een volgende school die binnenkortin aanbouw gaat.Het gebruikIn het gebouw zit behalve de school eenpeuterspeelzaal, naschoolse opvang en er wordtmuziek- en dansonderwijs gegeven. Er is eenschooltuin en er zijn ruimtes voor de jeugd-EHBOen de damclub. Een aantal ruimtes wordt dubbelgebruikt. De gecombineerde aula en het speellokaaldienen als danszaal. Een klaslokaal dient alsmuziekschool, het handenarbeidlokaal maaktonderdeel uit van de naschoolse opvang.De opbrengsten uit de verhuur van ruimtes levertDe Piramide Koog aan de Zaanzo veel op dat er een conciërge van kan wordenbetaald. Er is ook iemand die de coördinatie vanhet multifunctionele gebruik op zich neemt. Dat isessentieel: je kan bijvoorbeeld wel een muziekinstallatieneerzetten, maar misschien moet die devolgende ochtend wel weer weg zijn. Allerleimeubilair moet worden opgeslagen.Het gebouw is gecompartimenteerd. Door middelvan een geavanceerd elektronisch slotensysteemkrijgt iedere gebruiker toegang tot de ruimtes diehij nodig heeft. Het medegebruik van lokalen doorderden leidde tot de noodzaak voor een goedewerkplek voor docenten, die niet in hun eigenlokaal kunnen werken. Deze noodzaak werd tijdigonderkend zodat er een aparte werkruimte mettien plekken werd ingericht.Het resultaatSimon Fortuijn vat het als volgt samen: ‘De schoolwordt steeds breder. Er is geen buurthuis meer,dus de wijkraad klopt bij ons aan. De kerk ook.Zolang organisaties een aantal pedagogischeuitgangspunten respecteren zijn ze welkom bij ons.We zijn geen bedrijfsverzamelgebouw, maar ikmerk dat we op een centraal punt liggen. We zittenvlak bij het station, we zijn bereikbaar, we biedenparkeergelegenheid. Allerlei clubs willen daar welgebruik van maken. Je komt misschien op een puntdat je meer personele inzet nodig hebt. Het moetallemaal wel worden georganiseerd.’ (JA)GemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaZaanstadBoschjesstraat, Koog aan de ZaanAGORA, Stichting bijzonder primair onderwijs ZaanstreekCarree Architecten, Zaandambasisschool, peuterspeelzaal, voor- en naschoolse opvang, 2 creativiteitslokalenBVO 2.973 m²Start bouw 2005Oplevering 2006Bouwsom € 2.400.000fotografiejeroen breeuwer fotografie104

N O O R D - H O L L A N D

ProjectdocumentatiemFC Binnenhof AmsterdamGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaAmsterdam, stadsdeel ZuideramstelGelderlandplein-Noord, Amsterdam-Zuideramstelgemeente Amsterdam, Stadsdeel ZuideramstelErick van Egeraat associated architects2 basisscholen, 2 peuterspeelzalen, buitenschoolse opvang, ontmoetings-centra, gymzaal, 154 woningen, 272 ondergrondse parkeerplaatsenBVOonbekendStart bouw 1999Oplevering eind 2004BouwsomondekendBrede school ‘t Koggeschip AmsterdamGemeenteLocatieOpdrachtgeverAmsterdam, stadsdeel Geuzenveld-SlotermeerAbraham Kuyperplein 2, Amsterdamstadsdeel Geuzenveld-Slotermeer, Stichting Katholiek BasisonderwijsAmsterdamOntwerpProgrammaGSG Architecten, Apeldoornbasisschool, 2 geschakelde sportzalen en 4 ruimten voor welzijnsvoorzieningenN O O R D - H O L L A N DBVO 5.959 m²Start bouw november 2004Oplevering februari 2006Bouwsom ca. € 5.600.000School IJburg AmsterdamGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaAmsterdam, stadsdeel ZeeburgJohn Hadleystraat 2 t/m 6, Amsterdamstadsdeel Zeeburg, gemeente AmsterdamVMX Architects, Amsterdamschool, bibliotheek, gymzaal en naschoolse opvangBVO 3.350 m²Start bouw januari 2007Oplevering februari 2008Bouwsom € 2.600.000fotografieboven: ludo van arem fotografiemidden: harry noback architectuurfotografieonder: impressie vmx architects106

Braambosschool HoofddorpGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaHaarlemmermeerWaddenweg 83, Hoofddorpgemeente HaarlemmermeerN2 architekten, Rotterdam i.s.m. Mecanoo architecten, Delftbasisschool, 2 peuterspeelzalen, 3 ruimten voor buitenschoolse opvang,2 multifunctionele ruimtenBVO 2.645 m²Start bouw juni 2002Oplevering oktober 2003Bouwsom € 2.450.000MFC De Doorbraak KreileroordGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaWieringermeerBollenstraat 66, Kreileroordgemeente WieringermeerBBHD architectenbasisschool, peuteropvang, tieneropvang, atelier, beheerderruimte,consultatie/spreekruimte, voetbalkantine, biljartruimte, seniorenhuiskamer, sportzaalBVO 1.895 m²Start bouw 19 november 2004Oplevering 19 januari 2006Bouwsom € 3.200.000fotografieboven: daria scagliola & stijn brakkeeonder: mick palarczykN O O R D - H O L L A N D107

(advertentie)Goed onderwijsverdient een “thuis”Brede school De Samensprongte HaulerwijkAmalialaan 273743 KE Baarntel: 035 5416342www.bosenpartners.nl

Brede school Het Vlechtwerk AlmereEen burcht, dat is de eerste associatie die Brede School Het Vlechtwerk oproept. Een vriendelijke burcht,opgetrokken uit warm gekleurd metselwerk en hout, met een sculpturaal dak van aluminium felsplaten.Ondanks de omvang van 8500 vierkante meter ervaar je het gebouw niet als kolossaal, want het isopgedeeld in drie blokken. Glazen gangen verbinden de blokken en verdelen de buitenruimtendaartussen in beschutte patio’s waar de kleinste kinderen veilig kunnen spelen. Aan deze vervlechtingvan binnen- en buitenruimten dankt deze school in Almere-Buiten haar naam.De opdrachtgever en de opgaveHet Vlechtwerk moest plaats bieden aan drie basisscholen,een dubbele sporthal, een buurtcentrummet restaurant, een peuterspeelzaal, een kinderdagverblijf,naschoolse opvang en een aantalcommercieel verhuurbare ruimten. De gemeentenam het initiatief om de beoogde partners bijelkaar te brengen. De kern werd gevormd doorde scholen, die voorheen al naast elkaar gevestigdwaren: welzijnsstichting De Schoor, verantwoordelijkvoor het buurthuis met restaurant en depeuterspeelzaal en kinderdagverblijf Partou.Later is aan Woningstichting GoedeStede gevraagdom als opdrachtgever op te treden. Credo IntegralePlanontwikkeling was tot en met het definitiefontwerp betrokken als adviseur bouwmanagement.Henk Klinkenberg, senior projectleider bij Goede-Stede, had al ervaring opgedaan met de ontwikkelingvan brede school De Archipel in de Eilandenbuurt.Net als bij De Archipel ontwikkeldeGoedeStede appartementen als onderdeel vanHet Vlechtwerk om het plan financieel haalbaarte maken. Ook de verhuur van de commerciëleruimten draagt bij aan de exploitatie. Voor dezeruimten heeft Klinkenberg zelf gezocht naar huurdersdie zouden passen bij het concept van debrede school. Hij vond een kerkgenootschap, eenlogopedist, een kapper en een tandarts. ‘Ik las datkinderen steeds minder naar de tandarts gaan. Ikdacht: daar kunnen we wat mee doen. En het geeftmeerwaarde aan zo’n gebouw, zo’n huurder draagtbij aan de levendige sfeer.’De architectenselectie en de architectArchitectenbureau Feekes & Colijn uit Utrecht was,samen met andere architecten, al betrokken bij deplannen in de buurt. Toen in 2003 naast de woningbouwhet plan voor de school op het programmakwam, werd het bureau voor deze opdrachtgevraagd, mede vanwege haar ervaring metscholenbouw.Uitwerking van de opgave‘De ambities van de opdrachtgever zijn vaaktechnisch van aard’, zegt architect Anke Colijn.‘Zoveel vierkante meter van dit, zoveel van dat.Wij wilden de ambities oprekken door te sprekenover het beoogde pedagogische klimaat.’ In ditgeval was het duidelijk dat men met elkaar eengebouw wilde delen, maar er was nog geen samenwerkingsmodelgeformuleerd. En er zoudenduizend kinderen in de school komen. ‘Zoveelkinderen in een gebouw stoppen, zonder rekeningte houden met hun ruimtebeleving is absoluutverkeerd,’vindt Colijn. ‘Als er meer scholen in hetproject participeren, kun je vervolgens ook eenonderwijsdiscussie krijgen. Je wilt een gebouw opbasis van een pedagogische ideeën die gedragenworden door alle partijen.’ Colijn ontwikkeldedaarom aan de hand van het technisch programmavan eisen drie verschillende modellen.Het ‘vlechtwerk’ model werd daaruit gekozen.‘Voordeel van dit model is dat de kinderen redelijkver van elkaar verwijderd zijn. Daardoor houden zehet overzicht over hun eigen groep en raken nietverloren in de grote massa. Zo ontstaan er doorhet model diverse soorten pleinruimtes en is eenkleinschalig niveau in het gebouw geïntroduceerd.’De gebruikers ontdekten dat ze meer samen zoudenkunnen en willen doen dan ze in eerste instantiedachten. Aan het eind van het definitief ontwerpzijn daarom de algemene ruimten die eerst nog perschool waren georganiseerd, zoals speellokalen enmediatheek, bij elkaar geplaatst. Een flinke ingreep,maar volgens Colijn een nuttige investering.Aldus zijn de scholen, het kinderdagverblijf, depeuterspeelzaal en de commerciële ruimten in detwee buitenvleugels ondergebracht en de gemeen-F L E V O L A N D109

schappelijke voorzieningen samen met het buurthuisin het ‘middenschip’. In het verlengde van deglazen gangen tussen de bouwdelen hebben allegebruikers een herkenbare eigen entree die isgemarkeerd door gekleurde portalen en logo’s opde deuren. Het buurtcentrum heeft de ingang opde kopse kant. Op de vloeren liggen verschillendekleuren marmoleum die kenmerkend zijn voor datdeel van het gebouw.Het bouwprocesHenk Klinkenberg heeft het bouwproces op dezelfdemanier georganiseerd als hij dat eerder voorDe Archipel deed, met een stuurgroep, een gebruikersgroepen een ontwerpteam. Hij is heeltevreden over de samenwerking, net als AnkeColijn. Elies Kok, een van de twee schooldirecteurenvan Het Vlechtwerk (inmiddels werkzaam bij eenander school) wil wel een kanttekening plaatsen.‘Qua inspraak waren we gebonden aan de ruimtebinnen het programma van eisen in relatie tot hetbeschikbare budget en de voortgang van deontwikkeling. We konden zo niet alle wensen gerealiseerdzien. En uiteindelijk zijn de patio’s en hetschoolplein vanuit de bouw min of meer kaal opgeleverd.Daar hebben we achteraf gelukkig eenaanvullend budget van de gemeente voor gekregen.Als onderwijsinstelling kennen we des te meer hetbelang van goed ingerichte speelpleinen waarkinderen veilig kunnen spelen, en ze in hunelement zijn.’Het gebruikAlle partijen zijn het er wel over eens dat dearchitectuur van het gebouw de beoogde samenwerkingstimuleert en bijdraagt aan de uitstralingvan de brede school. Daarbij leidt de aanwezigheidvan het buurthuis met restaurant, waar ROCstudenten de catering verzorgen, tot veel aanloopvanuit de buurt. Ook de aanwezigheid van decommercieel verhuurbare ruimten heeft geleid totonverwachte, nieuwe samenwerkingsverbanden.Over het beheer van het gebouw, dikwijls eenstruikelblok voor brede scholen, is men tevreden.Het opstellen van een beheerplan voor Het Vlechtwerkverliep vlot, omdat de opdrachtgever konvoortbouwen op ervaringen bij De Archipel.Elies Kok vindt een goed aspect dat er meteenverdeelsleutels gemaakt zijn en dat de kosten vande facilitair medewerker zijn opgenomen in dehuurprijs. ‘Die persoon is de spil van de school.’Jammer vindt ze dat subsidies voor brede scholennog altijd versnipperd zijn. Om die reden zijn ertwee coördinatoren: een voor de buurt- en eenandere voor de schoolactiviteiten. Dat pasteigenlijk niet bij de de gedachte van een bredeschool.Het resultaatHet Vlechtwerk is een groot complex met eenveelheid aan functies, waarin de architect eenmenselijke maat heeft weten te brengen.De kinderen én de volwassen gebruikers vinden indeze brede school hun eigen wereld. (KH)fotografiefeekes & colijnF L E V O L A N DGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaBrede school Het Vlechtwerk AlmereAlmereGerrit Th. Rotmanlaan 28, AlmereWoningstichting GoedeStede en Credo Integrale PlanontwikkelingFeekes & Colijn, Utrecht2 basisscholen, 12 schoolwoningen, dubbele sporthal, buurtcentrum, peuterspeelzaal, restaurant, kinderdagverblijf, buitenschoolse opvang,tandarts, logopedist, kapper, stiltecentrumBVO 8.435 m²Start bouw 2003Oplevering 2006Bouwsom € 7.980.000110

F L E V O L A N D

F L E V O L A N D

Slimme school Het MeesterwerkAlmereIn de Almeerse wijk Tussen de Vaarten staat Het Meesterwerk. Deze relatief kleine brede school heeftmet de combinatie van een basisschool, een peuterspeelzaal en kinderdagopvang toch alles in huis omkinderen van 0 tot 12 opvang en onderwijs te bieden. Op de bovenste verdieping zijn woningen gebouwd.Het geheel valt niet op door een uitgesproken vorm of materiaal. Het is een recht en hoekig volume metgevels van baksteen en gevelplaten in dezelfde kleur oranje, grijs geschilderde deuren en kozijnen enverzinkte stalen trappen en balkons. Sober en doelmatig. De verrassing van het gebouw is het interieur,dat door de patio’s ruimtelijk en licht is.fotografiesvp architectuur enstedenbouwDe opdrachtgever en de opgaveGezien de snelle toename van het aantal gezinnenmet kinderen werd al zo’n tien jaar terug bij degemeente Almere gesproken over de noodzaak vanslimme oplossingen voor scholenbouw.Vastgoedontwikkelaar Heijmans bracht, om ideeënte genereren, een brainstormgroep bij elkaar, metonder meer architecten en onderwijsspecialisten.De resultaten van hun bijeenkomsten zijn gebundeldin een boekje over ‘de slimme school’ dataan de gemeente gepresenteerd is. Het Meesterwerkzou moeten laten zien wat een slimme schoolinhoudt. Daarna raakte woningcorporatie Ymere bijde planvorming betrokken.Joop Baars, directeur projectontwikkeling voorYmere, had twee doelen voor ogen met de slimmeschool. ‘De situatie in Almere was dat er 2 à 3000woningen per jaar bij werden gebouwd. Voorallaagbouw en dat levert een kinderrijk milieu. In diesituatie heb je eigenlijk tijdelijke lokalen nodig omde piekbelasting te kunnen opvangen. Maar al dienoodlokalen, dat ziet er niet uit. Verder kon hetonderhoud aan de scholen beter geregeld.Dat vroeg tijd van directeuren en docenten terwijldie zich bezig zouden moeten houden met onderwijs.Die twee zaken wilden we oplossen.’Voor het eerste punt, de behoefte aan tijdelijkeextra ruimte, is een deel van de lokalen samen metde koopwoningen op de bovenverdieping gesitueerd.Deze lokalen kunnen later, wanneer erminder kinderen in de wijk wonen, tot woningenworden omgebouwd. Om het probleem van onderhoudop te lossen is Ymere na de ontwikkeling vanhet project eigenaar gebleven. Zo kan de school zichinderdaad concentreren op de leerlingen.De architectenselectie en de architectMarjon Mors van SVP Architectuur en Stedenbouwuit Amersfoort was al in de allereerste fase betrokkenbij de brainstormsessie die Heymans organiseerde.Ymere vroeg haar direct als architect, wanthet was duidelijk dat zij oog zou hebben voor debehoefte aan flexibiliteit en problemen rond hetbeheer. Daarnaast wilde Mors vooral ruimte scheppenvoor de onderwijsvernieuwing die de schoolnastreeft. Het Meesterwerk moest een gebouwworden waar kinderen van 0–12 jaar zich in eendoorlopende pedagogische lijn kunnen ontwikkelen.Uitwerking van de opgaveICS adviseurs, ook vertegenwoordigd in debrainstormgroep, heeft met de gebruikers eenprogramma van eisen ontwikkeld. Het uitgangspuntdaarbij was dat niet gebruikers, maar leeftijdsgroepenruimten delen. Zo leren kinderen elkaaren het gebouw langzaamaan kennen.Mors heeft dat idee vertaald naar een ontwerp.‘Er werd al vanaf het begin gesproken over kinderenof leeftijdsgroepen met een eigen ‘huis’. Zo hebbenwij het gebouw ook ontworpen, als vier huizen.’ Ditruimtelijke model speelt ook weer in op de toekomst.Als er op den duur minder kinderen in dewijk zijn, is het mogelijk een huis af te stoten vooreen andere functie, zoals een gezondheidscentrum.De huizen worden gescheiden door patio’s. Dezebuitenruimten zorgen voor een royale daglichttoetredingen een eenvoudige oriëntatie in hetgebouw. Een aantal patio’s is ingericht met door dekinderen gemaakte kunst. Een fungeert als verblijfvoor kippen en cavia’s die door de leerlingen enouders worden verzorgd.F L E V O L A N D113

N O O R D - H O L L A N DHet bouwprocesOpdrachtgever, architect en gebruikers zijn het erover eens dat de samenwerking goed verliep.Daarbij hielp het feit dat de verschillende gebruikerselkaar al kenden en al een duidelijke visie haddenop het onderwijs. ‘De kern van deze brede schoolis bewust georganiseerd rond de peuterspeelzaal,de school en de kinderdagopvang. Vanuit één visieen één pedagogische aanpak. Daarnaast werkenwe met organisaties als de Kunstlinie, debibliotheek en GGD; samenwerkingsverbanden dieals een secundair netwerk in en rond de school zijngeorganiseerd. Deze organisaties vormen eentoegevoegde waarde voor de ontwikkeling vankinderen, of bieden ondersteuning aan ouders endat is een andere rol dan onze primaire taak,onderwijs en opvang’, aldus Job van Velsen,directeur van Het Meesterwerk.Dat het proces toch een lange periode in beslagheeft genomen komt door de nieuwe financiëleconstructie. De woningbouwvereniging is eigenaaren beheerder, de gemeente is huurder.Mors noemt die vertraging een minpunt. ‘Het wasabsoluut geen conflictsituatie, maar het is welvervelend. Als architect moet je het project steedswarm blijven houden.’Het gebruikVan Velsen kan maar één ding noemen dat hijachteraf liever anders had gezien: ‘Een eigenGemeenteSlimme school Het Meesterwerk AlmereAlmeregymzaal. Maar dat heeft te maken met normen, hetaantal inwoners in de wijk.’ Hij vindt de woningen,waarvan een deel van de opbrengst is geïnvesteerdin de school, een aanwinst voor zijn organisatie.‘Het plaatst de school nog meer in de maatschappij,je zit letterlijk en figuurlijk tussen de bewoners.Er is sociale controle en er ontstaat interactie.’Klein probleem is dat versterkte muziek draaien inde school niet gaat, omdat er dan geluidsoverlastontstaat bij de bovenburen.Hoewel het opzetten van de nieuwe eigendomsconstructietijd vergde, is dit wel de moeite waardgebleken. De directe communicatie tussen schoolen ‘huurbaas’ is een voordeel. Het onderhoud isafgekocht in het huurcontract en de school heeftdaar dus geen omkijken naar. Daarnaast is ook debeheerder in het contract opgenomen. Alleen deactiviteitencoördinator wordt betaald met subsidiegeldenvan de gemeente.Het resultaatHet Meesterwerk is letterlijk een slimme schooldoor de stapeling van functies, het in elkaarschuiven van de verschillende programma’s en decompacte, ruimtelijke opzet rond een aantalpatio’s. Het intensieve grondgebruik biedt nietalleen financiële voordelen, maar brengt ookmensen dichter bij elkaar. Dat sluit goed aan bij devisie van het huidige schoolteam. (KH)LocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaEl Grecostraat 171, AlmereYmere Ontwikkeling, AmsterdamSVP Architectuur en Stedenbouw, Amersfoortbasisschool, kinderdagverblijf met peuterspeelzaal, buitenschoolse opvang, 30 woningen en6 schoolwoningenBVO 7.830 m²Start bouw 2000Oplevering 2005Bouwsom € 7.200.000114

Brede school De Archipel AlmereDe Archipel staat midden in de Almeerse Eilandenbuurt. Het project bestaat in feite uit twee gebouwen:het rode schoolgebouw en het naastgelegen zwarte schoolwoningengebouw. Het schoolgebouw biedtonderdak aan een basisschool, kinder- en naschoolse opvang, een peuterspeelzaal, een sporthal, dewijkbibliotheek, Kunstlinielokalen (cultureel kunstzinnige vorming) en het ‘Eilandenhuis’, een ontmoetingscentrumvoor de buurt. In het schoolwoningengebouw zijn veertien appartementen gebouwd boventwaalf schoollokalen. Wanneer het aantal kinderen in de buurt afneemt kunnen de lokalen eenvoudigomgebouwd worden tot woningen of bedrijfsruimten. De totstandkoming van De Archipel laat zich hetbest beschrijven als een proces van trial and error. Het is een van de eerste brede scholen die in Almerewerd ontwikkeld: de verschillende partijen moesten dus pionieren.fotografiepag. 116/117: raoul suermondtDe opdrachtgever en de opgaveHet initiatief voor de brede scholen kwam van degemeente. Carry Verlare, vanuit de BestuurscommissieOpenbaar Onderwijs verantwoordelijk voor hetaccommodatiebeheer van de openbare scholen, isbij het proces van al deze nieuwe scholen betrokkengeweest. ‘Wat men in de Eilandenbuurt voorogen had, was een ‘educatief centrum’. Maar deinhoudelijke visie op zo’n centrum ontbrak. Om diereden werd een aantal partijen bij elkaar gezochtdie daarover mee konden denken en mogelijkeparticipanten bij elkaar konden brengen. Daaruit isde Startnotitie Brede scholen voortgekomen.Vervolgens is de - inmiddels opgeheven - StichtingBrede Almeerse Scholen opgericht, die de inhoudelijkebegeleiding verzorgde.’ Na deze initiatieffase isWoningstichting GoedeStede als medeopdrachtgeverbij het project betrokken. Henk Klinkenberg,senior projectleider bij GoedeStede vertelt dat hij ineerste instantie vooral bezig is geweest met definanciële haalbaarheid van het project. Zo zijn dewoningen aan het programma toegevoegd om derest van het plan mede te financieren. Daarnaastwas het zaak de verschillende programma’s vaneisen scherp te krijgen en een eenduidig ruimtelijkprogramma te ontwikkelen, waarmee allegebruikers konden instemmen. ‘De vraag was: watgaan jullie delen, hoe gaan we de ruimtecompartimenteren, hoe ga je het gebruiken?’Klinkenberg zorgde ervoor dat die logistieke puzzelwerd opgelost en door de architect kon wordenvertaald naar een ruimtelijk ontwerp.Architect en architectenselectieOp het moment dat GoedeStede erbij kwam, warende participanten al bijeengebracht en was dearchitect, Spring Architecten uit Rotterdam, algeselecteerd. De selectie geschiedde in tweeronden, door middel van een meervoudigearchitectenselectie en een visiepresentatie.Architect Rinus Roovers had op het moment van deselectie (2000) als een van de weinige Nederlandsearchitecten al een brede school gebouwd(De Batavier, 1994). De lessen die hij uit dat projecthad getrokken waren ook nuttig voor GoedeStede,waarvoor dit de eerste brede school was.Uitwerking van de opgaveDe essentie van een brede school is volgensRoovers de multifunctionaliteit, het delen vanfuncties. Dat heeft hij tot in het hart van hetgebouw voelbaar willen maken. Rond de hogecentrale entreehal zijn de meeste gemeenschappelijkeruimten gesitueerd: het ‘Eilandenhuis’,de aula annex danslokaal, handvaardigheidlokalen,buitenschoolse opvang en de bibliotheek. Dit is hetdynamische centrum van de Archipel.De lokalen voor de 650 kinderen en de sporthalhebben hun eigen plek, aan weerszijden van dehal. Met het oog op beheer is het grote gebouwonderverdeeld in vier afsluitbare compartimentenmet elk een eigen ingang.Het bouwprocesEen eerste vereiste bij een complexe opgave als eenbrede school, is volgens Henk Klinkenberg hetopzetten van een goede projectorganisatie, met eenstuurgroep (waarin de twee opdrachtgeversvertegenwoordigd waren), een gebruikersgroep(één vertegenwoordiger per participant), eenontwerpteam (architect, installateur, constructeur)en één persoon die zorgt voor de dwarsverbandenF L E V O L A N D115

F L E V O L A N D

F L E V O L A N D

F L E V O L A N D(Klinkenberg). ‘Een stuurgroep kan besluitennemen als gebruikers en ontwerpers het niet eenskunnen worden. Anders is er geen voortgang.’Een tegenvaller was, dat het programma niet op delocatie paste. Er was bijvoorbeeld geen ruimte voorde kiss & ride zone die nodig is nu veel ouders hunkind met de auto naar school brengen. Om ruimtete maken moest een deel van de geplandewoningbouw vervallen, daarmee viel echter ookeen stuk financiering weg. Bovendien kostte hetveel tijd om het plan aan te passen en vast testellen, zodat het proces flinke vertraging opliep.Toch wisten de partners hun enthousiasme tebewaren.Het gebruikOpvallend aan de school is, dat binnenwandentussen de groepslokalen ontbreken; de klassenkrijgen les in open ruimten. Het idee hierachterwas dat de onderlinge samenwerking wordtgestimuleerd als leraren elkaar kunnen zien. Vooreen deel werkt het ook zo. Volgens de leerkrachtenis het mogelijk om door onderlinge afspraken hetgeluid zo te beheersen dat de klassen elkaar nietstoren. Toch is er ook overlast. Voor de flexibelewanden die de school graag had gezien, was geenbudget beschikbaar; het was of open, of dicht.Inmiddels is een vide toch dichtgezet en zullen eruiteindelijk een aantal extra tussenwandengeplaatst worden om de ruimten iets te verkleinen.Pas laat kwam men erachter dat een beheerplannodig was om het gebruik van het gebouw goed teregelen. Door gebrek aan ervaring heeft het naoplevering nog anderhalf jaar geduurd voordat ereen beheerplan lag. Schooldirecteur FredMolenberg noemt een beheerder essentieel voorhet goed functioneren van een brede school, maarhiervoor was geen budget gereserveerd.Uiteindelijk is met subsidie van de gemeente eneen eigen bijdrage van de participanten iemand indienst genomen. De activiteitencoördinator wordteveneens uit een gemeentelijke subsidie betaald.In dat opzicht blijft de Archipel zoals veel bredescholen in een afhankelijke positie.Ook uit details blijkt dat het een pionierproject is.Henk Klinkenberg kiest er in het vervolg voor omhet verbruik van gas, water en elektra pergebruiker te meten. Geheel volgens de bredeschool gedachte werkt men bij de Archipel metmeters voor het hele gebouw, zodat er een lastigeverrekening moet plaatsvinden tussen deverschillende gebruikers. Reparaties en kleinonderhoud verlopen via de meldingssystematiekvan het Openbaar Onderwijs Almere. Zo neemt degemeente ook de financiële administratie van deenergielasten op zich neemt, ter ondersteuning vande beheercoördinator van De Archipel.Het resultaatDe Archipel is een kloek gebouw, opgetrokken uitno-nonsense materialen: robuuste houtenkolommen met bouten die in het zicht zijn gelaten,schoon beton, glas en rode geprofileerdegevelplaten. Een gebouw dat zowel door zijnfunctie als door zijn verschijning een baken voor debuurt kan zijn. De school is tevreden, ook over demultifunctionele ruimten en de sporthal. In deontmoetingsruimte worden koffieochtenden encursussen georganiseerd. In de danslokalen en desporthal vinden allerlei lessen en toernooienplaats. Na het oplossen van de aanloopproblemenbegint De Archipel zijn buurtfunctie waar temaken. (KH)Brede school De Archipel AlmereGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaBVOAlmereMaldivenweg 45, Almeregemeente Almere en Woningstichting GoedeStedeSpring architecten, Rotterdambasisschool, schoolwoningen, dubbele sporthal, kinderopvang, peuterspeelzaal, wijkbibliotheek6.990 m² (excl. woningen)Start bouw maart 2003Oplevering januari 2005Bouwsom€ 6.300.000 (excl. woningen)118

ProjectdocumentatieClustervoorziening De Borg LelystadGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaLelystadDe Pauwenburg 2, Lelystadgemeente LelystadGAJ Architecten, Arnhem3 basisscholen, kinderopvang, gymzaal en 3 speellokalenBVO 4.630 m²Start bouw juli 2004Oplevering juli 2005Bouwsom € 4.400.000Slimme School De Compositie AlmereGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaAlmereChagallweg 10, AlmereHeijmans IBC Bouw, AlmereBDG Architecten Ingenieurs, Almere2 basisscholen, kinderopvang, buitenschoolse opvang, peuterspeelzalen,sportzaal en kantoorruimtenBVO 5.400 m²Start bouw april 2001Oplevering oktober 2002Bouwsom € 5.300.000fotografieboven: kees ruttenonder: bdg architecten ingenieurs almereF L E V O L A N DN O O R D - - B B R R A A B B A A N N T T119

N O O R D - - B B R R A A B B A A N N T T

Spilcentrum De Bennekel EindhovenIn 2002 stemde de gemeenteraad van Eindhoven in met het plan om alle basisscholen in de stad om tevormen tot spilcentra: centra voor Spelen, Integreren en Leren die maximale ontwikkelingskansen biedenaan alle 0-12 jarigen. De kern wordt steeds gevormd door de basisschool en de peuterspeelzaal.Deze kern kan worden uitgebreid met bijvoorbeeld schoolmaatschappelijk werk, volwasseneneducatie,een consultatiebureau en jeugdgezondheidszorg. De behoeften in de buurt bepalen welke diensten aan debasisstructuur worden toegevoegd.Spilcentrum De Bennekel ligt in de gelijknamige Eindhovense wijk, één van de prachtwijken van ministerVogelaar, en behoort tot de vier centra die als eerste werden gerealiseerd,. De katholieke basisschoolDe Kameleon werd hiervoor verbouwd en uitgebreid zodat er nu plaats is voor een school met zeventienklassen, een kinderdagverblijf (Korein), een speelzaal (Peuterplaza), buitenschoolse en naschoolse opvangen onderzoeksruimten voor de GGD en schoolarts.De opdrachtgever en de opgaveOpdrachtgever voor de vernieuwing van de schoolwas het schoolbestuur Stichting Katholiek enProtestants-Christelijk Onderwijs Eindhoven enomgeving (SKPO). In 2000 benaderde de gemeentede school met de vraag of ze spilcentrum zouwillen worden. De school zou een voorbeeldfunctiekrijgen binnen Eindhoven. De Kameleon werkte indie tijd al aan het tegengaan van onderwijsachterstandendoor middel van een leerlingvolgsysteem.In dit kader waren er al goede contacten met depeuterspeelzaal, het schoolmaatschappelijk werk,de bibliotheek en met buurtbrigadiers.Daarnaast had de school ook een eigen zorgteamom kinderen met cognitieve en sociale problemente kunnen begeleiden. Gezien deze ervaring werdde school gevraagd om met de andere partijen eenpedagogisch plan op te stellen. Bij de verbouwingvan De Kameleon zou het pedagogische plan alsstartpunt dienen en niet de klassieke huisvestingsbehoefte.De architectenselectie en de architectIn april 2002 nam het bestuur van de basisschoolcontact op met AKROS onderwijsbureau, eenorganisatie die ondermeer bij huisvestingsvragenondersteuning biedt. Het SKPO bestuur en AKROSschakelden KdV architectuur uit Eindhoven in.Dit bureau heeft veel ervaring met scholenbouw enSKPO had al bij diverse andere projecten met hensamengewerkt.Uitwerking van de opgaveDe eerste schetsen uit 2002 waren gebaseerd opeen globaal programma van eisen dat grof deruimtebehoefte verwoordde. Deze bestonden uithet vervangen van noodlokalen door een vastgebouw waarin ook plaats moest zijn voor eenpeuterspeelzaal en een kinderdagverblijf. In deperiode 2003-2004 werd door de gemeente definanciële onderbouwing voor de realisatie vanSpilcentra uitgewerkt. Twee jaar later werd hetproject weer opgestart.Het bouwprocesDe opdrachtgever (SKPO) werd in het bouwprocesvertegenwoordigd door AKROS, die zowel opfinancieel gebied als op bouwmanagementniveauvolmacht gedelegeerde was. De gebruikers (debasisschool, de peuterspeelzaal, kinderdagopvangorganisatieKorein en de GGD) maakten deel uitvan het planteam dat maandelijks bijeen kwam.In de planteamvergaderingen werd uitvoeriggesproken over de gemeenschappelijke ruimtes ende wens het interieur eenheid, samenhang en rustte laten uitstralen. De directie van de basisschoolzat daarnaast ook aan bij de maandelijkse bouwvergaderingenmet de architect, de aannemer ende gedelegeerde opdrachtgever. Eind 2005 starttende bouwactiviteiten, die gefaseerd plaatsvondenom het onderwijs zo min mogelijk te storen. In2007 werd het spilcentrum officieel in gebruikgenomen.N O O R D - B R A B A N Tfotografiearthur bagen121

N O O R D - - B B R R A A B B A A N N T THet gebruikDe Bennekel bestaat nu uit een de gerenoveerdeoude basisschool die dateert uit de jaren dertig vande vorige eeuw en een nieuw gebouw van tweeverdiepingen. De nieuwbouw loopt nagenoegevenwijdig aan het oude schoolgebouw. Het oudegymlokaal, dat los stond van de oude school, is inde nieuwbouw opgenomen; het vloerpeil van degymzaal is daardoor maatgevend voor de beganegrond van de nieuwbouw. De oud- en nieuwbouwworden aan de oostzijde op de eerste verdiepingmet elkaar verbonden door een overdekte, glazenloopbrug. Een tweede corridor verbindt op debegane grond de twee bouwdelen met elkaar.De ruimte tussen deze verbinden is ingericht alsschoolplein. Aan de andere zijde van deverbindingsgang is een besloten speelplein voor dejongere kinderen.In het oude schoolgebouw bevinden zich achtklaslokalen en de kantoorruimtes, waarvan er ééngroot genoeg is om ook als spreekkamer vooronder andere de schooldokter dienst te doen.Op de zolderverdieping bevindt zich de teamkamervoor alle medewerkers en docenten van het spilcentrum.In de nieuwbouw zijn klaslokalen, degymzaal, de ruimten voor de buitenschoolse ennaschoolse opvang als ook het kinderdagverblijf ende peuterspeelzaal ondergebracht. De laatste tweezijn ruimtelijk geïntegreerd in het spilcentrum enhebben geen eigen entree vanaf de openbare weg.Door in de nieuwbouw de verkeersruimten overelkaar te projecteren heeft de architect overruimteweten te creëren. Dit resulteerde in een multifunctionelezone waar alle gebruikers van hetspilcentrum - kinderen, ouders en medewerkers -dagelijks komen. De zone kan door middel vanschuifwanden worden verkleind of vergroot doorhet speellokaal en of de gymzaal erbij teGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpSpilcentrum De Bennekel EindhovenEindhovenBennekelstraat 135, EindhovenStichting Katholiek en Protestants-christelijk Onderwijs Eindhoven e.o. (SKPO)KdV architectuur, Eindhovenbetrekken. Vieringen als kerst of carnaval vindenhier plaats. In de zone staan vijf fel gekleurdehuisjes, die gebruikt worden als kantoor, werkruimte,keuken, koffiehoek, opslag en wasruimtevoor de peuterspeelzaal en voor het kinderdagverblijf.KdV architectuur ontwierp zowel het gebouw alshet interieur en was ook bij de inrichtingbetrokken: meubels als garderobekasten zijngeïntegreerd, materialisatie en kleurgebruik zijnuniform waardoor het onderscheid tussenoudbouw en nieuwbouw zo veel mogelijk wordtopgeheven.Het resultaatDe Bennekel behoort tot de vier eerstegerealiseerde spilcentra (uiteindelijk zullen ervijftig moeten komen) in Eindhoven. Door het extrabudget dat beschikbaar was gesteld voor dit pilotprojecten het gunstige aanbestedingsklimaat koneen heel bijzonder centrum worden gerealiseerd.Om diezelfde redenen kan De Bennekel niet modelstaan voor de vervolgprojecten. Voor hen zal hetfinancieel lastiger worden, omdat onderwijsbudgettenaltijd achterlopen bij de ontwikkelingvan de bouwkosten. Eric Bressers, die alsgedelegeerde van de opdrachtgever optrad,waarschuwt dat verwachte economische voordelenvan spilcentra, zoals goedkoper beheer, alleen terealiseren zijn wanneer dat in een vroege fase vanhet bouwproces wordt geregeld. En dat gebeurt inde praktijk zelden of nooit. De pedagogischevoordelen van samenwerking staan niet terdiscussie, de vraag is wel of samenwerkingafgedwongen kan worden door organisaties bijelkaar in één gebouw te zetten. Niek Reesink vanDe Kameleon is hier stellig over: ‘een spilcentrumkan je pas worden als je het al bent.’ (MvdB)Programmauitbreiding basisschool met 9 groepen en een speellokaal, 2 peuterspeelzalen, kinderdagopvang, buitenschoolse opvang, jongerenontmoetingsruimte, GGD en ruimten voor naschoolse activiteiten. Inpassing van de bestaande gymzaal en renovatie van de bestaande schoolBVO2.600 m² (nieuwbouw)Start bouw januari 2006Oplevering december 2006 (incl. renovatie mei 2007)Bouwsom € 2.550.000122

MFC De Veste HelmondBrandevoort is een door Krier Kohl Architekten ontworpen stadsuitbreiding ten westen van Helmond.Bij het opstellen van de stedenbouwkundige en architectonische randvoorwaarden lieten zij zichinspireren door oude (Brabantse) stadjes en dorpjes. Het resultaat: kronkelende straatjes enhistoriserende baksteen architectuur.In het centrum van Brandevoort ligt multifunctioneel centrum (MFC) De Veste. Het complex bestaat uiteen verdiepte parkeergarage met daarop woningen, sociaal-cultureel centrum ’t Brandpunt (bestaandeuit een café, een grote theaterzaal, kleinere zaaltjes voor cursus- en recreatieactiviteiten en eensporthal), kinderdagverblijf Vestein, peuterspeelzaal Jip en Janneke en openbare basisschool Brandevoort.De opdrachtgever en de opgaveOpdrachtgever voor MFC De Veste was degemeente Helmond. In het centrum vanBrandevoort wilde zij een gemeenschapscentrumen school bouwen. De gemeente had niet deambitie om in het MFC een brede school terealiseren, maar hoopte wel dat het clusteren vanvoorzieningen de onderlinge samenwerking zouversterken. Ook bij het bestuur van de nieuwopgerichte basisschool Brandevoort leefde hetconcept brede school niet. Adjunct-directeurMarcel Wijgergangs omschrijft de huidige situatieals een school met brede ideeën in een multifunctioneelgebouw.De eerste gesprekken tussen de gemeente en hetschoolbestuur vonden plaats in 1999. Een bouwmanagementbureaukreeg de opdracht om samenmet de toekomstige huurders een programma vaneisen op te stellen. Complicerende factor was datmen moest werken vanuit niet bestaandestructuren - de organisaties waren net opgericht ofin oprichting. Tijdens de gesprekken bleek dat menbelangstelling had in de mogelijkheid om vanelkaars ruimten gebruik maken, maar men wensteook een eigen entree. Er ontstonden vragen overgebruik en verantwoordelijkheden van gedeelderuimten, waar niemand op dat moment eenantwoord op had.Een herziening van het programma van eisen wasnodig nadat het MFC een andere locatie kreegtoebedeeld. Dat vroeg om nieuw overleg met allebetrokken. In de loop van de jaren werd ook deprognose over het verwachte aantal leerlingenvoor de basisschool herhaaldelijk bijgesteld.Uiteindelijk besloot de gemeente tot de bouw vantwintig lokalen.De huurders van het MFC waren bang dat eenrelatief groot deel van het budget gebruikt zouworden om de façade van het complexarchitectonisch te laten aansluiten op de omringendebebouwing. Met het oog op aanvullendefinanciering voegde de gemeente 34 woningen toeaan het programma. De gemeente werd ookopdrachtgever van deze woningen. In een laterstadium zijn ze door de aannemer overgenomen.De architectenselectie en de architectDe architectenselectie vond plaats door middel vaneen Europese aanbesteding. Een tiental architectenbureaus werd uitgenodigd om zich te presenteren,waarna drie bureaus een visiepresentatie mochtgeven. KOW architecten uit Den Haag werd in 2003de opdracht gegund. Het bureau realiseerde eerderin Brandevoort op verschillende locaties woningenen een appartementcomplex en had in Spijkenisseeen multifunctioneel centrum gebouwd.Uitwerking van de opgaveHet programma van eisen dat was opgesteld tenbehoeve van de Europese aanbesteding was teabstract en niet goed bruikbaar, aldus architectHans Kaashoek. Uit het stuk bleek dat degebruikers goed wisten wat ze niet wilden, maarverwoorden ze niet wat ze wel wilden. Dit deel vanhet voortraject moest daarom voor een derde keerworden overgedaan. Omdat werd gesproken metgedelegeerden van de gebruikersgroep die geenduidelijk mandaat hadden van de groep die zevertegenwoordigden werd er veel tijd besteed aanoverleg zonder dat dit vaak tot concrete resultatenleidden, aldus Kaashoek. Op het moment dat hetprogramma van eisen definitief was vastgesteld,werd het plan in een jaar tijd uitgewerkt.N O O R D - B R A B A N T123

Het bouwprocesMedio 2004 werd het project aanbesteed.Een extern bureau werd ingehuurd om het bouwmanagementte voeren en was gedelegeerde vande opdrachtgever. Volgens Hans van Horne van degemeente Helmond is het bouwproces goedverlopen ondanks de lastige besluitvorming en hetvoortschrijdend inzicht tijdens de planvorming.Onverwachte bezwaren op de vergunningenzorgden voor vertraging, in maart 2005 kon uiteindelijkmet de daadwerkelijke uitvoering wordenbegonnen. Het gehele complex is vervolgens inanderhalf jaar tijd gebouwd en werd in augustus2006 opgeleverd.Het gebruikKOW heeft de opgave voor het MFC geïnterpreteerdals een stad in een stad. De wat grillige rooilijnenzijn gedicteerd door het stedenbouwkundig plan.De verschillende programmaonderdelen zijn alseen ring rond het schoolplein gelegd.Architectonisch lijkt het complex door toeval in detijd te zijn ontstaan. Met uitzondering van hetwaagachtige gebouw (de sporthal) en de toren(de ontsluiting voor enkele appartementen) bestaater geen relatie tussen de façade en de functies diezich daarachter bevinden.Doordat de huurders zelfstandig wilden opereren,hebben zij ieder een eigen entree aan de straatzijdegekregen. De entree van basisschool Brandevoortligt aan een voorplein. Via de centrale halverspreiden de kinderen zich door het gebouw.Hoe ouder de leerlingen, hoe hoger hun klaslokaalzich in het drie verdiepingen tellend gebouwbevinden. De lokalen zijn met uitzondering van dederde verdieping gelegen aan weerszijde vangangen die door de grillige grondvorm van hetcomplex nergens lang en recht zijn. Voor kleurstellingvan de school diende Van Goghs schilderijZonnebloemen als referentie. Het resulteerde ineen heldere kleurstelling met veel geel, rood enoranjetinten.De school is op een cascoachtige manierontwikkeld: grote overspanningen en een lichteinvulling. Toekomstige wijzigingen van functie ofgebruik kunnen hierdoor zonder ingrijpendebouwkundige aanpassingen worden gerealiseerd.Hoewel de architect mogelijkheden voor dehuurders heeft gecreëerd om in de toekomstruimten te delen, wordt nu alleen de kleinetheaterzaal gebruikt door zowel de school als hetsociaal cultureel centrum, de sporthal en de grotetheaterzaal worden door de basisschool gehuurd.Onderzocht wordt hoe het sociaal cultureelcentrum en de school beide gebruik kunnen makenvan het handenarbeidlokaal, de alarminstallatiestaat het delen van de ruimte nu nog in de weg.Het resultaatHoewel alle betrokken tevreden zijn over hetresultaat, concludeert de architect dat het procesniet compact en strak genoeg was omschreven metals gevolg veel tijdverlies. De gemeente wijdt ditaan lastige besluitvormingstrajecten met huurdersdie door voortschrijdend inzicht tijdens de bouwmet aanvullende wensen zijn gekomen. AdjunctdirecteurWijgergangs stelt het zou het proceszeker eenvoudiger zou zijn verlopen wanneer datde huurders vooraf een pakket van wensen haddenmoeten opstellen. (MvdB)N O O R D - - B B R R A A B B A A N N T TGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaMFC De Veste HelmondHelmondDe Plaetse, Helmondgemeente HelmondKOW, Den Haag34 woningen, kinderdagverblijf, peuterspeelzaal, buitenschoolse opvang, basisschool, sociaal cultureelcentrum, sportcomplex, schoolplein en verdiepte parkeergarageBVO 17.307 m²Start bouw 2003-2006Oplevering augustus 2006Bouwsom € 7.000.000fotografieronald schlundt bodien124

N O O R D - B R A B A N TN O O R D - - B B R R A A B B A A N N T T

N O O R D - - B B R R A A B B A A N N T T

Wijkhuis Brede school De FonkelHelmondHet oostelijke deel van de Helmondse binnenstad ondergaat momenteel een herstructureringsoperatiewaarbij grote aantallen kleine, verouderde huurwoningen worden gesloopt om plaats te maken voornieuwe grotere koopwoningen. Gelijktijdig wordt ook de openbare ruimte verbeterd en vernieuwd.Het vernieuwingsproces moet leiden tot een pluriforme bevolkingssamenstelling in dit deel van de stad.Wijkhuis De Fonkel werd als een van de eerste projecten gerealiseerd. Het programma omvat niet alleeneen basisschool, kinderdagverblijf, na- en buitenschoolse opvang en sportzaal, maar ook een wijkcentrummet café, tienerruimte, ontmoetingsruimten, toneelzaal en kantoorruimten. De Fonkel moet hetcentrale, laagdrempelig, ontmoetingspunt zijn voor alle bewoners uit de buurt.fotografiearjen schmitz,frencken schollDe opdrachtgever en de opgaveHet initiatief voor de Fonkel kwam van degemeente Helmond. Eind jaren negentig werd doorde gemeente besloten dat zij kinderen in debinnenstad meer wilde bieden dan alleen eenschool. Ook wilde ze de sociale cohesie in dit deelvan de stad vergroten: er waren op dat momenttwee peuterspeelzalen, drie buurthuizen - iedervoor een andere nationaliteit, en een 90% zwarteschool. De ambities van de gemeente waren hoog,de brede school moest een impuls geven aan dewijkvernieuwing. Daarom maakte zij extra mankrachtvrij om meer sturing vanuit de gemeentemogelijk te maken. Eind 2001 was de financieringvan De Fonkel zo goed als rond. Samen met deafdeling Vastgoed van de gemeente Helmond,Stichting Welzijn Helmond, het kinderdagverblijf,vereniging Wijkbeheer en de katholieke basisschoolwerd een programma van eisen opgesteld.De architectenselectie en de architectTwintig architectenbureaus werden uitgenodigdeen bureaupresentatie te geven, waarna tweebureaus een visiepresentatie gaven. Begin 2002kreeg Frencken Scholl Architecten uit Maastricht,een bureau met veel ervaring in het ontwerpen vanbrede scholen, de opdracht. Architect Peter Schollis van mening dat een architect met zijn ontwerpsturend kan werken en kan prikkelen bij hetrealiseren van nieuwe onderwijsconcepten ofonderwijskundige ideeën. Het is daarom wenselijkde ontwerper in een vroeg stadium van het procesin te schakelen, dus voordat het programma vaneisen wordt opgesteld.Uitwerking van de opgave enbouwprocesTijdens het ontwerpproces was er nauwesamenwerking tussen de architecten, de gemeenteen de toekomstige gebruikers, er was geen externbouwmanagementteam bij het proces betrokken.De betrokkenen kwamen twee keer per maandsamen om alles te bespreken. Ondanks het feit datdit veel van hen vroeg, werd voorkomen dat zijvoor onvoldongen feiten kwamen te staan.De gebruikers hadden een grote invloed op deinrichting van het gebouw. Zo wilde de directeurvan basisschool De Vuurvogel graag deuren tussende lokalen om parallelonderwijs mogelijk temaken. In samenspraak met de architect hebbende gebruikers de kleurstelling, de stoffering en hetmeubilair bepaald. Al het meubilair in De Fonkel isingekocht bij één leverancier zodat korting konworden afgedwongen, terwijl daardoor hetinterieur ook eenheid en rust uitstraalt.Tijdens vergaderingen sprak men eveneens over desamenwerking tussen de verschillende gebruikersnadat het gebouw opgeleverd zou zijn. De bouwstartte in 2003 , de school werd juli 2005opgeleverd.Het gebruikVan 7 uur ‘s morgens tot 7 uur ‘s avonds kunnenkinderen in De Fonkel terecht voor tal vanactiviteiten. Het wijkcentrum is geopend van 11.00tot 23.00 uur. Basisschool De Vuurvogel werktnauw samen met de medewerkers van het kinderdagverblijfUp to Four en de jeugdwerkers. Samenmet hen worden programma’s gemaakt voorN O O R D - B R A B A N T127

N O O R D - - B B R R A A B B A A N N T Tnaschoolse opvang en activiteiten georganiseerddie plaats vinden in de vakantieperiodes.De peuters maken gebruik van de speelruimte inde basisschool om de latere overgang naar debasisschool zo klein mogelijk te maken.Illustratief voor de goede samenwerking is dewijze waarop het gebouw wordt gebruikt. Er is éénpersoneelsruimte waar zowel de medewerkers vanhet wijkcentrum, de buurtconciërge, de onderwijzersen medewerkers van de brede school, alsde medewerkers van jeugdzorg koffie drinken enlunchen. De verschillende gebruikers van het pandbeheren ieder bepaalde ruimten die ze kosteloosvan elkaar kunnen gebruiken. Zo beheert debasisschool de computerruimte, die het wijkcentrumook gebruikt voor cursussen. Het wijkcentrumop zijn beurt beheert het handenarbeidlokaaldat ook door de basisschool wordt gebruikt.Het grote theater wordt door de school gebruikt bijvieringen als carnaval en kerst. De ruimten wordenook verhuurd aan derden, bijvoorbeeld aan hetROC. Op vrijdagmiddag gebruikt de kaartclub hetcafé.De flexibiliteit in gebruik is mogelijk doordat erruimten zijn van verschillende grootte, waardoorook weer verschillende functies gecombineerdkunnen worden. In de basisschool loopt een bredetrap van de begane grond naar de eersteverdieping. De ruimte aan de voet van de trap kandeels door een schuifwand worden afgesloten.Zo dient de ruimte als speelplek voor de laagstegroepen. Wanneer de schuifwand open is, wordtde ruimte een podium en de trappen een tribune.Hier worden kleine voorstellingen gegeven en hiervindt de weekafsluiting plaats.Het schoolplein is door de hele buurt te gebruiken.Het grote schoolhek, een kunstwerk van GeertKoevoets, gaat om half vijf dicht, het kleinere hekGemeenteLocatieOpdrachtgeverWijkhuis Brede school De Fonkel HelmondHelmondPastoor van Leeuwenstraat, Helmondgemeente Helmondaan de andere zijde blijft open tot de buitenschoolseopvang sluit.De Fonkel is eigendom van de gemeente en wordtgeleid door een dagelijks bestuur waarin mensenzitten die geen relatie hebben met de huurders vanhet gebouw. Daarnaast is er een commissie waarinde vier participanten (Vuurvogel, Up to four, SWHen vereniging Wijkbeheer) zitting hebben en waarvooral wordt gesproken over praktische zaken.Tegelijkertijd is er veel informeel overleg in dekoffiekamer en in de wandelgangen.Het resultaatDe twee bouwlagen van De Fonkel volgen debestaande bebouwingsgrenzen, de donkere baksteenen de detaillering sluiten aan op de vroegtwintigste eeuwse bebouwing in de omgeving.Met het schoolplein en het voorplein van het wijkcentrumzijn nieuwe buitenruimtes ontstaan.De brede school en de sportzaal bevinden zich ineen U-vormig gebouw dat het schoolplein omsluit.Het wijkcentrum is hier tegen aan geplaatst, eenverbijzondering is het ovale volume van de toneelzaal.Ondanks de programmatische scheidinglopen de brede school en het wijkcentrumruimtelijk naadloos in elkaar over. Het succes vaneen multifunctionele gebouw valt of staat bij hetgebruik. In dit geval werd tijdens de planvormingde basis gelegd voor een breed gedragen ontwerpwaar iedereen enthousiast over was. Dat is eenideaal vertrekpunt. Daarnaast is het belangrijk datde gebruikers weten wat kan en mag. ‘Soms gaater iets mis, maar daar leer je van’, aldus schooldirecteurJacques van Nunen. Het bijzondereontwerp en de enthousiaste gebruikers vormendan ook de basis van het succes van De Fonkel.(MvdB)OntwerpProgrammaFrencken Scholl architecten, Maastrichtbasisschool, kinderdagverblijf, na- en buitenschoolse opvang, sportzaal, wijkcentrum met café, tienerruimte, ontmoetingsruimten, toneelzaalen kantoorruimtenBVO 4.900 m²Start bouw mei 2004Oplevering juli 2005Bouwsom € 7.840.000128

Antonius Abt ’s-HertogenboschEen schoolbestuur als bouwheer en een architect die nog nooit eerder een school had gebouwd, hetvormde misschien wel de sleutel tot het welslagen van het project dat in 2004 werd genomineerd voor descholenbouwprijs. Jenaplanschool Antonius Abt is de enige basisschool in Haverleij, een stadsuitbreidingvan ‘s-Hertogenbosch. Verdeeld over negen kastelen en Slot Haverleij zijn op 225 hectare circa duizendwoningen gebouwd. Antonius Abt ligt aan het centrale plein van Slot Haverleij. De brede school biedtruimte aan buitenschoolse opvang, een particulier kinderdagverblijf, een peuterspeelzaal en de JenaplanschoolAntonius Abt.De opdrachtgever en de opgaveDe Jenaplanschool was gehuisvest in schoolwoningenen noodlokalen in het nabij gelegenBokhoven. Toen het schoolbestuur in 1996 hoordevan de plannen om in Slot Haverleij een school tebouwen, verzocht zij de gemeente deze school temogen ontwikkelen en betrekken. De gemeentestemde toe waardoor het schoolbestuur de formeleopdrachtgever werd. Op haar beurt delegeerde hetbestuur het opdrachtgeverschap aan een bouwcommissieonder andere bestaande uit schooldirecteurAntoon van de Ven en Thérèse Mol,moeder van twee leerlingen, die werkzaam was bijeen adviesbureau voor scholenbouw. Ook StichtingPeuterspeelzalen ’s-Hertogenbosch, KanteelKinderopvang en kinderdagverblijf Dribbel - eenparticulier initiatief van de heer en mevrouw VanRooij, werden bij de planvorming betrokken.De architectenselectie en de architectDe opdrachtgever stelde samen met deontwikkelaar van Slot Haverleij een architectenlijstjesamen met daarop de namen van zesbureaus die in het Slot bouwden. De bouwcommissiebezocht van ieder bureau een aantalprojecten. Zij werd overtuigd door crematoriumDaelwijck in Utrecht van het Delftse architectenbureauMolenaar & Van Winden. Dat dit architectenbureaugeen ervaring had in scholenbouw wasgeen bezwaar, het werd zelfs als een voordeelervaren, redenerend dat de architect niet metstandaard scholenarchitectuur zou komen.De aannemer had wel ervaring met scholenbouw.Ter begeleiding van het bouwproces huurde deopdrachtgever een bouwmanagementbureau in.Uitwerking van de opgaveVoorafgaande aan het opstellen van eenprogramma van eisen bezocht de bouwcommissieeen groot aantal scholen. De kennis die hiermeewerd opgedaan, samen met de uitgesprokendidactische visie van het Jenaplan, resulteerde inhet opstellen van een sfeerbeeld. Het programmavan eisen werd niet uitgedrukt in vierkante metersmaar in woorden waarin werd omschreven hoemen zich de sfeer en het gebruik van de schoolvoorstelde.De stedenbouwkundige en architectonischerandvoorwaarden, die Krier Kohl Architektensamen met Sjoerd Soeters opstelde voor SlotHaverleij, zijn door de architecten vertaald in eenlanggerekt U-vormig gebouw met burchtachtigereferenties op de voorgevel. De hoofdentree van deschool bevindt zich aan het centrale plein, in hetmidden van het gebouw.Deze Jenaplanschool gaat uit van een school in eenschool. Op iedere verdieping van het drieverdiepingen hoge gebouw bevinden zich tweekleine scholen, ieder met drie lokalen - één voorde onderbouw, één voor de middengroep en éénvoor de bovenbouw. Deze drie lokalen liggen aaneen collectieve ruimte. Ieder cluster biedt plaatstaan ongeveer tachtig leerlingen. Er is gekozen voorlokalen met minimale afmetingen waardoor meerruimte over bleef voor de collectieve ruimte, diedoor de onderwijzers zelf zijn ingericht.De kinderopvang en de peuterspeelzaal zijnondergebracht in beide vleugels.Het bouwprocesToen men in 1999 het project startte werd op basisvan gemeentelijke prognoses uitgegaan van eenbasisschool met negen groepen. De prognoses zijneen aantal keer bijgesteld en vlak voor aanvangN O O R D - B R A B A N T129

van de bouw was het aantal groepen opgelopen tot18. In zijn ontwerp had de architect de mogelijkheidopgenomen om de school uit te breiden meteen extra verdieping. Hierdoor kon het ontwerprelatief eenvoudig nog op het laatste momentworden aangepast.Door vertraging in de ontwikkeling van SlotHaverleij werd het kinderdagverblijf min of meergedwongen een eigen weg te kiezen. Molenaar &Van Winden ontwierp een losstaand gebouwtjeaan het speelplein waardoor Dribbel een jaareerder in gebruik kon worden genomen, AntoniusAbt werd uiteindelijk in 2004 opgeleverd. Na deoplevering heeft het schoolbestuur het economischen juridisch eigendom van het gebouw overgedragenaan de gemeente ’s-Hertogenbosch.Het gebruikAchter de hoofdingang bevindt zich een ruime hal,hier staan lange tafels met stoelen en een koffietrolley.Het is een uitnodiging aan ouders om opinformele wijze met elkaar en met onderwijzers incontact te treden. Gelijktijdig is de hal ook hetknooppunt van het gebouw, waar onder meer dekamer van de directeur en de kamer van deconciërge op uit komen. Aan weerszijde van de halliggen twee trappenhuizen die de verdiepingontsluiten.In het midden van het gebouw ligt op de tweedeverdieping de aula met podium, hier worden deweekafsluitingen gehouden. De ruimte doet tevensdienst als gymzaal voor de jongste leerlingen.Een verdieping hoger bevindt zich de mediatheek.Het aantal leerlingen overtreft iedere verwachting.Als gevolg hiervan wordt er geschipperd met deruimte en worden lokalen door de verschillendegebruikers aan elkaar in onderhuur gegeven.Door de krap bemeten bouwenveloppe is hetschoolplein aan de achterzijde van de school teklein voor het huidige aantal leerlingen.De bovenbouw speelt nu, niet tot tevredenheid vanalle omwonenden, op het grote plein voor deschool of trekt het nabijgelegen buitengebied in.Het resultaatTerugkijkend op het proces, had schooldirecteurvan de Ven eigenlijk wel een nog multifunctionelergebouw gewild met bijvoorbeeld ruimten voor eenmuziekschool of huiswerkbegeleiding. Bij deonderdelen waar de gemeente beslist, zoals devestiging van een muziekschool, oordelen Van deVen en Mol over hun rol als opdrachtgever dat zestandvastiger hadden moeten zijn.Na het ontwerp van Antonius Abt heeft hetarchitectenbureau geen andere school meerontworpen. Niet uit principe, maar nieuweopdrachten hebben zich nog niet aangediend.Wel vraagt projectarchitect Joris Molenaar zich afwaarom de budgetten voor scholenbouw zo laagzijn in een rijk land als Nederland en waarom ernauwelijks budget beschikbaar is voor hetinterieur. Ook op het gebied van esthetiek,verfijning en kwaliteit zou een school een opvoedkundigetaak moeten hebben stelt hij. Doelend opde vele noodlokalen die Nederland rijk is merkt hijop:’Hoe kan een kind een gevoel van waardeontwikkelen als het opgroeit in een kartonachtigedoos?’ (MvdB)Antonius Abt ’s-Hertogenbosch (excl. kinderdagverblijf Dribbel)N O O R D - - B B R R A A B B A A N N T TGemeente’s-HertogenboschLocatieOberon 17, ’s-HertogenboschOpdrachtgever Bestuur Jenaplanschool Antonius Abt (mede namens Stichting Peuterspeelzalen ’s-Hertogenbosch enKanteel Kinderopvang) en de heer en mevrouw Van Rooij (Kinderdagverblijf Dribbel)OntwerpMolenaar & Van Winden architecten, DelftProgramma basisschool, peuterspeelzaal, kinderdagverblijf en buitenschoolse opvangBVO 2.700 m²Start bouw 1999-2002Oplevering voorjaar 2004Bouwsom € 3.200.000fotografietheo baart130

131N O O R D - B R A B A N T

(advertentie)Breed,breder,breedstBrede scholenin NederlandNationaalOnderwijsmuseumRotterdam48.11.2007—9.11.2008Brede school Malburgen West, Arnhem,Architectuurstudio Herman Hertzberger, 2007Brede school Nesselande, Rotterdam,Cita architecten, 2004Brede islamitische school El Amien, Amsterdam,Frencken Scholl Architecten, 2005Brede school Hoge Veld, Den Haag,Mecanoo, 2004Horizonschool Het Noorderlicht, Oss,Leijh Kappelhoff Seckel van den Dobbelsteenarchitecten, 2003Brede school De Matrix, Hardenberg,Architectenbureau Marlies Rohmer, 2007Brede school De Waterlelie, Leidschendam-Voorburg,Vensterschool Oosterpark, Groningen,VVKH architecten, 2006Onix, 1998www.onderwijsmuseum.nlVensterschool Selwerd/Paddepoel/Tuinwijk,Groningen, Atelier Pro, 2000

ProjectdocumentatieSaltoschool De Driestam EindhovenGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaEindhovenSchoenmakerstraat 2, EindhovenSalto schoolbestuur EindhovenArchitecten-en-en, Eindhoven16 klaslokalen, 2 speellokalen, 1 aula en algemene ruimtenBVO 2.280 m²Start bouw juni 2006Oplevering juli 2007Bouwsom € 1.955.000MFC De Magneet VeghelGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaVeghelDe Dintel 2, Veghelgemeente VeghelBonnemayer Architecten, Udenbasisschool, kinderopvang, peuterspeelzaal, wijkgebouw, sportzaalBVO 3.460 m²Start bouw mei 2005Oplevering mei 2006Bouwsom € 1.446.000Brede school Oude Landen NuenenGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaNuenenOuwelandsedijk, NuenenWoningbouwvereniging Helpt ElkanderKDV architectuurbasisschool, kinderdagopvang en buitenschoolse opvangfotografieboven: arthur bagenmidden: sebastiaan smeuronder: rené weteringsBVO 3.650 m²Start bouw 2002Oplevering oktober 2004Bouwsom € 2.700.000N O O R D - B R A B A N T133

Z E E L A N D

MFC De Goese Polder GoesTwee scholen en een wijkcentrum in de wijk Goese Polder spraken eind jaren negentig de wens uitsamen te gaan in een brede school. De nieuwe school zou een belangrijke impuls moeten geven aan dezewijk uit de jaren zeventig, waar zich in toenemende mate problemen met jongeren voordeden.De gemeente Goes omarmde het initiatief en startte met enthousiasme het voorbereidingstraject.Uiteindelijk werd de brede school een breed multifunctioneel centrum (MFC) met een katholieke en eenprotestants-christelijke school, een wijkcentrum, een consultatiebureau, een dagbehandeling voorgehandicapten, een jongerencentrum en een voorziening voor welzijnswerk. Vlakbij is op een tweedelocatie een andere brede school gehuisvest met een openbare school en voorzieningen voorkinderopvang en naschoolse opvang.fotografiewiel dautzenbergDe opdrachtgever en de opgaveToen de voorbereiding van de brede school opgang kwam, was het eerste discussiepunt of er zouworden uitgegaan van de bestaande accommodatieof van nieuwbouw. De discussie werd overbodigtoen het bestaande schoolgebouw in de nieuwjaarsnachtvan 2002/2003 in brand werd gestoken.Dit maakte nieuwbouw onvermijdelijk, en na enigediscussie werd gekozen voor de oude plek. Eengespaard gebleven gymzaal kon zo in het nieuwecomplex worden opgenomen.Met de projectorganisatie, bestaande uitvertegenwoordigers van de twee scholen en vaneen wijkcentrum, werd vervolgens een plan vanaanpak voor het ontwerp- en bouwprocesopgesteld. Judith van Biemen van de gemeenteGoes is eind 2004 als projectleider aan de slaggegaan: ‘2003 stond in het teken van het regelenvan noodhuisvesting. Toen ik erbij kwam zijn webegonnen met het opstellen van het programmavan eisen. Door in het voortraject te investeren enalle afspraken met alle participanten vast te leggenin een programma van eisen voorkom je problementijdens de ontwerp- en bouwfase en kun je dewisseling van mensen in de projectgroepgemakkelijk opvangen. Ook zijn de keuzesduidelijk: hoe wil je samenwerken en kies jebijvoorbeeld voor een luxe afwerking of voor meerruimte. De vierkante meters voor de scholen liggenvast, maar bij de andere functies ben je iets vrijer.’Omdat het een nogal groot en complex bouwwerkbetreft met veel gebruikers werd besloten hetbouwmanagementbureau Oranjewoud in teschakelen. De gemeente regelde het contact met degebruikers, maar volgde het proces verder op enigeafstand, omdat Oranjewoud nu als opdrachtgeverop ging treden. Dit bureau was als risicodragendbouwmanager het aanspreekpunt voor dearchitect. De taak van Oranjewoud lag verder inhet bewaken van het budget, het bewaken van hettijdpad en de directievoering.De architectenselectie en de architectRalph Backer van Oranjewoud: ‘Wij zijn begonnenom met de verschillende gebruikers eenprogramma van eisen vast te stellen en dat is,mede op grond van de concrete ideeën van de eneschool, uitgewerkt in een relatieschema.’Vervolgens werd de architectenselectie gestart. Opeen advertentie kwamen 17 aanmeldingen. Driearchitecten zijn gevraagd een schetsontwerp in televeren en te presenteren. Op basis van eenchecklist met criteria werd uiteindelijk unaniemgekozen voor DMV Architecten. Belangrijk bij dezekeus was zowel de ervaring van de architect als deverwachting dat deze goed met de gebruikers koncommuniceren. Judith van Biemen: ‘Architectenhebben de neiging een prachtig gebouw neer tezetten, zonder dat dit aansluit bij de eisen enwensen van de gebruiker. Wie in een buurt metveel vandalisme voor een project waarbij veiligheidhet sleutelwoord is met een glazen paviljoen komtaanzetten heeft de opgave niet goed begrepen ofniet goed naar de gebruikers geluisterd. We warenbovendien allemaal enthousiast over een bredeschool van DMV Architecten in Sluis. In het verloopvan het proces zijn we ook tevreden over dehouding van de architect. Hij was bereid teluisteren naar de wensen van de gebruiker en totver in het traject was het mogelijk dingen tewijzigen.’Z E E L A N D135

Uitwerking van de opgaveIn het ontwerp zijn de twee scholen en hetbuurthuis in elkaar geschoven. De ruimtes diegemeenschappelijk worden gebruikt liggen bijelkaar op de begane grond. De speelplaatsenworden gedeeld. Naar buiten toe kunnen descholen hun eigen identiteit uitdragen. Op detweede laag liggen de lokalen van de tweescholen. Architect Edwin Meyer Viol: ‘We hebbengekozen voor het type van de gangloze school,de galerijschool, waarbij alle lokalen direct vanafde galerijen langs de gevel toegankelijk zijn.De voordelen zijn onder andere dat het brutooppervlak voor onderwijsruimtes groter is, dat ermeer rust en overzicht is bij het naar binnen gaanen dat er garderobes en toiletten zijn per tweelokalen. Verder is het een flexibel concept; het isvrij eenvoudig om lokalen uit te wisselen voor detwee scholen en doordat elk lokaal een eigenentree heeft kun je ze ook afstoten of externverhuren. Het gebouw is verder uitbreidbaardoordat op de dakterrassen optioneel zes extralokalen zijn te realiseren.’ Meyer Viol is goed tespreken over de samenwerking met hetbouwmanagementbureau, hoewel hij in principeliever rechtstreeks met de gemeente en degebruikers te maken heeft.Het resultaatHet gebouw werd in het najaar van 2007 opgeleverd.Het beheer is geregeld via een apartebeheersstichting en een woningcorporatie. Voor dedagelijkse gang van zaken in het gebouw is er eenhuismeester. Backer van Oranjewond: ‘Het succesvan een brede school hangt af van de uiteindelijkesamenwerking van de verschillende partijen in depraktijk. Wij kunnen de voorwaarden scheppen,maar de gebruikers maken een brede school toteen succes.’ (PG)mFC De Goese Polder GoesGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaGoesDe Spinne, De Goese Polder (Goes)Ingenieursbureau Oranjewoud b.v. Bouw en VastgoedDMV Architecten, Kerkrade2 basisscholen, wijkcentrum, jeugdhonk, consultatiebureau en ruimten voor gehandicaptenzorgBVO ca. 4.600 m²Start bouw september 2006Oplevering november 2007Bouwsom € 7.500.000Z E E L A N D136

Brede school De Kolk HansweertHet dorpje Hansweert ligt aan de Westerschelde en werd doorsneden door het Kanaal door Zuid-Beveland.Voor een nieuw breed kanaal met nieuwe sluizen werd het oostelijk deel van het dorp gesloopt enverdween de bedrijvigheid. Er wonen nu relatief veel sociaal zwakke gezinnen. Brede School De Kolkmoest een nieuwe impuls geven aan het dorp. De Kolk combineert twee scholen met een peuterspeelzaal,kinderopvang en een bibliotheek. In een tweede fase zijn een fysiotherapiepraktijk en een consultatiebureautoegevoegd. Zo kreeg het dorp een tweede centrum, naast het ‘echte’ centrum met het dorpshuis,de supermarkt en de RABO-bank.De opdrachtgever en de opgaveHansweert is een katholieke enclave in hetoverwegend steil protestantse Zeeland. In 1975besloten de katholieke en de openbare schoolsamen te werken aan een nieuw gezamenlijkgebouw in het westelijk deel van het dorp. Beidescholen waren relatief klein (150 en 100 leerlingen)en door samen te gaan op één locatie kon in iedergeval een behoorlijke gymzaal worden gerealiseerd.Het gebouw kwam er, maar van samenwerkingtussen de scholen kwam in de praktijkweinig terecht. Een vouwwand tussen de scholenbleef altijd gesloten. In de jaren negentigontstonden de eerste plannen voor uitbreiding vande school, met name met ruimtes voor de kleutergroepen.De eerste brede scholen in Groningenwaren toen net gerealiseerd en een dergelijkeopzet werd ook hier bijzonder geschikt gedacht.De gemeente nam het initiatief, met name omdatde plaatselijke bibliotheek met opheffing werdbedreigd. De bestaande gymzaal is in het complexopgenomen. Misschien was het beter geweest omgeheel opnieuw te starten met een nieuw complex,waarin dan ook het nieuwe dorpshuis een plek hadkunnen krijgen. Maar de bestaande schoolgebouwenwaren nog niet afgeschreven.De gemeente Reimerswaal is de initiatiefnemervan het project, maar ook beide schoolhoofden,die zeer actief waren in de lokale politiek, hebbenvanaf het begin meegedacht.De architectenselectie en de architectDe gemeente heeft de architect gekozen, deArchitecten Alliantie de Putter van Bebber Minnenuit Goes. Voormalig gemeenteambtenaar AlexBrunke: ‘Het is van groot belang bij een dergelijkproject zo snel mogelijk een architect te kiezen. Hijis de aangewezen persoon om drempels weg tenemen bij de verschillende toekomstigegebruikers. Hij vormt een buffer tussen degemeente, die voor de financiën moet zorgen, ende gebruikers, die hun wensen moeten formuleren.Een brede school is een goed concept om deleefbaarheid in kleine kernen te verhogen. Desamenbundeling van onderwijs en kinderopvangmet culturele, sociale en medische functies geeftde dorpen een nieuwe impuls.’Uitwerking van de opgaveArchitect Levien de Putter bedacht een concept omde verschillende onderdelen van het complex tekoppelen. Een royale openbare gang dwars overhet terrein verbindt de verschillende onderdelen,geeft het complex een duidelijke hoofdstructuur enbiedt aanknopingspunten voor latere uitbreidingen.De nieuwe functies die direct aan de gangliggen hebben het meeste voordeel van de nieuweopzet. Ze hebben een duidelijke entree aan degang en kunnen profiteren van elkaars nabijheid.Ook het gymnastieklokaal heeft een betere entreegekregen. De twee bestaande scholen hebben huneigen entree en speelplaats gehouden, maar zijnvia een dwarsverbinding met de hoofdgangverbonden. Er is een patio toegevoegd waar deverschillende gebruikers elkaar kunnen ontmoeten.De samenwerking tussen de twee scholen blijft eenlastige kwestie. De overkoepelende organisatievoor katholiek onderwijs wil graag een katholiekebasisschool in dit deel van Zeeland behouden,terwijl ook de openbare school hecht aan de eigenidentiteit. Er blijft een zekere territoriumdriftaanwezig.Architect De Putter had graag meer gewild: ‘Helaasis de scholenbouw financieel volledig uitgeknepen.Het minimum dat je als architect aanvaardbaarvindt, is het maximaal haalbare. Dan heb je nog teZ E E L A N D137

maken met elkaar tegenwerkende regelgeving enabsurde brandweereisen. In het gebouw zijnvluchtroutes uitgezet met groene lampjes, terwijlje overal deuren naar buiten hebt en ook zo uit hetraam kan klimmen. Maar de verbindingsgangwerkt goed, het internetcafé bij de bibliotheekwordt gebruikt, de peuterspeelzaal en dekinderopvang werken goed samen en de gymzaalis altijd bezet. Het is jammer dat de patio er zobijstaat, maar deze dient ook voor de lichtinval.Ik denk dat ik niet brutaal genoeg ben geweestnaar de politiek, want ik was blij met de opdracht.Ik had me veel meer met het programma moetenbemoeien.’Het gebruikAddy Stuck van de katholieke basisschoolverwoordt de bekende klachten over architecten enhun ideeën: ‘Het is een prachtig gebouw, maar wijhebben geen enkele inspraak gehad in het concept.Het gaat allemaal om het financiële plaatje. Er zijn150 kinderen en dat aantal is gekoppeld aan eenaantal vierkante meters. Een groot deel van dievierkante meters is opgeslokt door de centraleverbindingsgang, die de architect ‘de slagader vanhet dorp’ noemt. De gedachte is prachtig, maardaar waren veel vierkante meters voor nodig.Noodgedwongen gebruiken we de verbindingsgangmet onze school nu als opslag. Ook op praktischgebied hebben wij kritiek. Het prachtige rondekantoor van de kleuterspeelzaal steekt zodanig uitin de gang dat het invalidentoilet er tegenovermaar van één kant open kan. De patio met eenlange tafel om samen nader tot elkaar te komen iseen prachtige gedachte, maar niemand gebruikthem en het staat er vol onkruid.’Sinds kort is een coördinator aangesteld, die deverschillende gebruikers met elkaar in gesprekbrengt en de bredeschool-gedachte uitdraagt.Het gebruik is nog steeds in ontwikkeling. De Kolkis primair bedoeld voor de jeugd van 0 tot 18 jaar,maar door de naschoolse activiteiten en sociaalculturelefuncties wordt het meer en meer eencentrum voor alle bewoners van Hansweert.Misschien is in de toekomst nog samenwerkingmet de naastgelegen ouderenhuisvesting mogelijk,of kan nieuwbouw met zorgfuncties voor oudereneen extra dimensie betekenen.Het resultaatEr is kritiek: zo zijn gebruikers en architect heterover eens, dat de patio minder geslaagd is.Maar al met al zijn gebruikers heel blij met hetnieuwe gebouw. Zij beseffen dat de architect nietverantwoordelijk is voor de lage budgetten voorscholenbouw. Ook zien zij dat het continuveranderende beleid een complicatie is. Stuck:“Op het moment dat je klaar bent, kun je weeropnieuw beginnen omdat er in de Tweede Kamerplotseling een motie over kinderopvang wordtaangenomen.”In breder verband was het misschien betergeweest alle centrumfuncties te combineren zodatdeze elkaar versterken. De brede school is echter infeite een uitbreiding van twee bestaande scholen.De locatie was dus een vaststaand gegeven. En depolitiek had al de keuze gemaakt voor een nieuwdorpshuis, op een andere plek. (PG)Brede school De Kolk HansweertGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaReimerswaalEendracht 1, Hansweertgemeente ReimerswaalArchitecten Alliantie de Putter van Bebber Minnen, Goes2 basisscholen, bibliotheek, kinderopvang en peuterspeelplaatsBVO 2.450 m²Z E E L A N DStart bouw zomer 2002Oplevering zomer 2003Bouwsom € 2.500.000fotografiejoop fraanje138

139Z E E L A N D

Z E E L A N D140

MFC De Keure SluisDe gemeente Sluis is één van de drie gemeenten in Zeeuws-Vlaanderen en beslaat vrijwel het gehelewestelijke deel langs de Belgische grens. Het stadje Sluis telt ongeveer 2300 inwoners en heeft tweebasisscholen, een openbare en een katholieke. De openbare basisschool is genoemd naar Sluis’beroemdste inwoner, Johan Hendrik van Dale (1828-1872), de grondlegger van de Dikke Van Dale.Hij was hoofd van de openbare school die tegenwoordig de J.H. van Dale-school heet.Sinds 2003 zijn beide scholen gehuisvest in Multifunctioneel Centrum De Keure, samen met depeuterspeelzaal, het kinderdagverblijf en de buitenschoolse opvang, de gymzaal, het consultatiebureau,het dorpshuis en de bibliotheek. Het gebouw, dat is ontworpen door DMV architecten, kwam tot standmet de gemeente als regisseur.fotografieléon saelmansDe opdrachtgever en de opgaveBeide scholen waren in verouderde gebouwengehuisvest, net als het dorpshuis, de peuterspeelzaal,het kinderdagverblijf en de gymzaal.Na de verkiezingen van 1998 kwam de nieuwewethouder Jacky Boogaard met het plan voornieuwbouw van een brede school. Om deverschillende partijen op één lijn te krijgen en tekomen tot een programma van eisen voor denieuwbouw werd het adviesbureau Minos & Twiskingeschakeld, dat is gespecialiseerd in multifunctioneleaccommodaties.Stefan Bosman van de gemeente Sluis: ‘Het waseen gelukkige bijkomstigheid dat de scholenongeveer een gelijk leerlingenaantal hadden en erdus gelijkwaardige partijen in het voortrajectwaren. Met een kleine en een grote school zou jeeen soort Calimero-effect kunnen krijgen. Vanuitde gemeente werd aanvankelijk verwacht dat hetnieuwe gezamenlijke gebouw ook zou leiden toteen gezamenlijke organisatie met één sterkebasisschool. Met name de ouders van de kinderenhadden wel oren naar een fusie. Het uiteindelijkegebouw heeft plek voor één basisschool, maar hetbisdom wilde graag een katholieke schoolbehouden in dit deel van Nederland en degemeente wilde vanwege de algemenetoegankelijkheid een openbare school behouden.Dus zijn we doorgegaan met twee scholen.’Als locatie voor het nieuwe complex werd een plekaan de oostkant van het stadje gekozen, waar aleen schoolgebouw en een sportterrein lagen.Op het eerste gezicht nogal excentrisch, maar Sluisis zo klein dat het nieuwe gebouw toch op loop- offietsafstand ligt voor de meeste kinderen.Bovendien is er goede parkeergelegenheid voorhet dorpshuis en de gymzaal, die aansluit op desportvelden.De architectenselectie en de architectVoor de architectenkeuze is een meervoudigeopdracht uitgeschreven onder een vijftalarchitectenbureaus, die uit tien inschrijvers zijngeselecteerd. De vijf architecten hebben eenschetsontwerp gemaakt. Ook zijn er gerealiseerdprojecten van hen bekeken. De deelnemers kregeneen vergoeding; de winnaar niet, die kreeg deopdracht. Het project hoefde niet Europees teworden aanbesteed. Op 14 februari 2001 zijn in eenmarathonsessie de vijf schetsontwerpen gepresenteerden besproken. Unaniem werd gekozenvoor DMV Architecten.Edwin Meyer Viol: ‘Wij kregen de uitnodiging omeen visieschets te maken. Het ligt misschien niet zovoor de hand een architect uit Limburg te kiezen,maar wij opereren landelijk en waren bekend bijhet adviesbureau vanwege onze specialisatie inscholenbouw en multifunctionele centra. Zo’narchitectenselectie is meestal een ramp, vooralomdat wij van mening zijn dat een goed ontwerpuit het contact met de gebruikers ontstaat. Verderbesteden architecten in hun enthousiasme veel tijdaan hun ontwerp zonder adequate betaling. InSluis was de situatie gelukkig anders. Wij hebbendit project serieus aangepakt en hebben uitgebreide,inspirerende gesprekken gevoerd met deverschillende partijen. Tegenwoordig is dat contactstreng verboden. Ik heb er vervolgens de helekerstvakantie aan besteed. Gelukkig is die extrainspanning gehonoreerd: we kregen de opdracht.Een belangrijke eis voor het ontwerp kwam voortuit de locatie: het gebouw moest passen in deZ E E L A N D141

landschappelijke situatie aan de rand van Sluis enmoest aansluiten op de historische stadswallen.’Uitwerking van de opgaveLeon Meijers, de directeur van de openbarebasisschool, vertelt hoe de gebruikers betrokkenwerden: ‘De partijen zijn letterlijk en figuurlijk bijelkaar gebracht doordat we in het begin met elkaarop excursie zijn gegaan naar een aantal projecten.Als je met een bus vanuit Zeeuws-Vlaanderen doorhet land reist heb je heel veel tijd om - al is hetmin of meer gedwongen - tot elkaar te komen.Je zit na te praten over de gebouwen die je hebtgezien en je krijgt inzicht in elkaars ideeën.Vervolgens hebben we met het adviesbureau eerstde wensen geformuleerd en de mate van samenwerkingbepaald. Vervolgens zijn de vierkantemeters berekend. Hoe meer vierkante meters jedeelt, hoe meer vierkante meters er overblijvenvoor bijzondere zaken. Ook door het samenvoegenvan budgetten hebben we meer waar voor ons geldgekregen.’Het bouwprocesBosman: ‘Het is van groot belang dat bij derealisatie van een multifunctioneel centrum deregie in handen is van de gemeente. Je moet departijen de kans en de tijd geven tot elkaar tekomen. Als het gebouw klaar is, kan er echtgewerkt worden aan samenwerking, vooral omdatdan de drempels letterlijk en figuurlijk ontbreken.Daarnaast is het beheer van het complex van grootbelang. Voor het dagelijkse beheer werd eenhuismeester annex beheerder aangesteld. Door departicipanten werd de stichting KIDS (Kinderen InDe brede School) opgericht met als doel extragezamenlijke voorzieningen en activiteitenmogelijk te maken.’Architect Meyer Viol denkt niet fundamenteelanders over de rolverdeling in een project.‘De gemeente zorgt voor de voorwaarden.De gemeenteambtenaren moeten het plan binnenhet gemeentehuis in goede banen leiden. Het is detaak van de architect de verschillende gebruikersop één lijn te krijgen en ontwerp en uitvoering tebegeleiden.’Het resultaatGemeente en gebruikers kijken terug op een goedesamenwerking en zijn enthousiast over de werkwijzevan de architect. Schooldirecteur Meijers:‘Door de uitgebreide driedimensionale presentatiekregen we inzicht in het ontwerp. Het definitiefontwerp wijkt weinig af van het voorlopig ontwerp.De architect heeft het programma op een slimmewijze vertaald in een gebouw. Door de extraverdiepingshoogte in de lokalen was het mogelijker een entresol in te bouwen. Dat is een goedkopemanier om extra bruikbare vierkante meters tecreëren. In praktische zin voldoet het gebouwvolkomen. Er zijn hooguit wat kleine technischeonvolkomenheden.’ Meyer Viol erkent dat er altijdwel iets is dat niet helemaal functioneert. Vaak zijnhet technische problemen, bijvoorbeeld metinstallaties voor luchtbehandeling of zonwering.Ook is er vaak te weinig bergruimte, dat komtdoordat de gebruikers toch meestal hebbengekozen voor meer klassenruimte. (PG)MFC De Keure SluisGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaSluisKloosterstraat 30-46, Sluisgemeente SluisDMV Architecten, Kerkrade2 basisscholen, kinderdagverblijf, peuterspeelzaal, consultatiebureau, buitenschoolse opvang, openbare bibliotheek,sportzaal en buurthuisZ E E L A N DBVO 3.806 m²Start bouw augustus 2003Oplevering april 2004Bouwsom € 5.580.000142

Brede school Steltloper KerkradeIn Kerkrade-Oost wordt Rolducerveld opgeknapt, een wijk die in jaren vijftig en zestig werd gebouwd.De gemeente wil daarmee een brug slaan tussen gebieden die meer en minder in trek zijn. De bouw vaneen moderne, centraal gelegen voorzieningencluster kan helpen om mensen bij elkaar te brengen. Uit ditidee ontstond Steltloper, een gebouw dat twee scholen samen met een peuterspeelzaal en een aantalbuurtgerichte ruimtes binnen één complex verbindt. Ook woningen en parkeergelegenheid zijn in het planopgenomen.De opdrachtgever en de opgaveHet initiatief lag bij de gemeente. Twee bestaandescholen die aan nieuwe huisvesting toe warenvormden het uitgangspunt, maar er speelde meer.Wethouder Hans Bosch wilde ook de jeugd stimulerentot meer bewegen. Daarom maakte hij zichsterk voor de combinatie met een turncentrum.Dat was meer dan de gymzaal die de twee scholennodig hadden, maar met een nieuwe sportaccommodatiezou het weer mogelijk worden omin het centrum van Kerkrade op topniveau teturnen. Uiteindelijk is de turnhal een afzonderlijkproject geworden.Om de brede school financieel mogelijk te maken,was het belangrijk het plan te combineren metwoningbouw. Aanvankelijk was het idee datwoningcorporatie Wonen Zuid de woningbouw zouverzorgen, maar deze woningcorporatie trok zichterug, omdat zij prioriteit gaf aan een – wat minderriskant – project in Roermond. Daarop zagwethouder Bosch, de inspirator en motor achter dehele operatie, zich gedwongen op zoek te gaannaar andere partners die de benodigde financiëleinbreng zouden kunnen geven. Een klein jaar werdmet de onderneming gevent bij marktpartijen,maar te vergeefs. Toen besloot B&W van Kerkradezelf garant te gaan staan.De architectenselectie en de architectDe aanbesteding van de gecombineerde school- enwoningbouw in Kerkrade-Oost trok de belangstellingvan 17 architectenbureaus. Een commissiewaarin de schoolbesturen, Wonen Zuid en degemeente waren vertegenwoordigd selecteerdeaan de hand van tevoren aangegeven minimumeisenen referenties 5 bureaus voor de volgendefase. De uiteindelijke keuze viel op Frencken SchollArchitecten op grond van hun presentatie van hetplan van aanpak en hun offerte.Uitwerking van de opgaveDe architect wilde voorkomen dat iedere gebruikerzich op zijn eigen gebied zou terugtrekken. Daaromdelen de scholen, de peuterspeelzaal en de kinderopvangeen centrale hal waaraan tevens spreekkamerszijn gelegen voor bijvoorbeeld hetmaatschappelijk werk.Toen de woningcorporatie afhaakte, heeft hetarchitectenbureau zelfstandig het ontwerp vande woningen verzorgd, want die bleven tot hetprogramma horen. Frencken Scholl Architectennam een breed pakket van taken op zich in debouwvoorbereiding. Dat ging van de afronding vanhet programma van eisen tot en met het Stabubesteken de directiebegroting. Ook voerde hetbureau de prijsonderhandelingen met de aannemer,die evenals het architectenbureau viaopenbare aanbesteding was geselecteerd. Omdatde gemeente als enige opdrachtgever was overgebleven,ging Kerkrade zelf over tot aanbestedingvan de woningen. Tijdens dit proces kwam HuubFrencken met het idee om de parkeerfunctie bovende scholen te plaatsen en onder het wonen,waarmee meteen een duidelijke scheiding tussen‘scholen’ en ‘wonen’ werd aangebracht. FrenckenScholl Architecten onderzocht met dit ontwerp demogelijkheden en grenzen van multifunctioneelbouwen: parkeren op woningen of kantoren komtvaker voor, maar het aanbrengen van eenparkeerdek op een school is vrij uitzonderlijk.De toevoeging van twee bouwlagen met woningenbovenop de onderwijs- en parkeerlaag brachtzowel financiële als ruimtelijke voordelen. Via degrondkosten droegen de woningen bij aan definanciering van het project en bovendien ontstondzo het bouwvolume dat nodig was om het complexde beoogde stedelijk uitstraling te geven. De torenmet koopwoningen op de noordzijde sluit in hoogteaan op de bestaande hoge gebouwen.L I M B U R G143

Het bouwprocesOmdat de voorbereidingen waren vertraagd in eentijd dat de bouwkosten opliepen, kwam het bouwplan3 à 4 ton boven het oorspronkelijk vastgesteldebudget uit. Er moest dus flink wordenbezuinigd, maar het lukte om dat te doen in goedoverleg met de toekomstige gebruikers en aannemer.De kern van de interne organisatie isongemoeid gelaten. Men bezuinigde door op eenaantal plaatsen kalkzandsteen toe te passen, waaroorspronkelijk een betonconstructie was gedacht.Dat is met name in de onderliggende lagen te zienaan de plaatsing van extra kolommen.Het is bijzonder, dat de gemeente ook opdrachtgeverwas bij de bouw van de woningen. Meestalgaat het omgekeerd en is de integratie vanwoningen in een brede school aanleiding om hetopdrachtgeverschap over te dragen aan eenwoningcorporatie of projectontwikkelaar. In ditgeval kon de gemeente niet tot goede afsprakenkomen met de professionele bouwers. Daaropbesloot het stadsbestuur om de regie in eigen handte houden. Later heeft de woningcorporatie alsnogde 28 huurwoningen in het complex van degemeente overgenomen.Het gebruikNaast de eigen groepsruimtes van Jenaplanbasisschool De Vierring en basisschool DeVeldblom kunnen alle groepen beschikken over eeninternetlokaal, een handvaardigheidlokaal, eenlokaal voor buitenschoolse opvang, tweespeellokalen, een sporthal en een turncentrum.Een grote centrale hal wordt het trefpunt van allevieringen en wordt vooral ingericht door kunst vande kinderen. Verder kunnen alle kinderen gebruikmaken van het grote buitenterrein. Op hetkunstgrasveld worden het hele jaar doorbuitensportlessen verzorgd. Personeelsledenmaken gebruik van een gemeenschappelijkepersoneelskamer en diverse spreekkamers. Voorde ouders is er een aparte ouderruimte waarinactiviteiten voor en door ouders wordengeorganiseerd en voor buurtbewoners is hetmogelijk, na overleg, gebruik te maken van deaula.ResultaatDe gebruikers, de gemeente en ook woningcorporatieWonen Zuid, die na een tweetal jarentoch weer aanhaakte, zijn zeer te spreken over hetresultaat. De gemeente hield in moeilijke tijdenvoet bij stuk en liet zich niet beïnvloeden doorvooroordelen over de zogenaamd slechte locatie.De aanhouder heeft gewonnen, de Steltloperkwam er. (CH)Brede school Steltloper KerkradeGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaKerkradeDirecteur van der Muhlenlaan 30, Kerkradegemeente Kerkrade, Sector SamenlevingFrencken Scholl Architecten, Maastricht2 basisscholen, kinderdagverblijf, sportvoorziening, 46 woningenBVO school: 3.579 m², woningen: 6.337 m²Start bouw voorjaar 2004Oplevering eind 2005Bouwsom € 8.300.000L I M B U R Gfotografiearon nijs,frencken scholl144

145L I M B U R G

(advertentie)Helpt Elkander is als ontwikkelaarZorgwoningen Zr. Celinehofbetrokken bij de realisatie vanprojecten in de gemeente Nuenen,bij huur- en koopwoningen,en bij maatschappelijk vastgoedBrede School Andriespleinzoals brede scholen, dorpshuizen,kinderdagopvang en wijkcentra.Brede School Oude LandenBergvinkhof 15672 EP NuenenT 040-283 45 08 F 040-283 93 12‘t Oog van Nuenen

MFC An de VoeëgelsjtangLandgraafDe gemeente Landgraaf nam het initiatief om in een nieuw multifunctioneel centrum de basisschool tecombineren met een breed scala aan culturele instellingen. Als men ook woningen aan het project hadtoegevoegd, was de financiering wellicht eenvoudiger geworden. De gemeente koos echter voor eenproject waarin het maatschappelijk en cultureel leven in de kern Nieuwenhagen centraal stond. Degemeenteraad besloot om zelf de benodigde gelden beschikbaar te stellen.De opdrachtgever en de opgaveBij het 25-jarig bestaan van de gemeente ontstondhet idee om de versnipperd gelegen cultureleinstellingen van Landgraaf in één verzamelgebouwonder te brengen. Basisschool, kinderopvang enpeuterspeelzaal zouden moeten worden gekoppeldaan de muziekschool, de Heemkundevereniging, deVrije academie en het parochiehuis. De helft vanhet te bebouwen perceel was eigendom van hetkerkbestuur c.q. het Bisdom Roermond. Op deandere helft, die aan de gemeente toebehoorde,stond een voormalige katholieke basisschool, dieuit antikraak-overwegingen aan kunstenaars ingebruik was gegeven. Onderhandelingen over debouwplannen met het Bisdom begonnen toen hetoude schoolgebouw was afgebrand. Men kwamovereen, dat het parochiehuis zou wordenafgebroken en dat daarvoor in de plaats een nieuwparochiegebouw in het multifunctionele projectzou worden opgenomen. Kerk, pastorie enbegraafplaats zouden dan intact blijven en directaan het nieuwe multifunctionele centrum grenzen.De architectenselectie en de architectDe gemeente koos zonder selectieprocedure voorDMV Architecten, omdat de gemeente al eerderhad samengewerkt met dit het bureau – en dan inhet bijzonder met architect Edwin Meyer Viol.Bovendien had DMV ervaring met scholenbouw enmultifunctionele accommodaties. Daarbij probeerthet bureau de eigen identiteit van de verschillendegebruikers te waarborgen door bijvoorbeeld eeneigen ingang, terwijl een gemeenschappelijkeruimte de gewenste verbindingen binnen hetgebouw mogelijk moet maken.Uitwerking van de opgaveDe gemeente heeft als opdrachtgever van meet afaan alle partijen bij de totstandkoming betrokkenen erop gelet dat de deelnemende groeperingen zomin mogelijk van buiten opgelegd kregen.Herkenbaarheid en identiteit van alle gebruikersgold als meest belangrijke uitgangspunt. Tochkregen schoolbestuur en directie het gevoel dat debasisschool min of meer als trekker en verbindendefactor binnen het verzamelgebouw werd gezien.Ook in de landelijke politiek zien zij dat de schoolgrote sociale verantwoordelijkheid opgelegd krijgtbij het regelen van de voor- en naschoolse opvangen bij het opvangen van lacunes wanneer hetthuisfront van de leerlingen verstek laat gaan.Maar er zijn grenzen aan de maatschappelijkeopdracht van de school, aldus de schooldirectie.Binnen dit multifunctionele geheel wenste deschool een ‘eigen hart’, zonder daarmee afbreuk tewillen doen aan het saamhorigheidsgevoel.Het credo luidde dat samenwerking even goed kanontstaan wanneer je ‘tegen de andere instellingenaanleunt’.Het multifunctionele centrum werd een compositievan rechthoekige volumen, die in een centraal deelsamenkomen. Hier bevindt zich behalve dehoofdingang met portiersloge van waaruit alleafdelingen bereikbaar zijn, ook de centraletoiletgroep, een trappenhuis en een lift.De basisschool ‘Op Gen Hei’ is bovendien voorzienvan afzonderlijke ingangen, die direct op debuitenspeelplaats uitkomen. De klaslokalen van deonderbouw zijn op de begane grond gesitueerd enhebben alle direct toegang tot de speelplaats.Het onderwijs in de bovenbouw vergt meerconcentratie en is daarom op de verdiepingondergebracht. Twee overhuifde trappen verlenenL I M B U R G147

vanaf de speelplaats toegang tot de hoogstegroepen.De Muziekschool ligt als een éénlaags volume lostegen de basisschool aan; akoestisch gescheidendoor een lange rechte gang, die van een lichtstraatis voorzien. Deze gang wordt afgesloten door hetspeellokaal van de onderbouw, dat na schooltijdals balletzaal dienst doet voor de muziekschool.De Heemkundekring, de Vrije Academie en depeuterspeelzaal zijn aan gene zijde ondergebrachten bevinden zich nabij de hoofdingang. Hetparochiehuis is het meest afgezonderde onderdeelvan het multifunctionele centrum. Het heeft eenseparate ingang, maar deelt wel weer de centraletoilettengroep. De buitenschoolse opvang (BSO) ispas na verloop van tijd in de multifunctioneleaccommodatie opgenomen en beschikt op deverdieping over twee eigen ruimten, waarvan éénals overblijfruimte fungeert en de andere eenzogenaamd ‘stille ruimte’ is. Doordat de ruimtenmakkelijk uitwisselbaar zijn, bestaat demogelijkheid om het aantal BSO-ruimten op deverdieping uit te breiden, mocht daaraan behoefteontstaan.Het bouwprocesMede dankzij de gedegen organisatie vóóraf washet mogelijk om de onverwachte toevoeging vande BSO soepel te regelen. Pas tijdens de bouwkwam aan het licht dat het gebruik vroeg omonverwachte extra’s. Zo stelde men vast, dat er viade ramen niet voldoende kon worden geventileerden dat er een installatie voor luchtverversing moestkomen. Ook sensoren die licht- en watertoevoerregelen leidden tot onverwachte kostenposten.Het gebruikEr werden met de gemeente duidelijke afsprakengemaakt over de financiën en het sleutelbeheer,waarbij iedere afdeling over eigen werk- enverblijfsruimten beschikt met een eigen gas- enelektriciteitsmeter (alleen de BSO kwam te laat omeigen bemetering te krijgen).Ook over gemeenschappelijke zaken als de portierslogeen de lift is goed nagedacht, maar het bleekeen hele opgave om hiervoor een juiste verdeelsleutelte vinden. Tegenwoordig beheert eenstichting het gebouw, terwijl de gemeente zorgdraagt voor het onderhoud.Daarmee is het belangrijkste geregeld, maar tochkomen alle gebruikers van het complex maandelijksvoor overleg bijeen. Zij menen dat de‘kruisbestuiving’ nog lang niet optimaal is.ResultaatDe keuze om in het verzamelgebouw slechtsonderdak te bieden aan maatschappelijk-cultureleinstellingen getuigt van moed, maar is meteen deachilleshiel van de bundeling. De inkomsten zijngering en er wordt meer uitgegeven dan er binnenkomt.Dat leidt nogal eens tot spanningen.Het stichtingsbestuur houdt zich onafgebrokenbezig met de vraag hoe dit complex vaninstellingen succesvol te runnen. (CH)MFC An de Voeëgelsjtang LandgraafGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaLandgraafAn de Voeëgelsjtang 12, Landgraafgemeente Landgraaf, Muziekschool KerkradeDMV Architecten, Kerkradebasisschool, muziekschool, kinderopvang, heemkundevereniging en parochiehuisBVO ca. 3.100 m²Start bouw december 2002Oplevering december 2003Bouwsom € 3.810.670L I M B U R Gfotografieléon saelmans148

149L I M B U R G

fotografiearjen schmitzL I M B U R G150

School- en buurtgebouwWyckerpoort MaastrichtWyckerpoort hoort met aangrenzende buurten tot de door minister Vogelaar aangewezen aandachtsgebieden.De vroegere naam van deze woonwijk in het noordoosten van Maastricht, Wiekerveld, is overgegaanop de basisschool. Een nieuw school- en buurtgebouw moest helpen de samenhang in de buurt teversterken. Aan het centraal in de wijk gelegen Old Hickoryplein stond een kerkgebouw van architectTheo Boosten. Toen dat werd gesloopt kwam een prominente plek beschikbaar voor een combinatie vaneen basisschool, kinderopvang, een buurthuis en sportaccommodatie. Hier kunnen alle leeftijden onderéén dak samenkomen.De opdrachtgever en de opgaveAls aandachtswijk had Wyckerpoort behoefte aangelopen. Haar kennis van het gebied speelde meebij het besluit om Van der Pol de opdracht te geveneen mooi, nieuw schoolgebouw. Basisschoolvoor het ontwerp van dit complex.Wiekerveld zat verspreid over twee locaties inoude gebouwen, die dringend aan vervanging toewaren. Tevens bestond behoefte aan een activi-Uitwerking van de opgaveIedere gebruiker kreeg een duidelijk eigen deelteitencentrum voor de buurt, plus een kinder- envan het gebouw en een eigen ingang. Er is eenpeuteropvang. Voor het naburige Sint Maartens-brede binnenstraat, waaraan de ruimten liggen diecollege moest er een hoogwaardige sportaccommo-gedeeld kunnen worden. De gemeenschappelijkedatie komen en ook deze kon aan het centrumfuncties kunnen helpen om de diverse gebruikersworden toegevoegd. Dat zou helpen om devan het gebouw tot elkaar te brengen.basisschool tot een ‘sportactieve school’ te maken.Bij de presentatie van de eerste versie van hetDe gemeente Maastricht had bij het project steedsontwerp ontstond nogal wat discussie. Er warentwee verschillende benaderingen. Aan de ene kantfinanciële problemen, want om alle wensen tegolden sociale doelstellingen, maar aan de andererealiseren was 1 miljoen meer nodig dan begroot.kant waren financiële en zakelijke overwegingenInhoudelijke meningsverschillen waren er ook,ook belangrijk. Wat dit laatste betreft zou debijvoorbeeld over de bekleding van de buitenwandcombinatie van verschillende functies binnen éénmet houten latten. Deze zou het hangjongeren tegebouw kostenbesparend werken, omdat mindermakkelijk maken om naar boven te klauteren.facilitair en schoonmaakpersoneel nodig is. Het isVerder is de transparant ontworpen sporthal ophet eenvoudiger om voor één gebouw toezicht teuitdrukkelijke wens van de gemeente, de buurt enregelen en zo vandalisme te voorkomen.de schoolleiding een veel geslotener bouwvolumeZoals gezegd speelde ook het maatschappelijkgeworden, ondanks Van der Pols argument dat eenbelang een belangrijke rol bij de totstandkomingopen sportzaal beter past bij de ontmoetings-van het Wyckerpoort-complex. Het gebouw moestfunctie van het complex en ’s avonds zorgt voorde mensen bij elkaar brengen en het gevoel vanextra licht – en dus voor extra veiligheid – op heteigenwaarde herstellen in een buurt metplein. Als bij het uitwerken van de opgavewerkloosheid, lage inkomens en een geringeintensiever was overlegd tussen opdrachtgever,sociale samenhang.architect en gebruikers waren dergelijke kwestiesfotografiearjen schmitzDe architectenselectie en de architectStedenbouwkundige Rein Geurtsen bracht detoenmalige directeur Stadsontwikkeling enGrondzaken in contact met architect Liesbeth vander Pol, die in Maastricht bij Geurtsen stage hadmisschien eerder naar voren gekomen.De gemeente had als bouwheer echter relatiefweinig aandacht voor overleg met de lateregebruikers. Nu was dat overleg ook niet eenvoudigte organiseren, omdat de rolverdeling tijdens de ritveranderde. Zo bleek na een jaar, dat MIKL I M B U R G151

(Maatwerk in Kinderopvang) zich moest terugtrekkenomdat in Wyckerpoort niet voldoendevraag was naar betaalde kinderopvang. Verderraakte Woningbouwstichting Servatius betrokkenals beheerder. Vanuit die rol was Servatius geenvoorstander van een al te vrije inloop in hetcomplex.Het bouwprocesHet leegstaande kerkgebouw aan het Old Hickorypleinlag op de ideale plek voor het nieuwecentrum en was geen beschermd monument.Het was wel een verzamelpunt voor hangjongerengeworden. Sloop lag dus voor de hand.De gemeente kon echter met de eigenaar, hetBisdom Roermond, niet tot overeenstemmingkomen over de verkoopprijs. Uiteindelijk lukte hetmet hulp van woningcorporatie Servatius toch omhet perceel te verwerven, maar de voortgang vanhet bouwproces werd hierdoor aanzienlijkvertraagd.Het gebruikHet blijkt niet eenvoudig om de beoogde samenwerkingtussen de gebruikers van het gebouw inde praktijk tot stand te brengen.In ieder geval ontstaat een gevoel van saamhorigheidniet vanuit het gebouw alleen, veel isafhankelijk van de inbreng van de beheerder.Tot dusver is het Wyckerpoort-complex als‘ontmoetingsplek voor alle leeftijden’ nog niet echtuit de verf gekomen. Wel is de basisschool Wiekerveldgelukkig met haar nieuwe en bijzondereonderkomen en zijn de kinderen steeds weer onderde indruk van de mooie, transparante bovenverdieping,die de hele school van licht voorziet.Een praktisch probleem van het samenvoegen vanfuncties bleek echter na oplevering van hetgebouw. De sportruimte veroorzaakte zoveelgeluidsoverlast dat er op de vloer een extraophoging moest worden aangebracht.ResultaatDe multifunctionele accommodatie Wyckerpoort iseen fraai gebouw, dat ook door de markanteligging aan het plein voorbestemd lijkt om uit tegroeien tot het middelpunt van de buurt. Nu datniet vanzelf blijkt te gaan, is op initiatief van deschooldirectie een werkgroep gevormd die zichricht op betere samenwerking binnen het complexen op een betere aansluiting bij behoeften van debuurt. Gemeente, woningbouwstichting en anderebetrokkenen zullen alle registers moetenopentrekken om de gewenste succesformulealsnog te vinden. (CH)School- en buurtgebouw Wyckerpoort MaastrichtGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaMaastrichtOld Hickoryplein, Maastrichtgemeente Maastricht, dienst Stadsontwikkeling en GrondzakenAtelier Zeinstra van der Pol, Amsterdam (nu DOK architecten)basisschool, sportaccommodatie, kinderdagverblijf, peuterspeelzaal en buurthuisBVO 2.200 m²Start ontwerp 1999Oplevering mei 2002Bouwsom € 2.750.000L I M B U R G152

Brede school Hoge Veld Den HaagBrede school Hoge Veld is het centrale voorzieningenhart van Hoge Veld, de grootste en meestgevarieerde buurt in de Vinex-wijk Wateringseveld. In 1996 is de OntwikkelingscombinatieWateringseveld opgericht, een publiekprivate samenwerking tussen de gemeente Den Haag enBouwfonds MAB b.v., die de ontwikkeling van de wijk ter hand heeft genomen. De voorzieningenclusterligt aan de centrale groene as van de wijk en bevat naast twee basisscholen en een multifunctioneelcentrum ook een sporthal en een kinderdagverblijf.De opdrachtgever en de opgaveAanvankelijk werden de onderdelen van Hoge Veldbeschouwd als afzonderlijke projecten. Bij deopdrachtgever OCW Vastgoed van de gemeenteDen Haag ontstond echter het besef dat het veelbeter was om de wijkvoorzieningen als één geheelte ontwerpen en als één bouwstroom te realiseren.Dat werkte sneller, was kostenbesparend enmaakte een architectonisch sterk ontwerpmogelijk. Een voorwaarde was wel, dat degemeente het opdrachtgeverschap op zich zounemen in plaats van de afzonderlijke gebruikers.De initiatiefnemer van deze strategie, BramHaitsma (OCW Vastgoed), werd hierin gesteunddoor de verantwoordelijke projectorganisatieOntwikkelings Combinatie Wateringse Veld en degemeente. De gemeente steunde deze ambitiezowel ambtelijk (in de persoon van stadsstedenbouwerMaarten Schmitt) als bestuurlijk (deverantwoordelijke wethouder). De partijenbereikten over het samenvoegen van ontwikkeltrajectensnel een akkoord. De ontwikkelingscombinatiestelde extra geld voor de gewenstearchitectonische kwaliteit beschikbaar. Tijdens hetbouwproces werd het opdrachtgeverschap echteralsnog gesplitst.De architectenselectie en de architectDe keuze voor het architectenbureau sloot aan bijde hoge ambities. Bram Haitsma zocht eeneigenzinnig bureau dat een sterk architectonischontwerp zou leveren. Bovendien had OCWVastgoed behoefte aan een ‘stevig’ bureau dat instaat zou zijn de verschillende partijen vanvoldoende repliek te dienen. Mecanoo Architectenvoldeed aan dit profiel.Uitwerking van de opgaveProjectarchitect Sylvie Beugels, van MecanooArchitecten, stelt dat het samenvoegen van deprojecten essentieel was voor het welslagen:‘Wij hebben enorm veel profijt gehad van het feitdat de gebouwen continu op elkaars ontwikkelingenkonden reageren en dat we konden voorziendat sommige wijzigingen niet goed waren gezienvanuit de andere gebouwen.’ Mecanoo architectengebruikte de clustering van de voorzieningen voorhet realiseren van het Panamaplein, het ‘hart vande wijk’. Zij versterkten met dit openbare plein, datnog niet in de stedenbouwkundige ontwerpen wasvoorzien, het collectieve karakter van het voorzieningencentrum.De voorzieningen zijn niet onderéén dak gebracht, iedere gebruiker heeft eeneigen gebouw, dat is toegesneden op de specifiekefunctie. Zo kon rekening worden gehouden met dewensen van de gebruikers. In de Montessorischoolzijn bijvoorbeeld ruime werkplekken op de gang.In de katholieke school is een verbreding van hethart voor samenkomsten. Frank Krisman, directeurvan de katholieke school De Fontein, vindt dat hijvoor een deel van zijn wensen, zoals een gebouwmet veel glas, wel gehoor vond, maar dat er onvoldoenderekening is gehouden met praktische zakenwaar gebruikers dagelijks mee te maken hebben.Het door hem met veel energie opgesteldeprogramma van eisen is vervangen door een anderprogramma, dat is opgesteld door Deloitte enTouche. Die ingreep leidde tot onduidelijkheiden tot veranderingen waarvan hij pas achteraf deconsequenties besefte. Vooral het afwerkingniveauis hem een doorn in het oog. Hij wordt nu dagelijksgeconfronteerd met onpraktische of ontbrekendefunctionele details, variërend van niet-vuilafstotendewandafwerking, onlogisch geplaatstestopcontacten, ongewenste deurkrukken aande buitenzijde van lokalen, tot een ontbrekende153ZUID-HOLLAND

deurbel. Volgens Bram Haitsma, is dit binnen dehele uitwerking wel een ‘van een 9 naar een 10’discussie. De ontwerpers kwamen met een eigeninter-pretatie van de architectuurstijl van denieuwe Haagse School die voor het hele gebied alswelstandseis gold. Hoge Veld werd hierdoor eenopvallend ruimtelijk element in Wateringseveld.Het voorzieningencluster is gebouwd met overwegendschuine hoeken. Bovendien is de gevelopgemetseld uit saharakleurig baksteen in drieverschillende formaten en met afwisselendvoegwerk. Door de onregelmatige vormen, deindringende oranje kleur en ambachtelijk voegwerkis contrastwerking ontstaan met de buurt.Dit karakter wordt nog versterkt door het doorWissing Stedebouw en Ruimtelijke Vormgevingontworpen openbare speelveld in het open hartvan het complex, dat voorzien is van een helderblauwe coating.Het bouwprocesAl vroeg in het bouwproces was er een splitsing inhet opdrachtgeverschap. De gemeente trad op alsopdrachtgever voor de scholen, het kinderdagverblijfen de sporthal. Hevo Bouwmanagementtrad op als opdrachtgever voor de woningen bovenéén van de scholen. Na het voorlopig ontwerpbesloot de gemeente haar deel van de opgave ookover te dragen aan Hevo Bouwmanagement.Dit bedrijf was bereid als risicodragende partij opte treden. Het kinderdag-verblijf en de sporthal zijnals eerste gerealiseerd. De twee basisscholen enhet multifunctionele centrum waren het tweede terealiseren project. Het projectmanagement isuitgevoerd door Deloitte en Touche in samenwerkingmet Hevo Bouw-management. OmdatMecanoo zoveel mogelijk grip wilde hebben opde uitvoering, stelde het bureau een ‘beeldkwaliteitplan’op, waarin allerlei details tot opbestekniveau zijn vastgelegd. Hevo heeft vervolgenswel druk uitgeoefend om bezuinigingendoor te voeren, en die zijn volgens Sylvie Beugelsten koste gegaan van de kwaliteit. Zo zijn een videboven het restaurant en daglicht in de kleedkamersin de oorspronkelijke plannen gesneuveld en wasde bewegwijzering medio 2007 nog niet uitgevoerd.Volgens Frank Krisman zou het goed zijn,wanneer gebruikers deskundige ondersteuningkrijgen vanaf het eerste programma van eisen totaan de afhandeling van gebreken bij de oplevering.Mecanoo zou een dergelijke rol willen spelen,maar Sylvie Beugels stelt dat de architectgewoonlijk te weinig budget krijgt om gebruikersde wenselijke begeleiding te kunnen bieden.De opdrachtgever, Bram Haitsma, meent dat dearchitect in het bouwproces meer aangesprokenkan worden op gebruiksaspecten, maar datkostenbeheersing meestal centraal staat.Het gebruikEen kritiekpunt van de beide basisscholen betreftde kwaliteit van de klimaatbeheersing. Die kritiekkomt ook bij andere basisscholen naar voren.De klimaatbeheersing in Hoge Veld voldoet weliswaaraan de eisen van het Bouwbesluit maar debudgetten voor scholenbouw zijn zo krap, dat hetniet mogelijk is om de kwaliteit te realiseren diebijvoorbeeld bij kantorenbouw normaal is.De gebruikers vinden het klimaat in vooral gangruimtesen kantoren niet zo fris als ze zoudenwillen.Het resultaatMet Hoge Veld ontstond een voorzieningenclusterdie uit verschillende gebouwen bestaat, maar tocheen visuele eenheid vormt. Het project werd opgenomenin het jaarboek Architectuur in Nederland2005-2006, een blijk van erkenning voor hetresultaat dat een ambitieuze opdrachtgever en eeneigenzinnige architect wisten te bereiken. (DB)Brede school Hoge Veld Den HaagGemeenteLocatieOpdrachtgever 1Opdrachtgever 2OntwerpProgrammaDen HaagPanamaplein 30, Wateringse Veld (Den Haag)gemeente Den Haag, OCW Vastgoed: scholen en multifunctioneel centrumHEVO Bouwmanagement, Den Haag: sporthal, kinderdagverblijf, woningenMecanoo Architecten, Delft2 basisscholen, multifunctioneel centrum, sporthal, kinderdagverblijf en 6 appartementenZUID-HOLLANDBVO 13.500 m²Start bouw 2000Oplevering 2004Bouwsom €13.100.000154fotografiepag. 155,156/157:christan richters

155ZUID-HOLLAND

ZUID-HOLLAND156

157ZUID-HOLLAND

(advertentie)

Brede school Meerpolder Berkelen RodenrijsBrede school Meerpolder is in 2003-2004 gebouwd als onderdeel van de voorzieningenstructuur van denieuwe wijk Meerpolder. De school ligt strategisch op de overgang van de oude dorpskern van Berkelen Rodenrijs en de nieuwe wijk. Het gebouw bestaat uit vierentwintig lokalen voor basisonderwijs, tweepeuterspeelzalen, een kinderdagverblijf, negen waterwoningen, zestien lofts, tweeëntwintigmaisonnettes en een parkeergarage.De opdrachtgever en de opgaveDe gemeente Berkel en Rodenrijs (het huidigeLansingerland) nam het initiatief tot de bouw vanhet gehele complex inclusief de woningen.De gemeente stelde als adviseur BouwmanagementPrymaplan / Ballast Nedam aan. In depraktijk vervulde Prymaplan als bouwmanager derol van opdrachtgever. Na de definitief ontwerpfaseveranderde het opdrachtgeverschap en werddat een combinatie van aannemer en ontwikkelaar(Heijmans IBC en Balast Nedam). Voor het schoolgedeeltebleef Prymaplan projectleider.Meerpolder is bedoeld als een wijk die ookwoningzoekenden uit Rotterdam moet trekken,waarbij de brede school één van de pluspuntenkan zijn. Atelier Quadrat maakte voor de wijk eenstedenbouwkundig ontwerp dat is gebaseerd opdorpse en kleinstedelijke vormen van bebouwing.Voor de brede school was een gesloten bouwblokvan vier verdiepingen en een toren alsrandvoorwaarde gesteld. Het is een van de drie‘stadsblokken’ waarin de centrumvoorzieningenzijn geconcentreerd.De architectenselectie en de architectBij de architectenselectie werden verschillendebureaus uitgenodigd voor een visiepresentatie.Verder bezochten de schoolbesturen en depeuterspeelzaal gerealiseerde projecten vanbureaus die de gemeente had genoemd. AtelierPro was de eerste selectieronde met visiepresentatiesvoor gemeente en schoolbesturen nietdoorgekomen, maar in tweede instantie kreeg hetbureau toch een uitnodiging voor een nieuwgesprek en op basis daarvan heeft het bureau deopdracht verworven.Uitwerking van de opgaveArchitect Dorte Kristensen van Atelier Pro doorbrakde gesloten vorm van het blok. Door een aantaluitsneden te maken ontstonden zichtlijnen terwijlhet intieme karakter van een binnenplein bleefgehandhaafd. Ook loopt er een fietspad door hetblok dat de dorpskern verbindt met de nieuwewijk. Hiermee is de veiligheid van het binnengebiedverhoogd. De architect wilde zo voorkomendat pleingevels het karakter van een ‘akelige’achterkant kregen. De twee scholen en depeuterspeelzaal liggen gegroepeerd aan de noordzijdevan het blok. De woningen liggen in drievleugels met verschillende hoogtes daarom heen.Tussen de beide voorzieningencomplexen ligt eengezamenlijk speelplein voor de oudste kinderen.Over de typologie van de woningen is veel overleggevoerd tussen ontwerper en de gemeente. Vrijwelgeen discussie was er over de woningen in detoren en de woningen met een veranda aan dezuidzijde van het complex. Deze liggen georiënteerdop de zon en hebben uitzicht over het water.Discussie ontstond wel over de maisonnettes dieAtelier Pro opnam in de beide zijvleugels.De gemeente twijfelde of de relatief dure woningenwel geschikt waren voor dit blok, waar immersspelende kinderen voor geluidsoverlast kunnenzorgen. Maar het architectenbureau wilde geengalerijwoningen in het complex opnemen omdatdie de sfeer van het binnenhof negatief zou beïnvloeden.Uiteindelijk wezen berekeningen van deexploitatie en van de parkeernorm uit dat demaisonnettes gunstig uitvielen.De scholen wilden een gebouw dat zowel apart kanfunctioneren als samenwerken mogelijk kanmaken. Atelier Pro gaf de beide scholen op dehoeken een eigen deel van de onderwijsvleugel.159ZUID-HOLLAND

Elke school beschikt zo op de begane grond en deverdieping over een vast cluster van vier lokalen.Tussen deze clusters liggen lokalen die groei enkrimp in de populatie opvangen. Bovendien kaneen andere school deze lokalen gebruiken omdathet middendeel van de vleugel een eigen entreeheeft. Met deze flexibele opzet kan in de toekomstsamenwerking groeien.De school is niet een brede school waar intensievesamenwerking voorop staat. De brede schoolfunctiebeperkt zich tot een combinatie met eenpeuterspeelzaal en een gezamenlijk speellokaal.Als de twee speellokalen tussen beide scholen inworden geplaatst, en worden voorzien van eenflexibele wand, dan kunnen deze lokalen tot ééngroot lokaal worden samengevoegd. De aula diedan ontstaat, wordt voor bijzondere vieringengebruikt. Deze aula is via de entree en de centralehal op de begane grond toegankelijk. Hier ligt ookde toegang tot de twee peuterspeelzalen diegeoriënteerd zijn op het zuiden en grenzen aan eenklein speelplein op het binnenhof.Het bouwprocesZoals gezegd heeft de gemeente als opdrachtgeverhet concrete overleg uitbesteed aan een externbureau: Prymaplan. Na de fase van het definitiefontwerp trok de gemeente zich terug en nam eencombinatie van een aannemer en een ontwikkelaarhet opdrachtgeverschap over (Heymans IBC enBallast Nedam). Er werd in een bouwteamgewerkt. De regie lag in handen van de bouwmanageren de aannemer. Hierdoor kreeg AtelierPro halverwege het proces te maken met eenwijziging in de opdrachtsituatie, maar dat gold nietvoor de school en heeft dan ook niet geleid totingrijpende wijzigingen in het ontwerp.Het gebruikIn deze brede school kunnen alle gebruikersafzonderlijk uit de voeten. Met de combinatie vanbrede school, een peuterspeelzaal, woningen enparkeerruimte is een zeer compact gebouwontstaan met een hoge dichtheid. Vanwege hetbudget en de slappe grond was een ondergrondseparkeergarage niet mogelijk. Er is meerwaarde uithet verzamelgebouw gehaald door op het dak vande parkeergarage een speelplein te maken voor dekinderen van de middenbouw. De inrichting vanhet dak als speelplein maakt het zicht vanuit dewoningen en de scholen aantrekkelijk. Om dit terealiseren ontwierp Atelier Pro een uitgekiendeconstructie. Andere betrokkenen staken energie eninventiviteit in de financiering van dit extraspeelplein. Zo is de afscheiding van de parkeergarageuitgevoerd als gaas waarop begroeiing metplanten mogelijk is. De rubbertegels en de speelwerktuigenzijn niet in één keer aangeschaft.Hierdoor ontstond een gedifferentieerd stelsel aanspeelpleinen, afgestemd op de leeftijdsgroepenvan de kinderen.Het resultaatSinds september 2007 staat aan de noordzijde vanhet blok tegenover Brede School Meerpolder, eentweede multifunctioneel complex waarin naastonderwijs- tevens gezondheidsfuncties zijnondergebracht. Een van de basisscholen, de JohanFrisoschool, is hierheen verhuisd. Inmiddels is dekatholieke basisschool hoofdgebruiker van BredeSchool Meerpolder. Dat lijkt een versmalling, maaruiteindelijk versterkt dit tweede voorzieningencentrumhet brede karakter van de cluster alsgeheel. (DB)fotografieinge rosekransBrede school Meerpolder Berkel en RodenrijsGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaLansingerlandOudelandselaan, Berkel Rodenrijsgemeente Berkel en RodenrijsAtelier Pro, Den Haag2 basisscholen, kinderdagverblijf, 2 peuterspeelzalen, 9 waterwoningen, 16 lofts (torenappartementen), 22 maisonnettes,parkeergarageBVO12.261 m² (3.590 m² school, 8.671 m² woningen)Start bouw 2003Oplevering 2004Bouwsom € 11.800.000ZUID-HOLLAND160

ZUID-HOLLAND

ZUID-HOLLAND162

Brede school De WaterlelieLeidschendam-VoorburgSinds 2001 wordt De Prinsenhof, een jaren zestig wijk in de gemeente Leidschendam-Voorburg, opgrootscheepse wijze vernieuwd. In vijfendertig jaar veranderde de Prinsenhof van een wijk voor jongegezinnen in een multiculturele wijk voor jong en oud. De voorzieningen lagen als losse paviljoensverspreid over het park, dat het midden vormt van een carré met lange stroken flats. De laatste jarenkregen de twee basisscholen in de wijk te maken met een teruglopend leerlingenaantal. Voor deherstructurering is Projectbureau Prinsenhof in het leven geroepen waarin de gemeente samenwerktmet de woningbouwverenigingen Vidomes en WoonInvest.fotografierené de witpag. 164/165: vvkh architectenDe opdrachtgever en de opgaveDe basisscholen in De Prinsenhof fuseerden enwerden een algemeen bijzondere school, deAlgemeen Toegankelijke Basisschool (ATB)De Springplank. De nieuwe school zou zich nietalleen richten op het onderwijs, maar ookbijdragen aan de sociale samenhang in de wijk.Dat vroeg om nauwe samenwerking met welzijnsvoorzieningenen buurtorganisaties, ook binnenhet nieuwe gebouw. Om de gezamenlijke huisvestingte realiseren nam de gemeente de rol vanopdrachtgever op zich. Bert Blanken coördineerdenamens de gemeente het overleg tussengebruikers en architect. Het programma isopgesteld door de toekomstige gebruikers enadviesbureau Deloitte en Touche.In het eerste programma voor het verzamelgebouwwaren een basisschool, een kinderdagverblijf,naschoolse opvang, een gymzaal, een boksschoolvoor de wijkjeugd, een wijkcentrum en cursusruimtevoor volwassenen opgenomen. Later isnog een consultatiebureau toegevoegd. KuiperCompagnons maakte het ontwerp voor het parkachtigegebied tussen de hoogbouwflats. In datgebied moesten school en wijkvoorzieningenworden gecombineerd tot één centraal gebouw.De architectenselectie en de architectDe architectenselectie vond plaats op basis vanvisiepresentaties. VVKH architecten maakte desamenvoeging van de functies en de ligging in devijver in het park tot centrale thema’s van depresentatie. Er werd een beeld opgeroepen vaneen volledig in het water geschoven gebouw metéén ingang. Voor de expertgroep van de gemeente,die de architectenvisies beoordeelde, was VVKHveruit de beste kandidaat. Bij de gebruikers rezenechter twijfels over de veiligheid vanwege deligging in het water. De gemeente hakte de knoopdoor en koos ervoor het ontwerp van VVKH vooreen deel buiten de vijver te projecteren. Voorprojectarchitect Gerrit-Jan van Rijswijk is het eenvertrouwde plek. Hij heeft hier zelf op schoolgezeten en inmiddels gaat ook zijn eigen kind hiernaar school.Uitwerking van de opgaveTijdens de uitwerking van het ontwerp in 2004overlegden de diverse gebruikers intensief over deruimtelijke opzet van het gebouw aan de hand vanschetsen en maquettes. Gedurende de eerstemaanden kwamen architectenbureau, gemeenteen gebruikers tweewekelijks bijeen. In het beginmerkte de architect, dat het overleg stroef verliepomdat hij niet de eerste keuze van de gebruikerswas geweest. Die eerste periode ging veel energiezitten in het opbouwen van wederzijds vertrouwen.Voor de architect was het een complexe opgave omal de wensen en functies goed te combineren.Tijdens het ontwerpproces gaven de organisatiesaan dat ze het liefst een eigen voordeur wilden,maar dat zou de samenwerking niet bevorderen.Veel van de gebruikers wilden gehuisvest wordenop de begane grond. Dat zou als consequentiehebben dat het gebouw zou uitdijen en dit zou tenkoste gaan van het oppervlak van het park.Na drieëneenhalve maand was er een ‘hallelujamoment’:de juiste plattegrond was gevonden enalle stukjes bleken precies in elkaar te passen.VVKH vond de oplossing in een compact en laag163ZUID-HOLLAND

ZUID-HOLLAND164

165ZUID-HOLLAND

gebouw met een verdiepte sportzaal in de kelderen speelpleinen op het dak. De cursusruimten voorvolwassenenonderwijs en de bokszaal (avondgebruik)liggen bij de collectieve hal. De basisschoolen andere functies liggen aan twee hoofdassendie met scheidingsdeuren van de hal af teschermen zijn. Door de verdiepte ligging kijkende leerlingen ongeveer vanaf waterniveau uit overvijver. Tijdens de fase van het definitief ontwerpveranderde het ontwerp nog, omdat het consultatiebureaumoest worden ingevoegd.Achteraf vindt Bert Blanken dat bij de uitwerkingvan het ontwerp te veel is vastgehouden aan devisie die bij de selectie werd gepresenteerd.Als vrijer was omgegaan met het beeld van eenpaviljoen in de vijver, had dat naar zijn mening defunctionaliteit van het gebouw kunnen verbeteren.Volgens Blanken gaat het bij een visiepresentatieniet om het ontwerp, maar om de indruk dieopdrachtgever krijgt van de ideeën en de werkwijzevan het architectenbureau. Het was daaromniet nodig geweest om het eerst opgeroepen beeldhet definitieve ontwerp te laten bepalen, maar inde praktijk gebeurt dat vaker.Het bouwprocesTijdens de bouw bleek dat verschil van mening konontstaan over de toerekening van kosten voorzaken als zonwering, telefooninstallatie, computernetwerken de installatie voor gebouwbeheer.Beschouw je ze als onderdeel van het gebouw, danzijn de kosten voor de gemeente. Reken je ze tot deinrichting, dan dragen de gebruikers de kosten. Hetheeft veel inspanning gekost om hierover achterafovereenstemming te bereiken en dat was nietnodig geweest bij heldere afspraken in het begin.Het gebruikDe beheerder is van oordeel dat de combinatie vanaula en hal heel wat verdraagzaamheid vraagt vande gebruikers. ‘Dat iedereen door elkaar loopt isniet altijd handig’, stelt de heer Wuite, beheerdervan De Waterlelie. Zo lopen ’s avonds de cursistenvan de sportvereniging door de aula waar linedanceoefeningen worden gegeven. Enige maandenna de oplevering is er bij het beheer en deorganisatie van de brede school nog sprake vankinderziekten. Het stichten van een brede school isniet alleen het realiseren van een nieuw gebouw,maar het is ook een nieuwe wijze van samenwerken.Een verzamelgebouw kan een nieuwestart zijn en uitnodigen tot samenwerking, maarhet is geen machine die vanzelf soepele verbandenmaakt. In de praktijk is een gemeentelijkecoördinator nodig voor het smeden van samenwerkingsverbanden.Sinds januari 2007 wordt ernu maandelijks gebruikersoverleg gehouden, omde sociale cohesie en betrokkenheid te vergroten,maar daar neemt nog niet iedereen aan deel.Het resultaatDe architectuur van het gebouw zal beter tot zijnrecht komen wanneer ook de vernieuwing van deomringende openbare ruimte is voltooid. Daarvoormoest de bestaande rechte waterloop dwars overhet gebied worden omgevormd tot een vijver meteen glooiende oever waar het gebouw gedeeltelijkinsteekt. De Waterlelie is eind 2006 in gebruikgenomen, maar aan de openbare ruimte werd in2007 nog gewerkt. De Waterlelie laat zien dat hetsamenbrengen van onderwijs- en welzijnsvoorzieningenniet automatisch leidt tot beoogdesamenwerking en cohesie. Behalve een begeleidervoor het bouwproces zijn ook een coördinator voorde samenwerking en een beheerder nodig. (DB)Brede school De Waterlelie Leidschendam-VoorburgGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaLeidschendam-VoorburgPrinsenhof 4, Leidschendamgemeente Leidschendam-VoorburgVVKH Architecten, Leidenbasisschool, kinderdagverblijf, naschoolse opvang, jeugdgezondheidszorg, gymzaal, boksschool, wijkcentrum,cursusruimte en consultatiebureauBVO 4.568 m²Start bouw 2005Oplevering 2006Bouwsom € 4.800.000ZUID-HOLLAND166

Brede school Nesselande RotterdamIn de Rotterdamse Vinex-wijk Nesselande ligt dichtbij het metrostation en het winkelcentrum een vande twee voorzieningenclusters, de Brede school Nesselande. Omdat deze nieuwe wijk geenachterstandsbuurt is, hadden de plannen voor een brede school aanvankelijk bij de gemeente geen hogeprioriteit. De inspiratie kwam uit het naastgelegen Zevenkamp, waar schoolbesturen en bijvoorbeeldpeuterspeelzaalwerk al heel goed samenwerkten. De woningcorporatie stapte vooral in, omdat men inhet project mogelijkheden zag om jong en oud met elkaar in contact te brengen.De opdrachtgever en de opgaveHet programma voor Brede School Nesselande isomvangrijk: het bestaat uit een basisschool, tweegymzalen, schoolwoningen, een kinderdagverblijf,peuterspeelzalen, buitenschoolse opvang, 110 ouderenwoningen,twee groepswoningen voor mindervaliden, en ruimtes voor sociaal cultureel werk.Manja Hopmans, die vanuit het buurt- en welzijnswerkeen van de initiatiefnemers was, vertelt datdirecteuren en schoolbesturen uit Zevenkamp eenbelangrijke rol speelden bij de stichting van deschool in Nesselande, zonder dat er sprake is vandependances. In de nieuwe wijk zou de samenwerkingnog beter moeten worden.De scholen wilden een woningcorporatie alspartner voor dit project, want zo zou hetmakkelijker worden om budget te vinden voorextra’s als een recreatieruimte. Corporatie WoonCompas zocht naar groeimogelijkheden en heefteen protestants-christelijke achtergrond.Het protestants-christelijk onderwijs en WoonCompas besloten partners te worden. Woon Compaswas bereid in dit project financieel risico te nemen.De corporatie trad ook op als opdrachtgever voorde woningen en een deel van de algemene ruimtenin het project. Daarnaast waren twee andereopdrachtgevers actief. Het schoolbestuur wasverantwoordelijk voor de basisschool en degymzalen, terwijl de gemeente Rotterdam gingover onder meer de ruimtes voor het buurtwerk ende kinderopvang. De drie opdrachtgevers steldensamen een projectmanager aan.De architectenselectieDe architectenselectie verliep via een Europeseaanbesteding, gevolgd door een meervoudigeopdracht. De uiteindelijk geselecteerde ontwerper,het in Utrecht gevestigde bureau Cita architecten,had ervaring met woningbouw en kinderopvang,maar niet met scholen. Dat was binnen deEuropese aanbesteding een struikelblok gewordenals alleen een school op het programma hadgestaan. Maar het betrof een verzamelgebouwen zo kon Cita toch bij de selectie doordringen totde eerste vijf. Twee van de drie opdrachtgevers,waren voor Cita-architecten. Het schoolbestuurtwijfelde echter aan dit bureau omdat het geenervaring had met scholenbouw. Daarop werdbesloten een prijsvraag te organiseren onder devijf bureaus. Cita architecten kwam als winnaar uitde bus, onder meer op grond van de duidelijkerouting en de afzonderlijke entrees.Uitwerking van de opgaveNiet alle gebruikers van het complex waren voorafbekend en hun aantal groeide van drie naar zeven.Dat had zijn weerslag op de planvorming. Pas inde fase van het definitief ontwerp is ook het definitieveprogramma vastgesteld. De gebruikersstelden ieder hun eigen plan van eisen op en dearchitect kreeg de taak samenhang aan te brengen.Vanwege de onzekerheden over het gebruik koosCita architecten voor flexibele oplossingen. RobertJockin van Cita: ‘Je moet verder kijken dan hethuidige programma en ook op toekomstig gebruikletten’. Overeenstemming bereiken tussen degebruikers bleek niet gemakkelijk, zelfs niet meteen externe procesbegeleider. Alle gebruikersbenadrukken echter wel het belang van samenwerkingen van een ‘samen op de hei gevoel’. In deinitiatieffase is ruim de tijd genomen om over dedoelstellingen na te denken. De scholen bezochtenscholen in Zweden, wat positief was voor hetonderling contact en voor een duidelijker beeld vanhet einddoel.De groepswoningen voor gehandicapten in dezuidelijke vleugel van het complex zijn pas na deaanbesteding in het programma opgenomen.167ZUID-HOLLAND

ZUID-HOLLAND

ZUID-HOLLAND

Robert Jockin: ‘Het programma voor de school is nade prijsvraag verdubbeld vanwege de bijgesteldeleerlingprognoses. Toen is na overleg met hetgrondbedrijf de kavel vergroot en is nog een aantalwoningen aan het programma toegevoegd.’Het bouwprocesDe groei van het aantal gebruikers en de bijgesteldeleerling-prognoses had gevolgen voor hetbouwproces. Verder lag de bouw onder tijdsdrukvanwege dringende ruimtebehoefte van de protestantschristelijke basisschool. Om snelheid tekunnen maken is het project in twee delen aanbesteed.Eerst werd het heien en droogleggen vande bouwput aanbesteed. Maar bij het wegpompenen terugpersen van het grondwater ontstondenproblemen en vragen over verantwoordelijkheden.Toen heeft het werk twee maanden stilgelegen. Decorporatie zal er in de toekomst niet snel weer toeovergaan om de aanbesteding uit elkaar te trekken.Het gebruikDe honderden kinderen komen niet in een gezamenlijkehal of trap binnen, maar via gescheidenstromen. Vanuit het onderwijs was er behoefte aantoezicht en rust bij de entree. Tim van Schijndel, dehuidige algemeen directeur van Wooncompas vindthet wel jammer dat er geen gezamenlijke entree iswaar de ouderen als vanzelf de andere gebruikersontmoeten. Maar dat was ook om stedenbouwkundigeredenen niet mogelijk. In het lage vooruitgeschovenvolume op een van de hoeken van hetU-vormige blok ligt het gezamenlijke gedeelte, metde hoofdentree, het wijkcentrum, de sportzaal enflexibele ruimtes. Op de verdieping is vanuit demultifunctionele ruimte uitzicht op de Zevenhuizerplas.Tussen de middag lunchen hier schoolkinderenen op zondag worden er kerkdienstengehouden. Al in een vroeg stadium van de planvormingwas gewerkt aan de vorming van eenvereniging van eigenaren voor het complex, maarhet beheer van dit gezamenlijke deel, De Knoopgeheten, was een probleem. Door bestuurswisselingenen onvoldoende vastleggen vanafspraken, heeft het lang geduurd voordat hetbeheer georganiseerd was. Maar dat is inmiddelsopgelost. Het is de bedoeling dat het beheer zichterugverdient door huuropbrengsten van demultifunctionele ruimten. Gijs Koedood, destijdsdirecteur van Woon Compas, heeft hiervan geleerddat de financiën en het beheer van een voorzieningals De Knoop zo vroeg mogelijk zwart op witmoeten worden vastgelegd.Het resultaatHet is een complex geworden ‘voor iedereen van 0tot 88’. De woningcorporatie is zeer tevreden overdeze combinatie van leeftijdsgroepen en meer- enminder validen. De kinderen met een beperkinghebben een dagbestedingprogramma in de kantineen onderhouden de tuin. Ouderen helpen alsinvalkracht bij ziekte in het kinderdagverblijf of alstoezichthouder bij de Cito-toets. Ook is er eenoudere met een ‘klusrollator’ die allerlei onderhoudswerkzaamhedenuitvoert in het complex.De ouderen vinden het jammer dat De Knooptijdens de grote vakantie gesloten is, zodat zij derecreatieruimte niet kunnen gebruiken. Bij deoplevering van de brede school in 2004 vondendrie basisscholen onderdak in het gebouw. In 2008blijft een van de drie over, want dan verhuizen deandere scholen naar het tweede voorzieningencentrumin Nesselande. Het aantal partnersgroeide tijdens de planvorming en krimpt nu weerin, maar dat staat los van de tevredenheid over hetresultaat. (DB)fotografiepag. 168/169: paul gerlingsphotography rotterdamBrede school Nesselande RotterdamGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaRotterdamRobert van ’t Hoffstraat 10, RotterdamWoon Compas, PCPO (protestant christelijk primair onderwijs) gemeente Rotterdam Sport en RecreatieCita Architecten, Utrechtbasisschool, 2 gymzalen, schoolwoningen, kinderdagverblijf, peuterspeelzalen, buitenschoolse opvang, 110 ouderenwoningen metouderenvoorzieningen, 2 groepswoningen voor minder validen, sociaal cultureel werk en educatieve tuinenBVO 22.310 m²Start ontwerp 2002Oplevering 2005Bouwsom € 17.632.000ZUID-HOLLAND170

Brede school Palenstein ZoetermeerOp het eerste gezicht oogt Palenstein welvarend. De wijk ontstond in de jaren zestig als een van deeerste uitbreidingswijken van Zoetermeer. Er werd zeer uniform gebouwd: ruim 80 procent socialehuurwoningen in langgerekte galerijflats. In 2000 besloten de gemeente en drie woningcorporaties dewijk te vernieuwen. DKV architecten maakte hiervoor een stedenbouwkundig ontwerp. De vernieuwingvan Palenstein start met het voorzieningencentrum en Brede school Palenstein in de groene voorzieningenzonehet Rakkersveld.De opdrachtgever en de opgaveDe gemeente besteedde het opdrachtgeverschapvoor de brede school uit aan een van de corporaties,De Goede Woning. Dat gebeurde zonderselectieprocedure. Ed Pannebakker, directeurbestuurdervan De Goede Woning, vermoedt dat degemeente de taken evenwichtig wilde verdelen.Er zijn drie corporaties in de wijk actief. Vidomeswerkt aan sloop- nieuwbouw van een gezondheidscentrumen een tweede corporatie – Vestia - richtzich op renovaties.Zoetermeer en De Goede Woning sloten eenturnkey-overeenkomst: de gemeente koopt debasisschool met het voorzieningencentrum bij deoplevering. Het wijkcentrum dient als trekker tefunctioneren voor de transformatie van Palenstein.Het verzamelgebouw komt in de plaats van tweezelfstandige basisscholen en een wijkcentrum dieworden afgebroken. Buurtbewoners kunnengebruik maken van de sportzaal, een kinderopvangen de GGD. Verder komen in het multifunctionelecomplex 111 woningen die zijn bestemd voor demiddeninkomens en starters.De architectenselectie en de architectEr is ook bij de architectenselectie geen openinschrijving geweest. De woningbouwvereniginggaf de opdracht voor de uitwerking van het bredeschoolcomplex rechtstreeks aan Daan ter Avest vanMAS architectuur omdat zijn bureau al in 2004 hadvoorgesteld om het wijkcentrum te vernieuwen ente starten met de bouw van de brede school.Dat gebeurde in een visie op de gebiedsontwikkelingdie stelt dat wijkvernieuwing niet alleen vraagtom woningen, maar om een nieuw en zichtbaar‘kloppend hart’. Gemeente en corporatie wildendat MAS architectuur hun concept ook zouuitwerken. De opdrachtgever stelde: ‘maak hetmaar waar’.Uitwerking van de opgaveDat de twee basisscholen gaan samenwerken isallerminst vanzelfsprekend, want in deze herstructureringswijkzijn de basisscholen zeercompetitief. Het was al minstens tien jaar duidelijkdat de scholen moesten vernieuwen. Aanvankelijkwilde de gemeente drie scholen combineren, maarhet zijn er uiteindelijk twee geworden: openbarebasisschool De Meerpaal en de rooms katholiekebasisschool De Achtsprong. Het initiatief voor desamenwerking lag dus bij de gemeente, niet bij descholen. Anja Hepp, locatieleider van De Meerpaal,denkt dat de protestants christelijke school niet wilparticiperen omdat deze school als enige nogkinderen van autochtone ouders heeft. De schoolvreest die kinderen in het brede schoolcomplex teverliezen door vervagende identiteit. Om vertrouwenen betrokkenheid te kweken heeft decorporatie onder andere bijeenkomsten georganiseerdvoor leerlingen uit groep 8 en ze gevraagdmee te denken over de vernieuwing van de wijk.Kenmerkend voor het ontwerpproces is de manierwaarop het overleg met de gebruikers werdgestructureerd. De opdrachtgever, De GoedeWoning, bepaalde dat het overleg tussen architecten de zeven hoofdgebruikers gedurende de fasevan het voorlopig ontwerp geheel gescheiden zouverlopen. Het architectenbureau, de gemeente ende opdrachtgever spraken steeds elke gebruikersgroepapart. In de praktijk betekende dit dat deprojectgroep op één dag zeven vergaderingenachter elkaar had met de verschillende gebruikers.Dat was intensief maar bleek goed te werken.De gebruikers, die de werkwijze accepteerden,konden hierdoor individuele wensen heel goednaar voren te brengen. Pas tijdens de fase van hetdefinitief ontwerp kwamen de gebruikers metelkaar in contact. Vanaf dat moment is hetarchitectenbureau op zoek gegaan naar een171ZUID-HOLLAND

meerwaarde van de clustering. Dit model met eenheel strak vergaderproces was geïnspireerd op dewerkwijze van de Brede school Oosterheem waarde gemeente Zoetermeer eerder goede ervaringenhad opgedaan.De architect besloot na bestudering van anderebrede scholen dat alle gebruikers van het complexeen eigen entree moesten krijgen. Anders zou hetbeheer problematisch worden. Ter Avest vindt ookdat elk element afzonderlijk moet kunnen functioneren.Hij wilde voor het Jeugdhonk, de GGD en desupermarkt elk een eigen karakteristieke entree.De woningen hebben een hal nodig met brievenbussenen een lift. De twee basisscholen krijgenvanaf het schoolplein een gescheiden ingang voorafzonderlijke leerlingenstromen. Tegelijk is hetplein onderdeel van een langzaam verkeersrouteom de sociale veiligheid te vergroten.Het gebruikDe individuele wensen van de twee basisscholenresulteerden in verschillende plattegronden. InDe Meerpaal staat onderwijsvernieuwing centraal.De Stichting Openbaar Primair Onderwijs Zoetermeerwilde een school waarmee zij zich zoukunnen profileren. In de lokalen zijn groepswerkplekkenen individuele werkplekken, toegesnedenop onderwijs met minder klassikale instructie.De lokalen zijn steeds per drie geclusterd zodat inde overloop tussen de lokalen bovenklassikaalcontact kan zijn. De opmerkelijke eivormigeplattegrond van de lokalen veroorzaakte weljaloerse blikken bij de andere basisschool, toen deplannen tijdens de definitief ontwerpfase werdengetoond. In de katholieke school De Achtsprongzijn de lokalen gegroepeerd rond een centrale hal.Hier kunnen verschillende leeftijdsgroepen elkaartreffen tijdens vieringen en pauzes. Gezamenlijkgebruiken de beide basisscholen twee speellokalentussen twee aula’s op de begane grond.Deze lokalen kunnen met de aula’s tot één ruimteworden omgevormd, zodat een grote multifunctioneleruimte ontstaat.Anja Hepp van De Meerpaal verwacht dat door denieuwbouw meer leerlingen aan de buitenschoolseactiviteiten mee zullen doen. Nu zeggen veelouders van deze vrijwel volledig zwarte schoolvaak tegen de meisjes dat ze niet aan activiteitenna schooltijd mee mogen doen. De bestaandevoorzieningen liggen te ver van de woning en deouders vinden dat gevaarlijk.Het resultaatEr ontstond een interessant ontwerp, maar omdatde aannemer failliet is gegaan, is de bouw een jaarvertraagd. Deze aannemer was geselecteerd omdatmen dacht dat Europese regels de keus voor delaagste inschrijver noodzakelijk maakten. Achterafblijkt dat niet te kloppen. De woningcorporatiewerkt ook liever met grotere aannemers ‘die nietzo snel omvallen’. Als alles volgens schemaverloopt start de bouw begin 2008 en wordt hetcomplex in 2009 opgeleverd. (DB)impressiesgaj architectenBrede school Palenstein ZoetermeerGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaZoetermeerRakkersveld 4-8, ZoetermeerWoningbouwvereniging de Goede WoningMas Architectuur, Rotterdam2 basisscholen, multifunctioneel centrum, kinderdagverblijf, sportzalen, jeugdruimte, GGD, supermarkt, grand-caféen 110 woningenBVO 11.032 m²Start bouw 2008Oplevering 2009Bouwsom € 17.400.000ZUID-HOLLAND172

173ZUID-HOLLAND

ProjectdocumentatieVoorzieningencluster Vrijenburgpoort BarendrechtGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaBarendrechtVrijenburglaan 61, Carnisselande, Barendrechtgemeente BarendrechtCita architecten, Utrechtbasisschool, 4 multifunctionele lokalen, 2 peuterspeelzalen,kinderdagverblijf, buitenschoolse opvang, sporthal met dubbele gymzaalStart bouw december 2004Oplevering april 2006BVO 4.400 m²Bouwsom € 3.393.000Het Spectrum Den HaagGemeenteLocatieOpdrachtgeverDen HaagTerwestenstraat 105, Den Haaggemeente Den Haag, Dienst OC&W Den Haag, Bouw &Projectontwikkeling Tetteroo, LeidschendamOntwerpProgrammaArchitectenbureau Marlies Rohmer, Amsterdambasisschool, 2 peuterspeelzalen, ontmoetingsruimte voor ouders,cursusruimte, mediatheekruimte en gymzaalBVO 2.750 m²Start ontwerp 2001Oplevering 2005Bouwsom € 2.430.000Scholencomplex Waterland Leidschendam-VoorburgGemeenteLocatieOpdrachtgeveOntwerpProgrammaBVOLeidschendam-VoorburgEendenplein 1 t/m 6, Leidschenveengemeente Leidschendam, RotterdamKCAP Architects&Planners2 basisscholen, kindercentrum en sportzaal6.300m²Start bouw 1998Oplevering 2000Bouwsom € 11.300.000fotografieboven: paul gerlings photography, rotterdammidden: jeroen muschonder: rob ‘t hart fotografieZUID-HOLLAND174

Basisscholen en Welzijnsvoorzieningen Tolhek Pijnacker-NootdorpGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaPijnacker-NootdorpGantellaan 3-7, Pijnacker-Nootdorpgemeente PijnackerDe Zwarte Hond, Groningen2 basisscholen, peuterspeelzaal, kinderdagverblijf, sociaal culturelewijkvoorzieningen, sportzaalBVO 5.480 m²Start bouw 2000Oplevering 2003Bouwsom € 5.134.614Brede school Starrenburg VoorschotenGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaVoorschotenTer Lips, Starrenburg VoorschotenTetteroo Bouw & ProjectontwikkelingSP Architecten, Waddinxveenbasisschool, buitenschoolse opvang, peuterspeelzaal, kinderdagverblijf,23 appartementenBVO 5.240 m²Start bouw mei 2004Oplevering maart 2005Bouwsom € 9.049.600MFW Het OostpuntGemeenteLocatieOpdrachtgeverOntwerpProgrammaZoetermeerHodenpijlstraat, Zoetermeergemeente ZoetermeerGAJ Architecten, Arnhem3 basisscholen, sporthal, 2 multifunctionele ruimten, kinderdagverblijf,voorziening voor verstandelijk gehandicaptenBVO 7.075 m²Start bouw mei 2001Oplevering juli 2002Bouwsom € 6.120.000fotografieboven: daria scagliola & stijn brakkeemidden: peter de ruigonder: harry noback architectuurfotografie175ZUID-HOLLAND